Ауыр металдардың экожүйелерге таралуы және оның дәрілік өсімдіктердің өсу параметріне әсері
КІРІСПЕ
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Зерттеу орындары мен зерттеу объектісіне сипаттама ... ... ... ... ...
1.2 Зерттеу әдістері..
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
2.1 Ауыр металдардың тірі организмдерге биологиялық әсері ... ... ... .
2.2 Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттiк iс.шаралардың жүргiзiлуi.
2.2.1 Өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерін анықтау әдісі ... ... ...
2.2.2 Өсімдіктердің кариотипіндегі өзгерістерді анықтау әдісі ... ... ... ...
2.3 Ауыр металдардың физика.химиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
2.4 Хромосомалар мен хромосомдық мутациялар (аберрациялар) ... ...
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ
3.1 Қызылорда қаласында топырақтың ауыр металдармен ластану дәрежесі ... ... ...
3.2 Жиде мен жыңғыл өсімдігінде ауыр металдардың жиналу мөлшері ... .
3.3 Жиде мен жыңғылөсімдігіне ауыр металдардың әсерінің мутациялық активтілігі..
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..
1. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Зерттеу орындары мен зерттеу объектісіне сипаттама ... ... ... ... ...
1.2 Зерттеу әдістері..
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ.
2.1 Ауыр металдардың тірі организмдерге биологиялық әсері ... ... ... .
2.2 Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттiк iс.шаралардың жүргiзiлуi.
2.2.1 Өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерін анықтау әдісі ... ... ...
2.2.2 Өсімдіктердің кариотипіндегі өзгерістерді анықтау әдісі ... ... ... ...
2.3 Ауыр металдардың физика.химиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
2.4 Хромосомалар мен хромосомдық мутациялар (аберрациялар) ... ...
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ
3.1 Қызылорда қаласында топырақтың ауыр металдармен ластану дәрежесі ... ... ...
3.2 Жиде мен жыңғыл өсімдігінде ауыр металдардың жиналу мөлшері ... .
3.3 Жиде мен жыңғылөсімдігіне ауыр металдардың әсерінің мутациялық активтілігі..
ҚОРЫТЫНДЫ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР..
Сырдария өзені алқабында өндіргіш күштердің дамуына табиғаты мен климаттық жағдайы тамашажәне бай минерал - шикізат қоры себеп болды. Өндіргіш күштерді орналастыру мен дамытуда жіберілген қателіктер, өндірістегі технологияның төмен деңгейі табиғи қорларды тиімсіз пайдалануға және қоршаған ортаның ластануына әкеліп соқтыруда. Өңірдегі өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің, өсімдіктер және жануарлар тіршілігі негізінен, Сырдария өзені суының сапасына байланысты. Сырдария өзенінің су сапасына әсер ететін негізгі антропогендік факторлар транс шекаралық өзеннің төменгі ағысы бойындағы шағын жеке кәсіпорындар мен Күкірт қышқыл өндіру зауытының қалдық сақтау орыны және Жаңақорған, шиелі аудандандарында уран өндіру кен орындары бар. Қызылорда қаласында орналасқан «ТЦ-6» жылу орталығы және Сырдария ауданындағы күріш өсіретін Сырдария суармалы сілемі. Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау барысында Сырдария өзені алқабының табиғи компоненттеріне аталған өндіріс ошақтарының тигізген әсерінің экологиялық сипаттамасы жүйелі түрде зерттелмегені анықталды. Сырдария өзені алқабында орналасқан өндіріс ошақтарының қоршаған ортаға тигізетін әсері жайында жазылған материалдар өте аз. Шөлді –шөлейт аймақ болғандықтан Сырдария өзені алқабында ауа - райының өзгеруі айқын байқалады. Егер алқаптың тоғайлы - шалғынды аймағында жылдық жауын-шашын мөлшері өте аз Жылдық орташа ауа температурасы Қызылорда қаласынанн Аралға дейінгі аралықта +45-тен -35°С-ға дейін төмендейді. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,0-тен 6,0 м/с-қа дейін өзгереді. Жыл бойына өзеннің барлық ұзындығында судың оттектік режимі сақталады. Өзен суы көбіне ауыр металдармен ластанған. Сырдария өзені алқабы бес топырақты - климаттық аймаққа бөлінеді.
1. Кукенов М.К. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана. Алматы. Ғылым", 1994 - 165с.
2. Чиков П. С. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. — М.: Картография, 1983. — 340 с.
3. Р.М. Мұстафаева, Байкенжеева А.Т., А.Қ. Саданов. Тораңғы теректерінің биологиясы, экологиясы және шаруашылықтық маңызы (шолу). Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Хабаршысы Алматы, 2008 ж, №5,103-105 бет.
4. Неумывакин И.П.Шиповник. На страже здоровья. Издательство: Диля. год: 2008. 128 с.
5.Башмаков Д.И., Лукаткн А.С. Аккумуляция тяжелых металлов некоторыми высшими растениями в разных условиях местообитания // Агро¬химия. 2002 № 9. С. 66-71. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
6. Тулебаев Р.К. Хроническая свинцовая интоксикация. - Алматы:
Ғылым, 1995. - с.9-11.
7. Захидов С.Т. Антропогенный мутагенез и преувеличения?//Вестник Московского университета. Серия 16 Биология. -1997. -N2. -С. А.Б. ... и ... среда. -Караганда, 1987.
8. Никаноров А.М., Жулидов А.В., Елиц В.М. Тяжелые металлы в организмах ветлендов России. - Санкт-Петербург, 1993. - В.И. ... и ... Наука, 1986. -С.27-34.
9. Романова СМ., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. вод ... // Химия. Охрана окружающей среды. -1997.
10. Захаров В.А., М.А., ... Е.Ю. ... реки Нуры ... // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. -1998. -N2. - С.72.
11. Левина Э.Г. Общая токсикология металлов. -Л., 1972. -С.183.
12. ... М.П., ... А.Д. ... представления о биологическом действии металлов // Гигиена и санитария. - М., 1986.
13. Гринь А.В., Ли С.К. Поступление тяжелых металлов в растения в зависимости от их содержания в // ... II- ... по ... в почвах и сопредельных сферах. -Л., 1980. --С.46-48.
14. Алексеева-Попова Н.В. Устойчивость к - Л., 1991. - С. ... Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях. - Л., 1989. 8-204 с.
15. Лавриенко И.А., Лавриенко О.В. Аккумуляция растениями в ... // ... -1998. -N3, 4. -С.299-309.
16. Савельев М.Б. Экофизиологические для ... методов контроля загрязнения водной среды тяжелыми металлами. // Вестник Московского Университета. -1999. Серия 16, -N2. в ... и ... -М., 1989. -8-204 ... 17.Бахиев А. Воздействие буревых работ на растительность // Воздействие техногенных факторов на -Ташкент, 1992. - С.68-83.
18.Рощина В.В. Загрязнение окружающей среды металлами //Сб. тр. "Металлы, гигиенические -М., 1983. –
19.И. Б., Климашауски В. П., Валушене В. Т. в ... части Курского залива// Сб.докладов. Клайпед. соверщ. -Вильнюс, 1998. -С. 37-41.
20. Микшевич Н.В., Ковальчук Л.А. в ... "в зоне действия медеплавильного предприятия // Матер. 2-ой всесоюзной международной конференции по ТМ в окр. и охр. ... -М., 1988.
21. Н.П., Засухина Г.Д. Защитные механизмы клетки в условиях загрязнения окружающей среды // АН ... М., 1975. -N11. .
22. Романова С.М., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. веществами поверхностых вод Казахстана // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека 1997 № 4 С-42.
23. Захаров В.А., Илющенко М.А., Гуменюк Е.Ю Техногенное загрязнение реки нуры ртутью // Химия человека 1998 № 2 - С-72
24. Попов Ю.В. Богачев В.П. техногенное загрязнение ландшавтов долины реки Каратау // хмия . 1997, №1 С-45.
25. Глинка Н.Л. ,Общая хмия М.Наука 1978 г 525-624 с .
26. Микшевич Н.В. Ковальчук Л.А. в ... животные в зоне действия медплавильного предприятия // Матер 2-ой всесоюзной по ТМ в окр и охр. М. 1988 г С
27. Новиков Ю.В. природа и человек М 1991 14-30 ст В.П.Е.Н. В.Г.органических и неорганических загрязнителей Киев 1993 22-27 ст.
28. Рунова Е.М. Угрюмов Б.И. особенности деградации лесов в Науч. Конф. Влияние атмосферного загрязнения и др. антропог. и природ.вакторов на дестабилиз. Европы тез.док. М 1996 Т 1 С 39-41
29.Бонд А.М. Поляграфические методы в аналитической химии. - М., 1983. -12-21 с. с 68.
30..Пейве Я.В. Микроэлементы и ферменты // Физиологическая роль и - Рига. 1976. №3 С 5-14.
31. Бигалиев А.Б. Генетика и 1987. с Н.П. и др и мутагены среды. //Доклады АН СССР. -1990. №1. С
19.
31. Тихомиров В.Н., Коропачинский И.Ю., Фалалеев Э.Н., Лиственничные леса Сибири и Дальнего Востока, М. - Л., 1961.352с.
32.Тренин В.В. Введение в цитоэмбриологию хвойных. Петрозаводск, Астана - столица суверенного Казахстана! Состояние почвы в Башкирии.
33.Нурмухамбетова Р.Т. Флора и растительность долины реки Тобол (в пределах Северного Казахстана) // Екатеринбург, Изд. “Екатеринбург”, 2000, 128с. Монография.
34.Иващенко А.А. Сокровища растительного мира. По страницам Красной книги//Алматы, Изд. «Алматыкітап», 2007, 127с.
35.Нурмухамбетова Р.Т. Пережогин Ю. В, Архангельский Е.В.Флора поймы реки Тобол и ее притоков// Вестник науки Костанайского государственного университета имени А. Байтурсынова. Костанай, 2001г., с 66 – 70. Журнал.
36.И.М. Микляева, П.Д. Гунин, Н.Н. Слемнёв, С.Н. Бажа, А.Факхире. Нарушенность растительности степных экосистем. // Аридные экосистемы, 2004, том 10, № 24-25, 35-45 с.
37. П.Л. Горчаковский. Лесные оазисы Казахского мелкосопочника // Москва, Наука, 1987, 160с.
38.Калинин Р.В., Михайлова В.П., Курочкина Л.Я., Красная книга Казахской ССР// Алматы, изд. «Наука», 1981, № 816 т 2, 257с
39.Шамсутдинов З.Ш. и Шамсутдинов Н.З.. Методы экологической реставрации аридных экосистем в районах пастбищного животноводства //Степной бюллетень, №11,зима 2002 г. http://savesteppe.org/ru/archives/3693.
40.Ландшафтное и биологическое разнообразие Республики Казахстан. Под редакцией канд. биологических наук И. Мирхашимова- Алматы: ОО «ОST –XXI век», 2005. – 242 с.
41.И.М.Анапиев Эндемичные,реликтовые и редкие растения Центрального Казахстана и их охрана // Современные проблемы экологии Центрального Казахстана: Материалы респ.научно-практ.конф. Караганда,1996, с.103-10742. Митяев И.Д., Красная книга Казахстана// Алматы, ТОО «Онер», 2006г, 625с
43. Работнов Т.А. Вопросы изучения состава популяций для целей фитоценологии // Проблемы ботаники. - М.; Л. - 1950. Вып.1 – С. 465-483.
2. Чиков П. С. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. — М.: Картография, 1983. — 340 с.
3. Р.М. Мұстафаева, Байкенжеева А.Т., А.Қ. Саданов. Тораңғы теректерінің биологиясы, экологиясы және шаруашылықтық маңызы (шолу). Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Хабаршысы Алматы, 2008 ж, №5,103-105 бет.
4. Неумывакин И.П.Шиповник. На страже здоровья. Издательство: Диля. год: 2008. 128 с.
5.Башмаков Д.И., Лукаткн А.С. Аккумуляция тяжелых металлов некоторыми высшими растениями в разных условиях местообитания // Агро¬химия. 2002 № 9. С. 66-71. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
6. Тулебаев Р.К. Хроническая свинцовая интоксикация. - Алматы:
Ғылым, 1995. - с.9-11.
7. Захидов С.Т. Антропогенный мутагенез и преувеличения?//Вестник Московского университета. Серия 16 Биология. -1997. -N2. -С. А.Б. ... и ... среда. -Караганда, 1987.
8. Никаноров А.М., Жулидов А.В., Елиц В.М. Тяжелые металлы в организмах ветлендов России. - Санкт-Петербург, 1993. - В.И. ... и ... Наука, 1986. -С.27-34.
9. Романова СМ., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. вод ... // Химия. Охрана окружающей среды. -1997.
10. Захаров В.А., М.А., ... Е.Ю. ... реки Нуры ... // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека. -1998. -N2. - С.72.
11. Левина Э.Г. Общая токсикология металлов. -Л., 1972. -С.183.
12. ... М.П., ... А.Д. ... представления о биологическом действии металлов // Гигиена и санитария. - М., 1986.
13. Гринь А.В., Ли С.К. Поступление тяжелых металлов в растения в зависимости от их содержания в // ... II- ... по ... в почвах и сопредельных сферах. -Л., 1980. --С.46-48.
14. Алексеева-Попова Н.В. Устойчивость к - Л., 1991. - С. ... Ю.В. Тяжелые металлы в почвах и растениях. - Л., 1989. 8-204 с.
15. Лавриенко И.А., Лавриенко О.В. Аккумуляция растениями в ... // ... -1998. -N3, 4. -С.299-309.
16. Савельев М.Б. Экофизиологические для ... методов контроля загрязнения водной среды тяжелыми металлами. // Вестник Московского Университета. -1999. Серия 16, -N2. в ... и ... -М., 1989. -8-204 ... 17.Бахиев А. Воздействие буревых работ на растительность // Воздействие техногенных факторов на -Ташкент, 1992. - С.68-83.
18.Рощина В.В. Загрязнение окружающей среды металлами //Сб. тр. "Металлы, гигиенические -М., 1983. –
19.И. Б., Климашауски В. П., Валушене В. Т. в ... части Курского залива// Сб.докладов. Клайпед. соверщ. -Вильнюс, 1998. -С. 37-41.
20. Микшевич Н.В., Ковальчук Л.А. в ... "в зоне действия медеплавильного предприятия // Матер. 2-ой всесоюзной международной конференции по ТМ в окр. и охр. ... -М., 1988.
21. Н.П., Засухина Г.Д. Защитные механизмы клетки в условиях загрязнения окружающей среды // АН ... М., 1975. -N11. .
22. Романова С.М., Нурахметов Н.Н., Батаева К.О. веществами поверхностых вод Казахстана // Химия. Охрана окружающей среды. Экология человека 1997 № 4 С-42.
23. Захаров В.А., Илющенко М.А., Гуменюк Е.Ю Техногенное загрязнение реки нуры ртутью // Химия человека 1998 № 2 - С-72
24. Попов Ю.В. Богачев В.П. техногенное загрязнение ландшавтов долины реки Каратау // хмия . 1997, №1 С-45.
25. Глинка Н.Л. ,Общая хмия М.Наука 1978 г 525-624 с .
26. Микшевич Н.В. Ковальчук Л.А. в ... животные в зоне действия медплавильного предприятия // Матер 2-ой всесоюзной по ТМ в окр и охр. М. 1988 г С
27. Новиков Ю.В. природа и человек М 1991 14-30 ст В.П.Е.Н. В.Г.органических и неорганических загрязнителей Киев 1993 22-27 ст.
28. Рунова Е.М. Угрюмов Б.И. особенности деградации лесов в Науч. Конф. Влияние атмосферного загрязнения и др. антропог. и природ.вакторов на дестабилиз. Европы тез.док. М 1996 Т 1 С 39-41
29.Бонд А.М. Поляграфические методы в аналитической химии. - М., 1983. -12-21 с. с 68.
30..Пейве Я.В. Микроэлементы и ферменты // Физиологическая роль и - Рига. 1976. №3 С 5-14.
31. Бигалиев А.Б. Генетика и 1987. с Н.П. и др и мутагены среды. //Доклады АН СССР. -1990. №1. С
19.
31. Тихомиров В.Н., Коропачинский И.Ю., Фалалеев Э.Н., Лиственничные леса Сибири и Дальнего Востока, М. - Л., 1961.352с.
32.Тренин В.В. Введение в цитоэмбриологию хвойных. Петрозаводск, Астана - столица суверенного Казахстана! Состояние почвы в Башкирии.
33.Нурмухамбетова Р.Т. Флора и растительность долины реки Тобол (в пределах Северного Казахстана) // Екатеринбург, Изд. “Екатеринбург”, 2000, 128с. Монография.
34.Иващенко А.А. Сокровища растительного мира. По страницам Красной книги//Алматы, Изд. «Алматыкітап», 2007, 127с.
35.Нурмухамбетова Р.Т. Пережогин Ю. В, Архангельский Е.В.Флора поймы реки Тобол и ее притоков// Вестник науки Костанайского государственного университета имени А. Байтурсынова. Костанай, 2001г., с 66 – 70. Журнал.
36.И.М. Микляева, П.Д. Гунин, Н.Н. Слемнёв, С.Н. Бажа, А.Факхире. Нарушенность растительности степных экосистем. // Аридные экосистемы, 2004, том 10, № 24-25, 35-45 с.
37. П.Л. Горчаковский. Лесные оазисы Казахского мелкосопочника // Москва, Наука, 1987, 160с.
38.Калинин Р.В., Михайлова В.П., Курочкина Л.Я., Красная книга Казахской ССР// Алматы, изд. «Наука», 1981, № 816 т 2, 257с
39.Шамсутдинов З.Ш. и Шамсутдинов Н.З.. Методы экологической реставрации аридных экосистем в районах пастбищного животноводства //Степной бюллетень, №11,зима 2002 г. http://savesteppe.org/ru/archives/3693.
40.Ландшафтное и биологическое разнообразие Республики Казахстан. Под редакцией канд. биологических наук И. Мирхашимова- Алматы: ОО «ОST –XXI век», 2005. – 242 с.
41.И.М.Анапиев Эндемичные,реликтовые и редкие растения Центрального Казахстана и их охрана // Современные проблемы экологии Центрального Казахстана: Материалы респ.научно-практ.конф. Караганда,1996, с.103-10742. Митяев И.Д., Красная книга Казахстана// Алматы, ТОО «Онер», 2006г, 625с
43. Работнов Т.А. Вопросы изучения состава популяций для целей фитоценологии // Проблемы ботаники. - М.; Л. - 1950. Вып.1 – С. 465-483.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ЭКОЖҮЙЕЛЕРГЕ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІҢ ӨСУ ПАРАМЕТРІНЕ ӘСЕРІ
050608 - Экология мамандығы бойынша
Астана. 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1
Зерттеу орындары мен зерттеу объектісіне сипаттама ... ... ... ... ...
5
1.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
2.1
Ауыр металдардың тірі организмдерге биологиялық әсері ... ... ... .
14
2.2
Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттiк iс-шаралардың жүргiзiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2.1
Өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерін анықтау әдісі ... ... ...
15
2.2.2
Өсімдіктердің кариотипіндегі өзгерістерді анықтау әдісі ... ... ... ...
17
2.3
Ауыр металдардың физика-химиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
18
2.4
Хромосомалар мен хромосомдық мутациялар (аберрациялар) ... ...
21
3.
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.1
Қызылорда қаласында топырақтың ауыр металдармен ластану дәрежесі ... ... ...
27
3.2
Жиде мен жыңғыл өсімдігінде ауыр металдардың жиналу мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
3.3
Жиде мен жыңғыл өсімдігіне ауыр металдардың әсерінің мутациялық активтілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өсімдіктерді дәрілік мақсатқа пайдаланғаны жөнінде мәліметтерді - еуропалық, қытай, грек, орта азиялық, латын тіліндегі ертедегі мәдени естеліктерінен табуға болады[1].
Өсімдіктердің дәрілік қасиеті жөніндегі алғашқы қытай кітабы б.э. дейін 2600 жылы Фармакология негіздері атты кітапты дәрігер Ли Ши-Чжень (1522-1596) жазды. Онда 1500-нан астам өсімдіктерден алынған дәрілік құрылымдарға сипаттама берілген. Бес томдық Дәрігерлік ғылымның каноны атты кітапты араб медицина мектебінің көрнекті өкілдері Тәжік ғалымдары және дәрігер Абу Али Ибн Сина жазды, әлемнің көптеген тілдеріне аударылды және өзінің уақытында арабтардың кітабы болып қана қойған жоқ, еуропалық дәрігерлерде бағалады. Кітапта шамамен 900 дәрілік өсімдік және оларды пайдалану әдістері сипатталған. Көптеген өсімдіктердің мүшелерінде дәрілік ғана емес және улы заттарда кездеседі, яғни олардың азғантай мөлшері жануар немесе адам ағзасына түссе, оларда ауру белгілерін байқалады [2].
Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы әсеріне өсімдіктердің қарсы реакциясын зерттеу, экологиялық мониторингтің алдына қойған өзекті міндеттерінің бірі, яғни ластаушы заттардың түсу деңгейіне байланысты өсімдіктердің химиялық құрамының вариациялану заңдылығы анықталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда дәрілік өсімдіктердің шикізаттары үшін ауыр металдардың рұқсат етілген шектеулі концентарациясы нақты белгіленбеген.
Автокөлік жолдарына жақын жерлерден жиналған дәрілік өсімдіктер адам ағзасын ауыр металдармен ластау көзі болуы мүмкін. Сондықтан антропогендік әсерлердің әртүрлі экологиялық жағдайдағы дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық параметрлеріне тигізер әсерін зерттеу өзекті мәселе болып табылады.
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Қызылорда қаласының автокөлік жолдарына жақын экожүйелердегі жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерде ауыр металдардың деңгейі алғаш рет анықталды;
Дәрілік өсімдіктер мүшелерінің морфометриялық парамерлерінің өзеруі мен топырақтағы ауыр металдар көрсеткіші арасындағы корреляциялық байланыстылық анықталды.
Қорғауға ұсынылатын мәселелер:
1. Автокөлік жолдары аумағындағы топырақта ауыр металдардың жылжымалы деңгейі жоғары;
2. Дәрілік өсімдіктердің мүшелеріндегі ауыр металдардың деңгейі әртүрлі фенологиялық фазаларында біркелкі болмайды. Ауыр металдардың аккумуляциялану деңгейі жер асты мүшелерінде жоғары.
3. Жабайы дәрілік өсімдіктер мүшелерінің морфометриялық параметрлерінің көрсеткіштері, топырақтағы жылжымалы ауыр металдарға тәуелді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қызылорда қаласының автокөлік жолдарына жақын жерлердегі жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық параметрлеріне ауыр металдарлың әсерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Дәрілік өсімдіктер өсіп тұрған экожүйе топырағындағы ауыр металдардың (Pb, Cd, Zn, Fe) миграциясын анықтау;
Автокөлік жолдарынан әртүрлі қашықтықта өсіп тұрған жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерінің мүшелеріндегі ауыр металдардың мөлшері мен топырақтағы мөлшерін салыстыру;
Жиде және жыңғыл өсімдігінің морфометриялық параметрлерін анықтау және ауыр металдардың мөлшеріне байланысты олардың өзгерісін
анықтау; Зерттеу обектісі. Қызылорда экожүйесінде өсетін жиде және жыңғыл екі дәрілік өсімдіктерне ауыр металдардың әсерін анықтау.
Зерттеу нәтижесінің теориялық құндылығы мен практикалық мәні.
Селекциялық жұмыстар үшін дәрілік өсімдіктердің сандық және сапалық өзгергіштігін зерттеу қажет. Өсімдіктердің тығыздығын,молдылығын,табиғи жандануын анықтау арқылы, аймақтың табиғи-ресурстық қорын бағалап, оларды тиімді пайдалану жолдарын қарастыруға болады.
Дәрілік өсімдіктерге жүргізілген зерттеулердің мәліметтері табиғатты қорғау бағдарламаларын жасап, аймақтың экологиялық мониторингін ұйымдастыруға және жетілдіруге негіз бола алады. Алынған нәтижелер антропогендік факторлардың әсерінен болатын өзгерістерге өсімдіктердің бейімделу реакцияларының нормаларына, модификациялық өзгерістеріне бақылау жасай отырып, экожүйенің тұрақтылығын бағалауға көмектеседі.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1Зерттеу орындары мен зерттеу объектісіне сипаттама
Сырдария өзені алқабында өндіргіш күштердің дамуына табиғаты мен климаттық жағдайы тамашажәне бай минерал - шикізат қоры себеп болды. Өндіргіш күштерді орналастыру мен дамытуда жіберілген қателіктер, өндірістегі технологияның төмен деңгейі табиғи қорларды тиімсіз пайдалануға және қоршаған ортаның ластануына әкеліп соқтыруда. Өңірдегі өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің, өсімдіктер және жануарлар тіршілігі негізінен, Сырдария өзені суының сапасына байланысты. Сырдария өзенінің су сапасына әсер ететін негізгі антропогендік факторлар транс шекаралық өзеннің төменгі ағысы бойындағы шағын жеке кәсіпорындар мен Күкірт қышқыл өндіру зауытының қалдық сақтау орыны және Жаңақорған, шиелі аудандандарында уран өндіру кен орындары бар. Қызылорда қаласында орналасқан ТЦ-6 жылу орталығы және Сырдария ауданындағы күріш өсіретін Сырдария суармалы сілемі. Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау барысында Сырдария өзені алқабының табиғи компоненттеріне аталған өндіріс ошақтарының тигізген әсерінің экологиялық сипаттамасы жүйелі түрде зерттелмегені анықталды. Сырдария өзені алқабында орналасқан өндіріс ошақтарының қоршаған ортаға тигізетін әсері жайында жазылған материалдар өте аз. Шөлді - шөлейт аймақ болғандықтан Сырдария өзені алқабында ауа - райының өзгеруі айқын байқалады. Егер алқаптың тоғайлы - шалғынды аймағында жылдық жауын-шашын мөлшері өте аз Жылдық орташа ауа температурасы Қызылорда қаласынанн Аралға дейінгі аралықта +45-тен -35°С-ға дейін төмендейді. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,0-тен 6,0 мс-қа дейін өзгереді. Жыл бойына өзеннің барлық ұзындығында судың оттектік режимі сақталады. Өзен суы көбіне ауыр металдармен ластанған. Сырдария өзені алқабы бес топырақты - климаттық аймаққа бөлінеді.
Сырдария өзендердің негізгі проблемасы көктемгі-жазғы су тасқындары тудыратын тасқындар мен ластанудың жоғары деңгейімен сипатталады. 2002 жылы республикада үстіңгі сулардың улы заттармен (мұнай өнімдері, фенолдар, мыс, мырыш, бор және т.б.) жоғары 396 жағдайы тіркелген. Ішкі-жер үсті суларды негізгі ластаушылар өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы кешендері болып табылады. Қазақстан Республикасының негізгі ірі трансшекаралық су объектілері Орал, Тобол, Есіл, Ертіс, Іле, Сырдария, Шу мен Талас болып табылады. Трансшекаралық су ресурстарын ұтымды пайдалану тек экономикалық және экологиялық маңызымен қатар, саяси және халықаралық маңызы да бар. Трансшекаралық су объектілерінің жағдайы айрықша қатер төндіріп тұр. Соңғы жылдары бұл өзендердің ластануы шекті рауалы концентрация деңгейінен бірнеше есе асып кетті (1-5 ПДК). Трансшекаралық сулардың нашарлаған жағдайына байланысты өңірлер бойынша өзендердің қазіргі заманғы жағдайын талдауды жүргізу қажет. Су ресурстарының экологиялық жүйесі жеткілікті байланысқан, біртіндеп құлдырау үстінде және су ресурстарының биожүйесін сақтау мен қолдау бойынша келісілген бірлескен әрекет ету үшін барлық трансшекаралық мемлекеттердің күшін біріктіруді қажет етеді. Тиісті ведомствалармен көршілес елдермен трансшекаралық өзендер ресурстары мен су қоймаларының суды пайдалану проблемасын реттеу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Қазақстанның бұл мәселедегі іс-әрекеті халықаралық құқықтық актілер негізінде, көбінесе, 2000 жылы 23 қазанда республикада ратификацияланған трансшекаралық су ағыстары және халықаралық өзендерді қорғау мен пайдалану туралы Конвенция негізінде жасалады. Көршілес мемлекеттер - ҚХР, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғызстан және Өзбекстан - осы конвенцияға қатыспаған елдер болып табылады, сондықтан трансшекаралық су проблемаларын реттеу бойынша жұмыс күрделілігін тудырады. Республиканың барлық су объектілерінің сапалы жағдайы өндірістің құлдырауы мен ағынды сулар көлемінің азайғанына қарамастан әлі күнге дейін қанағаттанарлық жағдайда қалып отыр. Ірі өнеркәсіптік қалалардың әсер ету аймағындағы жер үсті суларға ластану деңгейі нормадан 40 есеге дейін артып кетеді. Қазақстан Республикасының СЭС деректері бойынша, химиялық ластанған ашық су қоймаларының меншікті үлесі артуда және 11,1 % құрайды (Қарағанды облысында бұл көрсеткіш 29,2, Қызылордада - 18,9, Ақтөбеде - 17,6, Астанада - 16,0 %). Микробиологиялық көрсеткіштерге сәйкес келмейтін су сынамасының меншікті салмағы республика бойынша тұтастай алғанда 8% құрады (Қызылорда облысында - 18,7, Алматы қаласында - 41,0 % құрайды). Қазақстан бойынша ағынды сулардың жылысып түсуі 4,0 млрд. м3 құрайды (соның ішінде Қарағанды облысы - 1036, Павлодар облысы - 921,1, Маңғыстау облысы - 667 млн. м3 құрайды). Өнеркәсіптің (32,6-41,7 %), тұрғын-коммуналдық шаруашылықтың (58,3-67 %) жер үсті су объектілеріне ластанған ағынды сулардың жылыстап келуіне қосқан үлесі жоғары. Су жүйесінде және олардың құрамдас бөлігінде химиялық элементтердің жинақталуының негізгі көздері - түпкі түзілімдер - Ертіс бассейні аумағында тау қазбаларында табылған үстіңгі беттері, олардың үйінділері, байыту фабрикаларының қоймасы және өнімдер қоймасы, үйінді өнімдері, металлургия, химия-металлургия, химия, машина жасау, жылу-энергетика кәсіпорындары және құрылыс индустриясы кәсіпорындарының өнеркәсіптік пайдаланылған суларын өзенге ағызу, сондай-ақ олардың өнеркәсіптік шығарындыларын атмосфераға шығару болып табылады, ол шығарындылар кейін жер бетіне шөгеді. Ертіс өзеніндегі суды және оның ағыстарын өнеркәсіптік ластанудың әмбебап индикатор элементтері мыс, мырыш, қорғасын, хром болып табылады. Көрсетілген ТМ мазмұны Ертіс өзені бойында және оның оң жақ саласында ШРК мүлдем асып кетеді. ШРК артуының қайталануы санитарлық-тұрмыстық және балық шаруашылығы пайдалану есебінен, мыс үшін - 100 %, мырыш үшін - 66 %, қорғасын үшін - 27 %, хром үшін - 82 % құрайды. Жоғарыда көрсетілген металдар бойынша ШРК қайталануы Қазақстан бойынша алғанда 55-65 %-ға жоғары. Қазақстанда табылған осы ингредиенттер бойынша қауіпті құбылыста Сырдария өзенінің экологиясы Сырдария өзенінің су ресурстары негізінен Қырғызстан аумағында қалыптасады, Тәжікстан мен Өзбекстан аумақтары арқылы өте отырып, Қазақстанға келеді. Тау аумағынан келетін өзен суларының сапасы төмен қарай аққан кезде күрт нашарлайды, сондықтан таулардан өзендер аққан кезде орташа және төменгі ағыста оларға жоғары минералдау тән. Бұл ретте 38 ластаушылардың негізгі көздері гербицидтер, пестицидтер, минералды тыңайтқыштар, судың, суармалы жердің және ауыл шаруашылығының жалпы минералдануын қалыптастыратын иондар қосылысы болып табылады. Өнеркәсіптік, коммуналдық-тұрмыстық объектілер негізінен ауыр металдармен, фенолдармен, мұнай өнімдерімен және т.б. ластайды. Судың ащылығы топырақ қабатының сортаңға айналуына әкеледі, грунттың екінші реттік сортаңдауын дамытады және дақылдардың түсімін маңызды түрде азайтады. Екінші рет топырақтың сортаңға айналу нәтижесінде күріш алқабында тұзды шөлдің жаңа дақтары қалыптасады. Қатты сортаң жерге айналған ауданның өзі тек Қызылорда облысының өзінде ғана 40 мың га (13,9 %), орташа сортаңға айналған жер - шамамен 200 мың га (69,4 %), әлсіз сортаңға айналған жер - 43 мың га (16,7 %) құрайды. Нәтижесі көрсетіп отырғандай, бұл өңірдегі сортаңға айналмаған жер күріш себілген алқаптар, суармалы жердің мелиорациялық жағдайын сипаттамайды. Жыл сайын Сырдария өзеніне ластанған 850 млн. м3 пайдаланылған су ағады, олардың 210 млн. м3 Қызылорда облысы бойынша сульфат-натрийлі құрамы бар 1,5ден 6,0 гл дейінгі минералдауды құрайды. Әсіресе шиеленіскен жағдай соңғы жылдары Ферғана аңғарындағы шағын өзендер суларының сапасының күрт нашарлауымен байланысты (Қасансай, Падша-Ата, Исфайрам, Сох, Исфара, Ахангаран, Чирчик). Соңғы 15-20 жыл ішінде осы өңірдегі тұрғындар санының күрт артуымен байқалады, ал бұл табиғи және су объектілерінің экологиялық жағдайына жүктеменің күрт ұлғаюына әкеліп соқты. Осы өңірдегі елді мекендердің барлық ағыс сулары тазартусыз өзендерге лақтырылады, осылайша күрделі санитарлық- эпидемиологиялық жағдайды одан сайын шиеленістіруде. Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ашық су қоймаларында шекті рауалы концентрациядан (ШРК) жоғары пестицидтердің болуы 10-200 сынаманың біреуінде, құдық суларында - 5-30, құбырмен келетін суларда - 20- 35 сынамада байқалады. Азық түлік өнімдерінде пестицидтер көбінесе жеміс- жидектерде - әрбір 50-сынамада, азықтарда - әрбір 30-50 сынамада кездеседі. Таулар арасындағы шұңқырлар мен аңғарлар шегіндегі, сондай-ақ тау беткейлері, алқаптары мен өзен сағаларындағы жер асты суларының үлкен бір бөлігі беттік ағыстармен тікелей байланысты. Жер үсті өзен суларының көлемінің қысқаруы және олардың сапасының нашарлауы жер асты суларының тиісті көрсеткіштеріне тікелей әсер етеді. Бұл ретте жер үсті суларының жер асты суларымен гидравликалық өзара байланысы жер үсті сулардың да, сондай ақ жер асты суларының да, әсіресе өзен ағыстары мен дамыған суландыру аймақтарындағы қалыпты сапасының толықтай жоғалуына әкелді. Өзен сулары сапасының нашарлауының басты себебі суармалы жер ауданын күрт ұлғайту болып табылады, бұл ретте су ресурстары тек толықтай жойылып қана қойған жоқ, бірақ сапасы жағынан да сарқылды. Өзен ағысы таудан ағыс түзетін аймақтан бастау алатын жерде суаруға бөлінеді. Өзен ағысына орташа алғанда олардың артық ағысы ғана және коллектор-дренажды 39 желісінің ағысы ғана құйылады. Сырдария өзені бассейніндегі коллектор- дренажды сулардың жалпы көлемі жылына 12-14 кмжыл жетеді, оның 10 км3 өзенге қайтадан құйылады, ал 2-4 км табиғи түрде төмендеуге бұрылады. Осыған сәйкес өзендердің гидрологиялық және гидрохимиялық режимі өзгерді. Аңғардың орташа бөлігіндегі өзендердің толық емес барлық ағысы оның төменгі ағысының жоғарғы бөлігінде суару үшін екінші рет алына бастады. .1 Ауыр металдардың өсімдіктерге биологиялық әсеріҚоршаған ортаға түскен экотоксиканттар метеорологиялық факторлардың әсерінен суда және ... кең ... тірі ... кері әсер ... Экотоксиканттардың үлкен қашықтықтарға таралуы олардың физикалық және физика-химиялық қасиеттеріне, яғни булануына, ұшқыштығына, ерігіштігіне т.б. барлық табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың ауыр ... Бұл бір ... активтілігіне байланысты. Сонымен қатар, олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға берілмейді, биохимиялық айналымға ұзақ ... [1] . ... ластануына байланысты, өткен ғасырдың 50-ші жылдарынан кейін тірі организмдер жаппай улануы байқала бастады [ 2]. ауыр ... ішінде қорғасын, кадмий, хром, никель улы заттардың қатарына жатады. Олар тірі бойы ... және ... у ретінде әсер етеді. Бұл заттардың тірі организмдердегі концентрациясы қоршаған ортадағы 100-1000 есе ... [3] ... (Zn,Cu) мен ... (SО2) ағаш ... жүретін метоболизм процестеріне ингибитор ретінде әсер етеді. Орталық Европаның орман массивтерінің 23 дефолияциямен бүлінген (интенсивтілігі 25). Қылқан емен ... ағаштар көп зардап шеккен [4].
Ауыр металдардың өсімдіктерде жиналуы әр түрдің өз ерекшелігіне байланысты. Зерттеулер мыс ... топырақ пен өсімдіктерге ауыр металдардың мөлшері бақылау аймағымен өте ... 12 ... дейін, ал басқа элементтердің мөлшері 2-5 есеге дейін артады. Сонымен қатар, ауыр ... қарағанда әлдеқайда көп. Алайда, топырақта ауыр металдардың мөлшері 2-3 есе мөлшері 5-6есе артады. Статистикалық талдау қорытындысы бойынша, топырақ пен өсімдіктер арасында тура корреляциялық бар ... аймағында жапырақтардың және барлық өсімдіктердің морфопатогенезі байқалады. мен түсі ... қатар, хлороз, сарғаю, тургорлық қасиетін жоғалту, түсі өзгермей ғана сыртқы зақымданудан соң түсіп қалуымен байқалады [6]. Күшті ластану аймақтарында өндірістік шаң да өсімдіктерге айтарлықтай кері әсерін тигізеді. ірі ... жер ... мүшелеріне механикалық түрде әсер етеді. Шаң бүршік, гүл, жапырақты зақымдаумен қатар (кескілеумен) ағаш қабығын да зақымдап, оның жарылып, аршылып аршылған ағаш организміндегі суынан айрылып, қурай бастайды, калийдің қызметі бұзылады, яғни жалпы өсімдіктер организмінің [ ... бөлінген зиянды токсиканттар, атап айтқанда күкірт ангидриді, көміртегі тотығы, азот сутегі, хлор және ауыр металдар қылқан жапырақты ағаштардың жаңғақтарының дамуы мен мөлшеріне, тұқым саны мен массасына кері әсер өндіріс көздерінен алшақтаған сайын бұл көрсеткіштер дұрысталғандығы байқалады. Соңғы кездерде экосистемалардың өздігінен ауыр металдардың түсуі тоқталған күнде де жүрмей отыр, оның себебі, осы уақытқа дейін топырақта жиналған және оның тұрақты компонентерінде тыс ... отыр ... шаңмен интенсивті ластанған аймақта тіршілігін жойған вегетативті бүршіктердің саны күрт өсіп (тыныштық күйдегі бүршіктер) мөлшері 80-ке артқан. Ластану аймағынан қашықтағаннан тірі ... саны артып, 90- ке көтерілген. Соның әсерінен қабығы тілімденіп, бұтақтары деформацияланады. Экосистемалар-дың сандық және көздеріне жақындаған сайын арта түседі [9]. Осының әсерінен ағаш өсімдіктерің иммунитеті төмендеп, сыртқы орта факторларының әсеріне төзімділігі төмендейді. (температура, стресс, патогенді микроорганизмдер) Ағаш қабығында целлюлоза және ... ағаштардың саны артады. Сондықтан өсімдіктердің иммунитетін төмендететін техногенді ластану олардың тіршілігін жоятын бірден-бір антропогенді ластануға жоғары сезімталдық пайда болады [11].
Өндірістік аймақтарда атмосфераның газды токсиканттармен ұзақ ластануы ағаш әсер етеді. Желдің бағыты бойынша таралған токсиканттардың жолындағы Оған олардың жапырақтарындағы хлорофильдердің жоғары мөлшері дәлел бола алады (50мкгмоль) көміртегі айналымының жылдамдығы мен жапырақтардың су өткізгіштігі алғашқы көрсеткішінен 50-ке төмендеген. Мұндай өзгеріс жапырақтарда су су ... 67 -ке ... [13]. Жоңышқа өсімдігіне құрамында мырыш пен кадмий бар ерітіндімен әсер еткенде өсуі баяулап, хлороз белгілері мен жүйкелерінің өсімдіктердің тіршілігінің жойылуына әкелген. Кадмий мен қорғасынның әсерінен өсімдіктер ал ... активтілігі артады [14].
Өсімдік және жануарлар организмінде ауыр металдардың жиналуы, бірінші кезекте бос Ауыр металдардың организмге енуіне әсер ететін екінші фактор болып алкилденген және басқа да спецификалық химиялық [16,15]. ... генетикалық өзгерістердің кең спектрінің түзілуіне себепкер. Бір метал клетканы бірнеше жерден зақымдай алады. Мысалы, ДНК ... ДНК ... қабілетті. Қорғасын ДНК репликациясы ферменттерінің синтезін бұзады, ДНК-ның жоғары мөлшері ДНК конформациясын өзгертеді және ДНК мен РНК синтезін стимуляциялайды [17,18].
Зерттеулердің және бирючина өсімдіктеріне ауыр металдар жиналған жағдайда фитогормондардың әсіресе цитокининдердің активтілігі төмендейді. Меристеманың мен цитокининдердің активтілігінің артуымен сипатталады. Алайда орта ауыр ... олардың активтілігінің деңгейі төмен күйінде қалады (ластанбаған ортамен салыстырғанда). Бұл фитогармондардың активтілігінің төмендеуі меристеманың дамуын тежеуші ортаауыр ... қанттардың, әсіресе сахарозаның мөлшері де төмендеп кетеді. Демек, орта ауыр металдармен ластанғанда меристеманың генеративті даму жолына көшуіне маңызды жағдайда фитогармондар мен кері әсер ... [19]. ... сақтау ұйымының мәліметтері бойынша қандағы қорғасынның қалыпты мөлшері 15-40 мкг100 мл. АҚШ-да қала балаларының 5%-ке жуығының орталық жүйке жүйесінің қызметі ал ... 17%-нің қанында 50-80 мкг100 мл қорғасын кездеседі. Адам қанындағы қорғасынның мөлшері оның ауадағы мөлшерінің артуымен пропорциональды көтеріледі [20]. жағдайдың бірі - организмнің металдар аэрозолін қорғасын мен мырыштың сульфаттары мен хлоридтері биосферада оңай жылжып, бүкіл тірі [21]. ... комбинаттарынан қоршаған ортаға бір мезгілде заттардың газды шаң түріндегі комплексі бөлінеді, ол газды заттардың организмге бірлескен комплексті әсерді бағалауда ортаның климаттық ерекшеліктеріне, атап айтқанда ауа жөн [22]. ... металдардың әсерінен өсімдік түрлерінің реакциясы барлық ұйымдасу деңгейлерінде, яғни клеткалық, организмдік және ауыр ... артық мөлшеріне қатысты жалпы байқалған стресс ретінде жасуша мембраналарының зақымдануы мен ферменттердің активтілігінің өзгеруі байқалады. Организмдік деңгейде өсімдіктің жеке зақымданулар байқалады. Оларға жапырақтардың некрозы, пішіндерінің өзгеруі, өркендердің қурап қалуы, өсімдіктің өсуінің баяулауы жатады. Зақымданған жапырақтарда жабын ұлпасы мен және кутикуласы жұқа болады. өндірістік ластанудың әсерінен әр өсімдік түрінде әртүрлі жүреді. Мысалы бұршақ тұқымдастары, шатырша гүлділер , крест гүлділер және тал тұқымдастарына жататын өсімдіктер қорғасынды аз гүлділер, күрделі гүлділер және шегіршіндер тұқымдасының көп ... Ауыр металдардың тұздары өсімдіктер клеткеларында хромосомаларды үзеді, яғни құрылымына әсер етеді [24].
Аллюминий, кадмий, теллур т.б. ауыр хромосомалық және генетикалық мутациялардың кең спектрін құрайтыны туралы көптеген мәліметтер бар [25]. Ауыр металдар өсімдіктер организмінде жинақталып, трофикалық тірі ... әртүрлі таксономиялық топтарына, оның ішінде адамға да зиянды әсер етеді [26, 27]. Ауыр металдардың жиілігін 2 есе арттырады. Көп жылдық өсімдіктер, әсіресе мен өндірістік территорияларда табиғи түрде көптеп өседі [28]. Астық тұқымдастарының түрлері ағаш Астық тұқымдастары ауыр металдармен көп мөлшерде ластанған өсе ... жоғарғы концентрациясы, хросома ішіндегі жеке органикалық байланыстардың поляризациясын тудырады. Бұл жағдайда барлық "ионды" мутациялар хромосомалардың үзілуімен сипатталады [30]. - ... мыстың өсімдіктер организмінде артық мөлшерде жиналуынан тамыр системасының дамуы мен өсуінің тежелуі, жер ... баяу өсуі және байқалады. Мыстың артық мөлшерінен туындайтын патологиялық өзгерістердің нәтижесінде мәдени өсімдіктердің өнімі күрт төмендейді [31].
Мырыш та ... жатады. Алайда, мырыштың жоғары концентрациясы өсімдіктерде жиналуы кері әсерін тигізеді. Бұл металдың улылығының бір себебі - өсімдіктерде өте Әсіресе қызыл емен және кәдімгі шырша мырышты өте жылдам сіңірітіні сонша, тіпті бұл процестің жылдамдығы мен қоректік ортадағы байланыс орнайды. өсімдіктерде мырыштың көп жиналуынан некроз пайда болады, мен жер ... өсуі баяулайды, жапырақтар солып қалады және ерте [32]. ... көп ... автомобиль жолдары бойында өскен өсімдіктерде анықталған. Осындай жағдай қоршаған ортаны осы өскен өсімдіктерде де байқалады. Кадмийдің артық мөлшерінің жиналу белгілері өсімдіктердің жапырақтарының ұшы мен өркені қызыл- қалады, өсімдіктердің өсуі баяулайды. Топырақта кадмий мөлшері 30 мгкг - нан көп ... топыраққа мырыш рудаларын өндіру жәнеөңдеу кезінде түседі [33,34]. Кадмийдің әсерінен өсімдіктердің өсуінің тежелуі-фотосинтез процесінің әлсіреуіне 1кг ... 96 мг ... қарқындылығын 50 төмендетеді [35].
1.2 Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттiк iс- шаралардың жүргiзiлуi күрделi экологиялық жағдай, әсiресе бiздiң мемлекетiмiзде табиғатты қорғауда декларациялы iс-шараларды емес, iс-жүзiндегi нақтылы iс- шараларды талап iс- ... жағдайды қалпына келтiру жұмыстары қанағаттанарлық емес. Тiптi қай жерлерде болмасын, кризистi жағдайлар қалыптасып алаңдаушылық туғызуда [36,37].
Ластанумен күресудiң барлық түрлерi мен залалдың пайда болуына кедергi бола алатындарына мән жөн. ... бiрi ... болып табылады [39].
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру, техникалық-ұйымдастырушылық, белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі [40].
Табиғат пайдалануды басқару аса табиғи және қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан кешенді , және тиімді пайдалану шешімдерін дайындау, қабылдау үшін мемлекеттік есеп беру жүйесінің мәліметтері пайдаланады. қалыпты ұстау үшiн халықаралық және мемлекеттiк дәрежедегi биосфералық қорықтар жүйесi ұйымдастырылған. Мұндай мемлекет территориясында қоршаған жүйесi, ұлттық мониторингтiң құрамдас бөлiгi болуы керек [ 41,42].
1992 жылы Рио-де-Жанейрода "Жер планетасы" дәрежедегi кездесуде БҰҰ-ның климаттың өзгеруi туралы конвенциясына 157 қол ... пен КазЗИ Москвада "Парниктi газдар және Қазақстандағы климаттың өзгеруi" атты бiрiккен қазақ- американ жобасы орындалды. Бұл жобаның аймақтық өзгерiсiн анықтау және бағалау, парниктi газдардың эмиссиясы мен ағынын тiркеу, экономиканың әр шектеу шараларының орындалуын бағалау, т.б. Негiзгi өндiрiс көзi-энергиялық сектор болып табылады. Екiншi орынды жер астындағы көмiр шахталарынан және ауыл шаруашылығы газы иелендi [43,44].
Тұрақты даму концепциясы мен Рио-92 Декларациясының принциптерi адамзаттың экологиялық, әлеуметтiк-саяси және экономикалық тұрғыдан мәселелер барлық мемлекеттердiң өзара бiрiгiп, қызмет етуi қажеттiгiн анықтай түседi.
Қазақстан Республикасында әртүрлi дәрежеде шөлге айналған территориялардың ауданы 179,9 млн га 60% -ке ... экожүйелердiң ерекшелiктерi мен мүмкiндiктерiн, олардың антропогендi қысымға төзiмдiлiгiн ескермей табиғи жүргiзiлетiн iс-әрекеттердiң механизмi жан-жақты қарастырылған, жүргiзiлетiн жұмыстардың негiзгi бағыты көрсетiлген, бiрiгiп жұмыс iстеуге жағдай жасау және көмек көрсету шаралары ескерiлген [45,46].
Қоршаған ортаның келешектегi дестабилизациясын болдырмау және деградацияланған табиғи жүйелердi қалпына үшiн ... дұрыс пайдалану, шабындықтар мен жайылымдарды жақсарту, ормандарды қалыптастыру, техногендi ландшафтарды мелиорациялау, қорғауға алынған территориялар жүйесiн ұйымдастыру сияқты iс- интенсивтi өңдеудiң әсерiнен көп мөлшерде гумус қабаты жойылуда. Осыған байланысты ұсынылуда: топырақтың минералдылығын арттыру үшiн шымтезектi пайдалану, аралық дақылдарды, көп жылдық бұршақ тұқымдастар мен астық тұқымдастарды өсiру және қалыпты мөлшерде оны құрылыс материалы ретiнде немесе оған қоспа ретiнде пайдалануға болатын әдiс Бұл әдiс ... өңдеудi қажет етедi, яғни ластанған топырақ күйдiрiлiп, жабыстыратын қоспалар қосу [49]. ...
1.2 Зерттеу әдістері
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1
2.1 Ауыр металдардың тірі организмдерге биологиялық әсері
ХХ ғасырдың басында, ғылым мен техниканың дамуы өндіріс
орындарының жедел өсуіне ықпал етті. Осыған орай алғаш рет қоршаған ортаға химиялық элементтердің түсуі ментаралуы, және олардың тірі ағзаларға зиянды әсерін жүйелі түрде зерттеу өзекті мәселелер қатарынан орын алды [1].
Қазіргі кездегі дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелердің бірі-пестицидтерден кейін ауыр металдардың тірі ағзаларға әсерін әлсірету болып табылады. Ауырметалдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де қарқынды түрде жүзеге асуда. Олардың қатарына өндіріс қалдықтары, тау-кен өндірісі, транспорт, түсті және қара металл өндіру, құрамында ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтары (ЖЭО) немесе жалпы урбанизацияны жатқызуға болады.
Овчаренко М. М. (1995) мәліметтері бойынша жоғарыда келтірілген түсті металл балқыту заводтардан әр жыл сайын қоршаған ортаға - 154650 т. мыс, 121500 т. мырыш, 89000 т. қорғасын, 12000 т. никель, 765 т. кобальт, 1500 т. молибден, 30,5 т. сынап, ал көмір және мұнай өнімдерін жағудан 1600 т. сынап, 3600 т. қорғасын, 2100 т. мыс, 700 т. мырыш, 3700 т. никель және автотранспорт газынан 260000 тонна қорғасын бөлінеді [2], ал Новосибирскідегі Қоршаған ортаны қорғау комитетінің анықтауы бойынша ауаның ластануының 70 %-дан көбі автотранспорттан болса, 11 %-дайы ЖЭО үлесіне тиеді.
Жалпы ауыр металл дегеніміз, салыстырмалы атомдық салмағы 40-тан, тығыздығы 5 гтекше см-ден жоғары химиялық элементтер [6]. Ауыр металдарды улы элементтермен қоса есептегенде Менделеев таблицасының 23-дей бөлігі кіреді. Олардың ішінде кадмий, қорғасын және сынап элементтері ең улы ауыр металл болып саналады. 1980 жылғы UNESCO-нің шешімі бойынша бұған тағы сегіз элемент (V, Co, Mn, Cu, Mo, Nі, Zn, Cr) және үш металлоид (As, Se, Sb) қосылған болатын. Сонан соң олардың қатары тағы екі металмен толықтырылды (Tі, Sr) [6]. Осы элементтер тірі ағзаларға улы әсері жағынан мынадай кластарға жіктелген.
ХХ ғасырдың басында, ғылым мен техниканың дамуы өндіріс орындарының жедел өсуіне ықпал етті. Осыған орай алғаш рет қоршаған ортаға химиялық элементтердің түсуі мен таралуы және олардың тірі ағзаларға зиянды әсерін жүйелі түрде зерттеу өзекті мәселелер қатарынан орын алды [1].
Қазіргі кездегі дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелердің бірі-пестицидтерден кейін ауыр металдардың тірі организмге әсерін әлсірету болып табылады. Ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де қарқынды түрде жүзеге асуда. Олардың қатарына өндіріс қалдықтары, тау-кен өндірісі, транспорт, түсті және қара металл өндіру, құрамында Ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтары (ЖЭО) немесе жалпы урбанизацияны жатқызуға болады.
Овчаренко М. М. (1995) мәліметтері бойынша жоғарыда келтірілген түсті металл балқыту заводтардан әр жыл сайын қоршаған ортаға - 154650 т. мыс, 121500 т. мырыш, 89000 т. қорғасын, 12000 т. никель, 765 т. кобальт, 1500 т. молибден, 30,5 т. сынап, ал көмір, мұнай өнімдерін жағудан 1600 т. сынап, 3600 т. қорғасын, 2100 т. мыс, 700 т. мырыш, 3700 т. никель және автотранспорт газынан 260000 тонна қорғасын бөлінеді [2], ал Новосибирскідегі Қоршаған ортаны қорғау комитетінің анықтауы бойынша ауаның ластануының 70 %-дан көбі автотранспорттан болса, 11 %-дайы ЖЭО үлесіне тиеді.
Ауыр металдармен ауаның, судың және топырақтың ластануы Қазақстанның ірі өндірістік орталықтарында да экологиялық өзекті мәселе болып саналады. Мысалы, Семей қаласының өндірістік орындарына жақын маңдағы топырақ құрамындағы кейбір Ауыр металдар концентрациялары қалыпты жағдайдағы топырақпен салыстырғанда мырыш-7,4, қорғасын-9,9, мыс-3,8, кадмий-13,3, марганец-1,3, кобальт-2,4 есеге жоғарылаған. Ауыр металдардың топырақтағы мөлшері, таяу маңдағы өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктері мен бау-бақша дақылдарында бақылағанда 2-3,5 есеге дейін жоғарылаған [4].
Осыған байланысты қоршаған ортаны қорғау мамандардың алдына қойылып отырған бірінші мәселе- Ауыр металдардың қоршаған ортадағы жалпы жәнебелсенді мөлшерін анықтау. Екінші мәселе-табиғи объектілердің ластану деңгейін болжау мақсатында ластаушы заттардың таралуына қарапайым және айтарлықтай сенімді модельдерін жасау. Үшінші кезекте ластанудың келеңсіз әсерлеріне жол бермеу мақсатында Ауыр металдарды ғылыми негізделген түрде залалсыздандыру және нормалау тұр [4].
Әртүрлі жолдармен ауаға тараған Ауыр металдардың шаң түріндегі жалпы фракцияларында өте ұсақ бөлшектері (0,001-0,005 мкм) және орташа деңгейдегі фракциялары әр жерде ірі көлемдегі фракцияларына қарағанда 34-54 %-дай мөлшерін құрайды. Осындай ұсақ деңгейдегі фракциялар Дж. Уэсти (1988) мәліметтері бойынша адам тыныс алу жолдарындағы қан тамырлары мен тыныс алу жүйелері үшін ең қауіпті болып саналады [5]. Ғылыми деректерге сай, трофикалық байланыстар арқылы адам ағзасы тағам өнімдерінен 40-50 %, судан 20-40 %, ауадан 20-40 % улы заттарды қабылдайды.
Осындай жолмен түскен Ауыр металдар иондары адам ағзасында әртүрлі аурулардың қозуы мен пайда болуының басты себебі. Техногенді ластанған аудандарда асқазан ауруы бірінші орында, тыныс алу жүйелері аурулары екінші орында, қан айналу жүйелері аурулары үшінші орында тұр. Сондықтан, қоршаған ортаны ауыр металл иондарынан тазарту және оны сақтау, кезек күттірмейтін өзекті мәселе болып саналады.
Ластанған қоршаған ортаны қайта қалпына келтірудің физикалық, химиялық және биологиялық жолдары белгілі. Олардың ішінде химиялық немесе физикалық әдістермен топырақты тазарту өте қымбатқа түседі.
Қоршаған ортаны қайта қалпына келтіру, әсіресе топырақты ауыр металдардан мұндай жолдармен тазарту өте тиімсіз. Жоғарыда келтірілген әдістердің ішіндегі ең тиімдісі-биологиялық әдіс. Әсіресе, ластанған ортаны өсімдіктер көмегімен қайта қалпына келтіру жолдарын жасау соңғы жылдары аса қарқынды дамуда.
Осындай бағыттағы ізденістер индустриялы өркендеген мемлекеттерде кеңінен жүргізіле бастағаны әдебиеттерден белгілі. Сонымен қатар әр елде климат жағдайына сай емес өсімдік түрлерін табумен қатар оларды кеңінен қолдану, төзімділік табиғатын анықтау жұмыстары жүргізілуде. Қоршаған ортаны қалпына келтіру, әр елде халықты таза сапалы өніммен қамтамасыз ету, ауылшаруашылық және мәдени өсімдіктердің ауыр металдарға төзімді сорттарын шығару ғылымның әртүрлі салаларының алдында тұрған басты мәселе
Ауыр металдарға жалпы сипаттама
Жалпы ауыр металл дегеніміз, салыстырмалы атомдық салмағы 40-тан, тығыздығы 5 гтекше см-ден жоғары химиялық элементтер [6]. Ауыр металдарды улы элементтермен қоса есептегенде Менделеев таблицасының 23-дей бөлігі кіреді. Олардың ішінде кадмий, қорғасын және сынап элементтері ең улы ауыр металл болып саналады. 1980 жылғы UNESCO-нің шешімі бойынша бұған тағы сегіз элемент (V, Co, Mn, Cu, Mo, Nі, Zn, Cr) және үш металлоид (As, Se, Sb) қосылған болатын. Сонан соң олардың қатары тағы екі металмен толықтырылды (Tі, Sr) [6]. Осы элементтер тірі ағзаларға улы әсері жағынан мынадай кластарға жіктелген.
Класс Элементтер
1 As, Cd, Hg, Pb, Se, Zn, Tі
2 Co, Nі, Mo, Cu, Sb, Cr
3 Ba, V, W, Mn, Sr
Г. И. Оксенгендлер (1991) мәліметтері бойынша кадмий және қорғасын іс жүзінде барлық жерлерде таралған және олар улы әсер ету жағынан бірінші класқа жатқызылады. Бұл элементтердің қандай да мөлшері болмасын адам ағзасы үшін өте қауіпті және қалыпты мөлшерден жоғарылауы тірі ағзаларда зат алмасудың әртүрлі бұзылуына әкеледі [7].
Ауыр металдар арасында "улы" сөзінің түсінігі тек ауыр металдардың жеке түріне ғана қатысты емес, олардың ортадағы концентрациясына байланысты. Ауыр металдар арасында тапшы жағдайда өсімдік тіршілігі үшін өте қажетті микроэлемент, ал ортадағы концентрациясы жоғары болғанда улы ауыр металл болып есептелетін түрлері бар. Ауыр металдардың улы концентрация шегі өсімдік түріне жекелеген түрлердің төзімділігі мен химиялық элементтің өсімдік тіршілігінде алар орнына байланысты. Өсімдік тіршілігінде көп кездесетін кейбір химиялық элементерді Кабата-Пендиас, Пендиас Х. (1989) тапшы, қалыпты және жоғары болуына байланысты төмендегідей 1 кесте көрсеткіштермен келтірген. Сонымен қатар ауыр металдардың қоректік ортадағы өсімдіктерге улы әсер ету концентрациясына байланысты төмендегідей қатарға жіктеген [19]:
1. Өте улы 1 мгл-ден төмен концентрациясында Ag, Be, Hg, Sn, Cd, Nі, Pb;
2. Орташа улы 1 мгл-ден 100 мгл аралықтағы концентрация As, Se, Al, Ba, Cо, Cu, Cr, Fе, Mn, Zn;
3. Улы әсері төмен 100 мгл Ca, Mg, Sr Lі;
1 Кесте-Өсімдіктер тіршілігіне ауыр металдардың әсер ету концентрациясы (мгкг құрғақ салмаққа шаққанда)
Элементтер
Тапшы
Қалыпты
Жоғары
Co
--
0,002-1
15-20
Cu
2-5
5-10
20-100
Mn
15-25
20-300
300-500
Ni
--
0,1-5
10-100
Pb
--
5-10
30-300
Ti
--
--
50-200
V
--
0,2-1,5
5-10
Zn
10-20
27-150
100-400
Cd
--
0,05-0,2
5-30
Ауыр металдардың басқа ластаушылардан мынандай ерекшеліктері бар:
-ауыр металдар арнайы ластаушы заттар тобына жатпайды, себебі бұл заттар арнайы ластағыштарға қарағанда (мысалы, пестицидтер мен бензапирен) биосферада қалыпты, экологиялық таза аймақтарда да кездеседі.
-ауыр металдарға "өзін-өзі" тазарту ұғымы қолданылмайды, яғни олар қоршаған ортада ыдырамайды. Олардың жартылай тазаруының алғашқы кезеңі (бастапқы концентрациясының жартысы) әр элемент үшін әртүрлі және ұзақ уақытты қажет етеді: мырыш 70-310 жылға дейін, мыс 310-1500 жыл, кадмий 13-110 жыл, қорғасын 740-5900 жылды қажет етеді. Бұл көрсеткіштер топырақ түріне, ортаның рН-на және тағы басқада қасиеттерге байланысты өзгеріп отырады [8].
1.2 Ауыр металдардың өсімдіктерге ену жолдары
Атмосфераға таралған ауыр металдарды өсімдіктер жапырағы арқылы қабылдаса, тамыр арқылы топырақтан сіңіреді. Ауадағы шаң құрамындағы ауыр металдар өсімдік жапырағының эпидермисінің балауыз құрамына шөгіп, устьица немесе кутикула арқылы өсімдікке сіңірілсе, көп бөлігі жауын-шашын арқылы шайылып кетеді. Өсімдік жапырағы арқылы элементтердің сіңірілуі жапырақтың морфологиялық құрылысыжәне жапырақ бетінің функционалдық негізімен (балауыз қабатының қалыңдығы, тегістігі, жабысқақтығы) анықталады. Мысалы, шөптесін өсімдіктер мен ағаштардың жапырағы арқылы қорғасын және басқа элементтердің сіңірілуін зерттеген жұмыстар нәтижесі көрсеткендей, күрделі жалпақ жапырақтар ұсақ балауыз қабаты жұқа жай жапырақтармен салыстырғанда ауыр металл иондарын көп жинақтаған. Дегенмен, қорғасын элементінің басқа элементтермен (Zn, Cd, Cu, Fe) салыстырғанда өсімдіктердің жапырағымен өте аз сіңіріліп, оның басқа мүшелеріне нашар тасымалданатындығы анықталған [9].
Ауыр металдардың өсімдіктерге сіңірілуін тамыр мен жапырақ арасындағы қатынасын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған. Мысалы, неміс ғалымдары ауыр металдардың өсімдіктерге сіңірілуінің негізін анықтау үшін атмосфера қабатының әртүрлі ластанған аймақтардағы ағаштардың жекелеген мүшелеріне талдау жасаған. Зерттеу нәтижелерінің қорытындысы бойынша ауа қабаты көп ластанған аймақтағы өсімдік жапырағында ауыр металл концентрациясы жоғары болғанымен сабағында аз кездескен. Жапырақтағы ауыр металдардың көп бөлігі жапырақтың үстіңгі қабатында болғаны анықталған. Бұл мәліметтер өсімдіктер ауыр металдарды ассимиляциялаушы ұлпаларымен көп сіңірмейтіндігін, олардың өсімдікке негізгі түсу жолы тамыр арқылы екендігін аңғартады. Қосымша жүргізілген мәліметтерге қарағанда жауын-шашынға дейінгі және одан кейінгі жапырақтағы ауыр металдардың концентрациясы өзгеріп, тамырдағы мөлшері 1,5-2,5 есеге дейін артқан.
ХХ ғасырдың басында, ғылым мен техниканың дамуы өндіріс орындарының жедел өсуіне ықпал етті. Осыған орай алғаш рет қоршаған ортаға химиялық элементтердің түсуі мен таралуы және олардың тірі организмдерге зиянды әсерін жүйелі түрде зерттеу өзекті мәселелер қатарынан орын алды [1].
Қазіргі кездегі дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелердің бірі-пестицидтерден кейін ауыр металдардың тірі организмдерге әсерін әлсірету болып есептеледі. Ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де таралады.Олардың қатарына өндіріс қалдықтары,тау-кен өндірісі,
өндірісі, транспорт, түсті және қара металл өндіру, құрамында ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтары (ЖЭО) немесе жалпы урбанизацияны жатқызуға болады.
Ауыр металдар салыстырмалы атомдық салмағы 40-тан, тығыздығы 5 г см2-ден жоғары химиялық элементтер [2].
Ауыр металдарды улы элементтермен қоса есептегенде Менделеев таблицасының 23-дей бөлігі кіреді. Олардың ішінде кадмий, қорғасын және сынап элементтері ең улы ауыр металл болып саналады.
Ауыр металдар мен улы амфотерлі элементтер тобы
Кете -1
ең улы ауыр металл
Cd, РЬ, Hg
1980 жылғы UNESCO-нің шешімі бойынша енгізілген сегіз элемент
V, Co, Mn, Cu, Mo, Nі, Zn, Cr
Улы амфотерлі элементтер
As, Se, Sb
Соңғы қосылған металдар
Tі, Sr
Топырағы.Қызылорда облысының экожүйесіндегі топырақ түрлері генетикалық ерекшеліктеріне, тұздану дәрежесіне және механикалық құрамына қарай үш категорияға 10 мелиоративтік топтарға бөлінеді.Топырақ қабаты сипаты жағынан алуантүрлі: ашық-қара қоңыр (каштан); тақыр; тақырлау; сортаң; кебір-сортаң; тақырлау тұзды емес; аллювиальді-шалғындық (тоғай); аллювиальді-шалғындық шөлденген; шалғындық-батпақ; батпақ; сортаң сорлар; сортаң тақырлау; сортаң шөлді; құм. Топырақ қабатының тұздану деңгейіне қарай, механикалық құрамы, жер асты суының тереңдігіне қарай өсімдіктер жамылғысының бейімділігі алуан түрлі.
Өсімдігі. Қызылорда облысының флорасында шамамен 819 түр кездеседі, оның ішінде 50 жуығы дәрілік өсімдіктер. Оларға итсигек бұйырғын, қызыл мия, ұсақ жапырақты ақсора, кәдімгі адыраспан, кәдімгі жантақ, кәдімгі болатжапырақ, ақмия, далалық шырмауық, жатаған бидайық, түкті аталықты тікенбұта, орыс тікенбұта, конолли қоянсүйек, жыңғыл, жиде т.б. әртүрлі фитоценоздарда көпшілік жағдайда доминантты болып келеді [1].
Физиологиялық әсеріне байланысты ауыр металдарды екі топқа: биогенді (Fe, Zn) және токсинді (Pb, Cd) болып бөлінеді.
Атмосфераға бөлінетін қорғасынның көп мөлшері автотронспорттардан бөлінеді. Қорғасын бензиннің антидетонациялық негізі. Ауыр металдар қоршаған ортаға электрстанциялар, металл қорытатын зауыттар, мұнай өнеркәсібі, құрылыс металдарын шығаратын кәсіпорындар мен автокөліктен,
дизельді отындардан, автожапқыштарды майлау өнімдерінің қалдықтарынан, іштен жанатын двигательдер жұмыс істегенде азоттың, қорғасынның оксидтері, көмірсутектер т.б. заттар бөлініп шығып, топырақ бетіне түсіп, қоректену тізбегі арқылы зат айналымға түседі. Улы заттар топыраққа жиналып, химиялық құрамының өзгеруіне себеп болып, тірі организмдер мен ортаның бірлігін бұзады.
Топырақта жиналатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТАҚЫРЫБЫ: АУЫР МЕТАЛДАРДЫҢ ЭКОЖҮЙЕЛЕРГЕ ТАРАЛУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІҢ ӨСУ ПАРАМЕТРІНЕ ӘСЕРІ
050608 - Экология мамандығы бойынша
Астана. 2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
1.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
1.1
Зерттеу орындары мен зерттеу объектісіне сипаттама ... ... ... ... ...
5
1.2
Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
2.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14
2.1
Ауыр металдардың тірі организмдерге биологиялық әсері ... ... ... .
14
2.2
Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттiк iс-шаралардың жүргiзiлуi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
15
2.2.1
Өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерін анықтау әдісі ... ... ...
15
2.2.2
Өсімдіктердің кариотипіндегі өзгерістерді анықтау әдісі ... ... ... ...
17
2.3
Ауыр металдардың физика-химиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ...
18
2.4
Хромосомалар мен хромосомдық мутациялар (аберрациялар) ... ...
21
3.
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
27
3.1
Қызылорда қаласында топырақтың ауыр металдармен ластану дәрежесі ... ... ...
27
3.2
Жиде мен жыңғыл өсімдігінде ауыр металдардың жиналу мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
3.3
Жиде мен жыңғыл өсімдігіне ауыр металдардың әсерінің мутациялық активтілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
31
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
35
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Өсімдіктерді дәрілік мақсатқа пайдаланғаны жөнінде мәліметтерді - еуропалық, қытай, грек, орта азиялық, латын тіліндегі ертедегі мәдени естеліктерінен табуға болады[1].
Өсімдіктердің дәрілік қасиеті жөніндегі алғашқы қытай кітабы б.э. дейін 2600 жылы Фармакология негіздері атты кітапты дәрігер Ли Ши-Чжень (1522-1596) жазды. Онда 1500-нан астам өсімдіктерден алынған дәрілік құрылымдарға сипаттама берілген. Бес томдық Дәрігерлік ғылымның каноны атты кітапты араб медицина мектебінің көрнекті өкілдері Тәжік ғалымдары және дәрігер Абу Али Ибн Сина жазды, әлемнің көптеген тілдеріне аударылды және өзінің уақытында арабтардың кітабы болып қана қойған жоқ, еуропалық дәрігерлерде бағалады. Кітапта шамамен 900 дәрілік өсімдік және оларды пайдалану әдістері сипатталған. Көптеген өсімдіктердің мүшелерінде дәрілік ғана емес және улы заттарда кездеседі, яғни олардың азғантай мөлшері жануар немесе адам ағзасына түссе, оларда ауру белгілерін байқалады [2].
Қоршаған ортаның ауыр металдармен ластануы әсеріне өсімдіктердің қарсы реакциясын зерттеу, экологиялық мониторингтің алдына қойған өзекті міндеттерінің бірі, яғни ластаушы заттардың түсу деңгейіне байланысты өсімдіктердің химиялық құрамының вариациялану заңдылығы анықталады.
Қазіргі кезде Қазақстанда дәрілік өсімдіктердің шикізаттары үшін ауыр металдардың рұқсат етілген шектеулі концентарациясы нақты белгіленбеген.
Автокөлік жолдарына жақын жерлерден жиналған дәрілік өсімдіктер адам ағзасын ауыр металдармен ластау көзі болуы мүмкін. Сондықтан антропогендік әсерлердің әртүрлі экологиялық жағдайдағы дәрілік өсімдіктердің морфо-анатомиялық параметрлеріне тигізер әсерін зерттеу өзекті мәселе болып табылады.
Ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Қызылорда қаласының автокөлік жолдарына жақын экожүйелердегі жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерде ауыр металдардың деңгейі алғаш рет анықталды;
Дәрілік өсімдіктер мүшелерінің морфометриялық парамерлерінің өзеруі мен топырақтағы ауыр металдар көрсеткіші арасындағы корреляциялық байланыстылық анықталды.
Қорғауға ұсынылатын мәселелер:
1. Автокөлік жолдары аумағындағы топырақта ауыр металдардың жылжымалы деңгейі жоғары;
2. Дәрілік өсімдіктердің мүшелеріндегі ауыр металдардың деңгейі әртүрлі фенологиялық фазаларында біркелкі болмайды. Ауыр металдардың аккумуляциялану деңгейі жер асты мүшелерінде жоғары.
3. Жабайы дәрілік өсімдіктер мүшелерінің морфометриялық параметрлерінің көрсеткіштері, топырақтағы жылжымалы ауыр металдарға тәуелді.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қызылорда қаласының автокөлік жолдарына жақын жерлердегі жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерінің морфо-анатомиялық параметрлеріне ауыр металдарлың әсерін зерттеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
Дәрілік өсімдіктер өсіп тұрған экожүйе топырағындағы ауыр металдардың (Pb, Cd, Zn, Fe) миграциясын анықтау;
Автокөлік жолдарынан әртүрлі қашықтықта өсіп тұрған жиде және жыңғыл дәрілік өсімдіктерінің мүшелеріндегі ауыр металдардың мөлшері мен топырақтағы мөлшерін салыстыру;
Жиде және жыңғыл өсімдігінің морфометриялық параметрлерін анықтау және ауыр металдардың мөлшеріне байланысты олардың өзгерісін
анықтау; Зерттеу обектісі. Қызылорда экожүйесінде өсетін жиде және жыңғыл екі дәрілік өсімдіктерне ауыр металдардың әсерін анықтау.
Зерттеу нәтижесінің теориялық құндылығы мен практикалық мәні.
Селекциялық жұмыстар үшін дәрілік өсімдіктердің сандық және сапалық өзгергіштігін зерттеу қажет. Өсімдіктердің тығыздығын,молдылығын,табиғи жандануын анықтау арқылы, аймақтың табиғи-ресурстық қорын бағалап, оларды тиімді пайдалану жолдарын қарастыруға болады.
Дәрілік өсімдіктерге жүргізілген зерттеулердің мәліметтері табиғатты қорғау бағдарламаларын жасап, аймақтың экологиялық мониторингін ұйымдастыруға және жетілдіруге негіз бола алады. Алынған нәтижелер антропогендік факторлардың әсерінен болатын өзгерістерге өсімдіктердің бейімделу реакцияларының нормаларына, модификациялық өзгерістеріне бақылау жасай отырып, экожүйенің тұрақтылығын бағалауға көмектеседі.
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1Зерттеу орындары мен зерттеу объектісіне сипаттама
Сырдария өзені алқабында өндіргіш күштердің дамуына табиғаты мен климаттық жағдайы тамашажәне бай минерал - шикізат қоры себеп болды. Өндіргіш күштерді орналастыру мен дамытуда жіберілген қателіктер, өндірістегі технологияның төмен деңгейі табиғи қорларды тиімсіз пайдалануға және қоршаған ортаның ластануына әкеліп соқтыруда. Өңірдегі өндірілетін ауыл шаруашылығы өнімдерінің, өсімдіктер және жануарлар тіршілігі негізінен, Сырдария өзені суының сапасына байланысты. Сырдария өзенінің су сапасына әсер ететін негізгі антропогендік факторлар транс шекаралық өзеннің төменгі ағысы бойындағы шағын жеке кәсіпорындар мен Күкірт қышқыл өндіру зауытының қалдық сақтау орыны және Жаңақорған, шиелі аудандандарында уран өндіру кен орындары бар. Қызылорда қаласында орналасқан ТЦ-6 жылу орталығы және Сырдария ауданындағы күріш өсіретін Сырдария суармалы сілемі. Ғылыми әдебиеттерге шолу жасау барысында Сырдария өзені алқабының табиғи компоненттеріне аталған өндіріс ошақтарының тигізген әсерінің экологиялық сипаттамасы жүйелі түрде зерттелмегені анықталды. Сырдария өзені алқабында орналасқан өндіріс ошақтарының қоршаған ортаға тигізетін әсері жайында жазылған материалдар өте аз. Шөлді - шөлейт аймақ болғандықтан Сырдария өзені алқабында ауа - райының өзгеруі айқын байқалады. Егер алқаптың тоғайлы - шалғынды аймағында жылдық жауын-шашын мөлшері өте аз Жылдық орташа ауа температурасы Қызылорда қаласынанн Аралға дейінгі аралықта +45-тен -35°С-ға дейін төмендейді. Желдің жылдық орташа жылдамдығы 4,0-тен 6,0 мс-қа дейін өзгереді. Жыл бойына өзеннің барлық ұзындығында судың оттектік режимі сақталады. Өзен суы көбіне ауыр металдармен ластанған. Сырдария өзені алқабы бес топырақты - климаттық аймаққа бөлінеді.
Сырдария өзендердің негізгі проблемасы көктемгі-жазғы су тасқындары тудыратын тасқындар мен ластанудың жоғары деңгейімен сипатталады. 2002 жылы республикада үстіңгі сулардың улы заттармен (мұнай өнімдері, фенолдар, мыс, мырыш, бор және т.б.) жоғары 396 жағдайы тіркелген. Ішкі-жер үсті суларды негізгі ластаушылар өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы кешендері болып табылады. Қазақстан Республикасының негізгі ірі трансшекаралық су объектілері Орал, Тобол, Есіл, Ертіс, Іле, Сырдария, Шу мен Талас болып табылады. Трансшекаралық су ресурстарын ұтымды пайдалану тек экономикалық және экологиялық маңызымен қатар, саяси және халықаралық маңызы да бар. Трансшекаралық су объектілерінің жағдайы айрықша қатер төндіріп тұр. Соңғы жылдары бұл өзендердің ластануы шекті рауалы концентрация деңгейінен бірнеше есе асып кетті (1-5 ПДК). Трансшекаралық сулардың нашарлаған жағдайына байланысты өңірлер бойынша өзендердің қазіргі заманғы жағдайын талдауды жүргізу қажет. Су ресурстарының экологиялық жүйесі жеткілікті байланысқан, біртіндеп құлдырау үстінде және су ресурстарының биожүйесін сақтау мен қолдау бойынша келісілген бірлескен әрекет ету үшін барлық трансшекаралық мемлекеттердің күшін біріктіруді қажет етеді. Тиісті ведомствалармен көршілес елдермен трансшекаралық өзендер ресурстары мен су қоймаларының суды пайдалану проблемасын реттеу бойынша жұмыстар жүргізілуде. Қазақстанның бұл мәселедегі іс-әрекеті халықаралық құқықтық актілер негізінде, көбінесе, 2000 жылы 23 қазанда республикада ратификацияланған трансшекаралық су ағыстары және халықаралық өзендерді қорғау мен пайдалану туралы Конвенция негізінде жасалады. Көршілес мемлекеттер - ҚХР, Тәжікстан, Түрікменстан, Қырғызстан және Өзбекстан - осы конвенцияға қатыспаған елдер болып табылады, сондықтан трансшекаралық су проблемаларын реттеу бойынша жұмыс күрделілігін тудырады. Республиканың барлық су объектілерінің сапалы жағдайы өндірістің құлдырауы мен ағынды сулар көлемінің азайғанына қарамастан әлі күнге дейін қанағаттанарлық жағдайда қалып отыр. Ірі өнеркәсіптік қалалардың әсер ету аймағындағы жер үсті суларға ластану деңгейі нормадан 40 есеге дейін артып кетеді. Қазақстан Республикасының СЭС деректері бойынша, химиялық ластанған ашық су қоймаларының меншікті үлесі артуда және 11,1 % құрайды (Қарағанды облысында бұл көрсеткіш 29,2, Қызылордада - 18,9, Ақтөбеде - 17,6, Астанада - 16,0 %). Микробиологиялық көрсеткіштерге сәйкес келмейтін су сынамасының меншікті салмағы республика бойынша тұтастай алғанда 8% құрады (Қызылорда облысында - 18,7, Алматы қаласында - 41,0 % құрайды). Қазақстан бойынша ағынды сулардың жылысып түсуі 4,0 млрд. м3 құрайды (соның ішінде Қарағанды облысы - 1036, Павлодар облысы - 921,1, Маңғыстау облысы - 667 млн. м3 құрайды). Өнеркәсіптің (32,6-41,7 %), тұрғын-коммуналдық шаруашылықтың (58,3-67 %) жер үсті су объектілеріне ластанған ағынды сулардың жылыстап келуіне қосқан үлесі жоғары. Су жүйесінде және олардың құрамдас бөлігінде химиялық элементтердің жинақталуының негізгі көздері - түпкі түзілімдер - Ертіс бассейні аумағында тау қазбаларында табылған үстіңгі беттері, олардың үйінділері, байыту фабрикаларының қоймасы және өнімдер қоймасы, үйінді өнімдері, металлургия, химия-металлургия, химия, машина жасау, жылу-энергетика кәсіпорындары және құрылыс индустриясы кәсіпорындарының өнеркәсіптік пайдаланылған суларын өзенге ағызу, сондай-ақ олардың өнеркәсіптік шығарындыларын атмосфераға шығару болып табылады, ол шығарындылар кейін жер бетіне шөгеді. Ертіс өзеніндегі суды және оның ағыстарын өнеркәсіптік ластанудың әмбебап индикатор элементтері мыс, мырыш, қорғасын, хром болып табылады. Көрсетілген ТМ мазмұны Ертіс өзені бойында және оның оң жақ саласында ШРК мүлдем асып кетеді. ШРК артуының қайталануы санитарлық-тұрмыстық және балық шаруашылығы пайдалану есебінен, мыс үшін - 100 %, мырыш үшін - 66 %, қорғасын үшін - 27 %, хром үшін - 82 % құрайды. Жоғарыда көрсетілген металдар бойынша ШРК қайталануы Қазақстан бойынша алғанда 55-65 %-ға жоғары. Қазақстанда табылған осы ингредиенттер бойынша қауіпті құбылыста Сырдария өзенінің экологиясы Сырдария өзенінің су ресурстары негізінен Қырғызстан аумағында қалыптасады, Тәжікстан мен Өзбекстан аумақтары арқылы өте отырып, Қазақстанға келеді. Тау аумағынан келетін өзен суларының сапасы төмен қарай аққан кезде күрт нашарлайды, сондықтан таулардан өзендер аққан кезде орташа және төменгі ағыста оларға жоғары минералдау тән. Бұл ретте 38 ластаушылардың негізгі көздері гербицидтер, пестицидтер, минералды тыңайтқыштар, судың, суармалы жердің және ауыл шаруашылығының жалпы минералдануын қалыптастыратын иондар қосылысы болып табылады. Өнеркәсіптік, коммуналдық-тұрмыстық объектілер негізінен ауыр металдармен, фенолдармен, мұнай өнімдерімен және т.б. ластайды. Судың ащылығы топырақ қабатының сортаңға айналуына әкеледі, грунттың екінші реттік сортаңдауын дамытады және дақылдардың түсімін маңызды түрде азайтады. Екінші рет топырақтың сортаңға айналу нәтижесінде күріш алқабында тұзды шөлдің жаңа дақтары қалыптасады. Қатты сортаң жерге айналған ауданның өзі тек Қызылорда облысының өзінде ғана 40 мың га (13,9 %), орташа сортаңға айналған жер - шамамен 200 мың га (69,4 %), әлсіз сортаңға айналған жер - 43 мың га (16,7 %) құрайды. Нәтижесі көрсетіп отырғандай, бұл өңірдегі сортаңға айналмаған жер күріш себілген алқаптар, суармалы жердің мелиорациялық жағдайын сипаттамайды. Жыл сайын Сырдария өзеніне ластанған 850 млн. м3 пайдаланылған су ағады, олардың 210 млн. м3 Қызылорда облысы бойынша сульфат-натрийлі құрамы бар 1,5ден 6,0 гл дейінгі минералдауды құрайды. Әсіресе шиеленіскен жағдай соңғы жылдары Ферғана аңғарындағы шағын өзендер суларының сапасының күрт нашарлауымен байланысты (Қасансай, Падша-Ата, Исфайрам, Сох, Исфара, Ахангаран, Чирчик). Соңғы 15-20 жыл ішінде осы өңірдегі тұрғындар санының күрт артуымен байқалады, ал бұл табиғи және су объектілерінің экологиялық жағдайына жүктеменің күрт ұлғаюына әкеліп соқты. Осы өңірдегі елді мекендердің барлық ағыс сулары тазартусыз өзендерге лақтырылады, осылайша күрделі санитарлық- эпидемиологиялық жағдайды одан сайын шиеленістіруде. Сырдария өзенінің төменгі сағасындағы ашық су қоймаларында шекті рауалы концентрациядан (ШРК) жоғары пестицидтердің болуы 10-200 сынаманың біреуінде, құдық суларында - 5-30, құбырмен келетін суларда - 20- 35 сынамада байқалады. Азық түлік өнімдерінде пестицидтер көбінесе жеміс- жидектерде - әрбір 50-сынамада, азықтарда - әрбір 30-50 сынамада кездеседі. Таулар арасындағы шұңқырлар мен аңғарлар шегіндегі, сондай-ақ тау беткейлері, алқаптары мен өзен сағаларындағы жер асты суларының үлкен бір бөлігі беттік ағыстармен тікелей байланысты. Жер үсті өзен суларының көлемінің қысқаруы және олардың сапасының нашарлауы жер асты суларының тиісті көрсеткіштеріне тікелей әсер етеді. Бұл ретте жер үсті суларының жер асты суларымен гидравликалық өзара байланысы жер үсті сулардың да, сондай ақ жер асты суларының да, әсіресе өзен ағыстары мен дамыған суландыру аймақтарындағы қалыпты сапасының толықтай жоғалуына әкелді. Өзен сулары сапасының нашарлауының басты себебі суармалы жер ауданын күрт ұлғайту болып табылады, бұл ретте су ресурстары тек толықтай жойылып қана қойған жоқ, бірақ сапасы жағынан да сарқылды. Өзен ағысы таудан ағыс түзетін аймақтан бастау алатын жерде суаруға бөлінеді. Өзен ағысына орташа алғанда олардың артық ағысы ғана және коллектор-дренажды 39 желісінің ағысы ғана құйылады. Сырдария өзені бассейніндегі коллектор- дренажды сулардың жалпы көлемі жылына 12-14 кмжыл жетеді, оның 10 км3 өзенге қайтадан құйылады, ал 2-4 км табиғи түрде төмендеуге бұрылады. Осыған сәйкес өзендердің гидрологиялық және гидрохимиялық режимі өзгерді. Аңғардың орташа бөлігіндегі өзендердің толық емес барлық ағысы оның төменгі ағысының жоғарғы бөлігінде суару үшін екінші рет алына бастады. .1 Ауыр металдардың өсімдіктерге биологиялық әсеріҚоршаған ортаға түскен экотоксиканттар метеорологиялық факторлардың әсерінен суда және ... кең ... тірі ... кері әсер ... Экотоксиканттардың үлкен қашықтықтарға таралуы олардың физикалық және физика-химиялық қасиеттеріне, яғни булануына, ұшқыштығына, ерігіштігіне т.б. барлық табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың ауыр ... Бұл бір ... активтілігіне байланысты. Сонымен қатар, олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға берілмейді, биохимиялық айналымға ұзақ ... [1] . ... ластануына байланысты, өткен ғасырдың 50-ші жылдарынан кейін тірі организмдер жаппай улануы байқала бастады [ 2]. ауыр ... ішінде қорғасын, кадмий, хром, никель улы заттардың қатарына жатады. Олар тірі бойы ... және ... у ретінде әсер етеді. Бұл заттардың тірі организмдердегі концентрациясы қоршаған ортадағы 100-1000 есе ... [3] ... (Zn,Cu) мен ... (SО2) ағаш ... жүретін метоболизм процестеріне ингибитор ретінде әсер етеді. Орталық Европаның орман массивтерінің 23 дефолияциямен бүлінген (интенсивтілігі 25). Қылқан емен ... ағаштар көп зардап шеккен [4].
Ауыр металдардың өсімдіктерде жиналуы әр түрдің өз ерекшелігіне байланысты. Зерттеулер мыс ... топырақ пен өсімдіктерге ауыр металдардың мөлшері бақылау аймағымен өте ... 12 ... дейін, ал басқа элементтердің мөлшері 2-5 есеге дейін артады. Сонымен қатар, ауыр ... қарағанда әлдеқайда көп. Алайда, топырақта ауыр металдардың мөлшері 2-3 есе мөлшері 5-6есе артады. Статистикалық талдау қорытындысы бойынша, топырақ пен өсімдіктер арасында тура корреляциялық бар ... аймағында жапырақтардың және барлық өсімдіктердің морфопатогенезі байқалады. мен түсі ... қатар, хлороз, сарғаю, тургорлық қасиетін жоғалту, түсі өзгермей ғана сыртқы зақымданудан соң түсіп қалуымен байқалады [6]. Күшті ластану аймақтарында өндірістік шаң да өсімдіктерге айтарлықтай кері әсерін тигізеді. ірі ... жер ... мүшелеріне механикалық түрде әсер етеді. Шаң бүршік, гүл, жапырақты зақымдаумен қатар (кескілеумен) ағаш қабығын да зақымдап, оның жарылып, аршылып аршылған ағаш организміндегі суынан айрылып, қурай бастайды, калийдің қызметі бұзылады, яғни жалпы өсімдіктер организмінің [ ... бөлінген зиянды токсиканттар, атап айтқанда күкірт ангидриді, көміртегі тотығы, азот сутегі, хлор және ауыр металдар қылқан жапырақты ағаштардың жаңғақтарының дамуы мен мөлшеріне, тұқым саны мен массасына кері әсер өндіріс көздерінен алшақтаған сайын бұл көрсеткіштер дұрысталғандығы байқалады. Соңғы кездерде экосистемалардың өздігінен ауыр металдардың түсуі тоқталған күнде де жүрмей отыр, оның себебі, осы уақытқа дейін топырақта жиналған және оның тұрақты компонентерінде тыс ... отыр ... шаңмен интенсивті ластанған аймақта тіршілігін жойған вегетативті бүршіктердің саны күрт өсіп (тыныштық күйдегі бүршіктер) мөлшері 80-ке артқан. Ластану аймағынан қашықтағаннан тірі ... саны артып, 90- ке көтерілген. Соның әсерінен қабығы тілімденіп, бұтақтары деформацияланады. Экосистемалар-дың сандық және көздеріне жақындаған сайын арта түседі [9]. Осының әсерінен ағаш өсімдіктерің иммунитеті төмендеп, сыртқы орта факторларының әсеріне төзімділігі төмендейді. (температура, стресс, патогенді микроорганизмдер) Ағаш қабығында целлюлоза және ... ағаштардың саны артады. Сондықтан өсімдіктердің иммунитетін төмендететін техногенді ластану олардың тіршілігін жоятын бірден-бір антропогенді ластануға жоғары сезімталдық пайда болады [11].
Өндірістік аймақтарда атмосфераның газды токсиканттармен ұзақ ластануы ағаш әсер етеді. Желдің бағыты бойынша таралған токсиканттардың жолындағы Оған олардың жапырақтарындағы хлорофильдердің жоғары мөлшері дәлел бола алады (50мкгмоль) көміртегі айналымының жылдамдығы мен жапырақтардың су өткізгіштігі алғашқы көрсеткішінен 50-ке төмендеген. Мұндай өзгеріс жапырақтарда су су ... 67 -ке ... [13]. Жоңышқа өсімдігіне құрамында мырыш пен кадмий бар ерітіндімен әсер еткенде өсуі баяулап, хлороз белгілері мен жүйкелерінің өсімдіктердің тіршілігінің жойылуына әкелген. Кадмий мен қорғасынның әсерінен өсімдіктер ал ... активтілігі артады [14].
Өсімдік және жануарлар организмінде ауыр металдардың жиналуы, бірінші кезекте бос Ауыр металдардың организмге енуіне әсер ететін екінші фактор болып алкилденген және басқа да спецификалық химиялық [16,15]. ... генетикалық өзгерістердің кең спектрінің түзілуіне себепкер. Бір метал клетканы бірнеше жерден зақымдай алады. Мысалы, ДНК ... ДНК ... қабілетті. Қорғасын ДНК репликациясы ферменттерінің синтезін бұзады, ДНК-ның жоғары мөлшері ДНК конформациясын өзгертеді және ДНК мен РНК синтезін стимуляциялайды [17,18].
Зерттеулердің және бирючина өсімдіктеріне ауыр металдар жиналған жағдайда фитогормондардың әсіресе цитокининдердің активтілігі төмендейді. Меристеманың мен цитокининдердің активтілігінің артуымен сипатталады. Алайда орта ауыр ... олардың активтілігінің деңгейі төмен күйінде қалады (ластанбаған ортамен салыстырғанда). Бұл фитогармондардың активтілігінің төмендеуі меристеманың дамуын тежеуші ортаауыр ... қанттардың, әсіресе сахарозаның мөлшері де төмендеп кетеді. Демек, орта ауыр металдармен ластанғанда меристеманың генеративті даму жолына көшуіне маңызды жағдайда фитогармондар мен кері әсер ... [19]. ... сақтау ұйымының мәліметтері бойынша қандағы қорғасынның қалыпты мөлшері 15-40 мкг100 мл. АҚШ-да қала балаларының 5%-ке жуығының орталық жүйке жүйесінің қызметі ал ... 17%-нің қанында 50-80 мкг100 мл қорғасын кездеседі. Адам қанындағы қорғасынның мөлшері оның ауадағы мөлшерінің артуымен пропорциональды көтеріледі [20]. жағдайдың бірі - организмнің металдар аэрозолін қорғасын мен мырыштың сульфаттары мен хлоридтері биосферада оңай жылжып, бүкіл тірі [21]. ... комбинаттарынан қоршаған ортаға бір мезгілде заттардың газды шаң түріндегі комплексі бөлінеді, ол газды заттардың организмге бірлескен комплексті әсерді бағалауда ортаның климаттық ерекшеліктеріне, атап айтқанда ауа жөн [22]. ... металдардың әсерінен өсімдік түрлерінің реакциясы барлық ұйымдасу деңгейлерінде, яғни клеткалық, организмдік және ауыр ... артық мөлшеріне қатысты жалпы байқалған стресс ретінде жасуша мембраналарының зақымдануы мен ферменттердің активтілігінің өзгеруі байқалады. Организмдік деңгейде өсімдіктің жеке зақымданулар байқалады. Оларға жапырақтардың некрозы, пішіндерінің өзгеруі, өркендердің қурап қалуы, өсімдіктің өсуінің баяулауы жатады. Зақымданған жапырақтарда жабын ұлпасы мен және кутикуласы жұқа болады. өндірістік ластанудың әсерінен әр өсімдік түрінде әртүрлі жүреді. Мысалы бұршақ тұқымдастары, шатырша гүлділер , крест гүлділер және тал тұқымдастарына жататын өсімдіктер қорғасынды аз гүлділер, күрделі гүлділер және шегіршіндер тұқымдасының көп ... Ауыр металдардың тұздары өсімдіктер клеткеларында хромосомаларды үзеді, яғни құрылымына әсер етеді [24].
Аллюминий, кадмий, теллур т.б. ауыр хромосомалық және генетикалық мутациялардың кең спектрін құрайтыны туралы көптеген мәліметтер бар [25]. Ауыр металдар өсімдіктер организмінде жинақталып, трофикалық тірі ... әртүрлі таксономиялық топтарына, оның ішінде адамға да зиянды әсер етеді [26, 27]. Ауыр металдардың жиілігін 2 есе арттырады. Көп жылдық өсімдіктер, әсіресе мен өндірістік территорияларда табиғи түрде көптеп өседі [28]. Астық тұқымдастарының түрлері ағаш Астық тұқымдастары ауыр металдармен көп мөлшерде ластанған өсе ... жоғарғы концентрациясы, хросома ішіндегі жеке органикалық байланыстардың поляризациясын тудырады. Бұл жағдайда барлық "ионды" мутациялар хромосомалардың үзілуімен сипатталады [30]. - ... мыстың өсімдіктер организмінде артық мөлшерде жиналуынан тамыр системасының дамуы мен өсуінің тежелуі, жер ... баяу өсуі және байқалады. Мыстың артық мөлшерінен туындайтын патологиялық өзгерістердің нәтижесінде мәдени өсімдіктердің өнімі күрт төмендейді [31].
Мырыш та ... жатады. Алайда, мырыштың жоғары концентрациясы өсімдіктерде жиналуы кері әсерін тигізеді. Бұл металдың улылығының бір себебі - өсімдіктерде өте Әсіресе қызыл емен және кәдімгі шырша мырышты өте жылдам сіңірітіні сонша, тіпті бұл процестің жылдамдығы мен қоректік ортадағы байланыс орнайды. өсімдіктерде мырыштың көп жиналуынан некроз пайда болады, мен жер ... өсуі баяулайды, жапырақтар солып қалады және ерте [32]. ... көп ... автомобиль жолдары бойында өскен өсімдіктерде анықталған. Осындай жағдай қоршаған ортаны осы өскен өсімдіктерде де байқалады. Кадмийдің артық мөлшерінің жиналу белгілері өсімдіктердің жапырақтарының ұшы мен өркені қызыл- қалады, өсімдіктердің өсуі баяулайды. Топырақта кадмий мөлшері 30 мгкг - нан көп ... топыраққа мырыш рудаларын өндіру жәнеөңдеу кезінде түседі [33,34]. Кадмийдің әсерінен өсімдіктердің өсуінің тежелуі-фотосинтез процесінің әлсіреуіне 1кг ... 96 мг ... қарқындылығын 50 төмендетеді [35].
1.2 Қоршаған ортаны қорғаудағы мемлекеттiк iс- шаралардың жүргiзiлуi күрделi экологиялық жағдай, әсiресе бiздiң мемлекетiмiзде табиғатты қорғауда декларациялы iс-шараларды емес, iс-жүзiндегi нақтылы iс- шараларды талап iс- ... жағдайды қалпына келтiру жұмыстары қанағаттанарлық емес. Тiптi қай жерлерде болмасын, кризистi жағдайлар қалыптасып алаңдаушылық туғызуда [36,37].
Ластанумен күресудiң барлық түрлерi мен залалдың пайда болуына кедергi бола алатындарына мән жөн. ... бiрi ... болып табылады [39].
Табиғат пайдалануды басқару табиғатты тиімді пайдалану, табиғи ортаны қорғауды ғылыми негізде жоспарлау, құқықтық ережелерді дайындау, экономикалық ынталандыру, техникалық-ұйымдастырушылық, белгілеу, оларды қаржыландыру және орындалуын қадағалау арқылы жүргізіледі [40].
Табиғат пайдалануды басқару аса табиғи және қоғамдық құбылыстар бір-бірімен тығыз байланысып жатады. Сондықтан кешенді , және тиімді пайдалану шешімдерін дайындау, қабылдау үшін мемлекеттік есеп беру жүйесінің мәліметтері пайдаланады. қалыпты ұстау үшiн халықаралық және мемлекеттiк дәрежедегi биосфералық қорықтар жүйесi ұйымдастырылған. Мұндай мемлекет территориясында қоршаған жүйесi, ұлттық мониторингтiң құрамдас бөлiгi болуы керек [ 41,42].
1992 жылы Рио-де-Жанейрода "Жер планетасы" дәрежедегi кездесуде БҰҰ-ның климаттың өзгеруi туралы конвенциясына 157 қол ... пен КазЗИ Москвада "Парниктi газдар және Қазақстандағы климаттың өзгеруi" атты бiрiккен қазақ- американ жобасы орындалды. Бұл жобаның аймақтық өзгерiсiн анықтау және бағалау, парниктi газдардың эмиссиясы мен ағынын тiркеу, экономиканың әр шектеу шараларының орындалуын бағалау, т.б. Негiзгi өндiрiс көзi-энергиялық сектор болып табылады. Екiншi орынды жер астындағы көмiр шахталарынан және ауыл шаруашылығы газы иелендi [43,44].
Тұрақты даму концепциясы мен Рио-92 Декларациясының принциптерi адамзаттың экологиялық, әлеуметтiк-саяси және экономикалық тұрғыдан мәселелер барлық мемлекеттердiң өзара бiрiгiп, қызмет етуi қажеттiгiн анықтай түседi.
Қазақстан Республикасында әртүрлi дәрежеде шөлге айналған территориялардың ауданы 179,9 млн га 60% -ке ... экожүйелердiң ерекшелiктерi мен мүмкiндiктерiн, олардың антропогендi қысымға төзiмдiлiгiн ескермей табиғи жүргiзiлетiн iс-әрекеттердiң механизмi жан-жақты қарастырылған, жүргiзiлетiн жұмыстардың негiзгi бағыты көрсетiлген, бiрiгiп жұмыс iстеуге жағдай жасау және көмек көрсету шаралары ескерiлген [45,46].
Қоршаған ортаның келешектегi дестабилизациясын болдырмау және деградацияланған табиғи жүйелердi қалпына үшiн ... дұрыс пайдалану, шабындықтар мен жайылымдарды жақсарту, ормандарды қалыптастыру, техногендi ландшафтарды мелиорациялау, қорғауға алынған территориялар жүйесiн ұйымдастыру сияқты iс- интенсивтi өңдеудiң әсерiнен көп мөлшерде гумус қабаты жойылуда. Осыған байланысты ұсынылуда: топырақтың минералдылығын арттыру үшiн шымтезектi пайдалану, аралық дақылдарды, көп жылдық бұршақ тұқымдастар мен астық тұқымдастарды өсiру және қалыпты мөлшерде оны құрылыс материалы ретiнде немесе оған қоспа ретiнде пайдалануға болатын әдiс Бұл әдiс ... өңдеудi қажет етедi, яғни ластанған топырақ күйдiрiлiп, жабыстыратын қоспалар қосу [49]. ...
1.2 Зерттеу әдістері
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1
2.1 Ауыр металдардың тірі организмдерге биологиялық әсері
ХХ ғасырдың басында, ғылым мен техниканың дамуы өндіріс
орындарының жедел өсуіне ықпал етті. Осыған орай алғаш рет қоршаған ортаға химиялық элементтердің түсуі ментаралуы, және олардың тірі ағзаларға зиянды әсерін жүйелі түрде зерттеу өзекті мәселелер қатарынан орын алды [1].
Қазіргі кездегі дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелердің бірі-пестицидтерден кейін ауыр металдардың тірі ағзаларға әсерін әлсірету болып табылады. Ауырметалдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де қарқынды түрде жүзеге асуда. Олардың қатарына өндіріс қалдықтары, тау-кен өндірісі, транспорт, түсті және қара металл өндіру, құрамында ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтары (ЖЭО) немесе жалпы урбанизацияны жатқызуға болады.
Овчаренко М. М. (1995) мәліметтері бойынша жоғарыда келтірілген түсті металл балқыту заводтардан әр жыл сайын қоршаған ортаға - 154650 т. мыс, 121500 т. мырыш, 89000 т. қорғасын, 12000 т. никель, 765 т. кобальт, 1500 т. молибден, 30,5 т. сынап, ал көмір және мұнай өнімдерін жағудан 1600 т. сынап, 3600 т. қорғасын, 2100 т. мыс, 700 т. мырыш, 3700 т. никель және автотранспорт газынан 260000 тонна қорғасын бөлінеді [2], ал Новосибирскідегі Қоршаған ортаны қорғау комитетінің анықтауы бойынша ауаның ластануының 70 %-дан көбі автотранспорттан болса, 11 %-дайы ЖЭО үлесіне тиеді.
Жалпы ауыр металл дегеніміз, салыстырмалы атомдық салмағы 40-тан, тығыздығы 5 гтекше см-ден жоғары химиялық элементтер [6]. Ауыр металдарды улы элементтермен қоса есептегенде Менделеев таблицасының 23-дей бөлігі кіреді. Олардың ішінде кадмий, қорғасын және сынап элементтері ең улы ауыр металл болып саналады. 1980 жылғы UNESCO-нің шешімі бойынша бұған тағы сегіз элемент (V, Co, Mn, Cu, Mo, Nі, Zn, Cr) және үш металлоид (As, Se, Sb) қосылған болатын. Сонан соң олардың қатары тағы екі металмен толықтырылды (Tі, Sr) [6]. Осы элементтер тірі ағзаларға улы әсері жағынан мынадай кластарға жіктелген.
ХХ ғасырдың басында, ғылым мен техниканың дамуы өндіріс орындарының жедел өсуіне ықпал етті. Осыған орай алғаш рет қоршаған ортаға химиялық элементтердің түсуі мен таралуы және олардың тірі ағзаларға зиянды әсерін жүйелі түрде зерттеу өзекті мәселелер қатарынан орын алды [1].
Қазіргі кездегі дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелердің бірі-пестицидтерден кейін ауыр металдардың тірі организмге әсерін әлсірету болып табылады. Ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де қарқынды түрде жүзеге асуда. Олардың қатарына өндіріс қалдықтары, тау-кен өндірісі, транспорт, түсті және қара металл өндіру, құрамында Ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтары (ЖЭО) немесе жалпы урбанизацияны жатқызуға болады.
Овчаренко М. М. (1995) мәліметтері бойынша жоғарыда келтірілген түсті металл балқыту заводтардан әр жыл сайын қоршаған ортаға - 154650 т. мыс, 121500 т. мырыш, 89000 т. қорғасын, 12000 т. никель, 765 т. кобальт, 1500 т. молибден, 30,5 т. сынап, ал көмір, мұнай өнімдерін жағудан 1600 т. сынап, 3600 т. қорғасын, 2100 т. мыс, 700 т. мырыш, 3700 т. никель және автотранспорт газынан 260000 тонна қорғасын бөлінеді [2], ал Новосибирскідегі Қоршаған ортаны қорғау комитетінің анықтауы бойынша ауаның ластануының 70 %-дан көбі автотранспорттан болса, 11 %-дайы ЖЭО үлесіне тиеді.
Ауыр металдармен ауаның, судың және топырақтың ластануы Қазақстанның ірі өндірістік орталықтарында да экологиялық өзекті мәселе болып саналады. Мысалы, Семей қаласының өндірістік орындарына жақын маңдағы топырақ құрамындағы кейбір Ауыр металдар концентрациялары қалыпты жағдайдағы топырақпен салыстырғанда мырыш-7,4, қорғасын-9,9, мыс-3,8, кадмий-13,3, марганец-1,3, кобальт-2,4 есеге жоғарылаған. Ауыр металдардың топырақтағы мөлшері, таяу маңдағы өсірілетін ауылшаруашылық өсімдіктері мен бау-бақша дақылдарында бақылағанда 2-3,5 есеге дейін жоғарылаған [4].
Осыған байланысты қоршаған ортаны қорғау мамандардың алдына қойылып отырған бірінші мәселе- Ауыр металдардың қоршаған ортадағы жалпы жәнебелсенді мөлшерін анықтау. Екінші мәселе-табиғи объектілердің ластану деңгейін болжау мақсатында ластаушы заттардың таралуына қарапайым және айтарлықтай сенімді модельдерін жасау. Үшінші кезекте ластанудың келеңсіз әсерлеріне жол бермеу мақсатында Ауыр металдарды ғылыми негізделген түрде залалсыздандыру және нормалау тұр [4].
Әртүрлі жолдармен ауаға тараған Ауыр металдардың шаң түріндегі жалпы фракцияларында өте ұсақ бөлшектері (0,001-0,005 мкм) және орташа деңгейдегі фракциялары әр жерде ірі көлемдегі фракцияларына қарағанда 34-54 %-дай мөлшерін құрайды. Осындай ұсақ деңгейдегі фракциялар Дж. Уэсти (1988) мәліметтері бойынша адам тыныс алу жолдарындағы қан тамырлары мен тыныс алу жүйелері үшін ең қауіпті болып саналады [5]. Ғылыми деректерге сай, трофикалық байланыстар арқылы адам ағзасы тағам өнімдерінен 40-50 %, судан 20-40 %, ауадан 20-40 % улы заттарды қабылдайды.
Осындай жолмен түскен Ауыр металдар иондары адам ағзасында әртүрлі аурулардың қозуы мен пайда болуының басты себебі. Техногенді ластанған аудандарда асқазан ауруы бірінші орында, тыныс алу жүйелері аурулары екінші орында, қан айналу жүйелері аурулары үшінші орында тұр. Сондықтан, қоршаған ортаны ауыр металл иондарынан тазарту және оны сақтау, кезек күттірмейтін өзекті мәселе болып саналады.
Ластанған қоршаған ортаны қайта қалпына келтірудің физикалық, химиялық және биологиялық жолдары белгілі. Олардың ішінде химиялық немесе физикалық әдістермен топырақты тазарту өте қымбатқа түседі.
Қоршаған ортаны қайта қалпына келтіру, әсіресе топырақты ауыр металдардан мұндай жолдармен тазарту өте тиімсіз. Жоғарыда келтірілген әдістердің ішіндегі ең тиімдісі-биологиялық әдіс. Әсіресе, ластанған ортаны өсімдіктер көмегімен қайта қалпына келтіру жолдарын жасау соңғы жылдары аса қарқынды дамуда.
Осындай бағыттағы ізденістер индустриялы өркендеген мемлекеттерде кеңінен жүргізіле бастағаны әдебиеттерден белгілі. Сонымен қатар әр елде климат жағдайына сай емес өсімдік түрлерін табумен қатар оларды кеңінен қолдану, төзімділік табиғатын анықтау жұмыстары жүргізілуде. Қоршаған ортаны қалпына келтіру, әр елде халықты таза сапалы өніммен қамтамасыз ету, ауылшаруашылық және мәдени өсімдіктердің ауыр металдарға төзімді сорттарын шығару ғылымның әртүрлі салаларының алдында тұрған басты мәселе
Ауыр металдарға жалпы сипаттама
Жалпы ауыр металл дегеніміз, салыстырмалы атомдық салмағы 40-тан, тығыздығы 5 гтекше см-ден жоғары химиялық элементтер [6]. Ауыр металдарды улы элементтермен қоса есептегенде Менделеев таблицасының 23-дей бөлігі кіреді. Олардың ішінде кадмий, қорғасын және сынап элементтері ең улы ауыр металл болып саналады. 1980 жылғы UNESCO-нің шешімі бойынша бұған тағы сегіз элемент (V, Co, Mn, Cu, Mo, Nі, Zn, Cr) және үш металлоид (As, Se, Sb) қосылған болатын. Сонан соң олардың қатары тағы екі металмен толықтырылды (Tі, Sr) [6]. Осы элементтер тірі ағзаларға улы әсері жағынан мынадай кластарға жіктелген.
Класс Элементтер
1 As, Cd, Hg, Pb, Se, Zn, Tі
2 Co, Nі, Mo, Cu, Sb, Cr
3 Ba, V, W, Mn, Sr
Г. И. Оксенгендлер (1991) мәліметтері бойынша кадмий және қорғасын іс жүзінде барлық жерлерде таралған және олар улы әсер ету жағынан бірінші класқа жатқызылады. Бұл элементтердің қандай да мөлшері болмасын адам ағзасы үшін өте қауіпті және қалыпты мөлшерден жоғарылауы тірі ағзаларда зат алмасудың әртүрлі бұзылуына әкеледі [7].
Ауыр металдар арасында "улы" сөзінің түсінігі тек ауыр металдардың жеке түріне ғана қатысты емес, олардың ортадағы концентрациясына байланысты. Ауыр металдар арасында тапшы жағдайда өсімдік тіршілігі үшін өте қажетті микроэлемент, ал ортадағы концентрациясы жоғары болғанда улы ауыр металл болып есептелетін түрлері бар. Ауыр металдардың улы концентрация шегі өсімдік түріне жекелеген түрлердің төзімділігі мен химиялық элементтің өсімдік тіршілігінде алар орнына байланысты. Өсімдік тіршілігінде көп кездесетін кейбір химиялық элементерді Кабата-Пендиас, Пендиас Х. (1989) тапшы, қалыпты және жоғары болуына байланысты төмендегідей 1 кесте көрсеткіштермен келтірген. Сонымен қатар ауыр металдардың қоректік ортадағы өсімдіктерге улы әсер ету концентрациясына байланысты төмендегідей қатарға жіктеген [19]:
1. Өте улы 1 мгл-ден төмен концентрациясында Ag, Be, Hg, Sn, Cd, Nі, Pb;
2. Орташа улы 1 мгл-ден 100 мгл аралықтағы концентрация As, Se, Al, Ba, Cо, Cu, Cr, Fе, Mn, Zn;
3. Улы әсері төмен 100 мгл Ca, Mg, Sr Lі;
1 Кесте-Өсімдіктер тіршілігіне ауыр металдардың әсер ету концентрациясы (мгкг құрғақ салмаққа шаққанда)
Элементтер
Тапшы
Қалыпты
Жоғары
Co
--
0,002-1
15-20
Cu
2-5
5-10
20-100
Mn
15-25
20-300
300-500
Ni
--
0,1-5
10-100
Pb
--
5-10
30-300
Ti
--
--
50-200
V
--
0,2-1,5
5-10
Zn
10-20
27-150
100-400
Cd
--
0,05-0,2
5-30
Ауыр металдардың басқа ластаушылардан мынандай ерекшеліктері бар:
-ауыр металдар арнайы ластаушы заттар тобына жатпайды, себебі бұл заттар арнайы ластағыштарға қарағанда (мысалы, пестицидтер мен бензапирен) биосферада қалыпты, экологиялық таза аймақтарда да кездеседі.
-ауыр металдарға "өзін-өзі" тазарту ұғымы қолданылмайды, яғни олар қоршаған ортада ыдырамайды. Олардың жартылай тазаруының алғашқы кезеңі (бастапқы концентрациясының жартысы) әр элемент үшін әртүрлі және ұзақ уақытты қажет етеді: мырыш 70-310 жылға дейін, мыс 310-1500 жыл, кадмий 13-110 жыл, қорғасын 740-5900 жылды қажет етеді. Бұл көрсеткіштер топырақ түріне, ортаның рН-на және тағы басқада қасиеттерге байланысты өзгеріп отырады [8].
1.2 Ауыр металдардың өсімдіктерге ену жолдары
Атмосфераға таралған ауыр металдарды өсімдіктер жапырағы арқылы қабылдаса, тамыр арқылы топырақтан сіңіреді. Ауадағы шаң құрамындағы ауыр металдар өсімдік жапырағының эпидермисінің балауыз құрамына шөгіп, устьица немесе кутикула арқылы өсімдікке сіңірілсе, көп бөлігі жауын-шашын арқылы шайылып кетеді. Өсімдік жапырағы арқылы элементтердің сіңірілуі жапырақтың морфологиялық құрылысыжәне жапырақ бетінің функционалдық негізімен (балауыз қабатының қалыңдығы, тегістігі, жабысқақтығы) анықталады. Мысалы, шөптесін өсімдіктер мен ағаштардың жапырағы арқылы қорғасын және басқа элементтердің сіңірілуін зерттеген жұмыстар нәтижесі көрсеткендей, күрделі жалпақ жапырақтар ұсақ балауыз қабаты жұқа жай жапырақтармен салыстырғанда ауыр металл иондарын көп жинақтаған. Дегенмен, қорғасын элементінің басқа элементтермен (Zn, Cd, Cu, Fe) салыстырғанда өсімдіктердің жапырағымен өте аз сіңіріліп, оның басқа мүшелеріне нашар тасымалданатындығы анықталған [9].
Ауыр металдардың өсімдіктерге сіңірілуін тамыр мен жапырақ арасындағы қатынасын көптеген ғалымдар өз еңбектерінде қарастырған. Мысалы, неміс ғалымдары ауыр металдардың өсімдіктерге сіңірілуінің негізін анықтау үшін атмосфера қабатының әртүрлі ластанған аймақтардағы ағаштардың жекелеген мүшелеріне талдау жасаған. Зерттеу нәтижелерінің қорытындысы бойынша ауа қабаты көп ластанған аймақтағы өсімдік жапырағында ауыр металл концентрациясы жоғары болғанымен сабағында аз кездескен. Жапырақтағы ауыр металдардың көп бөлігі жапырақтың үстіңгі қабатында болғаны анықталған. Бұл мәліметтер өсімдіктер ауыр металдарды ассимиляциялаушы ұлпаларымен көп сіңірмейтіндігін, олардың өсімдікке негізгі түсу жолы тамыр арқылы екендігін аңғартады. Қосымша жүргізілген мәліметтерге қарағанда жауын-шашынға дейінгі және одан кейінгі жапырақтағы ауыр металдардың концентрациясы өзгеріп, тамырдағы мөлшері 1,5-2,5 есеге дейін артқан.
ХХ ғасырдың басында, ғылым мен техниканың дамуы өндіріс орындарының жедел өсуіне ықпал етті. Осыған орай алғаш рет қоршаған ортаға химиялық элементтердің түсуі мен таралуы және олардың тірі организмдерге зиянды әсерін жүйелі түрде зерттеу өзекті мәселелер қатарынан орын алды [1].
Қазіргі кездегі дүние жүзі ғалымдарының басты мәселелердің бірі-пестицидтерден кейін ауыр металдардың тірі организмдерге әсерін әлсірету болып есептеледі. Ауыр металдардың қоршаған ортаға таралуы тек табиғи жағдайда ғана емес, сонымен қатар антропогенді жолмен де таралады.Олардың қатарына өндіріс қалдықтары,тау-кен өндірісі,
өндірісі, транспорт, түсті және қара металл өндіру, құрамында ауыр металдар кездесетін тыңайтқыштарды ретсіз пайдалану, жылу-электр орталықтары (ЖЭО) немесе жалпы урбанизацияны жатқызуға болады.
Ауыр металдар салыстырмалы атомдық салмағы 40-тан, тығыздығы 5 г см2-ден жоғары химиялық элементтер [2].
Ауыр металдарды улы элементтермен қоса есептегенде Менделеев таблицасының 23-дей бөлігі кіреді. Олардың ішінде кадмий, қорғасын және сынап элементтері ең улы ауыр металл болып саналады.
Ауыр металдар мен улы амфотерлі элементтер тобы
Кете -1
ең улы ауыр металл
Cd, РЬ, Hg
1980 жылғы UNESCO-нің шешімі бойынша енгізілген сегіз элемент
V, Co, Mn, Cu, Mo, Nі, Zn, Cr
Улы амфотерлі элементтер
As, Se, Sb
Соңғы қосылған металдар
Tі, Sr
Топырағы.Қызылорда облысының экожүйесіндегі топырақ түрлері генетикалық ерекшеліктеріне, тұздану дәрежесіне және механикалық құрамына қарай үш категорияға 10 мелиоративтік топтарға бөлінеді.Топырақ қабаты сипаты жағынан алуантүрлі: ашық-қара қоңыр (каштан); тақыр; тақырлау; сортаң; кебір-сортаң; тақырлау тұзды емес; аллювиальді-шалғындық (тоғай); аллювиальді-шалғындық шөлденген; шалғындық-батпақ; батпақ; сортаң сорлар; сортаң тақырлау; сортаң шөлді; құм. Топырақ қабатының тұздану деңгейіне қарай, механикалық құрамы, жер асты суының тереңдігіне қарай өсімдіктер жамылғысының бейімділігі алуан түрлі.
Өсімдігі. Қызылорда облысының флорасында шамамен 819 түр кездеседі, оның ішінде 50 жуығы дәрілік өсімдіктер. Оларға итсигек бұйырғын, қызыл мия, ұсақ жапырақты ақсора, кәдімгі адыраспан, кәдімгі жантақ, кәдімгі болатжапырақ, ақмия, далалық шырмауық, жатаған бидайық, түкті аталықты тікенбұта, орыс тікенбұта, конолли қоянсүйек, жыңғыл, жиде т.б. әртүрлі фитоценоздарда көпшілік жағдайда доминантты болып келеді [1].
Физиологиялық әсеріне байланысты ауыр металдарды екі топқа: биогенді (Fe, Zn) және токсинді (Pb, Cd) болып бөлінеді.
Атмосфераға бөлінетін қорғасынның көп мөлшері автотронспорттардан бөлінеді. Қорғасын бензиннің антидетонациялық негізі. Ауыр металдар қоршаған ортаға электрстанциялар, металл қорытатын зауыттар, мұнай өнеркәсібі, құрылыс металдарын шығаратын кәсіпорындар мен автокөліктен,
дизельді отындардан, автожапқыштарды майлау өнімдерінің қалдықтарынан, іштен жанатын двигательдер жұмыс істегенде азоттың, қорғасынның оксидтері, көмірсутектер т.б. заттар бөлініп шығып, топырақ бетіне түсіп, қоректену тізбегі арқылы зат айналымға түседі. Улы заттар топыраққа жиналып, химиялық құрамының өзгеруіне себеп болып, тірі организмдер мен ортаның бірлігін бұзады.
Топырақта жиналатын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz