Ауыр металдардың экожүйелерге таралуы және оның дәрілік өсімдіктердің өсу параметріне әсері

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

ТАҚЫРЫБЫ: АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ЭКОЖҮЙЕЛЕРГЕ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІҢ ӨСУ ПАРАМЕТРІНЕ ӘСЕРІ

050608 - «Экология» мамандығы бойынша

Астана. 2016

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өсімдіктерді дәрілік мақсатқа пайдаланғаны жөнінде мәліметтерді-еуропалық, қытай, грек, орта азиялық, латын тіліндегі ертедегі мәдени естеліктерінен табуға болады[1] .

Өсімдіктердің дәрілік қасиеті жөніндегі алғашқы қытай кітабы б. э. дейін 2600 жылы «Фармакология негіздері» атты кітапты дәрігер Ли Ши-Чжень (1522-1596) жазды. Онда 1500-нан астам өсімдіктерден алынған дәрілік құрылымдарға сипаттама берілген. Бес томдық «Дәрігерлік ғылымның каноны» атты кітапты араб медицина мектебінің көрнекті өкілдері Тәжік ғалымдары және дәрігер Абу Али Ибн Сина жазды, әлемнің көптеген тілдеріне аударылды және өзінің уақытында арабтардың кітабы болып қана қойған жоқ, еуропалық дәрігерлерде бағалады. Кітапта шамамен 900 дәрілік өсімдік және оларды пайдалану әдістері сипатталған. Көптеген өсімдіктердің мүшелерінде дәрілік ғана емес және улы заттарда кездеседі, яғни олардың азғантай мөлшері жануар немесе адам ағзасына түссе, оларда ауру белгілерін байқалады [2] .

Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы әсеріне өсімдіктердің қарсы реакциясын зерттеу, экологиялық мониторингтің алдына қойған өзекті міндеттерінің бірі, яғни ластаушы заттардың түсу деңгейіне байланысты өсімдіктердің химиялық құрамының вариациялану заңдылығы анықталады.

Қазіргі кезде Қазақстанда дәрілік өсімдіктердің шикізаттары үшін ауыр металдардың рұқсат етілген шектеулі концентарациясы нақты белгіленбеген.

Автокөлік жолдарына жақын жерлерден жиналған дәрілік өсімдіктер адам ағзасын ауыр металдармен ластау көзі болуы мүмкін. Сондықтан антропогендік әсерлердің әртүрлі экологиялық жағдайдағы дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық параметрлеріне тигізер әсерін зерттеу өзекті мәселе болып табылады.

Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Қызылорда қаласының автокөлік жолдарына жақын экожүйелердегі жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерде ауыр металдардың деңгейі алғаш рет анықталды;

Дәрілік өсімдіктер мүшелерінің морфометриялық парамерлерінің өзеруі мен топырақтағы ауыр металдар көрсеткіші арасындағы корреляциялық байланыстылық анықталды.

Қорғауға ұсынылатын мәселелер:

1. Автокөлік жолдары аумағындағы топырақта ауыр металдардың жылжымалы деңгейі жоғары;

2. Дәрілік өсімдіктердің мүшелеріндегі ауыр металдардың деңгейі әртүрлі фенологиялық фазаларында біркелкі болмайды. Ауыр металдардың аккумуляциялану деңгейі жер асты мүшелерінде жоғары.
3. Жабайы дәрілік өсімдіктер мүшелерінің морфометриялық параметрлерінің көрсеткіштері, топырақтағы жылжымалы ауыр металдарға тәуелді.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Қызылорда қаласының автокөлік жолдарына жақын жерлердегі жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық параметрлеріне ауыр металдарлың әсерін зерттеу.

Зерттеу жұмысының міндеттері:

Дәрілік өсімдіктер өсіп тұрған экожүйе топырағындағы ауыр металдардың (Pb, Cd, Zn, Fe) миграциясын анықтау;

Автокөлік жолдарынан әртүрлі қашықтықта өсіп тұрған жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерінің мүшелеріндегі ауыр металдардың мөлшері мен топырақтағы мөлшерін салыстыру;

Жиде және жыңғыл өсімдігінің морфометриялық параметрлерін анықтау және ауыр металдардың мөлшеріне байланысты олардың өзгерісін
анықтау; Зерттеу обектісі . Қызылорда экожүйесінде өсетін жиде және жыңғыл екі дәрілік өсімдіктерне ауыр металдардың әсерін анықтау.

Зерттеу нәтижесінің теориялық құндылығы мен практикалық мәні.

Селекциялық жұмыстар үшін дәрілік өсімдіктердің сандық және сапалық өзгергіштігін зерттеу қажет. Өсімдіктердің тығыздығын, молдылығын, табиғи жандануын анықтау арқылы, аймақтың табиғи-ресурстық қорын бағалап, оларды тиімді пайдалану жолдарын қарастыруға болады.

Дәрілік өсімдіктерге жүргізілген зерттеулердің мәліметтері табиғатты қорғау бағдарламаларын жасап, аймақтың экологиялық мониторингін ұйымдастыруға және жетілдіруге негіз бола алады. Алынған нәтижелер антропогендік факторлардың әсерінен болатын өзгерістерге өсімдіктердің бейімделу реакцияларының нормаларына, модификациялық өзгерістеріне бақылау жасай отырып, экожүйенің тұрақтылығын бағалауға көмектеседі.

ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

Сырдария өзендердің негізгі проблемасы көктемгі-жазғы су тасқындары тудыратын тасқындар мен ластанудың жоғары деңгейімен сипатталады. 2002 жылы республикада үстіңгі сулардың улы заттармен (мұнай өнімдері, фенолдар, мыс, мырыш, бор және т. б. ) жоғары 396 жағдайы тіркелген. Ішкі-жер үсті суларды негізгі ластаушылар өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы кешендері болып табылады. Қазақстан Республикасының негізгі ірі трансшекаралық су объектілері Орал, Тобол, Есіл, Ертіс, Іле, Сырдария, Шу мен Талас болып табылады. Трансшекаралық су ресурстарын ұтымды пайдалану тек экономикалық және экологиялық маңызымен қатар, саяси және халықаралық маңызы да бар. Трансшекаралық су объектілерінің жағдайы айрықша қатер төндіріп тұр. Соңғы жылдары бұл өзендердің ластануы шекті рауалы концентрация деңгейінен бірнеше есе асып кетті (1-5 ПДК) . Трансшекаралық сулардың нашарлаған жағдайына байланысты өңірлер бойынша өзендердің қазіргі заманғы жағдайын талдауды жүргізу қажет. Су ресурстарының экологиялық жүйесі жеткілікті байланысқан, біртіндеп құлдырау үстінде және су ресурстарының биожүйесін сақтау мен қолдау бойынша келісілген бірлескен әрекет ету үшін барлық трансшекаралық мемлекеттердің күшін біріктіруді қажет етеді. Тиісті ведомствалармен көршілес елдермен трансшекаралық өзендер ресурстары мен су қоймаларының суды пайдалану проблемасын реттеу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Қазақстанның бұл мәселедегі іс-әрекеті халықаралық құқықтық актілер негізінде, көбінесе, 2000 жылы 23 қазанда республикада ратификацияланған трансшекаралық су ағыстары және халықаралық өзендерді қорғау мен пайдалану туралы Конвенция негізінде жасалады. Көршілес мемлекеттер - ҚХР, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғызстан және Өзбекстан -осы конвенцияға қатыспаған елдер болып табылады, сондықтан трансшекаралық су проблемаларын реттеу бойынша жұмыс күрделілігін тудырады. Республиканың барлық су объектілерінің сапалы жағдайы өндірістің құлдырауы мен ағынды сулар көлемінің азайғанына қарамастан әлі күнге дейін қанағаттанарлық жағдайда қалып отыр. Ірі өнеркәсіптік қалалардың әсер ету аймағындағы жер үсті суларға ластану деңгейі нормадан 40 есеге дейін артып кетеді. Қазақстан Республикасының СЭС деректері бойынша, химиялық ластанған ашық су қоймаларының меншікті үлесі артуда және 11, 1 % құрайды (Қарағанды облысында бұл көрсеткіш 29, 2, Қызылордада - 18, 9, Ақтөбеде - 17, 6, Астанада - 16, 0 %) . Микробиологиялық көрсеткіштерге сәйкес келмейтін су сынамасының меншікті салмағы республика бойынша тұтастай алғанда 8% құрады (Қызылорда облысында - 18, 7, Алматы қаласында - 41, 0 % құрайды) . Қазақстан бойынша ағынды сулардың жылысып түсуі 4, 0 млрд. м3 құрайды (соның ішінде Қарағанды облысы - 1036, Павлодар облысы - 921, 1, Маңғыстау облысы - 667 млн. м3 құрайды) . Өнеркәсіптің (32, 6-41, 7 %), тұрғын-коммуналдық шаруашылықтың (58, 3-67 %) жер үсті су объектілеріне ластанған ағынды сулардың жылыстап келуіне қосқан үлесі жоғары. Су жүйесінде және олардың құрамдас бөлігінде химиялық элементтердің жинақталуының негізгі көздері-түпкі түзілімдер - Ертіс бассейні аумағында тау қазбаларында табылған үстіңгі беттері, олардың үйінділері, байыту фабрикаларының қоймасы және өнімдер қоймасы, үйінді өнімдері, металлургия, химия-металлургия, химия, машина жасау, жылу-энергетика кәсіпорындары және құрылыс индустриясы кәсіпорындарының өнеркәсіптік пайдаланылған суларын өзенге ағызу, сондай-ақ олардың өнеркәсіптік шығарындыларын атмосфераға шығару болып табылады, ол шығарындылар кейін жер бетіне шөгеді. Ертіс өзеніндегі суды және оның ағыстарын өнеркәсіптік ластанудың әмбебап индикатор элементтері мыс, мырыш, қорғасын, хром болып табылады. Көрсетілген ТМ мазмұны Ертіс өзені бойында және оның оң жақ саласында ШРК мүлдем асып кетеді. ШРК артуының қайталануы санитарлық-тұрмыстық және балық шаруашылығы пайдалану есебінен, мыс үшін - 100 %, мырыш үшін - 66 %, қорғасын үшін - 27 %, хром үшін - 82 % құрайды. Жоғарыда көрсетілген металдар бойынша ШРК қайталануы Қазақстан бойынша алғанда 55-65 %-ға жоғары. Қазақстанда табылған осы ингредиенттер бойынша қауіпті құбылыста Сырдария өзенінің экологиясы Сырдария өзенінің су ресурстары негізінен Қырғызстан аумағында қалыптасады, Тәжікстан мен Өзбекстан аумақтары арқылы өте отырып, Қазақстанға келеді. Тау аумағынан келетін өзен суларының сапасы төмен қарай аққан кезде күрт нашарлайды, сондықтан таулардан өзендер аққан кезде орташа және төменгі ағыста оларға жоғары минералдау тән. Бұл ретте 38 ластаушылардың негізгі көздері гербицидтер, пестицидтер, минералды тыңайтқыштар, судың, суармалы жердің және ауыл шаруашылығының жалпы минералдануын қалыптастыратын иондар қосылысы болып табылады. Өнеркәсіптік, коммуналдық-тұрмыстық объектілер негізінен ауыр металдармен, фенолдармен, мұнай өнімдерімен және т. б. ластайды. Судың ащылығы топырақ қабатының сортаңға айналуына әкеледі, грунттың екінші реттік сортаңдауын дамытады және дақылдардың түсімін маңызды түрде азайтады. Екінші рет топырақтың сортаңға айналу нәтижесінде күріш алқабында тұзды шөлдің жаңа дақтары қалыптасады. Қатты сортаң жерге айналған ауданның өзі тек Қызылорда облысының өзінде ғана 40 мың га (13, 9 %), орташа сортаңға айналған жер - шамамен 200 мың га (69, 4 %), әлсіз сортаңға айналған жер - 43 мың га (16, 7 %) құрайды. Нәтижесі көрсетіп отырғандай, бұл өңірдегі сортаңға айналмаған жер күріш себілген алқаптар, суармалы жердің мелиорациялық жағдайын сипаттамайды. Жыл сайын Сырдария өзеніне ластанған 850 млн. м3 пайдаланылған су ағады, олардың 210 млн. м3 Қызылорда облысы бойынша сульфат-натрийлі құрамы бар 1, 5ден 6, 0 г/л дейінгі минералдауды құрайды. Әсіресе шиеленіскен жағдай соңғы жылдары Ферғана аңғарындағы шағын өзендер суларының сапасының күрт нашарлауымен байланысты (Қасансай, Падша-Ата, Исфайрам, Сох, Исфара, Ахангаран, Чирчик) . Соңғы 15-20 жыл ішінде осы өңірдегі тұрғындар санының күрт артуымен байқалады, ал бұл табиғи және су объектілерінің экологиялық жағдайына жүктеменің күрт ұлғаюына әкеліп соқты. Осы өңірдегі елді мекендердің барлық ағыс сулары тазартусыз өзендерге лақтырылады, осылайша күрделі санитарлық- эпидемиологиялық жағдайды одан сайын шиеленістіруде. Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ашық су қоймаларында шекті рауалы концентрациядан (ШРК) жоғары пестицидтердің болуы 10-200 сынаманың біреуінде, құдық суларында - 5-30, құбырмен келетін суларда - 20- 35 сынамада байқалады. Азық түлік өнімдерінде пестицидтер көбінесе жеміс- жидектерде - әрбір 50-сынамада, азықтарда - әрбір 30-50 сынамада кездеседі. Таулар арасындағы шұңқырлар мен аңғарлар шегіндегі, сондай-ақ тау беткейлері, алқаптары мен өзен сағаларындағы жер асты суларының үлкен бір бөлігі беттік ағыстармен тікелей байланысты. Жер үсті өзен суларының көлемінің қысқаруы және олардың сапасының нашарлауы жер асты суларының тиісті көрсеткіштеріне тікелей әсер етеді. Бұл ретте жер үсті суларының жер асты суларымен гидравликалық өзара байланысы жер үсті сулардың да, сондай ақ жер асты суларының да, әсіресе өзен ағыстары мен дамыған суландыру аймақтарындағы қалыпты сапасының толықтай жоғалуына әкелді. Өзен сулары сапасының нашарлауының басты себебі суармалы жер ауданын күрт ұлғайту болып табылады, бұл ретте су ресурстары тек толықтай жойылып қана қойған жоқ, бірақ сапасы жағынан да сарқылды. Өзен ағысы таудан ағыс түзетін аймақтан бастау алатын жерде суаруға бөлінеді. Өзен ағысына орташа алғанда олардың артық ағысы ғана және коллектор-дренажды 39 желісінің ағысы ғана құйылады. Сырдария өзені бассейніндегі коллектор- дренажды сулардың жалпы көлемі жылына 12-14 км/жыл жетеді, оның 10 км3 өзенге қайтадан құйылады, ал 2-4 км табиғи түрде төмендеуге бұрылады. Осыған сәйкес өзендердің гидрологиялық және гидрохимиялық режимі өзгерді. Аңғардың орташа бөлігіндегі өзендердің толық емес барлық ағысы оның төменгі ағысының жоғарғы бөлігінде суару үшін екінші рет алына бастады. . 1 Ауыр металдардың өсімдіктерге биологиялық әсері

Қоршаған ортаға түскен экотоксиканттар метеорологиялық факторлардың әсерінен суда және . . . кең . . . тірі . . . кері әсер . . . Экотоксиканттардың үлкен қашықтықтарға таралуы олардың физикалық және физика-химиялық қасиеттеріне, яғни булануына, ұшқыштығына, ерігіштігіне т. б. барлық табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың ауыр . . . Бұл бір . . . активтілігіне байланысты. Сонымен қатар, олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға берілмейді, биохимиялық айналымға ұзақ . . . [1] . . . ластануына байланысты, өткен ғасырдың 50-ші жылдарынан кейін тірі организмдер жаппай улануы байқала бастады [ 2] . ауыр . . . ішінде қорғасын, кадмий, хром, никель улы заттардың қатарына жатады. Олар тірі бойы . . . және . . . у ретінде әсер етеді. Бұл заттардың тірі организмдердегі концентрациясы қоршаған ортадағы 100-1000 есе . . . [3] . . . (Zn, Cu) мен . . . (SО2) ағаш . . . жүретін метоболизм процестеріне ингибитор ретінде әсер етеді. Орталық Европаның орман массивтерінің 23 дефолияциямен бүлінген (интенсивтілігі 25) . Қылқан емен . . . ағаштар көп зардап шеккен [4] .

Ауыр металдардың өсімдіктерде жиналуы әр түрдің өз ерекшелігіне байланысты. Зерттеулер мыс . . . топырақ пен өсімдіктерге ауыр металдардың мөлшері бақылау аймағымен өте . . . 12 . . . дейін, ал басқа элементтердің мөлшері 2-5 есеге дейін артады. Сонымен қатар, ауыр . . . қарағанда әлдеқайда көп. Алайда, топырақта ауыр металдардың мөлшері 2-3 есе мөлшері 5-6есе артады. Статистикалық талдау қорытындысы бойынша, топырақ пен өсімдіктер арасында тура корреляциялық бар . . . аймағында жапырақтардың және барлық өсімдіктердің морфопатогенезі байқалады. мен түсі . . . қатар, хлороз, сарғаю, тургорлық қасиетін жоғалту, түсі өзгермей ғана сыртқы зақымданудан соң түсіп қалуымен байқалады [6] . Күшті ластану аймақтарында өндірістік шаң да өсімдіктерге айтарлықтай кері әсерін тигізеді. ірі . . . жер . . . мүшелеріне механикалық түрде әсер етеді. Шаң бүршік, гүл, жапырақты зақымдаумен қатар (кескілеумен) ағаш қабығын да зақымдап, оның жарылып, аршылып аршылған ағаш организміндегі суынан айрылып, қурай бастайды, калийдің қызметі бұзылады, яғни жалпы өсімдіктер организмінің [ . . . бөлінген зиянды токсиканттар, атап айтқанда күкірт ангидриді, көміртегі тотығы, азот сутегі, хлор және ауыр металдар қылқан жапырақты ағаштардың жаңғақтарының дамуы мен мөлшеріне, тұқым саны мен массасына кері әсер өндіріс көздерінен алшақтаған сайын бұл көрсеткіштер дұрысталғандығы байқалады. Соңғы кездерде экосистемалардың өздігінен ауыр металдардың түсуі тоқталған күнде де жүрмей отыр, оның себебі, осы уақытқа дейін топырақта жиналған және оның тұрақты компонентерінде тыс . . . отыр . . . шаңмен интенсивті ластанған аймақта тіршілігін жойған вегетативті бүршіктердің саны күрт өсіп (тыныштық күйдегі бүршіктер) мөлшері 80-ке артқан. Ластану аймағынан қашықтағаннан тірі . . . саны артып, 90- ке көтерілген. Соның әсерінен қабығы тілімденіп, бұтақтары деформацияланады. Экосистемалар-дың сандық және көздеріне жақындаған сайын арта түседі [9] . Осының әсерінен ағаш өсімдіктерің иммунитеті төмендеп, сыртқы орта факторларының әсеріне төзімділігі төмендейді. (температура, стресс, патогенді микроорганизмдер) Ағаш қабығында целлюлоза және . . . ағаштардың саны артады. Сондықтан өсімдіктердің иммунитетін төмендететін техногенді ластану олардың тіршілігін жоятын бірден-бір антропогенді ластануға жоғары сезімталдық пайда болады [11] .

Өндірістік аймақтарда атмосфераның газды токсиканттармен ұзақ ластануы ағаш әсер етеді. Желдің бағыты бойынша таралған токсиканттардың жолындағы Оған олардың жапырақтарындағы хлорофильдердің жоғары мөлшері дәлел бола алады (50мкг/моль) көміртегі айналымының жылдамдығы мен жапырақтардың су өткізгіштігі алғашқы көрсеткішінен 50-ке төмендеген. Мұндай өзгеріс жапырақтарда су су . . . 67 -ке . . . [13] . Жоңышқа өсімдігіне құрамында мырыш пен кадмий бар ерітіндімен әсер еткенде өсуі баяулап, хлороз белгілері мен жүйкелерінің өсімдіктердің тіршілігінің жойылуына әкелген. Кадмий мен қорғасынның әсерінен өсімдіктер ал . . . активтілігі артады [14] .

Өсімдік және жануарлар организмінде ауыр металдардың жиналуы, бірінші кезекте бос Ауыр металдардың организмге енуіне әсер ететін екінші фактор болып алкилденген және басқа да спецификалық химиялық [16, 15] . . . генетикалық өзгерістердің кең спектрінің түзілуіне себепкер. Бір метал клетканы бірнеше жерден зақымдай алады. Мысалы, ДНК . . . ДНК . . . қабілетті. Қорғасын ДНК репликациясы ферменттерінің синтезін бұзады, ДНК-ның жоғары мөлшері ДНК конформациясын өзгертеді және ДНК мен РНК синтезін стимуляциялайды [17, 18] .

Зерттеулердің және бирючина өсімдіктеріне ауыр металдар жиналған жағдайда фитогормондардың әсіресе цитокининдердің активтілігі төмендейді. Меристеманың мен цитокининдердің активтілігінің артуымен сипатталады. Алайда орта ауыр . . . олардың активтілігінің деңгейі төмен күйінде қалады (ластанбаған ортамен салыстырғанда) . Бұл фитогармондардың активтілігінің төмендеуі меристеманың дамуын тежеуші ортаауыр . . . қанттардың, әсіресе сахарозаның мөлшері де төмендеп кетеді. Демек, орта ауыр металдармен ластанғанда меристеманың генеративті даму жолына көшуіне маңызды жағдайда фитогармондар мен кері әсер . . . [19] . . . сақтау ұйымының мәліметтері бойынша қандағы қорғасынның қалыпты мөлшері 15-40 мкг/100 мл. АҚШ-да қала балаларының 5%-ке жуығының орталық жүйке жүйесінің қызметі ал . . . 17%-нің қанында 50-80 мкг/100 мл қорғасын кездеседі. Адам қанындағы қорғасынның мөлшері оның ауадағы мөлшерінің артуымен пропорциональды көтеріледі [20] . жағдайдың бірі - организмнің металдар аэрозолін қорғасын мен мырыштың сульфаттары мен хлоридтері биосферада оңай жылжып, бүкіл тірі [21] . . . комбинаттарынан қоршаған ортаға бір мезгілде заттардың газды шаң түріндегі комплексі бөлінеді, ол газды заттардың организмге бірлескен комплексті әсерді бағалауда ортаның климаттық ерекшеліктеріне, атап айтқанда ауа жөн [22] . . . металдардың әсерінен өсімдік түрлерінің реакциясы барлық ұйымдасу деңгейлерінде, яғни клеткалық, организмдік және ауыр . . . артық мөлшеріне қатысты жалпы байқалған стресс ретінде жасуша мембраналарының зақымдануы мен ферменттердің активтілігінің өзгеруі байқалады. Организмдік деңгейде өсімдіктің жеке зақымданулар байқалады. Оларға жапырақтардың некрозы, пішіндерінің өзгеруі, өркендердің қурап қалуы, өсімдіктің өсуінің баяулауы жатады. Зақымданған жапырақтарда жабын ұлпасы мен және кутикуласы жұқа болады. өндірістік ластанудың әсерінен әр өсімдік түрінде әртүрлі жүреді. Мысалы бұршақ тұқымдастары, шатырша гүлділер, крест гүлділер және тал тұқымдастарына жататын өсімдіктер қорғасынды аз гүлділер, күрделі гүлділер және шегіршіндер тұқымдасының көп . . . Ауыр металдардың тұздары өсімдіктер клеткеларында хромосомаларды үзеді, яғни құрылымына әсер етеді [24] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс