Жазудың шығу тарихы
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
МӘЛІМЕТТЕР 5
1.1Жазу және жазба тіл 5
1.2.1 Пиктографиялық жазулар 7
1.2.3 Буын жазуы 18
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби 21
2КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ 33
2.1 Алтай тауының географиялық жағдайы 33
3 КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНДА КЕЗДЕСЕТІН СУРЕТТІ ЖАЗУЛАРДЫҢ МӘНІ 40
3.1 Шығыс Қазақстанда кездесетін петроглифтер 40
3.1.1 Қалба тауында кездесетіннелері 40
3.1.2 Буырлыбұлақ ескерткіштері 41
3.1.3 Суретті жазулардың айтар ойы 43
3.1.4 Жармадағы таңбалы тастар 44
3.1.5 Ұлан ауданында кездесетін таңбалар 45
3.1.6 Қызылту петроглифтері 46
3.2 Катонқарағайда кездесетін суретті жазулар 47
3.2.1Қайыңдыбұлақ петроглифтері 47
3.2.2 Науа елді мекенінен табылған пиктограммалар 50
3.2.3 Қаратау жоталарында кездескен петроглифтер 52
3.2.4 Көбен тауындағы суретті жазулар 55
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМША №1 62
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ 62
МӘЛІМЕТТЕР 5
1.1Жазу және жазба тіл 5
1.2.1 Пиктографиялық жазулар 7
1.2.3 Буын жазуы 18
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби 21
2КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ 33
2.1 Алтай тауының географиялық жағдайы 33
3 КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНДА КЕЗДЕСЕТІН СУРЕТТІ ЖАЗУЛАРДЫҢ МӘНІ 40
3.1 Шығыс Қазақстанда кездесетін петроглифтер 40
3.1.1 Қалба тауында кездесетіннелері 40
3.1.2 Буырлыбұлақ ескерткіштері 41
3.1.3 Суретті жазулардың айтар ойы 43
3.1.4 Жармадағы таңбалы тастар 44
3.1.5 Ұлан ауданында кездесетін таңбалар 45
3.1.6 Қызылту петроглифтері 46
3.2 Катонқарағайда кездесетін суретті жазулар 47
3.2.1Қайыңдыбұлақ петроглифтері 47
3.2.2 Науа елді мекенінен табылған пиктограммалар 50
3.2.3 Қаратау жоталарында кездескен петроглифтер 52
3.2.4 Көбен тауындағы суретті жазулар 55
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМША №1 62
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ 62
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘЛІМЕТТЕР
1.1Жазу және жазба тіл
Тіл өзінің қатынас құралы болуы қызметін ауызша түрде де, жазбаша түрде де атқара алады. Дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның нәтижесінде оның қатынас құралы ретінде қолдану шеңбері кеңееді. Жазу (жазба тіл) – адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің барлық саласында кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал. Ал ауызекі тіл жайында мұны айта алмаймыз. Ауызекі тілмен сөйлесіп, қарым-қатынас жасау мүмкіндігі (телефонды есептемегенде) сөйлесуші мен тыңдаушының арасындағы кеңістікке байланысты болады да, оның шеңберінен шығып кете алмайды. Ол кеңістіктің шеңбері құлаққа естілудің мүмкіндігімен ғана өлшенеді де, адамдар ауызекі тіл арқылы жүзбе-жүз кездескенде ғана, бір-бірімен сөйлесіп пікір алыса алады. Алайда мұндай салыстыру ауызекі тілдің қызметі мен құндылығын ешбір төмендете алмаса керек. Ауызша тіл күнделікті өмірде ауызба-ауыз сөйлесіп, қарым-қатынас жасауда, тікелей өзара пікір алысуда айырықша қызмет атқарады.
Жазба тілдің ауызекі тілден (устная речь) кейін пайда болғаны, оның (жазба тілдің) жазудың шығып жасалуымен байланысты екендігі белгілі. Жазудың шығып жасалуының, соған сай жазба тілдің жасалуының күллі мәдениет атаулының тарихында орасан зор маңызы болды және болып та отыр. Жазусыз мәдениет атаулыны, цивилизация атаулыны көзге елестетудің өзі мүмкін емес. Көрнекті жазушы Леонид Леонов жазудың маңызы туралы былай дейді: «Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен рөл атқарады. Алфавиттің туған күнін адамдардың өзін-өзі біліп ұғынуындағы дәуір деп елестетуге болады, осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен көтерілгендей көтерілді» [1,252б.].
Адам білімді негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы алды. Адамзаттың сонау көне дәуірден бастап, біздің заманымызға дейінгі талай ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл.
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да, қазіргі жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық әрі практикалық үлкен мәні бар.
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір сүріп, қазір де өлі тілдерге аналған тілдермен танысуға және оны білуге мүмкіндік береді. Мұның тіл тарихын зерттеуде орасан зор маңыы бар.жазудың тарихын зерттеп білу тіл білімі үшін ғана емес, сонымен қатар тарих ғылымы үшін де, археология мен этнография үшін де айырықша маңызды.
Халықтардың қазіргі жазуларын олардың дыбыстық тіліне қарым-қатынас жағынан қарастырып зерттей білу сол тілдің жазуларының ғылыми тұрғыдан дәлелді ережелерін жасау үшін өте-мөте қажет. 1.2 Жазудың шығуы және оның даму кезеңдері
Қазірде біз жазба тіллді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде әріптердің тіркесімен белгілену деп түсінеміз. Бірақ алғашында бұлай болмаған. Жазудың тарихына көз жіберсек, әріппен таңбалаудың кейінірек пайда болғанын көреміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы өзгеріп, дамып келді. Жазудың мыңдаған жыл бойында дамып жетілуімен бірге, оның принцыптері де өзгеріп отырды.
Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей сөзді, не буынды, немесе дыбысты белгілейді. Әрбір жазбаша таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады. Жазу жүйесіндегі таңбалардың не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды, не дыбысты белгілеуіне қарай жазудың төрт түрі көрсетіліп жүр. Ол 1)
МӘЛІМЕТТЕР
1.1Жазу және жазба тіл
Тіл өзінің қатынас құралы болуы қызметін ауызша түрде де, жазбаша түрде де атқара алады. Дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның нәтижесінде оның қатынас құралы ретінде қолдану шеңбері кеңееді. Жазу (жазба тіл) – адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің барлық саласында кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал. Ал ауызекі тіл жайында мұны айта алмаймыз. Ауызекі тілмен сөйлесіп, қарым-қатынас жасау мүмкіндігі (телефонды есептемегенде) сөйлесуші мен тыңдаушының арасындағы кеңістікке байланысты болады да, оның шеңберінен шығып кете алмайды. Ол кеңістіктің шеңбері құлаққа естілудің мүмкіндігімен ғана өлшенеді де, адамдар ауызекі тіл арқылы жүзбе-жүз кездескенде ғана, бір-бірімен сөйлесіп пікір алыса алады. Алайда мұндай салыстыру ауызекі тілдің қызметі мен құндылығын ешбір төмендете алмаса керек. Ауызша тіл күнделікті өмірде ауызба-ауыз сөйлесіп, қарым-қатынас жасауда, тікелей өзара пікір алысуда айырықша қызмет атқарады.
Жазба тілдің ауызекі тілден (устная речь) кейін пайда болғаны, оның (жазба тілдің) жазудың шығып жасалуымен байланысты екендігі белгілі. Жазудың шығып жасалуының, соған сай жазба тілдің жасалуының күллі мәдениет атаулының тарихында орасан зор маңызы болды және болып та отыр. Жазусыз мәдениет атаулыны, цивилизация атаулыны көзге елестетудің өзі мүмкін емес. Көрнекті жазушы Леонид Леонов жазудың маңызы туралы былай дейді: «Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен замандарда ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен рөл атқарады. Алфавиттің туған күнін адамдардың өзін-өзі біліп ұғынуындағы дәуір деп елестетуге болады, осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен көтерілгендей көтерілді» [1,252б.].
Адам білімді негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы алды. Адамзаттың сонау көне дәуірден бастап, біздің заманымызға дейінгі талай ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл.
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да, қазіргі жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық әрі практикалық үлкен мәні бар.
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір сүріп, қазір де өлі тілдерге аналған тілдермен танысуға және оны білуге мүмкіндік береді. Мұның тіл тарихын зерттеуде орасан зор маңыы бар.жазудың тарихын зерттеп білу тіл білімі үшін ғана емес, сонымен қатар тарих ғылымы үшін де, археология мен этнография үшін де айырықша маңызды.
Халықтардың қазіргі жазуларын олардың дыбыстық тіліне қарым-қатынас жағынан қарастырып зерттей білу сол тілдің жазуларының ғылыми тұрғыдан дәлелді ережелерін жасау үшін өте-мөте қажет. 1.2 Жазудың шығуы және оның даму кезеңдері
Қазірде біз жазба тіллді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде әріптердің тіркесімен белгілену деп түсінеміз. Бірақ алғашында бұлай болмаған. Жазудың тарихына көз жіберсек, әріппен таңбалаудың кейінірек пайда болғанын көреміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы өзгеріп, дамып келді. Жазудың мыңдаған жыл бойында дамып жетілуімен бірге, оның принцыптері де өзгеріп отырды.
Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей сөзді, не буынды, немесе дыбысты белгілейді. Әрбір жазбаша таңбаның графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады. Жазу жүйесіндегі таңбалардың не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды, не дыбысты белгілеуіне қарай жазудың төрт түрі көрсетіліп жүр. Ол 1)
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Леонов Л. Литература и время /Л.Леонов. – Москва: Молодая гвардия, 1997 – 360 бет.
2. Хасенов А. Тіл білімінің негіздері / А.Хасенов. – Алматы, 2000 – 673 бет.
3. Уәлиұлы Н. Қазақ тілі / Н. Уәлиұлы. – Алматы, 1998 – 50 бет.
4. Қазақ тілі энциклопедия. – Алматы, 2004 – 1367 бет.
5. Қабышұлы И. Қазақ қауымы / И. Қабышұлы. – Алматы, 1996 – 524 бет.
6. Гумелев Л. Қиял патшалығын іздеу / Л.Гумелев. – Алматы, 1992 – 982 бет.
7. Нұрғалымова Г. Шығыс Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті
/ Г.Нұрғалымова. – Алматы: Арыс, 2002 – 42 бет.
8. Әбдірахманов А. Қазақстанның жер-су аттары / А.Әбдірахманов. – Алматы, 1959 – 400 бет.
9. Бияров Б.Н. Өр Алтайдың жер-су аттары / Б.Н.Бияров. – Алматы, 2002 – 455 бет.
10. Жолдасбеков М. (аударма) Йоллығтегін. Күлтегін. Көне түрік жазба ескерткіштері / М.Жолдасбеков. – Алматы: Білім, 1994 – 420 бет.
11. Қазақстанның көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993 – 234 бет.
12. Келімбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронима Казахстана / Е.А. Келімбаев Автореф.дисс.канд. фил.наук. – Алма-Ата, 1988 – 25 бет.
13. Гумелев Л. Көне түркілер / Л.Гумелев. – Алматы: Білім, 1994 – 342 бет.
14. Иллич-Свитыч В.М. Опыт сравнения ностратических языков / В.М.Иллич-Свитыч. Т.І-ІІ Москва, 1971 – 1002 бет, 1976 – 961 бет.
15. Викторова Л.Л. К вопросу о найманах / Л.Л. Викторова //Ученые записки ЛГУ. – 1961. - №30 – 134 бет.
16. Д’Оссон К. История монголов от чингизхана до Темирлана / К. Д’Оссон. – Алматы: Санат, 1996 – 872 бет.
17. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология / А. Әбдірахманов. – Алматы: Ғылым, 1975 – 340 бет.
18. Мусатаева М.,Шеляховская Л. Словообразовательный словарь тюркизмов / М.Мусатаева., Л.Шеляхов. – Алматы, 1995 – 234 бет.
19. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка / С.Аманжолов. – Алматы: Санат, 1997 – 535 бет.
20. Черников С.С. Наскальные изображения верховий Иртыша /
21. С.С.Черников. // Совецкая археология. – 1947. - №9 – 172бет.
22. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края / И.А.Кастанье. – Оренбург, 1910 – 231 бет.
23. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы / А.Аманжолов. – Алматы: Санат, 1996 – 111 бет.
24. Едилхн Х.Эртний овог аймгийн үнэт дүрсгал Алтайн уулархаг бүс нутгийн нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлууд / Х.Едилхн // Ғылыми мақалалар жинағы. – 2004. – 126 бет.
25. Салғараұлы Қ. Таңба /Қ.Салғараұлы //Парасат. – 1991. -№10 – 129 бет.
26. Қабышұлы И. Қазақ қауымы / И. Қабышұлы. - Алматы, 1996 – 435бет.
27. Гумелев Л. Қиял патшалығын іздеу / Л. Гумелев - Алматы, 1992 – 902 бет.
28. Нұрғалымова Г. Шығыс-Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті / Г.Нұрғалымова - Алматы: Арыс, 2002 – 602 бет.
29. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы:Дәуір, 1994 – 980бет.
30. Әбдірахманов А. Қазақстанның ер-су аттары / А.Әбдрахманов. - Алматы, 1959 – 420 бет.
31. Бияров Б.Н. Өр Алтайдың ер-су аттары / Бияров Б.Н.- Алматы, 2002 –202 бет.
32. Жолдасбеков М. (аударма) Йоллығтегін. Күлтегін. Көне түрік жазба ескерткіштері / М.Жолдасбеков.- Алматы: Білім, 1994 – 420 бет.
33. Қазақстанның көне тарихы. - Алматы: Жалын, 1993 – 660 бет.
34. Келімбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронима Казахстана / Е.А. Келімбаев // Автореф.дисс.канд. фил.наук. Алма-Ата, 1988 – 325 бет.
35. Гумелев Л. Көне түркілер Алматы: Білім, 1994 – 151 бет.
36. Викторова Л.Л. К вопросу о найманах Л.Л. Викторова //Ученые записки ЛГУ, 1961.№30 – 126 с.
37. Д’Оссон К. История монголов от чингизхана до Темирлана / К.Д’Оссон. -Алматы: Санат, 1996 – 345 бет.
38. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология / А. Әбдірахманов.- Алматы: Ғылым, 1975 – 505 бет.
39. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка / С.Аманжолов.- Алматы: Санат, 1997 – 550 бет.
40. Салғараұлы Қ. Таңба /Қ.Салғараұлы//Парасат -1991.-№10 – 124 бет.
41. Иллич – Свитыч В.М. Опыт сравнения нострических языков / В.М. Иллич – Свитыч. Т.I – II М., 1971, 1976 – 268c.
42. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). – Алматы: Дәуір, 1994 – 674 бет.
1. Леонов Л. Литература и время /Л.Леонов. – Москва: Молодая гвардия, 1997 – 360 бет.
2. Хасенов А. Тіл білімінің негіздері / А.Хасенов. – Алматы, 2000 – 673 бет.
3. Уәлиұлы Н. Қазақ тілі / Н. Уәлиұлы. – Алматы, 1998 – 50 бет.
4. Қазақ тілі энциклопедия. – Алматы, 2004 – 1367 бет.
5. Қабышұлы И. Қазақ қауымы / И. Қабышұлы. – Алматы, 1996 – 524 бет.
6. Гумелев Л. Қиял патшалығын іздеу / Л.Гумелев. – Алматы, 1992 – 982 бет.
7. Нұрғалымова Г. Шығыс Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті
/ Г.Нұрғалымова. – Алматы: Арыс, 2002 – 42 бет.
8. Әбдірахманов А. Қазақстанның жер-су аттары / А.Әбдірахманов. – Алматы, 1959 – 400 бет.
9. Бияров Б.Н. Өр Алтайдың жер-су аттары / Б.Н.Бияров. – Алматы, 2002 – 455 бет.
10. Жолдасбеков М. (аударма) Йоллығтегін. Күлтегін. Көне түрік жазба ескерткіштері / М.Жолдасбеков. – Алматы: Білім, 1994 – 420 бет.
11. Қазақстанның көне тарихы. – Алматы: Жалын, 1993 – 234 бет.
12. Келімбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронима Казахстана / Е.А. Келімбаев Автореф.дисс.канд. фил.наук. – Алма-Ата, 1988 – 25 бет.
13. Гумелев Л. Көне түркілер / Л.Гумелев. – Алматы: Білім, 1994 – 342 бет.
14. Иллич-Свитыч В.М. Опыт сравнения ностратических языков / В.М.Иллич-Свитыч. Т.І-ІІ Москва, 1971 – 1002 бет, 1976 – 961 бет.
15. Викторова Л.Л. К вопросу о найманах / Л.Л. Викторова //Ученые записки ЛГУ. – 1961. - №30 – 134 бет.
16. Д’Оссон К. История монголов от чингизхана до Темирлана / К. Д’Оссон. – Алматы: Санат, 1996 – 872 бет.
17. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология / А. Әбдірахманов. – Алматы: Ғылым, 1975 – 340 бет.
18. Мусатаева М.,Шеляховская Л. Словообразовательный словарь тюркизмов / М.Мусатаева., Л.Шеляхов. – Алматы, 1995 – 234 бет.
19. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка / С.Аманжолов. – Алматы: Санат, 1997 – 535 бет.
20. Черников С.С. Наскальные изображения верховий Иртыша /
21. С.С.Черников. // Совецкая археология. – 1947. - №9 – 172бет.
22. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края / И.А.Кастанье. – Оренбург, 1910 – 231 бет.
23. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы / А.Аманжолов. – Алматы: Санат, 1996 – 111 бет.
24. Едилхн Х.Эртний овог аймгийн үнэт дүрсгал Алтайн уулархаг бүс нутгийн нийгэм, эдийн засгийн тулгамдсан асуудлууд / Х.Едилхн // Ғылыми мақалалар жинағы. – 2004. – 126 бет.
25. Салғараұлы Қ. Таңба /Қ.Салғараұлы //Парасат. – 1991. -№10 – 129 бет.
26. Қабышұлы И. Қазақ қауымы / И. Қабышұлы. - Алматы, 1996 – 435бет.
27. Гумелев Л. Қиял патшалығын іздеу / Л. Гумелев - Алматы, 1992 – 902 бет.
28. Нұрғалымова Г. Шығыс-Қазақстанның көне тарихы мен мәдениеті / Г.Нұрғалымова - Алматы: Арыс, 2002 – 602 бет.
29. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). Алматы:Дәуір, 1994 – 980бет.
30. Әбдірахманов А. Қазақстанның ер-су аттары / А.Әбдрахманов. - Алматы, 1959 – 420 бет.
31. Бияров Б.Н. Өр Алтайдың ер-су аттары / Бияров Б.Н.- Алматы, 2002 –202 бет.
32. Жолдасбеков М. (аударма) Йоллығтегін. Күлтегін. Көне түрік жазба ескерткіштері / М.Жолдасбеков.- Алматы: Білім, 1994 – 420 бет.
33. Қазақстанның көне тарихы. - Алматы: Жалын, 1993 – 660 бет.
34. Келімбаев Е.А. Лексико-семантическая типология оронима Казахстана / Е.А. Келімбаев // Автореф.дисс.канд. фил.наук. Алма-Ата, 1988 – 325 бет.
35. Гумелев Л. Көне түркілер Алматы: Білім, 1994 – 151 бет.
36. Викторова Л.Л. К вопросу о найманах Л.Л. Викторова //Ученые записки ЛГУ, 1961.№30 – 126 с.
37. Д’Оссон К. История монголов от чингизхана до Темирлана / К.Д’Оссон. -Алматы: Санат, 1996 – 345 бет.
38. Әбдірахманов А. Топонимика және этимология / А. Әбдірахманов.- Алматы: Ғылым, 1975 – 505 бет.
39. Аманжолов С. Вопросы диалектологии и истории казахского языка / С.Аманжолов.- Алматы: Санат, 1997 – 550 бет.
40. Салғараұлы Қ. Таңба /Қ.Салғараұлы//Парасат -1991.-№10 – 124 бет.
41. Иллич – Свитыч В.М. Опыт сравнения нострических языков / В.М. Иллич – Свитыч. Т.I – II М., 1971, 1976 – 268c.
42. Қазақстан тарихы көне заманнан бүгінге дейін (очерк). – Алматы: Дәуір, 1994 – 674 бет.
СОДЕРЖАНИЕ
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
МӘЛІМЕТТЕР 5
1.1Жазу және жазба тіл 5
1.2.1 Пиктографиялық жазулар 7
1.2.3 Буын жазуы 18
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби 21
2КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ 33
2.1 Алтай тауының географиялық жағдайы 33
3 КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНДА КЕЗДЕСЕТІН СУРЕТТІ ЖАЗУЛАРДЫҢ МӘНІ 40
3.1 Шығыс Қазақстанда кездесетін петроглифтер 40
3.1.1 Қалба тауында кездесетіннелері 40
3.1.2 Буырлыбұлақ ескерткіштері 41
3.1.3 Суретті жазулардың айтар ойы 43
3.1.4 Жармадағы таңбалы тастар 44
3.1.5 Ұлан ауданында кездесетін таңбалар 45
3.1.6 Қызылту петроглифтері 46
3.2 Катонқарағайда кездесетін суретті жазулар 47
3.2.1Қайыңдыбұлақ петроглифтері 47
3.2.2 Науа елді мекенінен табылған пиктограммалар 50
3.2.3 Қаратау жоталарында кездескен петроглифтер 52
3.2.4 Көбен тауындағы суретті жазулар 55
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМША №1 62
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ 62
Алынған ғылыми нәтижелерді филология, тарих және география
факультетінің студенттері, мектеп оқушылары, өлкетану үйірмелері пайдалана
алады.
Зерттеу әдістері
Бітіру жұмысында материалды табу, оны жүйелеп талдау, картотекаға
түсіру тәсілдері және сипаттамалы - салыстырмалы, ой қорыту, болжам жасау
сияқты әдістері қолданылды.
Жұмыстың сыннан өтуі
Осы тақырып бойынша 2003, 2004, 2005, 2006 жылдары ҚАЕУ өткізген
студенттік – іс-тәжірибелік конференцияларда, I халықаралық ғылыми
конференцияның пленарлы отырысында оқыған баяндамамыз дипломдармен
марапатталып, Қазақстан – Американдық еркін университетінің Хабаршысында
жарық көрді. Бітіру жұмысымыз алдын ала қорғаудан өтті.
Жұмыстың құрылымы
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘЛІМЕТТЕР
1.1Жазу және жазба тіл
Тіл өзінің қатынас құралы болуы қызметін ауызша түрде де, жазбаша
түрде де атқара алады. Дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның
нәтижесінде оның қатынас құралы ретінде қолдану шеңбері кеңееді. Жазу
(жазба тіл) – адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің
барлық саласында кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал.
Ал ауызекі тіл жайында мұны айта алмаймыз. Ауызекі тілмен сөйлесіп, қарым-
қатынас жасау мүмкіндігі (телефонды есептемегенде) сөйлесуші мен
тыңдаушының арасындағы кеңістікке байланысты болады да, оның шеңберінен
шығып кете алмайды. Ол кеңістіктің шеңбері құлаққа естілудің мүмкіндігімен
ғана өлшенеді де, адамдар ауызекі тіл арқылы жүзбе-жүз кездескенде ғана,
бір-бірімен сөйлесіп пікір алыса алады. Алайда мұндай салыстыру ауызекі
тілдің қызметі мен құндылығын ешбір төмендете алмаса керек. Ауызша тіл
күнделікті өмірде ауызба-ауыз сөйлесіп, қарым-қатынас жасауда, тікелей
өзара пікір алысуда айырықша қызмет атқарады.
Жазба тілдің ауызекі тілден (устная речь) кейін пайда болғаны, оның
(жазба тілдің) жазудың шығып жасалуымен байланысты екендігі белгілі.
Жазудың шығып жасалуының, соған сай жазба тілдің жасалуының күллі мәдениет
атаулының тарихында орасан зор маңызы болды және болып та отыр. Жазусыз
мәдениет атаулыны, цивилизация атаулыны көзге елестетудің өзі мүмкін емес.
Көрнекті жазушы Леонид Леонов жазудың маңызы туралы былай дейді:
Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен замандарда
ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен рөл атқарады.
Алфавиттің туған күнін адамдардың өзін-өзі біліп ұғынуындағы дәуір деп
елестетуге болады, осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол
ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен
көтерілгендей көтерілді [1,252б.].
Адам білімді негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы алды.
Адамзаттың сонау көне дәуірден бастап, біздің заманымызға дейінгі талай
ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі
мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл.
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да,
қазіргі жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық әрі практикалық үлкен мәні
бар.
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір сүріп, қазір де
өлі тілдерге аналған тілдермен танысуға және оны білуге мүмкіндік береді.
Мұның тіл тарихын зерттеуде орасан зор маңыы бар.жазудың тарихын зерттеп
білу тіл білімі үшін ғана емес, сонымен қатар тарих ғылымы үшін де,
археология мен этнография үшін де айырықша маңызды.
Халықтардың қазіргі жазуларын олардың дыбыстық тіліне қарым-қатынас жағынан
қарастырып зерттей білу сол тілдің жазуларының ғылыми тұрғыдан дәлелді
ережелерін жасау үшін өте-мөте қажет.
1.2 Жазудың шығуы және оның даму кезеңдері
Қазірде біз жазба тіллді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде
әріптердің тіркесімен белгілену деп түсінеміз. Бірақ алғашында бұлай
болмаған. Жазудың тарихына көз жіберсек, әріппен таңбалаудың кейінірек
пайда болғанын көреміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы
өзгеріп, дамып келді. Жазудың мыңдаған жыл бойында дамып жетілуімен бірге,
оның принцыптері де өзгеріп отырды.
Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей
сөзді, не буынды, немесе дыбысты белгілейді. Әрбір жазбаша таңбаның
графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады. Жазу жүйесіндегі
таңбалардың не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды, не дыбысты
белгілеуіне қарай жазудың төрт түрі көрсетіліп жүр. Ол 1) пиктографиялық
жазу, 2)идеографиялық жазу, 3) буын жазуы, 4) әріптік немесе дыбыстық жазу.
Енді осылардың әрқайсысына арнайы тоқталайық.
1.2.1 Пиктографиялық жазулар
Бұл – жазудың ең алғашқы түрі. Пиктографиялық жазу - суретке
негізделген жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы (рисуночное письмо) деп
те атайды. Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әр түрлі суреттердің
жиынтығынан құралған. Әрбір сурет (пиктограмма) өздігінен бүтіндей хабарды
(сообщение) білдіре алады. Ол хабар графикалық жағынан жеке сөздерге
бөлшектенбейді. Осыған орай пиктограмма тілдік формаларды емес, оның
мазмұнын бейнелейді. Осылай болғандықтан пиктограммалардың мағынасын әр
түрлі тілдерде сөйлейтін адамдар түсіне алатын болған. Пиктографиялық
жазуға таңба ретінде адамның, қайықтың, малдың, тоғайдың тағы басқалардың
суреттері қолданылған. Адамдар басқа біреулерге нені хабарлап білдіргісі
келсе, соның суретін салған. Мысалы, мен аң аулауға кеттім дегенді
білдіру үшін адамның суретіне қатарластырылып тоғайдың және аңның суреті
салынған.
Алғашында өнер (искусство) мен жазу бір - бірінен ажырамай,
синкретикалық қалыпта болды. Суретті - синкретикалық жазу шығу тегі жағынан
ең алғашқы көне өнерге, сурет өнеріне барып тіреледі. Пиктографиялық
жазудың тұңғыш рет шыққан мерзімі ең алғашқы сурет өнерінде әр түрлі
суреттерді бейнелеу қызметінен бірдеме жайында хабарлау қызметіне ауысу
кезінен басталады. Демек пиктографиялық жазу ең алғашқы суретті жазудың
таңбалары – пиктограммаларға айналу кезінен басталады. Мұның өзі өте көне
дәуірге барып тіреледі. Зерттеушілер суретті – синкретикалық
(пиктографиялық) жазу ең алғаш рет неолит дәуірінде пайда болды деп
есептейді [2,59-60б.].
Пиктографиялық жазуды аң аулайтын және балық аулайтын халықтар жиі
қолданатын болған. Пиктографиялық жазу басқа тілдерге қарағанда
полисинкретикалық тілдерге бір табан жанасымды болды. Жоғарыда атап
өткеніміздей, пиктограммалар бүтіндей хабарды білдіретін, бөлшектеп ажырата
беруге келе бермейтін күрделі таңбалар болған. Пиктограммалардың
синкретикалық мұңдай сипаты полисинкретикалық тілдерге үйлесімдірек
болғандықтан, пиктографиялық жазуды басқалармен салыстырғанда,
полисинкретикалық тілдерде сөйлейтін халықтар (ацтектер, америкалық
индеецтер, мысалы, прокездер, Қиыр Солтүстіктің көптеген халықтары және
тағы басқалары) кең түрде қолданатын болған. Алайда бұған қарап, тілдердің
полисинкретикалық құрылысы пиктографиялық жазуды тудыруға себепші болды деп
санауға болмайды. Пиктографиялық жазу басқа типті тілдерде сөйлейтін
халықтарда да болған. Бұл жерде әңгіме тілдердің полисинкретикалық
құрылысы осы тілдерде сөйлейтін халықтарда пиктографиялық жазудың дамуына
мүмкіндік берген жағдайлардың бірі екендігі жайында болып отыр.
Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды, оның кең мазмұнды ойды
түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі болмады. Пиктографиялық жазудың
тәсілін қазірде де кездестіруге болады. Мысалы, көшеде жүрудің тәртібін
аңғартатын әр түрлі белгілердің, магазиндер мен шеберханалардың
жарнамасындағы бас киімнің, аяқ киімнің түрлерінің суреттері, сағаттың,
примустың және тағы басқа суреттерінің пиктографиялық сипаты бар.
1.2.2 Идеографиялық немесе логографиялық жазулар Пиктографиялық
жазудың біртіндеп даму барысында идеографиялық жазу пайда болды.
Идеографиялық жазудың таңбалары идеограммалар деп аталады. Пиктографиядан
идеографияға көшу өте баяу болды және пиктограммалардан пайда болған
идеограммалардың алғашында пәлендей айырмашылығы да болмады. Идеографиялық
жазудың даму барысында идеограммалар пиктограммалардан біртіндеп алшақтап,
ақырында олар (идеограммалар) белгілентін заттың сыртқы формасына дәлме-дәл
негізделуден қалып, шартты таңбалар ретінде қолданыла бастаған.
Идеографияның пиктографиядан ең басты айырмашылығы таңбалардың формасында
емес, олардың мағынасында. Идеографиялық таңба ( идеограмма) не жеке сөзді
немесе оның атауыш бөлшегін (мысалы, қытай тілінде бір буынды сөздерден
құралған күрделі түбір морфемаларды немесе жапон және корей тілдеріндегі
грамматикалық жақтан өзгеретін сөздердің негіздерін) белгілейді.
Идеографиялық жазудың үлгілерін өте ертедегі қытай жазуы мен
шумер жазуынан (древнейшее шумерское письмо) көруге болады. Қытай жазуының
идеографиялық жүйесі осыдан төрт мың жыл бұрын жасалған болатын. Қытайдың
жазу жүйесі әрбір таңбаның дыбыстық тілдегі белгілі бір сөзге сәйкес келіп,
соған телінуіне негізделген. Қытай жазуындағы таңбалар біртіндеп өзгеріп,
жетіліп, белгілейтін заттар мен құбылыстардың шартты таңбаларына айналған.
Идеографиялық жазудағы графикалық таңбалар цифрлар тәрізді; олар
сөздің дыбысталуын емес, мағынасын білдіреді. Сондықтан омонимдер әртүрлі
иероглифтермен белгіленеді, бірақ олардың дыбысталуы мен морфологиялық
құрылысы біркелкі болады. Жазудың идеографиялық принципін қазіргі
тілдердегі тілдердің сандардың таңбаларынан да көруге болады. Мысалы, 5
деген цифрды алалық. Бұл цифрды сандық мағынасын орыс та, қазақ та, неміс
те,ағылшын да басқалар да түрліше емес, бірдей ұғынады. Бірақ бұл цифрдың
атының дыбысталуы әр тілде әр түрлі: орысша-пять, қазақша-бес, ағылшынша-
five.
Цифр белгілі бір ұғымды санның таңбасы ретінде көрсетеді, бірақ ол
таңбаның цифр атының дыбысталуына (дыбыстық жағына) ешбір қатысы болмайды.
Осы ерекшелік – идеогрммалар мен идеографиялық жазуға да тән нәрсе.
Идеограммаларды цифрлар тәрізді таңбалар деп түсіну керек.
Қазіргі кездегі идеограммалар (математикалық, химиялық, астрономиялық
және тағы басқа ғылыми-техникалық таңбалар) жеке сөзбен немесе сөз
тіркестерімен айтылатын ғылыми терминдерді білдіреді. Мысалы: о-
кислород,√-түбір, - Атом ядросы, һ- Планк тұрақтысы. Ғылым
саласында жаңадан пайда болған ұғым, ең алдымен, сөз тіркесімен айтылады
да, осыдан кейін барып ол арнаулы таңбамен (белгі) белгіленеді.
Пиктографиялық жазуға қарағанда, идеографиялық жазудағы
идеограммалар өзінің мағыналары арқылы тілді дәлірек бейнелейді.
Идеографиялық жазу сөйлеудің мазмұнын білдірумен бірге, оның бөлшектері –
сөздерді, сөздердің синтаксистік орын тәртібін, кейбір жағдайда сөйлеудің
фонетикалық жағынан да ажыратып бере алады.
Лингвистикалық әдебиеттерде пиктографияны синкретикалық жазу немесе
суретті –синкретикалық жазу (картинно-синкретическое письмо) деп, ал
идеографияны логографиялық жазу, осыған орай идеограмманы логограмма деп
атаудың қажеттілігі айтылып жүр[2, 31б.].
Логограммаларды сөздерді белгілейтін таңбалар ретінде екі түрге бөліп
қарауға болады. Логограммалардың кейбіреулері (мысалы, қытайдың
идеографиялық иероглифтері) сөздердің мағынасымен тікелей байланысты болса,
қайсыбіреулері (мысалы, қытайдың фонетикалық иероглифтері) сөздердің
фонетикалық жағымен тікелей байланысты болады. Бұл логограммалардың бір-
бірінен айырмашылығы мынадан ашық айқын көрінеді: бұлардың біріншілері
бірнеше синонимдерді белгілеу үшін қолданылса, екінші түрі бірнеше
омонимдерді белгілеу үшін қолданыла береді. Логографиялық жазу бойынша
сөздерді дәлме-дәл белгілеу үшін логограммалардың бұл екі түрі бір-бірімен
тіркесіп қолданылады.
Жазу және оның мәселелері жайындағы әдебиеттерде логограммалардың бұл
екі түріне қатысты түрліше терминдер қолданылып жүр. Мысалы,
логограммалардың бірінші түрі (сөздің мағынасымен тікелей байланысты түрі)
идеограммалар(сөздің тар мағынасында), идеографиялық иероглифтер,
мағына айқындауыштар (смысловые определители), детерминативтер
делініп, ал екінші түрі (сөздің фонетикалық жағымен тікелей байланысты
түрі) фонограммалар, фонетикалық иероглифтер делініп әр түрлі терминдер
мен аталып жүр. Логограммаларға терминологияны бір ізге түсірген, әрине,
қолайлы болған болар еді. В.А. Истрин идеограмма деген терминді логограмма
деген терминмен ауыстырғанда, логограммалардың бірініш түрін идеографиялық
логограммалар деп атау дұрыс дейді. Бұған қоса ол идеографиялық логограмма
және фонетикалық логограмма деген терминдермен бірге, мағына айқындауыш
(детерминатив) деген терминді де сақтаудың керектігін айтады [2,31-32б.].
Бұл термин тар мағынасында, яғни логограммалар сөздердің дербес таңбалары
қызметінде емес, омонимдес келетін фанитикалық логограммалардың мағыналарын
айқындап ажырату қызметінде жұмсалғанда қолданылады. Мысалы, қытай тілінде
gan деген фонетикалық логограмма, мағына айқындаушысы болмағанда, өздігінен
жеке-дара күйінде төбе, төбешік дегенді білдіреді. Бұл фонетикалық
логограмм (gan) металл деген мағынадағы айқындаушы сөзбен тіркесіп
айтылғанда, болат дегенді, пышақ деген мағынадағы айқындаушы сөзбен
тіркескенде, қатты (твердый) дегенді білдіреді де, жіп деген айқындаушы
сөзбен тіркескенде, аудың (тордың) негізі дегенді білдіреді. Қытай
тіліндегі та деген фонетикалық логограмма да осы тәрізді. Бұл логограмма
өздігінен ат дегенді білдірсе, әйел деген мағынадағы айқындаушымен
тіркескенде, ана, шеше дегенді, екі ауыз деген мағынадағы
айқындаушымен тіркескеенде, ұрсысу дегенді білдіреді. Сонымен,
идеографиялық логограммалар мағына айқындаушыларға (детерминативтерге)
ауысканда, толық мағынасындағы логограммалар болудан қалып фонетикалық
логограммалардың мағыналарын айқындап дәлдей түсетін идеографиялық көмекші
таңбаларға айналады [3, 415б.].
Логографиялық жазудың жетіле түскен түрі – морфема - логографиялық
жазу. Бұл жазудың таңбалары (белгілері) бүтіндей сөзді емес,күрделі сөздің
құрамына енетін жеке морфемаларды белгілейді. Осыған орай морфемаларды
белгілейтін таңбалар морфемограммалар деп аталады. Қазіргі қытай
иероглификасы морфема – логографиялық жазу болып саналады. Қазіргі қытай
тіліндегі көп буынды сөздердің көпшілігіалғашқы бір буынды сөздердің
бірігуінен жасалған. Ондай бір буынды сөздер көп буынды сөздердің түбір
морфемаларына айналып кеткен. Осыған орай алғашында бір буынды сөздерді
белгілеген иероглифтер кейіннен көп буынды сөздердің құрамына енген түбір
морфемаларды белгілейтін болды.
Қазіргі ғылыми таңбаларды (научные знаки) логографияның айырықша бір
түрі ретінде қарауға болады. Бұл таңбалар әдеттегі сөздерді емес,
терминдерді белгілейді, солардың орынбасарлары ретінде қолданылады.
Терминдер сөздердің айырықша біртүрі болып саналатыны сияқты, ғылыми
таңбалар да огографиялардың бір түрі болып саналады. Мұндай ғылыми
таңбаларды В.А.Истрин терминограммалар деп атайды.
Жазу және оның тарихы туралы еңбектерде гетерограмма немесе жалған
идеограмма (псвдоидеограмма) деген термин де кездеседі. Алғашында бір
тілдегі белгілі бір сөзді белгілеу үшін қолданылып,кейіннен соол сөзге
мағынасы жағынан сәйкес келетін басқа бір тілдегі сөзді белгілей бастаған
логографиялық таңба немесе буын таңбаларының комплексі (сондай-ақ дыбыс
таңбаларының комплексі) гетерограммалар деп аталады. Гетерограммалар
алғашында өзінің жазуы мен жазба әдеби тілі болмаған,оларды басқа елдерден
(халықтардан) қабылдаған ақырында ол жазуды өздерінің тілі үшін қолданған
халықтар пайда болды. Мысалы, қытай жазуын қабылдап оны өз тіліне
сәйкестендіріп алған жапондықтар қытай тілінде адам дегенді білдіретін
иероглифтер қытайша (жэнь) емес, жапонша (хито) оқитын болған . сондай-ақ
ежелгі фарсылар арамей жазуын қабылдап, патша дегенді арамейше жазғанмен
(m-l-k) фарсыша оқитын болған (sah). Арамейше патша дегенді білдіретін
дыбыстық комплекстің (m-l-k) фарсыша sah түрінде оқылуы бұл дыбыстық
комплекстің(m-l-k), фарсы тілінде идеографиялық логограмма тәрізді қызмет
атқаратындығын көрсетеді. Бұл құбылыстың детерограмма немесе жалған
идеограмма (псевдоидеограмма) деп аталуы да осыдан. Гетерограммалар әсіресе
хетт сына жазуында, фарсы-арамей жазуында және жапон жазуында жиі
қолданылатын болған.
Логографиялық жазу пиктографиялық жазудың даму барысында пайда болды
дедік. Пиктографиялық жазуда бүтіндей бір хабарды білдіретін сурет-бейнелер
логографиялық жазуға біртіндеп көшу барысында іштей бөлшектеніп, бейнелеуші
ол бөлшектер жеке сөздерді белгілей бастайды да, осыдан логограммалар пайда
болады.
Логографиялық жазу қоғамдамуына қай дәуірінде пайда болды?
Зерттеушілер логографиялық жазудың пайда болуын құл иелену
құрылысының пайда болып, ежелгі мемлекеттердің жасалуы сауданың дамуы
осыған орай жазбаша түрде қарым-қатынас жасау қажетілігінің күшеюімен
байланыстырады. Мысыр,шумер, қытай және тағы басқаларының логографиялық
жазу жүйесі ең алғаш құл иелену мемлекеттерінің құралып жасалған кезінде
солармен бір мезгілде пайда болған [2,78б.].
Пикотграфиялық жазудан логографиялық жазуға көшуге және оның
қалыптасып орнығуына қоғамдық себептермен бірге тілдің кейбір ерекшеліктері
де себепші болды. Ондай ерекшеліктер деп мыналарды атауға болады: 1)
сөйлеудің жігі ажырап, одан сөздердің бөліне алуға икемділігі; 2)
логограммалар арқылы белгіленген сөздердің грамматикалық жақтан
өзгерілмейтіні және олардың сөздің грамматикалық өзгерісін қосымша
фонетикалық таңбалардың көмегінсіз білдіре алмайтындығы. Түрлі тілдердің
ішінде логографиялық жазудың дамуына және қалыптасып орнығуына қолайлы
тілдер делініп, әдетте, түбір тілдер аталады. Түбір тілдерде сөз
грамматикалық жақтан өзгеріске түсе бермейді де, қосымша фонетикалық (буын
немесе дыбыстық) таңбалардың болуын әрдайым қажет етпейді. Осыған орай
түбір тілдерде сөздер логограммалар арқылы таңбалануға икемді келеді. Түбір
тілдерге қарағанда, агглютинативті тілдердің логографиялық жазуға
сәйкестілігі азырақ, икемділігі кемдеу. Агглютинативті тілдерде форма
тудырушы аффикстер қосымша фонтикалық (буын немесе дыбыстық) таңбалардың
болуын қажететеді. Мұның есесіне аглютинативті тілдерде сөзің түбірі
(немесе негізі) оңай бөлініп шығады да, логограммалармен берілуге икемді
болады мұнымен бірге, аглютинативті тілдерде сөздің негізін белгілейтін
логограммалар аффикстерді белгілейтін фонетикалық таңбалармен емін-еркін
тіркесіп, айтыла алады. Ал логография флективті тілдерге, әсіресе
полисинкретикалық тілдерге тіптен жанаспайды, өйткені бұл тілдерде әсіресе
полисинкретикалық тілдерде сөздің сөйлемнен жігі ажырап бөлінуге икемдігі
аз болады. Аглютинативті тілдермен салыстырғанда, флективті тілдерде сөздің
түбір мен аффикстерге аырауы әлдеқайда күрделі. Осының бәрі флективті
тілдер мен полисинкретикалық тілдер үшін логографияның жанасымсыз екендігін
көрсетеді. Логографиялық жазудың қытайда дамып қалыптасуы оның қытай
тілінің құрылысына ( қытай тілі түбір тілдердің қатарына жатады)
жанасымдылығымен байланысты болса, шумер жазуымен жапон жазуының
логографиялық буында (логографически-слоговой) жолмен дамып қалыптасуы бұл
тілдердің (шумер, жапон) агглютинативті тілдер болуымен байланысты
[2,79б.].
Мысыр, шумер, қытай, ацтек жазулары логографиялық жазу болды.
Логографиялық жазу жүйелерінің барлығында да нақтылы мағынасы бар сөздер
заттар мен құбылыстардың бейнесіне немесе схема түрінде беріледі. Мысалы,
жазуында үкі, көкаршын, арыстан, қоян, аяқ деген сөздер осылардың
бейнесімен берілсе, қала, су дегендер бейнелі – схемалы түрде берілген.
үкі еркек ауыз
қала
көкаршын әйел
үй
бүркіт бала тау
су
арыстан қол пальманың
алақан жапырағы
бұқа саусақ
шынжыр
қоян аяқ себет
Мысыр жазуында нақты мағынаны білдіретін, бейнелеуші (1-2 бағана) және
бейнелеуші схемалы түрдегі
(3-бағана) логограммалар
Ертедегі шумер жазуында көз, ағаш, тау, сабақ деген сөздер, қытай жазуында
күн, тау, ат, ауыз деген сөздер де осы бейнелеу немесе схема түріндегі
тәсілдермен берілген.
Шумер жазуында нақтылы мағынасы бар сөздерді белгілейтін бейнелеуіш
логограммалар
Ежелгі Кейіні-реАталуы Мағынасы Ежелгі Кейіні-рАталуы Мағынасы
жазу ктегі жазу ектегі
жазу жазу
Шумер жазуындағы идиографиялық логограммалар фонетикалық логограммалар
кісі аттарын, әсіресе шетелдік кісі аттарын немесе жаулап алынған
қалалардың аттарын таңбалауға икемсіз болды. Мұның үстіне шумер тілінің
құрылысы да буын таңбаларын қажет етті. өзінің грамматикалық құрылысы
жағынана шумер тілі агглютинативті тілдерге жақын. Бұл тілде сөздің
түбіріне аффикстер агглютинативті принцип бойынша жалғанаған. Онда
аффикстерді логограммалар арқылы таңбалау қиын болып, олар буын
таңбаларымен белгіленген. Шумер жазуының буын жазуына көшуіне тағы бір
мынадай қолайлы жағдай болды: шумер тілінде бір буынды сөздер көп болған
да, олар 1) жеке-дара дауыстыдан ( мысалы: і-бес, е-үй), 2) дауыссыз
бен дауыссыздан s-кол, lu-адам) немесе 3)дауысты мен дауыссыздан (as-
бір, an-көкаспан), 4) дауыссыз бен дауысты және дауыссыздан (kuy-е)
құралған
осында бір буынды сөздерді белгілеген логограммалардан буын таңбаларына
айналуы оңай болған.
Шумер буын жазуын ассириялықтар мен вавилондықтар қабылдайды.бұл жазу
элламиттер мен хеттерге және урарттарға да тарайды. Крит (критское)буын
жазуы да алғашқы логограммалардың буын таңбаларына айналуынан жасалған. Ал
кипр азуы осы аталған крит жазуынан пайда болған. Кипр жазуының бізге
белгілі 55 таңбасы бар. Оның ішінде бесеуі жеке-дара дауыстыны таңбалайды
да қалған елуі дауыссыз бен дауыстыны тіркесін таңбалайды.
Тарихи жағынан мұнан кейін пайда болған буын жүйелі екінші бір
жазу – индиялық брахми, кхарошти жазулары мен осылардың негізінде жасалған
басқа жазулар және эфиопия жазуы. Бұл жазулар логографияның негізінде емес,
консонантты- дыбыстық жазудың (консонанто-звуковое письмо) вокалдануының
(вокализация) негізінде жасалған. Брахми жазуы Индияның қазіргі
мемлекеттік жазуы – девонаггри жазуына дейін күллі Индияға кең тараған жазу
болды. Брахми әліпбиінде жеке-дара дауыстыны (әдетте, сөз басындағы
дауыстыны) белгілейтін төрт таңба, буынды (дауыссыз +қысқа дауысты а
дыбысы) белгілейтін отыз бір таңба және анусвара деп аталатын арнаулы таңба
(соңғы дауыссыздың мұрын жолды болып айтылатын көрсететін таңба) болған.
Басқа бір дауыстымен, атап айтқанда, а дыбысына басқа дауыстылармен
айтылатын буындарды белгілеу үшін буын таңбасының астынан немесе үстінен
сол дауыстыны көрсететін қосымша белгі қосақталғын ( мысалы: ta(буын-
таңбасы)+і (арнаулы қосымша белгі) = ti.
Буын жүйелі жазудың жоғарыда аталған екі түрінен кейінірек
пайда болған үшінші бір түрі - жапонның кано деп аталатын
буын жүйелі жазуы мен корейдің кунмун деп аталатын
лигатуралы
Брахми әліпбиі
-дыбыстық жазуы. Жапон жазуында сөздің түбірі қытай
иероглифтерімен беріледі де, аффикстермен көптеген көмекші сөздер буын
таңбаларымен белгіленеді.
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби
Әріп жазуы буын жүйелі жазудан буын жүйелі жазудан кейін пайда болды. Таза
күйінде консонантты – дыбыстық жазу ІІ мың жылдықтың екінші жартысында
пайда болса, вокалданған дыбыстық жазу (вокализовонно -звуковое письмо)
біздің дәуіріміздің І мың жылдығының басында пайда болған.
Әріп жазуының пайда болуының дүниежүзілік мәдениеттің дамуы үшін
үлкен маңызы болды. Жазу жүйелерінің ішінде әріп жазуы ең қолайлысы. Әр
түрлі тілдерде буын саны мен сөздің санынан дыбыстың саны әлде қайда аз.
Осыған орай дыбыстырды таңбалау үшін, әдетте жиырмадан қырыққа дейінгі
таңба саны санының өзі жеткілікті болады. Әріп жазуындағы таңбалардың
мұндай шағын мөлшері жазуды меңгеруді, сауаттылыққа үйретуді жеңілдетеді.
Әріп жазуы – сөздерді ғана емес, сонымен бірге, олардың дыбыстық жағы мен
грамматикалық формаларын да дәме-дәл белгілеу үшін өте-мөте қолайлы жазу.
Ертедегі әріп жазуы (финский жазуы, ежелгі еврей жазуы, арамей жазуы
және т.б.) консонантты жазу болды. Ондағы таңбалар тек дауыссыз дыбыстарды
ғана белгілейтін болған. Жазудың бұл жүйесі дауыстыларға қарағанда
дауыссыздардың қызметі мен мәні басым тілдерде пайда болып, қалыптасқан.
Мысалы, семит тілдерінде (ішінара хамттілдерінде) сөздің түбірі дауыссыз
дыбыстардың тіркесінен құралады да, оларға дауыстылар қабаттасқанда, ол
дауыстылар түрлене отырып туынды сөздің әртүрлі грамматикалық формаларын
біллдіреді.
Консонантты-дыбыстық таңдалар алғаш рет мысыр жазуында пайда болды.
Ежелгі мысыр тілінің семит тілдерімен (ассиро-вавилон,финикий,ежелгі еврей
тілдері және т.б.) бірсыпыра жақтары болған. Мысалы, мысыр тілінде
дауыстылардан дауыссзыдардың мәні басым. Бұл тілде де сөздің түбірі
дауыссыздардан құралады. Мысыр жазуы таза дыбыстық жазу болмаған. Бұл жазу
қоспа (комбинированные) жазу түрінде болды да, онда идиографиялық
логограммалар мен фонетикалық логограммалар, екі немесе үш консонантты
таңбалар мен консонантты-дыбыстық таңбалар қабаттаса қолданылған.
Зерттеушілер ең алғашқы таза дыбыстық жазу мен финикий жазуын айтады.
Жазу тарихының мамандарының пікірі бойынша, финикий жазуының ескерткіштері
(Ахирам, Аструбаал, Абибаал, Элибаал жазба ескерткіштері және т.б.) біздің
заманымызға дейінгі Х-ХІ ғасырларда пайда болған.
Финикий жазуында жиырма екі таңба бар.
Олардың әрқайсысы жеке дыбысты таңбалаған. Финикий жазуындағы таңбалардың
барлығы да дауыссыздар мен жартылай дауыссыздарды белгілеген де [мысалы, w
(waw), j (jod)], дауыстылар жазуда түсіріліп, ешбір әріппен таңбаланбаған.
Финикий әліпбиіндегі әрбір әріптің өзінің аты бар және әріптің дыбыстық аты
әрқашан әріп атының бірінші дыбысына сәйкес келеді (мысалы: b-bet, d-
dalel).
Әріптің Әріптің Атаудың Әріптің Әріптің ӘріптіңАтаудың Әріптің
формасы аталуы мағынасымағынасыформасы аталуы мағынасымағынасы
алеф өгіз , ламед бізгек өл
мем су м
бет (үй) б
гимель түйе г ну (балық) н
далет (есік) д самех тіреу с
хе мағынасыһ ‘айн көз ,
белгісіз
вав шеге в пе ауыз п
зайн (қару) з цаде мағынасыц
белгісіз
хет қоршау х коф
маймыл к
тет жүк т реш
бас р
йод қол й
шин
каф (алақан)к тіс ш
тав
белгі т
Финикий әліпбиі (жақшада көрсетілген атаулар күмән тудырады)
Финикий әріптерінің аты әріптің дыбыстық мағынасымен ғана емес,
сонымен бірге оның графикалық формасымен де байланысты болған. Мысалы: waw
(вав) деп аталатын әріп (семитше waw шеге дегенді білдіреді) w әріпін
ғана белгілеп қоймайды, сонымен бірге формасы жағынан шегені еске түсіреді
(көзге елестетеді).
Ертедегі консонантты-дыбыстық жазудың қатарына финикий жазуымен
бірге протохонаан, протосинай, угарит жазулары енеді. Финикий жазуымен қтар
Аравия жарты аралындаоңтүстік семит жазу жүйелері болған. Батыс семит әріп
жазуларының ішінен үшеуі (угарит, протоханаан, протосинай жазулары) жойылып
кеткен. Ал финикий алфавиті кейінгі әріпті - дыбыстық (буквенно-
звуковое) жазу жүйелерінің жасалуына негіз болған.
Логографиялық жазу мен буын жүйелі жазуға қарағанда, әріп жазуы бір
елден екінші елге ауысуға икемді болды. әріп жазуының өте-мөте
қарапайылымдылығы әртүрлі тілдерге жанасымдылығы, халықтардың арасындағы
сауда қатынасы мен мәдени қатынасытың және тағы басқа қатынастардың дамуы –
осының бәрі әріп жазуының дүниежүзіне кең тарауына мүмкіндік берген қолайлы
жағдайлар болып саналады. Кейбір халықтар басқалардан әріп жазуын қабылдай
отырып оның әліпбилік құрамы өз тілдерінің дыбыстық жүйесіне икемдеп
өзгерткен. Мысалы, финикий әліпбиінің негізінде грек жазуын жасауда, ал
грек әліпбиінің негізінде грек жазуын жасауда, ал грек әліпбиінің негізінде
славян жазуын жасауда осылай болды (В.А. Истрин).
Әріп жазуының таралуы біздің заманымызға дейінгі І мың жылдықтың
алғашқы ғасырларынан басталады. Әріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта
таралды. Шығыста финикий жазуының негізінде пайда болған арамей жазуынан
Азия халықтарының әріп жазу жүйелері жасалып таралады. Батыста финикий
жазуының негізінде пайда болған грек жазуынан Европа халықтарынан әріп жазу
жүйелері жасалып таралады. Шығыстағы әріп жазуы жүйелерінің көпшілігінде
белгілі дәрежеде финикийлік консонантты принцип сақталса, батыста грек
жазуынан бастап, барлық жазулар вокалданған-дыбыстық жолмен дамыды.
Шығыстағы әріп жазуы жүйелерінің барлығы да (ежелгі еврей жазуынан
басқалары) шығу тегі жағынан арамей әріп жазуына барып тіреледі дедік.
Алғашында арамей жазуының финикий жазуынан пәлендей айырмашылығы
болмаған. Кейіннен арамейліктер жазуға өзгерістер еңгізеді, жеке әріптердің
таңбаларын оңтайлатады. Арамей жазуын ежелгі семит халықтары – еврейлер,
ассириялықтар, вавилондықтар және басқалар қабылдай бастайды. Арамей жазуы
персиялық сына жазуымен (персидская клинопись) қатар Персияның мемлекеттік
жазу жүйелерінің біріне айналады. Арамей тілі мен жазуы біздің
заманымыздың ІІІ-ІV ғасырларында арамейліктердің оңтүстіктен қоныс аударған
арабтардың ассимиляциялануының нәтижесінде жойылып кетеді.
Арамей жазуынан тараған жазулардың төрт түрлі бұтағы бар. Олар
мыналар: еврей жазуы, иран жазуы, сирия жазуы және араб жазуы. Осы
бұтақтардың әрқайсысынан бірнеше жазулар жасалып дамыған.
Семит тілдерінің бірі – араб тілінде дауыссыз дыбыстардың қызметі
айрықша. Олар сөздің консонантты негізін құрайды. Араб әліпбиі дауыссыздар
мен жартылай дауысты әріптерден құралған. Дауыстылар ең алғашқы араб
жазуында дәлме -дәл емес, шамамен белгіленген ( мысалы, әліп кейде
әртүрлі дауыстылардың бірнешеуін белгілеу үшін қолданылған). Кейіннен араб
жазуында дауыстыларды таңбалау үшін жазудың үстінен немесе астынан
қойылатын таңбалар пайда болады. Араб жазуындағы әріптер жеке –дара
тұрғандағы қалпы, сөз басында келуін немесе сөз ортасы мен сөз аяғында
келуіне қарай төрт түрлі графикалық формаға ие болады. Араб жазуы құрылысы
жағынан флективті, сөздерінің түбір құрамыконсонантты болып келетін семит
тілдері үшін қолайлы болғанымен, басқа тілдер үшін жанасымды бола алмады.
Араб жазуы түркі тілдерінде сөйлейтін халықтарға ертеректе тараған
болатын. Араб жазуы түркі тілдерінің дыбыстық құрамына да, агглютинативті
сипатына да сай келмейді. Сондықтан оны түркі тілдерінде сөйлейтін халықтар
өз тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріне ыңғайластырып өзгертті, қосынша
әріптер мен диакритикалық белгілер енгізді. Алайда араб жазуының
консонантты сипаты, графикалық жағынан күрделілігі түркі тілдері үшін жат,
қолайсыз екендігін көрсетті. Түркі тілдерінде сөйлейтін Кеңес Одағындағы
халықтар латын әліпбиі, кейінірек орыс әліпбиін қабылдады. Индонезия мен
Турция араб азуынан латын жазуына көшті. Араб жазуы араб елдерінен басқа ,
Иранда, Ауғанстанда, Пакистанда, Малаяда тағы басқаларда қолданылады.
Араб жазуына, әсіресе гректер үлкен өзгерістер енгізіп,оның дамуына
атсалысты. Олар дауыссыздарды ғана емес, сонымен бірге дауысты дыбыстарды
да таңбалау үшін арнаулы әріптерді енгізді. Грек жазуы финикий жазуынан
шыққан дедік. Бұған мынандай дәлелдер бар: 1) финикий жазуы сияқты, грек
жазуы да араб жазуы болды; 2) өзінің дыбыстық мағынасы және графикалық
формасы жағынан грек әріптерінің көпшілігі финикий әріптеріне сәйкес
келеді; 3) грек әріптерінің аттары да финикий әліпбиіндегі әріптердің
аттарына өте-мөте ұқсас; бұлар (әріп аттары) – формасы жағынан әріптерді
елестететін заттардың семит тіліндегі атаулары; ал грек әліпбиіндегі әріп
аттарының грек тілімен ешқандай байланысы жоқ; 4) финикий жазуы мен
ертедегі грек жазба нұсқаларындағы жазудың бағыты да бірдей (оңнан солға
қарай) болған.грек жазуының бағыта кейіннен өзгерген (солдан оңға қарай).
Грек әліпбиінің классикалық деп аталатын вариантында 24 әріп бар (17
дауыссыз, 7дауысты), ал финикий әліпбиінде 22 әріп болған. Гректер финикий
әріптерінің графикалық формасына кейбір өзгерістер енгізген; финикий
әліпбиіндегі әріптердің аталуын негізінен сақтай отырып, гректер олардың
атының соңына а дыбысын жалғыстырған (мысалы: alef-alfa, bet-beta және тағы
басқалары).
Грек жазуынан барлық европа әліпбилері жасалып таралады. Мысалы,
батыс грек жазуы негізінде этрус, копт және латын әліпбилері жасалып, латын
алфавитінен күллі батыс европа халықтарының алфавиттері таралып дамыды.
Финикий әліпбиінің негізінде финикийлермен басқа да семит тілдерімен
туыстас көлбеу сызықты (курсив) арамей (көне семит тілі) әліпбиі Таяу
Шығыс, Орта Шығыс елдерінің бәріне дерлік тарады. Біздің заманымызға дейін
алтыншы VІІ-ІV ғасырларда Кіші Азиядан Үндістанға дейінгі билік құрған
Ахменидтердің парсы мемлекетінде қолданылған парсы-арамей жазуы (парфян,
соғды, хорезім жазуларына негіз болған) еврейлердің шаршы жазуы, сирия-
арамей жазуы (манихей несториан, яковит жазуларына негіз болған), жол асты,
жол үсті дәйекшелерімен толықтырған араб жазуы тағы басқа арамей жазуының
жергілікті тармақтарына жатады.
Түзу сызықты финикий әліпбиі бастапқы түрінде Кіші Азия, Греция,
Италия тағы басқа елдерде қолданылды. Ал көне грек әліпбиі бірнеше
тілдердің жазу-сызуына негіз болды. Бұлар жазу-сызу тарихында батыс
әліпбилер деп аталды.
Бас әріп Кіші әріп Аты Дыбысталуы
Α α өάλφα альфа [а] (қысқа немесе
Β β βήτα бета созыңқы)
Γ γ γάμμα гамма [б]
Δ δ δέλτα дельта [г]
Ε ε έ φιλόν э псилон [д]
Ζ ζ ζήτα дзета [е] (әрқашан
Η η ήτα эта қысқа)
Θ θ θήτα тета [дз]
Ι ι ίώτα иота [е] (әрқашан
Κ κ καππα каппа созыңқы)
Λ λ λαμμβδα ламбда [т]
μΰ ми [и] (қысқа немесе
Μ μ νΰ ни созыңқы)
Ν ν ξί кси [к]
Ξ ξ ό μιχρόν о микрон[л] латынша
Ο ο πϊ пи тәрізді
Π π ρώ ро дыбысталады
Ρ ρ σίγμα сигма [м]
Σ σς ταϋ тау [н]
Τ τ ΰψιλόν и псилон [кс]
Υ υ φϊ фи [о] (әрқашан
қысқа)
[п]
Φ φ χϊ хи [р]
Χ χ φϊ пси [с]
Ψ ψ ώμεγα омега [т]
Ω ω [и] французша
немесе немісше
ϋ(қысқа немесе
созыңқы)
[ф]
[х]
[пс]
[о] (әрқашан
созыңқы
Классикалық грек әліпбиі
Классикалық грек жауы, Византия жазуы, копт (христиан египеттікер),
гот, славян жазулары көне грек әліпбиінің шығыс тармағына жатады. Ал италий
этрус, көне гермеан руникалық жазуы тағы басқалары батыс грек әліпбиінің
тармақтары болып саналады. Бұлардың ішінде этрус әліпбиі латын әліпбиіне
негіз болған. VІІІ-ХІІІ ғасырларда орта азиядағы түркілердің арамей-сирия
тармағынан тараған несториан, манихкей жазуларымен жазған жазба
ескерткіштері болды. Сондай-ақ парсы-арамей тармағына жататын соғды әліпбиі
Шығыс Түркістандағы кеңінен қолданылған ескі ұйғыр әліпбиіне негіз болған.
Ал ескі ұйғыр әліпбиі негізінде ХІІІ ғасырдан кейін тұңғыс-манчжұр жазулары
қалыптасты. Түркі халықтарының әлемге әйгілі Орхон-енисей әліпбиіне соғды
жазуы негіз болған деген де пікір бар [4,5б.]. Жазу-сызу мен сауаттылық
әсіресе орта ғасырда дінмен тығыз байланысты болды. Діни уағыздарды
таратуда жазу-сызу кеңінен қолданылды. Арамей жазуы зороастризм, шаршы
қаріп жазуы (израильдегі иврит тілінің жазуы) иудаизм, сирия-арамей
жазулары яковит, несториян (христиан секталары), манихей діндерімен
байланыста тарады. Араб әліпбиі мұсылман дінінің, ислам мәдениетінің
кеңінен таралуына байланысты көптеген түркі халықтарының жазу-сызуына негіз
болды. Алайда қоғамдағы әртүрлі саяси-әлеуметтік байланысты қазақ халқы
араб әліпбиінен латынға (1929-1940), ал 1940 жылдан бастап орыс әліпбиіне
көшті. Грек әліпбиіне қарағанда классикалық латын әліпбиінің құрамы басқаша
болды (№ кестені қараңыз). Грек әліпбиіндегі кейбір әріптер (мысалы,
тэта, омега, пси) латын әліпбиіне енбеді; қайсыбіреулері (мысалы,
ипсилон, ро, хи) дыбыстық мағынасан өзгертіп барып енді. Кейбір
әріптер латын әліпбиіне енгенде, мағынасын сақтап, формасын өзгертті
(мысалы, ламбда). Көне дәуірдегі грек жазуы мен латын жазуында әріптер
бас әріптер (прописные) және кіші әріптер (строчные) болып ажыратылмаған
да, бас әріптің таңбалары ғана болған. Кіші әріп таңбалары орта ғасыр
дәуірінде ғана жасалған.
Латын әліпбиі француздар, испандықтар, румындар, италиандар,
ағылшындар, немістер, шведтер, датчандар, финдер, венгерлер, чехтар,
словактар, поляктарға тарады. Америка мен Австралиядағы жазу жүйелері
түгелімен, Африкадағы жазу жүйелерінің көпшілігі және Туркия мен
Индонезияның қазіргі жазулары латын жазуына негізделген. Латын әліпбиіне
негізделген европа халықтарының және тағы басқа халықтардың жазу
жүйелерінің қалыптасуы грек әліпбиіне (жазуына) негізделген славян жазуына,
әсіресе орыс әліпбиіне негізделген. КСРО халықтарының жазу жүйелерінің
жасалып қалыптасуынан басқаша болды. Грек жазуының негізінде славян тілі
үшін айрықша әліпби жасалды да, ол көне словян тілінің (старо славянский
язык) өзіндік ерекшелігі бар дыбыстық құрамын дұрыс көрсете алды. Орыс
жазуына негізделген КСРО халықтарының әліпбилеріне әрбір тілдің дыбыстық
ерекшеліктері таңбалайтын қосымша әріптер алынып, ол әліпбилер еліміздегі
тілдердің әрқайсысының дыбыстық құрамын түгел қамтып белгілей алатын болды.
Ал мұны батыс европа халықтарының латынға негізделген әліпбилері жайында
айта алмаймыз. Батыс европа халықтарының жазу жүйелерінде, тілдерінің
дыбыстық құрамының әр түрлі болуына қарамастан, біркелкі дерлік әліпбилер
қолданылады.оларда байырғы латын әлипбиіне елеулі өзгерістер енгізілмеген.
Бұл әлипбидің құрамындағы 23 әріпке орта ғасыр дәуірінде жаңадан екі-ақ
әріп (w,j) қосылған. Мұнан басқа жаңалық: латын әріптерінің бірі -
v(u)орыс тілінің у немесе в әрпінің мағынасын білдіру ыңғайына қарай екі
түрлі таңбамен (начертание) қолданылатын болды. Сөйтіп, батыс европа
халықтарының жазу жүйелерінде латын әліпбиі елеулі өзгеріссіз, толықтырусыз
қолданылып келеді. Толықтыру да, өзгеріс те еңгізбей, әліпбиді жай қабылдай
салудың салдарынан батыс европа тілдернің дыбыстық құрамы мен әліпбилерінің
арасына алшақтық келіп туды. Мысалы, француз тілінде 17 дауысты, 18
дауыссыз, неміс тілінде 16 дауысты, 21 дауыссыз; ағылшын тілінде,
дифтонгтарды қоспағанда, 15 дауысты, 15 дауыссыз дыбыс бар. Ал қазіргі
батыс европа әліпбилерінде дыбыстардың осынша мол түрлерін белгілейтін 26
ғана әріп бар (оның алтауы дауыстыларды, жиырмасы дауыссыздарды
таңбалайды). Осыдан батыс европа жазу жүйелерінде әріптердің асты-үстінен
қойылатын көптеген диакритикалық таңбалар мен екіден жетіге дейін
әріптердің тіркестері қолданылатын болды. Мысалы, х,ч,ш,щ дауыссыздарды
батыс европа жазу жүйелерінде әріптердің мынадай тіркестерімен беріледі:
Тілдер Х Ч Ш Щ
Немісше ch tszh sch scthtsch
Ағылшынша kh tch sz stch
Французша kh tch sh szcz
Полякша ch cz sch
Тіл мен жазудың арасындағы үлкен алшақтық батыс европа халықтарының
жазу жүйелерінде көптеген замандар бойы елеулі реформаның жасалмауына болып
отыр. Мысалы, фрацнуз жазуында ХІІІ ғасырдан, ағылшын жазуында ХІV ғасырдан
бері ірі өзгеріс болған емес. Бірнеше ғасыр бұрын қабылданып, елеулі
өзгеріске түспеген жазу жүйелері тілдердің жүздеген жылдардың бойындағы
дамуын, ондағы өзгерістерді, әрине, көрсете алмайды. Мұның өзі, әсіресе
ағылшың тілі мен француз тілінде дәл осылай болып отыр. Айтылуына
орфографиясы жақынырақ келетін тілдердің қатарына неміс голланд, венгер,
швед, норвеж тілдері және жазуында реформа жасалған тағы басқалары кейбір
европа тілдері жатады.
Словян әліппесі (азбука) ІХ ғасырдың екінші жартысында грек
әліпбиінің негізінде жасалды. Бұл әліппені Кирилл (Константин) өзінің ағасы
Мефодиймен Моравияға сапар шегудің алдында (863 жылы) жасайды. Біздің
еліміз 1963 жылы славян әліппесінің 1100 жылдық мерейтойын атап өтті.
Славян жазуының графикалық екі түрі болған: 1) кириллица (Константин
Филосовтың екінші аты – Кирилл дегеннен алынған), 2) глаголица (көне
славян тілінің сөздеген мағынаны білдіретін глагол деген сөзінен
алынған). Кириллицада 43 әріп болған, оның 24-і византиялық устав жазуынан
(византиское уставное письмо) алынған да, қалған 19-ы славян тілінің
ерекшеліктерін көрсететін әріптер ретінде жасалған. Бұл 19 әріп грек-
византия жазуында болмаған. Демек славяндықтар грек-византия жазуына жай
ғана қабылдай салмай, оны өз тіліне ыңғайлап, соны (оригенальный) әліпби
жасаған. Орыс әліпбиі осы аталған әліпбилердің заңды жалғасы болып
саналады. Славян әліпбиі славян тілдерінің, соның ішінде орыс тілінің,
дыбыстық құрамына сайма-сай келетіндей етіліп жасалған. Бұл әліпбилердің ең
үлкен жетістігі де осында. Кеңес Одағындағы халықтардың орыс графикасына
негізделген жаңа әліпбилерінің жасалып қалыптасуы олардың жазу мәдениетін
дамытуда айрықша роль атқарып отыр.
Сонымен жазудың шығуының және оның біртіндеп дамып, осы күнгі
дәрежеге жетуінің ұзақ тарихы бар. Әр түрлі жазу жүйелерінің ішінде әріп
жазу жүйесі жеңіл және өте-мөте қолайлы.
Жазулар таңбалардың орналасу бағытына қарай да бір-бібнен
ажыратылады. Қытай жазуындағы идеогаммалар жоғарыдан төмен қарай
орналасады. Орыс, грузин, армян, өзбек, қазақ жазулары тағы басқалары
солдан оңға қарай бағытталса, араб жазуы, керісінше, оңнан солға қарай
бағытталады.
Әліпби, алфавит – жазу-сызуда қолданылатын әріптердің белгіленген
тәртіп бойынша орналасқан жиынтығы.бұл сөз араб әліпбиінің алғашқы екі әрпі
алиф және ба атауының бірігуінен жасалған. Әліпби жазуда қолданылатын
әріптердің рет тәртібі дегенді де білдіреді. Ұғымды белгілейтін жазу-
идеограммдан, сөзді бейнелейтін жазу-логограммадан әліпбилік жазудың жүйесі
мүлде бөлек. өйткені әліпбилік жазу - жеке дыбыстық элементтерді
бейнелейтін және сол элементтер арқылы тілдегі сөздердің дыбыстық мағынасын
беретін жазба таңбалар жүйесі. Әліпби принципін, яғни таңбаның бір ғана
дыбысқа (фонемаға) сәйкес келуін бүгінгі таңда ғалымдар біздің заманымызға
дейін 3 мыңыншы жылдардың орта шеңіндебатыс семит халықтары ойлап тапқан
деген пікірге сүйеніп келеді. Сына жазудағы таңбаларды пайдалана отырып,
дауыссызыды дауыстылармен тіркесуіне қарай үш түрлі таңбамен берген
(мысалы, т дауыссызын та, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ 5
МӘЛІМЕТТЕР 5
1.1Жазу және жазба тіл 5
1.2.1 Пиктографиялық жазулар 7
1.2.3 Буын жазуы 18
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби 21
2КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНЫҢ ТАРИХИ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ 33
2.1 Алтай тауының географиялық жағдайы 33
3 КАТОНҚАРАҒАЙ АУДАНЫНДА КЕЗДЕСЕТІН СУРЕТТІ ЖАЗУЛАРДЫҢ МӘНІ 40
3.1 Шығыс Қазақстанда кездесетін петроглифтер 40
3.1.1 Қалба тауында кездесетіннелері 40
3.1.2 Буырлыбұлақ ескерткіштері 41
3.1.3 Суретті жазулардың айтар ойы 43
3.1.4 Жармадағы таңбалы тастар 44
3.1.5 Ұлан ауданында кездесетін таңбалар 45
3.1.6 Қызылту петроглифтері 46
3.2 Катонқарағайда кездесетін суретті жазулар 47
3.2.1Қайыңдыбұлақ петроглифтері 47
3.2.2 Науа елді мекенінен табылған пиктограммалар 50
3.2.3 Қаратау жоталарында кездескен петроглифтер 52
3.2.4 Көбен тауындағы суретті жазулар 55
ҚОРЫТЫНДЫ 57
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 59
ҚОСЫМША №1 62
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ 62
Алынған ғылыми нәтижелерді филология, тарих және география
факультетінің студенттері, мектеп оқушылары, өлкетану үйірмелері пайдалана
алады.
Зерттеу әдістері
Бітіру жұмысында материалды табу, оны жүйелеп талдау, картотекаға
түсіру тәсілдері және сипаттамалы - салыстырмалы, ой қорыту, болжам жасау
сияқты әдістері қолданылды.
Жұмыстың сыннан өтуі
Осы тақырып бойынша 2003, 2004, 2005, 2006 жылдары ҚАЕУ өткізген
студенттік – іс-тәжірибелік конференцияларда, I халықаралық ғылыми
конференцияның пленарлы отырысында оқыған баяндамамыз дипломдармен
марапатталып, Қазақстан – Американдық еркін университетінің Хабаршысында
жарық көрді. Бітіру жұмысымыз алдын ала қорғаудан өтті.
Жұмыстың құрылымы
Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЖАЗУДЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ ТУРАЛЫ ТЕОРИЯЛЫҚ
МӘЛІМЕТТЕР
1.1Жазу және жазба тіл
Тіл өзінің қатынас құралы болуы қызметін ауызша түрде де, жазбаша
түрде де атқара алады. Дыбыстық тіл жазу арқылы таңбаланады. Соның
нәтижесінде оның қатынас құралы ретінде қолдану шеңбері кеңееді. Жазу
(жазба тіл) – адамдардың кеңістік пен уақытқа тәуелді болмай, өмірдің
барлық саласында кең түрде қарым-қатынас жасауына мүмкіндік беретін құрал.
Ал ауызекі тіл жайында мұны айта алмаймыз. Ауызекі тілмен сөйлесіп, қарым-
қатынас жасау мүмкіндігі (телефонды есептемегенде) сөйлесуші мен
тыңдаушының арасындағы кеңістікке байланысты болады да, оның шеңберінен
шығып кете алмайды. Ол кеңістіктің шеңбері құлаққа естілудің мүмкіндігімен
ғана өлшенеді де, адамдар ауызекі тіл арқылы жүзбе-жүз кездескенде ғана,
бір-бірімен сөйлесіп пікір алыса алады. Алайда мұндай салыстыру ауызекі
тілдің қызметі мен құндылығын ешбір төмендете алмаса керек. Ауызша тіл
күнделікті өмірде ауызба-ауыз сөйлесіп, қарым-қатынас жасауда, тікелей
өзара пікір алысуда айырықша қызмет атқарады.
Жазба тілдің ауызекі тілден (устная речь) кейін пайда болғаны, оның
(жазба тілдің) жазудың шығып жасалуымен байланысты екендігі белгілі.
Жазудың шығып жасалуының, соған сай жазба тілдің жасалуының күллі мәдениет
атаулының тарихында орасан зор маңызы болды және болып та отыр. Жазусыз
мәдениет атаулыны, цивилизация атаулыны көзге елестетудің өзі мүмкін емес.
Көрнекті жазушы Леонид Леонов жазудың маңызы туралы былай дейді:
Адамдардың тегін қорлық жағдайдан бөліп алып шыққан, өткен замандарда
ашылған ұлы жаңалықтардың ішінде жазу өте-мөте үлкен рөл атқарады.
Алфавиттің туған күнін адамдардың өзін-өзі біліп ұғынуындағы дәуір деп
елестетуге болады, осыдан кітап басу станогының пайда болуына тура жол
ашылды. Адам өзінің қазіргі биігіне нақ кітап арқылы баспалдақпен
көтерілгендей көтерілді [1,252б.].
Адам білімді негізінен, жазба тіл арқылы, жазылғанды оқу арқылы алды.
Адамзаттың сонау көне дәуірден бастап, біздің заманымызға дейінгі талай
ғасырлар бойына ғылым мен техника, әдебиет пен өнер саласында жасаған күллі
мәдени байлығын ұрпақтан-ұрпаққа жеткізген де – жазба тіл.
Жазудың тарихы өте ерте замандардан басталады. Көне жазуды да,
қазіргі жазуды да зерттеп білудің әрі теориялық әрі практикалық үлкен мәні
бар.
Көне жазу нұсқаларын талдап оқи білу ерте заманда өмір сүріп, қазір де
өлі тілдерге аналған тілдермен танысуға және оны білуге мүмкіндік береді.
Мұның тіл тарихын зерттеуде орасан зор маңыы бар.жазудың тарихын зерттеп
білу тіл білімі үшін ғана емес, сонымен қатар тарих ғылымы үшін де,
археология мен этнография үшін де айырықша маңызды.
Халықтардың қазіргі жазуларын олардың дыбыстық тіліне қарым-қатынас жағынан
қарастырып зерттей білу сол тілдің жазуларының ғылыми тұрғыдан дәлелді
ережелерін жасау үшін өте-мөте қажет.
1.2 Жазудың шығуы және оның даму кезеңдері
Қазірде біз жазба тіллді ауызша тілдегі сөздердің жазбаша түрде
әріптердің тіркесімен белгілену деп түсінеміз. Бірақ алғашында бұлай
болмаған. Жазудың тарихына көз жіберсек, әріппен таңбалаудың кейінірек
пайда болғанын көреміз. Жазу өте ерте заманда жасалып, мыңдаған жылдар бойы
өзгеріп, дамып келді. Жазудың мыңдаған жыл бойында дамып жетілуімен бірге,
оның принцыптері де өзгеріп отырды.
Жазудың жүйесі таңбалардың жиынтығынан құралады. Ол таңбалар бүтіндей
сөзді, не буынды, немесе дыбысты белгілейді. Әрбір жазбаша таңбаның
графикалық формасы, белгілі бір мағынасы болады. Жазу жүйесіндегі
таңбалардың не бүтіндей хабарды, не жеке сөзді, не буынды, не дыбысты
белгілеуіне қарай жазудың төрт түрі көрсетіліп жүр. Ол 1) пиктографиялық
жазу, 2)идеографиялық жазу, 3) буын жазуы, 4) әріптік немесе дыбыстық жазу.
Енді осылардың әрқайсысына арнайы тоқталайық.
1.2.1 Пиктографиялық жазулар
Бұл – жазудың ең алғашқы түрі. Пиктографиялық жазу - суретке
негізделген жазу. Сондықтан оны кейде сурет жазуы (рисуночное письмо) деп
те атайды. Пиктографиялық жазудың ескерткіштері әр түрлі суреттердің
жиынтығынан құралған. Әрбір сурет (пиктограмма) өздігінен бүтіндей хабарды
(сообщение) білдіре алады. Ол хабар графикалық жағынан жеке сөздерге
бөлшектенбейді. Осыған орай пиктограмма тілдік формаларды емес, оның
мазмұнын бейнелейді. Осылай болғандықтан пиктограммалардың мағынасын әр
түрлі тілдерде сөйлейтін адамдар түсіне алатын болған. Пиктографиялық
жазуға таңба ретінде адамның, қайықтың, малдың, тоғайдың тағы басқалардың
суреттері қолданылған. Адамдар басқа біреулерге нені хабарлап білдіргісі
келсе, соның суретін салған. Мысалы, мен аң аулауға кеттім дегенді
білдіру үшін адамның суретіне қатарластырылып тоғайдың және аңның суреті
салынған.
Алғашында өнер (искусство) мен жазу бір - бірінен ажырамай,
синкретикалық қалыпта болды. Суретті - синкретикалық жазу шығу тегі жағынан
ең алғашқы көне өнерге, сурет өнеріне барып тіреледі. Пиктографиялық
жазудың тұңғыш рет шыққан мерзімі ең алғашқы сурет өнерінде әр түрлі
суреттерді бейнелеу қызметінен бірдеме жайында хабарлау қызметіне ауысу
кезінен басталады. Демек пиктографиялық жазу ең алғашқы суретті жазудың
таңбалары – пиктограммаларға айналу кезінен басталады. Мұның өзі өте көне
дәуірге барып тіреледі. Зерттеушілер суретті – синкретикалық
(пиктографиялық) жазу ең алғаш рет неолит дәуірінде пайда болды деп
есептейді [2,59-60б.].
Пиктографиялық жазуды аң аулайтын және балық аулайтын халықтар жиі
қолданатын болған. Пиктографиялық жазу басқа тілдерге қарағанда
полисинкретикалық тілдерге бір табан жанасымды болды. Жоғарыда атап
өткеніміздей, пиктограммалар бүтіндей хабарды білдіретін, бөлшектеп ажырата
беруге келе бермейтін күрделі таңбалар болған. Пиктограммалардың
синкретикалық мұңдай сипаты полисинкретикалық тілдерге үйлесімдірек
болғандықтан, пиктографиялық жазуды басқалармен салыстырғанда,
полисинкретикалық тілдерде сөйлейтін халықтар (ацтектер, америкалық
индеецтер, мысалы, прокездер, Қиыр Солтүстіктің көптеген халықтары және
тағы басқалары) кең түрде қолданатын болған. Алайда бұған қарап, тілдердің
полисинкретикалық құрылысы пиктографиялық жазуды тудыруға себепші болды деп
санауға болмайды. Пиктографиялық жазу басқа типті тілдерде сөйлейтін
халықтарда да болған. Бұл жерде әңгіме тілдердің полисинкретикалық
құрылысы осы тілдерде сөйлейтін халықтарда пиктографиялық жазудың дамуына
мүмкіндік берген жағдайлардың бірі екендігі жайында болып отыр.
Пиктографиялық жазу өте жабайы жазу болды, оның кең мазмұнды ойды
түгелімен жазып жеткізуге мүмкіндігі болмады. Пиктографиялық жазудың
тәсілін қазірде де кездестіруге болады. Мысалы, көшеде жүрудің тәртібін
аңғартатын әр түрлі белгілердің, магазиндер мен шеберханалардың
жарнамасындағы бас киімнің, аяқ киімнің түрлерінің суреттері, сағаттың,
примустың және тағы басқа суреттерінің пиктографиялық сипаты бар.
1.2.2 Идеографиялық немесе логографиялық жазулар Пиктографиялық
жазудың біртіндеп даму барысында идеографиялық жазу пайда болды.
Идеографиялық жазудың таңбалары идеограммалар деп аталады. Пиктографиядан
идеографияға көшу өте баяу болды және пиктограммалардан пайда болған
идеограммалардың алғашында пәлендей айырмашылығы да болмады. Идеографиялық
жазудың даму барысында идеограммалар пиктограммалардан біртіндеп алшақтап,
ақырында олар (идеограммалар) белгілентін заттың сыртқы формасына дәлме-дәл
негізделуден қалып, шартты таңбалар ретінде қолданыла бастаған.
Идеографияның пиктографиядан ең басты айырмашылығы таңбалардың формасында
емес, олардың мағынасында. Идеографиялық таңба ( идеограмма) не жеке сөзді
немесе оның атауыш бөлшегін (мысалы, қытай тілінде бір буынды сөздерден
құралған күрделі түбір морфемаларды немесе жапон және корей тілдеріндегі
грамматикалық жақтан өзгеретін сөздердің негіздерін) белгілейді.
Идеографиялық жазудың үлгілерін өте ертедегі қытай жазуы мен
шумер жазуынан (древнейшее шумерское письмо) көруге болады. Қытай жазуының
идеографиялық жүйесі осыдан төрт мың жыл бұрын жасалған болатын. Қытайдың
жазу жүйесі әрбір таңбаның дыбыстық тілдегі белгілі бір сөзге сәйкес келіп,
соған телінуіне негізделген. Қытай жазуындағы таңбалар біртіндеп өзгеріп,
жетіліп, белгілейтін заттар мен құбылыстардың шартты таңбаларына айналған.
Идеографиялық жазудағы графикалық таңбалар цифрлар тәрізді; олар
сөздің дыбысталуын емес, мағынасын білдіреді. Сондықтан омонимдер әртүрлі
иероглифтермен белгіленеді, бірақ олардың дыбысталуы мен морфологиялық
құрылысы біркелкі болады. Жазудың идеографиялық принципін қазіргі
тілдердегі тілдердің сандардың таңбаларынан да көруге болады. Мысалы, 5
деген цифрды алалық. Бұл цифрды сандық мағынасын орыс та, қазақ та, неміс
те,ағылшын да басқалар да түрліше емес, бірдей ұғынады. Бірақ бұл цифрдың
атының дыбысталуы әр тілде әр түрлі: орысша-пять, қазақша-бес, ағылшынша-
five.
Цифр белгілі бір ұғымды санның таңбасы ретінде көрсетеді, бірақ ол
таңбаның цифр атының дыбысталуына (дыбыстық жағына) ешбір қатысы болмайды.
Осы ерекшелік – идеогрммалар мен идеографиялық жазуға да тән нәрсе.
Идеограммаларды цифрлар тәрізді таңбалар деп түсіну керек.
Қазіргі кездегі идеограммалар (математикалық, химиялық, астрономиялық
және тағы басқа ғылыми-техникалық таңбалар) жеке сөзбен немесе сөз
тіркестерімен айтылатын ғылыми терминдерді білдіреді. Мысалы: о-
кислород,√-түбір, - Атом ядросы, һ- Планк тұрақтысы. Ғылым
саласында жаңадан пайда болған ұғым, ең алдымен, сөз тіркесімен айтылады
да, осыдан кейін барып ол арнаулы таңбамен (белгі) белгіленеді.
Пиктографиялық жазуға қарағанда, идеографиялық жазудағы
идеограммалар өзінің мағыналары арқылы тілді дәлірек бейнелейді.
Идеографиялық жазу сөйлеудің мазмұнын білдірумен бірге, оның бөлшектері –
сөздерді, сөздердің синтаксистік орын тәртібін, кейбір жағдайда сөйлеудің
фонетикалық жағынан да ажыратып бере алады.
Лингвистикалық әдебиеттерде пиктографияны синкретикалық жазу немесе
суретті –синкретикалық жазу (картинно-синкретическое письмо) деп, ал
идеографияны логографиялық жазу, осыған орай идеограмманы логограмма деп
атаудың қажеттілігі айтылып жүр[2, 31б.].
Логограммаларды сөздерді белгілейтін таңбалар ретінде екі түрге бөліп
қарауға болады. Логограммалардың кейбіреулері (мысалы, қытайдың
идеографиялық иероглифтері) сөздердің мағынасымен тікелей байланысты болса,
қайсыбіреулері (мысалы, қытайдың фонетикалық иероглифтері) сөздердің
фонетикалық жағымен тікелей байланысты болады. Бұл логограммалардың бір-
бірінен айырмашылығы мынадан ашық айқын көрінеді: бұлардың біріншілері
бірнеше синонимдерді белгілеу үшін қолданылса, екінші түрі бірнеше
омонимдерді белгілеу үшін қолданыла береді. Логографиялық жазу бойынша
сөздерді дәлме-дәл белгілеу үшін логограммалардың бұл екі түрі бір-бірімен
тіркесіп қолданылады.
Жазу және оның мәселелері жайындағы әдебиеттерде логограммалардың бұл
екі түріне қатысты түрліше терминдер қолданылып жүр. Мысалы,
логограммалардың бірінші түрі (сөздің мағынасымен тікелей байланысты түрі)
идеограммалар(сөздің тар мағынасында), идеографиялық иероглифтер,
мағына айқындауыштар (смысловые определители), детерминативтер
делініп, ал екінші түрі (сөздің фонетикалық жағымен тікелей байланысты
түрі) фонограммалар, фонетикалық иероглифтер делініп әр түрлі терминдер
мен аталып жүр. Логограммаларға терминологияны бір ізге түсірген, әрине,
қолайлы болған болар еді. В.А. Истрин идеограмма деген терминді логограмма
деген терминмен ауыстырғанда, логограммалардың бірініш түрін идеографиялық
логограммалар деп атау дұрыс дейді. Бұған қоса ол идеографиялық логограмма
және фонетикалық логограмма деген терминдермен бірге, мағына айқындауыш
(детерминатив) деген терминді де сақтаудың керектігін айтады [2,31-32б.].
Бұл термин тар мағынасында, яғни логограммалар сөздердің дербес таңбалары
қызметінде емес, омонимдес келетін фанитикалық логограммалардың мағыналарын
айқындап ажырату қызметінде жұмсалғанда қолданылады. Мысалы, қытай тілінде
gan деген фонетикалық логограмма, мағына айқындаушысы болмағанда, өздігінен
жеке-дара күйінде төбе, төбешік дегенді білдіреді. Бұл фонетикалық
логограмм (gan) металл деген мағынадағы айқындаушы сөзбен тіркесіп
айтылғанда, болат дегенді, пышақ деген мағынадағы айқындаушы сөзбен
тіркескенде, қатты (твердый) дегенді білдіреді де, жіп деген айқындаушы
сөзбен тіркескенде, аудың (тордың) негізі дегенді білдіреді. Қытай
тіліндегі та деген фонетикалық логограмма да осы тәрізді. Бұл логограмма
өздігінен ат дегенді білдірсе, әйел деген мағынадағы айқындаушымен
тіркескенде, ана, шеше дегенді, екі ауыз деген мағынадағы
айқындаушымен тіркескеенде, ұрсысу дегенді білдіреді. Сонымен,
идеографиялық логограммалар мағына айқындаушыларға (детерминативтерге)
ауысканда, толық мағынасындағы логограммалар болудан қалып фонетикалық
логограммалардың мағыналарын айқындап дәлдей түсетін идеографиялық көмекші
таңбаларға айналады [3, 415б.].
Логографиялық жазудың жетіле түскен түрі – морфема - логографиялық
жазу. Бұл жазудың таңбалары (белгілері) бүтіндей сөзді емес,күрделі сөздің
құрамына енетін жеке морфемаларды белгілейді. Осыған орай морфемаларды
белгілейтін таңбалар морфемограммалар деп аталады. Қазіргі қытай
иероглификасы морфема – логографиялық жазу болып саналады. Қазіргі қытай
тіліндегі көп буынды сөздердің көпшілігіалғашқы бір буынды сөздердің
бірігуінен жасалған. Ондай бір буынды сөздер көп буынды сөздердің түбір
морфемаларына айналып кеткен. Осыған орай алғашында бір буынды сөздерді
белгілеген иероглифтер кейіннен көп буынды сөздердің құрамына енген түбір
морфемаларды белгілейтін болды.
Қазіргі ғылыми таңбаларды (научные знаки) логографияның айырықша бір
түрі ретінде қарауға болады. Бұл таңбалар әдеттегі сөздерді емес,
терминдерді белгілейді, солардың орынбасарлары ретінде қолданылады.
Терминдер сөздердің айырықша біртүрі болып саналатыны сияқты, ғылыми
таңбалар да огографиялардың бір түрі болып саналады. Мұндай ғылыми
таңбаларды В.А.Истрин терминограммалар деп атайды.
Жазу және оның тарихы туралы еңбектерде гетерограмма немесе жалған
идеограмма (псвдоидеограмма) деген термин де кездеседі. Алғашында бір
тілдегі белгілі бір сөзді белгілеу үшін қолданылып,кейіннен соол сөзге
мағынасы жағынан сәйкес келетін басқа бір тілдегі сөзді белгілей бастаған
логографиялық таңба немесе буын таңбаларының комплексі (сондай-ақ дыбыс
таңбаларының комплексі) гетерограммалар деп аталады. Гетерограммалар
алғашында өзінің жазуы мен жазба әдеби тілі болмаған,оларды басқа елдерден
(халықтардан) қабылдаған ақырында ол жазуды өздерінің тілі үшін қолданған
халықтар пайда болды. Мысалы, қытай жазуын қабылдап оны өз тіліне
сәйкестендіріп алған жапондықтар қытай тілінде адам дегенді білдіретін
иероглифтер қытайша (жэнь) емес, жапонша (хито) оқитын болған . сондай-ақ
ежелгі фарсылар арамей жазуын қабылдап, патша дегенді арамейше жазғанмен
(m-l-k) фарсыша оқитын болған (sah). Арамейше патша дегенді білдіретін
дыбыстық комплекстің (m-l-k) фарсыша sah түрінде оқылуы бұл дыбыстық
комплекстің(m-l-k), фарсы тілінде идеографиялық логограмма тәрізді қызмет
атқаратындығын көрсетеді. Бұл құбылыстың детерограмма немесе жалған
идеограмма (псевдоидеограмма) деп аталуы да осыдан. Гетерограммалар әсіресе
хетт сына жазуында, фарсы-арамей жазуында және жапон жазуында жиі
қолданылатын болған.
Логографиялық жазу пиктографиялық жазудың даму барысында пайда болды
дедік. Пиктографиялық жазуда бүтіндей бір хабарды білдіретін сурет-бейнелер
логографиялық жазуға біртіндеп көшу барысында іштей бөлшектеніп, бейнелеуші
ол бөлшектер жеке сөздерді белгілей бастайды да, осыдан логограммалар пайда
болады.
Логографиялық жазу қоғамдамуына қай дәуірінде пайда болды?
Зерттеушілер логографиялық жазудың пайда болуын құл иелену
құрылысының пайда болып, ежелгі мемлекеттердің жасалуы сауданың дамуы
осыған орай жазбаша түрде қарым-қатынас жасау қажетілігінің күшеюімен
байланыстырады. Мысыр,шумер, қытай және тағы басқаларының логографиялық
жазу жүйесі ең алғаш құл иелену мемлекеттерінің құралып жасалған кезінде
солармен бір мезгілде пайда болған [2,78б.].
Пикотграфиялық жазудан логографиялық жазуға көшуге және оның
қалыптасып орнығуына қоғамдық себептермен бірге тілдің кейбір ерекшеліктері
де себепші болды. Ондай ерекшеліктер деп мыналарды атауға болады: 1)
сөйлеудің жігі ажырап, одан сөздердің бөліне алуға икемділігі; 2)
логограммалар арқылы белгіленген сөздердің грамматикалық жақтан
өзгерілмейтіні және олардың сөздің грамматикалық өзгерісін қосымша
фонетикалық таңбалардың көмегінсіз білдіре алмайтындығы. Түрлі тілдердің
ішінде логографиялық жазудың дамуына және қалыптасып орнығуына қолайлы
тілдер делініп, әдетте, түбір тілдер аталады. Түбір тілдерде сөз
грамматикалық жақтан өзгеріске түсе бермейді де, қосымша фонетикалық (буын
немесе дыбыстық) таңбалардың болуын әрдайым қажет етпейді. Осыған орай
түбір тілдерде сөздер логограммалар арқылы таңбалануға икемді келеді. Түбір
тілдерге қарағанда, агглютинативті тілдердің логографиялық жазуға
сәйкестілігі азырақ, икемділігі кемдеу. Агглютинативті тілдерде форма
тудырушы аффикстер қосымша фонтикалық (буын немесе дыбыстық) таңбалардың
болуын қажететеді. Мұның есесіне аглютинативті тілдерде сөзің түбірі
(немесе негізі) оңай бөлініп шығады да, логограммалармен берілуге икемді
болады мұнымен бірге, аглютинативті тілдерде сөздің негізін белгілейтін
логограммалар аффикстерді белгілейтін фонетикалық таңбалармен емін-еркін
тіркесіп, айтыла алады. Ал логография флективті тілдерге, әсіресе
полисинкретикалық тілдерге тіптен жанаспайды, өйткені бұл тілдерде әсіресе
полисинкретикалық тілдерде сөздің сөйлемнен жігі ажырап бөлінуге икемдігі
аз болады. Аглютинативті тілдермен салыстырғанда, флективті тілдерде сөздің
түбір мен аффикстерге аырауы әлдеқайда күрделі. Осының бәрі флективті
тілдер мен полисинкретикалық тілдер үшін логографияның жанасымсыз екендігін
көрсетеді. Логографиялық жазудың қытайда дамып қалыптасуы оның қытай
тілінің құрылысына ( қытай тілі түбір тілдердің қатарына жатады)
жанасымдылығымен байланысты болса, шумер жазуымен жапон жазуының
логографиялық буында (логографически-слоговой) жолмен дамып қалыптасуы бұл
тілдердің (шумер, жапон) агглютинативті тілдер болуымен байланысты
[2,79б.].
Мысыр, шумер, қытай, ацтек жазулары логографиялық жазу болды.
Логографиялық жазу жүйелерінің барлығында да нақтылы мағынасы бар сөздер
заттар мен құбылыстардың бейнесіне немесе схема түрінде беріледі. Мысалы,
жазуында үкі, көкаршын, арыстан, қоян, аяқ деген сөздер осылардың
бейнесімен берілсе, қала, су дегендер бейнелі – схемалы түрде берілген.
үкі еркек ауыз
қала
көкаршын әйел
үй
бүркіт бала тау
су
арыстан қол пальманың
алақан жапырағы
бұқа саусақ
шынжыр
қоян аяқ себет
Мысыр жазуында нақты мағынаны білдіретін, бейнелеуші (1-2 бағана) және
бейнелеуші схемалы түрдегі
(3-бағана) логограммалар
Ертедегі шумер жазуында көз, ағаш, тау, сабақ деген сөздер, қытай жазуында
күн, тау, ат, ауыз деген сөздер де осы бейнелеу немесе схема түріндегі
тәсілдермен берілген.
Шумер жазуында нақтылы мағынасы бар сөздерді белгілейтін бейнелеуіш
логограммалар
Ежелгі Кейіні-реАталуы Мағынасы Ежелгі Кейіні-рАталуы Мағынасы
жазу ктегі жазу ектегі
жазу жазу
Шумер жазуындағы идиографиялық логограммалар фонетикалық логограммалар
кісі аттарын, әсіресе шетелдік кісі аттарын немесе жаулап алынған
қалалардың аттарын таңбалауға икемсіз болды. Мұның үстіне шумер тілінің
құрылысы да буын таңбаларын қажет етті. өзінің грамматикалық құрылысы
жағынана шумер тілі агглютинативті тілдерге жақын. Бұл тілде сөздің
түбіріне аффикстер агглютинативті принцип бойынша жалғанаған. Онда
аффикстерді логограммалар арқылы таңбалау қиын болып, олар буын
таңбаларымен белгіленген. Шумер жазуының буын жазуына көшуіне тағы бір
мынадай қолайлы жағдай болды: шумер тілінде бір буынды сөздер көп болған
да, олар 1) жеке-дара дауыстыдан ( мысалы: і-бес, е-үй), 2) дауыссыз
бен дауыссыздан s-кол, lu-адам) немесе 3)дауысты мен дауыссыздан (as-
бір, an-көкаспан), 4) дауыссыз бен дауысты және дауыссыздан (kuy-е)
құралған
осында бір буынды сөздерді белгілеген логограммалардан буын таңбаларына
айналуы оңай болған.
Шумер буын жазуын ассириялықтар мен вавилондықтар қабылдайды.бұл жазу
элламиттер мен хеттерге және урарттарға да тарайды. Крит (критское)буын
жазуы да алғашқы логограммалардың буын таңбаларына айналуынан жасалған. Ал
кипр азуы осы аталған крит жазуынан пайда болған. Кипр жазуының бізге
белгілі 55 таңбасы бар. Оның ішінде бесеуі жеке-дара дауыстыны таңбалайды
да қалған елуі дауыссыз бен дауыстыны тіркесін таңбалайды.
Тарихи жағынан мұнан кейін пайда болған буын жүйелі екінші бір
жазу – индиялық брахми, кхарошти жазулары мен осылардың негізінде жасалған
басқа жазулар және эфиопия жазуы. Бұл жазулар логографияның негізінде емес,
консонантты- дыбыстық жазудың (консонанто-звуковое письмо) вокалдануының
(вокализация) негізінде жасалған. Брахми жазуы Индияның қазіргі
мемлекеттік жазуы – девонаггри жазуына дейін күллі Индияға кең тараған жазу
болды. Брахми әліпбиінде жеке-дара дауыстыны (әдетте, сөз басындағы
дауыстыны) белгілейтін төрт таңба, буынды (дауыссыз +қысқа дауысты а
дыбысы) белгілейтін отыз бір таңба және анусвара деп аталатын арнаулы таңба
(соңғы дауыссыздың мұрын жолды болып айтылатын көрсететін таңба) болған.
Басқа бір дауыстымен, атап айтқанда, а дыбысына басқа дауыстылармен
айтылатын буындарды белгілеу үшін буын таңбасының астынан немесе үстінен
сол дауыстыны көрсететін қосымша белгі қосақталғын ( мысалы: ta(буын-
таңбасы)+і (арнаулы қосымша белгі) = ti.
Буын жүйелі жазудың жоғарыда аталған екі түрінен кейінірек
пайда болған үшінші бір түрі - жапонның кано деп аталатын
буын жүйелі жазуы мен корейдің кунмун деп аталатын
лигатуралы
Брахми әліпбиі
-дыбыстық жазуы. Жапон жазуында сөздің түбірі қытай
иероглифтерімен беріледі де, аффикстермен көптеген көмекші сөздер буын
таңбаларымен белгіленеді.
1.2.4 Әріптік немесе дыбыстық жазу және әліпби
Әріп жазуы буын жүйелі жазудан буын жүйелі жазудан кейін пайда болды. Таза
күйінде консонантты – дыбыстық жазу ІІ мың жылдықтың екінші жартысында
пайда болса, вокалданған дыбыстық жазу (вокализовонно -звуковое письмо)
біздің дәуіріміздің І мың жылдығының басында пайда болған.
Әріп жазуының пайда болуының дүниежүзілік мәдениеттің дамуы үшін
үлкен маңызы болды. Жазу жүйелерінің ішінде әріп жазуы ең қолайлысы. Әр
түрлі тілдерде буын саны мен сөздің санынан дыбыстың саны әлде қайда аз.
Осыған орай дыбыстырды таңбалау үшін, әдетте жиырмадан қырыққа дейінгі
таңба саны санының өзі жеткілікті болады. Әріп жазуындағы таңбалардың
мұндай шағын мөлшері жазуды меңгеруді, сауаттылыққа үйретуді жеңілдетеді.
Әріп жазуы – сөздерді ғана емес, сонымен бірге, олардың дыбыстық жағы мен
грамматикалық формаларын да дәме-дәл белгілеу үшін өте-мөте қолайлы жазу.
Ертедегі әріп жазуы (финский жазуы, ежелгі еврей жазуы, арамей жазуы
және т.б.) консонантты жазу болды. Ондағы таңбалар тек дауыссыз дыбыстарды
ғана белгілейтін болған. Жазудың бұл жүйесі дауыстыларға қарағанда
дауыссыздардың қызметі мен мәні басым тілдерде пайда болып, қалыптасқан.
Мысалы, семит тілдерінде (ішінара хамттілдерінде) сөздің түбірі дауыссыз
дыбыстардың тіркесінен құралады да, оларға дауыстылар қабаттасқанда, ол
дауыстылар түрлене отырып туынды сөздің әртүрлі грамматикалық формаларын
біллдіреді.
Консонантты-дыбыстық таңдалар алғаш рет мысыр жазуында пайда болды.
Ежелгі мысыр тілінің семит тілдерімен (ассиро-вавилон,финикий,ежелгі еврей
тілдері және т.б.) бірсыпыра жақтары болған. Мысалы, мысыр тілінде
дауыстылардан дауыссзыдардың мәні басым. Бұл тілде де сөздің түбірі
дауыссыздардан құралады. Мысыр жазуы таза дыбыстық жазу болмаған. Бұл жазу
қоспа (комбинированные) жазу түрінде болды да, онда идиографиялық
логограммалар мен фонетикалық логограммалар, екі немесе үш консонантты
таңбалар мен консонантты-дыбыстық таңбалар қабаттаса қолданылған.
Зерттеушілер ең алғашқы таза дыбыстық жазу мен финикий жазуын айтады.
Жазу тарихының мамандарының пікірі бойынша, финикий жазуының ескерткіштері
(Ахирам, Аструбаал, Абибаал, Элибаал жазба ескерткіштері және т.б.) біздің
заманымызға дейінгі Х-ХІ ғасырларда пайда болған.
Финикий жазуында жиырма екі таңба бар.
Олардың әрқайсысы жеке дыбысты таңбалаған. Финикий жазуындағы таңбалардың
барлығы да дауыссыздар мен жартылай дауыссыздарды белгілеген де [мысалы, w
(waw), j (jod)], дауыстылар жазуда түсіріліп, ешбір әріппен таңбаланбаған.
Финикий әліпбиіндегі әрбір әріптің өзінің аты бар және әріптің дыбыстық аты
әрқашан әріп атының бірінші дыбысына сәйкес келеді (мысалы: b-bet, d-
dalel).
Әріптің Әріптің Атаудың Әріптің Әріптің ӘріптіңАтаудың Әріптің
формасы аталуы мағынасымағынасыформасы аталуы мағынасымағынасы
алеф өгіз , ламед бізгек өл
мем су м
бет (үй) б
гимель түйе г ну (балық) н
далет (есік) д самех тіреу с
хе мағынасыһ ‘айн көз ,
белгісіз
вав шеге в пе ауыз п
зайн (қару) з цаде мағынасыц
белгісіз
хет қоршау х коф
маймыл к
тет жүк т реш
бас р
йод қол й
шин
каф (алақан)к тіс ш
тав
белгі т
Финикий әліпбиі (жақшада көрсетілген атаулар күмән тудырады)
Финикий әріптерінің аты әріптің дыбыстық мағынасымен ғана емес,
сонымен бірге оның графикалық формасымен де байланысты болған. Мысалы: waw
(вав) деп аталатын әріп (семитше waw шеге дегенді білдіреді) w әріпін
ғана белгілеп қоймайды, сонымен бірге формасы жағынан шегені еске түсіреді
(көзге елестетеді).
Ертедегі консонантты-дыбыстық жазудың қатарына финикий жазуымен
бірге протохонаан, протосинай, угарит жазулары енеді. Финикий жазуымен қтар
Аравия жарты аралындаоңтүстік семит жазу жүйелері болған. Батыс семит әріп
жазуларының ішінен үшеуі (угарит, протоханаан, протосинай жазулары) жойылып
кеткен. Ал финикий алфавиті кейінгі әріпті - дыбыстық (буквенно-
звуковое) жазу жүйелерінің жасалуына негіз болған.
Логографиялық жазу мен буын жүйелі жазуға қарағанда, әріп жазуы бір
елден екінші елге ауысуға икемді болды. әріп жазуының өте-мөте
қарапайылымдылығы әртүрлі тілдерге жанасымдылығы, халықтардың арасындағы
сауда қатынасы мен мәдени қатынасытың және тағы басқа қатынастардың дамуы –
осының бәрі әріп жазуының дүниежүзіне кең тарауына мүмкіндік берген қолайлы
жағдайлар болып саналады. Кейбір халықтар басқалардан әріп жазуын қабылдай
отырып оның әліпбилік құрамы өз тілдерінің дыбыстық жүйесіне икемдеп
өзгерткен. Мысалы, финикий әліпбиінің негізінде грек жазуын жасауда, ал
грек әліпбиінің негізінде грек жазуын жасауда, ал грек әліпбиінің негізінде
славян жазуын жасауда осылай болды (В.А. Истрин).
Әріп жазуының таралуы біздің заманымызға дейінгі І мың жылдықтың
алғашқы ғасырларынан басталады. Әріп жазуы негізгі екі түрлі бағытта
таралды. Шығыста финикий жазуының негізінде пайда болған арамей жазуынан
Азия халықтарының әріп жазу жүйелері жасалып таралады. Батыста финикий
жазуының негізінде пайда болған грек жазуынан Европа халықтарынан әріп жазу
жүйелері жасалып таралады. Шығыстағы әріп жазуы жүйелерінің көпшілігінде
белгілі дәрежеде финикийлік консонантты принцип сақталса, батыста грек
жазуынан бастап, барлық жазулар вокалданған-дыбыстық жолмен дамыды.
Шығыстағы әріп жазуы жүйелерінің барлығы да (ежелгі еврей жазуынан
басқалары) шығу тегі жағынан арамей әріп жазуына барып тіреледі дедік.
Алғашында арамей жазуының финикий жазуынан пәлендей айырмашылығы
болмаған. Кейіннен арамейліктер жазуға өзгерістер еңгізеді, жеке әріптердің
таңбаларын оңтайлатады. Арамей жазуын ежелгі семит халықтары – еврейлер,
ассириялықтар, вавилондықтар және басқалар қабылдай бастайды. Арамей жазуы
персиялық сына жазуымен (персидская клинопись) қатар Персияның мемлекеттік
жазу жүйелерінің біріне айналады. Арамей тілі мен жазуы біздің
заманымыздың ІІІ-ІV ғасырларында арамейліктердің оңтүстіктен қоныс аударған
арабтардың ассимиляциялануының нәтижесінде жойылып кетеді.
Арамей жазуынан тараған жазулардың төрт түрлі бұтағы бар. Олар
мыналар: еврей жазуы, иран жазуы, сирия жазуы және араб жазуы. Осы
бұтақтардың әрқайсысынан бірнеше жазулар жасалып дамыған.
Семит тілдерінің бірі – араб тілінде дауыссыз дыбыстардың қызметі
айрықша. Олар сөздің консонантты негізін құрайды. Араб әліпбиі дауыссыздар
мен жартылай дауысты әріптерден құралған. Дауыстылар ең алғашқы араб
жазуында дәлме -дәл емес, шамамен белгіленген ( мысалы, әліп кейде
әртүрлі дауыстылардың бірнешеуін белгілеу үшін қолданылған). Кейіннен араб
жазуында дауыстыларды таңбалау үшін жазудың үстінен немесе астынан
қойылатын таңбалар пайда болады. Араб жазуындағы әріптер жеке –дара
тұрғандағы қалпы, сөз басында келуін немесе сөз ортасы мен сөз аяғында
келуіне қарай төрт түрлі графикалық формаға ие болады. Араб жазуы құрылысы
жағынан флективті, сөздерінің түбір құрамыконсонантты болып келетін семит
тілдері үшін қолайлы болғанымен, басқа тілдер үшін жанасымды бола алмады.
Араб жазуы түркі тілдерінде сөйлейтін халықтарға ертеректе тараған
болатын. Араб жазуы түркі тілдерінің дыбыстық құрамына да, агглютинативті
сипатына да сай келмейді. Сондықтан оны түркі тілдерінде сөйлейтін халықтар
өз тілдерінің дыбыстық ерекшеліктеріне ыңғайластырып өзгертті, қосынша
әріптер мен диакритикалық белгілер енгізді. Алайда араб жазуының
консонантты сипаты, графикалық жағынан күрделілігі түркі тілдері үшін жат,
қолайсыз екендігін көрсетті. Түркі тілдерінде сөйлейтін Кеңес Одағындағы
халықтар латын әліпбиі, кейінірек орыс әліпбиін қабылдады. Индонезия мен
Турция араб азуынан латын жазуына көшті. Араб жазуы араб елдерінен басқа ,
Иранда, Ауғанстанда, Пакистанда, Малаяда тағы басқаларда қолданылады.
Араб жазуына, әсіресе гректер үлкен өзгерістер енгізіп,оның дамуына
атсалысты. Олар дауыссыздарды ғана емес, сонымен бірге дауысты дыбыстарды
да таңбалау үшін арнаулы әріптерді енгізді. Грек жазуы финикий жазуынан
шыққан дедік. Бұған мынандай дәлелдер бар: 1) финикий жазуы сияқты, грек
жазуы да араб жазуы болды; 2) өзінің дыбыстық мағынасы және графикалық
формасы жағынан грек әріптерінің көпшілігі финикий әріптеріне сәйкес
келеді; 3) грек әріптерінің аттары да финикий әліпбиіндегі әріптердің
аттарына өте-мөте ұқсас; бұлар (әріп аттары) – формасы жағынан әріптерді
елестететін заттардың семит тіліндегі атаулары; ал грек әліпбиіндегі әріп
аттарының грек тілімен ешқандай байланысы жоқ; 4) финикий жазуы мен
ертедегі грек жазба нұсқаларындағы жазудың бағыты да бірдей (оңнан солға
қарай) болған.грек жазуының бағыта кейіннен өзгерген (солдан оңға қарай).
Грек әліпбиінің классикалық деп аталатын вариантында 24 әріп бар (17
дауыссыз, 7дауысты), ал финикий әліпбиінде 22 әріп болған. Гректер финикий
әріптерінің графикалық формасына кейбір өзгерістер енгізген; финикий
әліпбиіндегі әріптердің аталуын негізінен сақтай отырып, гректер олардың
атының соңына а дыбысын жалғыстырған (мысалы: alef-alfa, bet-beta және тағы
басқалары).
Грек жазуынан барлық европа әліпбилері жасалып таралады. Мысалы,
батыс грек жазуы негізінде этрус, копт және латын әліпбилері жасалып, латын
алфавитінен күллі батыс европа халықтарының алфавиттері таралып дамыды.
Финикий әліпбиінің негізінде финикийлермен басқа да семит тілдерімен
туыстас көлбеу сызықты (курсив) арамей (көне семит тілі) әліпбиі Таяу
Шығыс, Орта Шығыс елдерінің бәріне дерлік тарады. Біздің заманымызға дейін
алтыншы VІІ-ІV ғасырларда Кіші Азиядан Үндістанға дейінгі билік құрған
Ахменидтердің парсы мемлекетінде қолданылған парсы-арамей жазуы (парфян,
соғды, хорезім жазуларына негіз болған) еврейлердің шаршы жазуы, сирия-
арамей жазуы (манихей несториан, яковит жазуларына негіз болған), жол асты,
жол үсті дәйекшелерімен толықтырған араб жазуы тағы басқа арамей жазуының
жергілікті тармақтарына жатады.
Түзу сызықты финикий әліпбиі бастапқы түрінде Кіші Азия, Греция,
Италия тағы басқа елдерде қолданылды. Ал көне грек әліпбиі бірнеше
тілдердің жазу-сызуына негіз болды. Бұлар жазу-сызу тарихында батыс
әліпбилер деп аталды.
Бас әріп Кіші әріп Аты Дыбысталуы
Α α өάλφα альфа [а] (қысқа немесе
Β β βήτα бета созыңқы)
Γ γ γάμμα гамма [б]
Δ δ δέλτα дельта [г]
Ε ε έ φιλόν э псилон [д]
Ζ ζ ζήτα дзета [е] (әрқашан
Η η ήτα эта қысқа)
Θ θ θήτα тета [дз]
Ι ι ίώτα иота [е] (әрқашан
Κ κ καππα каппа созыңқы)
Λ λ λαμμβδα ламбда [т]
μΰ ми [и] (қысқа немесе
Μ μ νΰ ни созыңқы)
Ν ν ξί кси [к]
Ξ ξ ό μιχρόν о микрон[л] латынша
Ο ο πϊ пи тәрізді
Π π ρώ ро дыбысталады
Ρ ρ σίγμα сигма [м]
Σ σς ταϋ тау [н]
Τ τ ΰψιλόν и псилон [кс]
Υ υ φϊ фи [о] (әрқашан
қысқа)
[п]
Φ φ χϊ хи [р]
Χ χ φϊ пси [с]
Ψ ψ ώμεγα омега [т]
Ω ω [и] французша
немесе немісше
ϋ(қысқа немесе
созыңқы)
[ф]
[х]
[пс]
[о] (әрқашан
созыңқы
Классикалық грек әліпбиі
Классикалық грек жауы, Византия жазуы, копт (христиан египеттікер),
гот, славян жазулары көне грек әліпбиінің шығыс тармағына жатады. Ал италий
этрус, көне гермеан руникалық жазуы тағы басқалары батыс грек әліпбиінің
тармақтары болып саналады. Бұлардың ішінде этрус әліпбиі латын әліпбиіне
негіз болған. VІІІ-ХІІІ ғасырларда орта азиядағы түркілердің арамей-сирия
тармағынан тараған несториан, манихкей жазуларымен жазған жазба
ескерткіштері болды. Сондай-ақ парсы-арамей тармағына жататын соғды әліпбиі
Шығыс Түркістандағы кеңінен қолданылған ескі ұйғыр әліпбиіне негіз болған.
Ал ескі ұйғыр әліпбиі негізінде ХІІІ ғасырдан кейін тұңғыс-манчжұр жазулары
қалыптасты. Түркі халықтарының әлемге әйгілі Орхон-енисей әліпбиіне соғды
жазуы негіз болған деген де пікір бар [4,5б.]. Жазу-сызу мен сауаттылық
әсіресе орта ғасырда дінмен тығыз байланысты болды. Діни уағыздарды
таратуда жазу-сызу кеңінен қолданылды. Арамей жазуы зороастризм, шаршы
қаріп жазуы (израильдегі иврит тілінің жазуы) иудаизм, сирия-арамей
жазулары яковит, несториян (христиан секталары), манихей діндерімен
байланыста тарады. Араб әліпбиі мұсылман дінінің, ислам мәдениетінің
кеңінен таралуына байланысты көптеген түркі халықтарының жазу-сызуына негіз
болды. Алайда қоғамдағы әртүрлі саяси-әлеуметтік байланысты қазақ халқы
араб әліпбиінен латынға (1929-1940), ал 1940 жылдан бастап орыс әліпбиіне
көшті. Грек әліпбиіне қарағанда классикалық латын әліпбиінің құрамы басқаша
болды (№ кестені қараңыз). Грек әліпбиіндегі кейбір әріптер (мысалы,
тэта, омега, пси) латын әліпбиіне енбеді; қайсыбіреулері (мысалы,
ипсилон, ро, хи) дыбыстық мағынасан өзгертіп барып енді. Кейбір
әріптер латын әліпбиіне енгенде, мағынасын сақтап, формасын өзгертті
(мысалы, ламбда). Көне дәуірдегі грек жазуы мен латын жазуында әріптер
бас әріптер (прописные) және кіші әріптер (строчные) болып ажыратылмаған
да, бас әріптің таңбалары ғана болған. Кіші әріп таңбалары орта ғасыр
дәуірінде ғана жасалған.
Латын әліпбиі француздар, испандықтар, румындар, италиандар,
ағылшындар, немістер, шведтер, датчандар, финдер, венгерлер, чехтар,
словактар, поляктарға тарады. Америка мен Австралиядағы жазу жүйелері
түгелімен, Африкадағы жазу жүйелерінің көпшілігі және Туркия мен
Индонезияның қазіргі жазулары латын жазуына негізделген. Латын әліпбиіне
негізделген европа халықтарының және тағы басқа халықтардың жазу
жүйелерінің қалыптасуы грек әліпбиіне (жазуына) негізделген славян жазуына,
әсіресе орыс әліпбиіне негізделген. КСРО халықтарының жазу жүйелерінің
жасалып қалыптасуынан басқаша болды. Грек жазуының негізінде славян тілі
үшін айрықша әліпби жасалды да, ол көне словян тілінің (старо славянский
язык) өзіндік ерекшелігі бар дыбыстық құрамын дұрыс көрсете алды. Орыс
жазуына негізделген КСРО халықтарының әліпбилеріне әрбір тілдің дыбыстық
ерекшеліктері таңбалайтын қосымша әріптер алынып, ол әліпбилер еліміздегі
тілдердің әрқайсысының дыбыстық құрамын түгел қамтып белгілей алатын болды.
Ал мұны батыс европа халықтарының латынға негізделген әліпбилері жайында
айта алмаймыз. Батыс европа халықтарының жазу жүйелерінде, тілдерінің
дыбыстық құрамының әр түрлі болуына қарамастан, біркелкі дерлік әліпбилер
қолданылады.оларда байырғы латын әлипбиіне елеулі өзгерістер енгізілмеген.
Бұл әлипбидің құрамындағы 23 әріпке орта ғасыр дәуірінде жаңадан екі-ақ
әріп (w,j) қосылған. Мұнан басқа жаңалық: латын әріптерінің бірі -
v(u)орыс тілінің у немесе в әрпінің мағынасын білдіру ыңғайына қарай екі
түрлі таңбамен (начертание) қолданылатын болды. Сөйтіп, батыс европа
халықтарының жазу жүйелерінде латын әліпбиі елеулі өзгеріссіз, толықтырусыз
қолданылып келеді. Толықтыру да, өзгеріс те еңгізбей, әліпбиді жай қабылдай
салудың салдарынан батыс европа тілдернің дыбыстық құрамы мен әліпбилерінің
арасына алшақтық келіп туды. Мысалы, француз тілінде 17 дауысты, 18
дауыссыз, неміс тілінде 16 дауысты, 21 дауыссыз; ағылшын тілінде,
дифтонгтарды қоспағанда, 15 дауысты, 15 дауыссыз дыбыс бар. Ал қазіргі
батыс европа әліпбилерінде дыбыстардың осынша мол түрлерін белгілейтін 26
ғана әріп бар (оның алтауы дауыстыларды, жиырмасы дауыссыздарды
таңбалайды). Осыдан батыс европа жазу жүйелерінде әріптердің асты-үстінен
қойылатын көптеген диакритикалық таңбалар мен екіден жетіге дейін
әріптердің тіркестері қолданылатын болды. Мысалы, х,ч,ш,щ дауыссыздарды
батыс европа жазу жүйелерінде әріптердің мынадай тіркестерімен беріледі:
Тілдер Х Ч Ш Щ
Немісше ch tszh sch scthtsch
Ағылшынша kh tch sz stch
Французша kh tch sh szcz
Полякша ch cz sch
Тіл мен жазудың арасындағы үлкен алшақтық батыс европа халықтарының
жазу жүйелерінде көптеген замандар бойы елеулі реформаның жасалмауына болып
отыр. Мысалы, фрацнуз жазуында ХІІІ ғасырдан, ағылшын жазуында ХІV ғасырдан
бері ірі өзгеріс болған емес. Бірнеше ғасыр бұрын қабылданып, елеулі
өзгеріске түспеген жазу жүйелері тілдердің жүздеген жылдардың бойындағы
дамуын, ондағы өзгерістерді, әрине, көрсете алмайды. Мұның өзі, әсіресе
ағылшың тілі мен француз тілінде дәл осылай болып отыр. Айтылуына
орфографиясы жақынырақ келетін тілдердің қатарына неміс голланд, венгер,
швед, норвеж тілдері және жазуында реформа жасалған тағы басқалары кейбір
европа тілдері жатады.
Словян әліппесі (азбука) ІХ ғасырдың екінші жартысында грек
әліпбиінің негізінде жасалды. Бұл әліппені Кирилл (Константин) өзінің ағасы
Мефодиймен Моравияға сапар шегудің алдында (863 жылы) жасайды. Біздің
еліміз 1963 жылы славян әліппесінің 1100 жылдық мерейтойын атап өтті.
Славян жазуының графикалық екі түрі болған: 1) кириллица (Константин
Филосовтың екінші аты – Кирилл дегеннен алынған), 2) глаголица (көне
славян тілінің сөздеген мағынаны білдіретін глагол деген сөзінен
алынған). Кириллицада 43 әріп болған, оның 24-і византиялық устав жазуынан
(византиское уставное письмо) алынған да, қалған 19-ы славян тілінің
ерекшеліктерін көрсететін әріптер ретінде жасалған. Бұл 19 әріп грек-
византия жазуында болмаған. Демек славяндықтар грек-византия жазуына жай
ғана қабылдай салмай, оны өз тіліне ыңғайлап, соны (оригенальный) әліпби
жасаған. Орыс әліпбиі осы аталған әліпбилердің заңды жалғасы болып
саналады. Славян әліпбиі славян тілдерінің, соның ішінде орыс тілінің,
дыбыстық құрамына сайма-сай келетіндей етіліп жасалған. Бұл әліпбилердің ең
үлкен жетістігі де осында. Кеңес Одағындағы халықтардың орыс графикасына
негізделген жаңа әліпбилерінің жасалып қалыптасуы олардың жазу мәдениетін
дамытуда айрықша роль атқарып отыр.
Сонымен жазудың шығуының және оның біртіндеп дамып, осы күнгі
дәрежеге жетуінің ұзақ тарихы бар. Әр түрлі жазу жүйелерінің ішінде әріп
жазу жүйесі жеңіл және өте-мөте қолайлы.
Жазулар таңбалардың орналасу бағытына қарай да бір-бібнен
ажыратылады. Қытай жазуындағы идеогаммалар жоғарыдан төмен қарай
орналасады. Орыс, грузин, армян, өзбек, қазақ жазулары тағы басқалары
солдан оңға қарай бағытталса, араб жазуы, керісінше, оңнан солға қарай
бағытталады.
Әліпби, алфавит – жазу-сызуда қолданылатын әріптердің белгіленген
тәртіп бойынша орналасқан жиынтығы.бұл сөз араб әліпбиінің алғашқы екі әрпі
алиф және ба атауының бірігуінен жасалған. Әліпби жазуда қолданылатын
әріптердің рет тәртібі дегенді де білдіреді. Ұғымды белгілейтін жазу-
идеограммдан, сөзді бейнелейтін жазу-логограммадан әліпбилік жазудың жүйесі
мүлде бөлек. өйткені әліпбилік жазу - жеке дыбыстық элементтерді
бейнелейтін және сол элементтер арқылы тілдегі сөздердің дыбыстық мағынасын
беретін жазба таңбалар жүйесі. Әліпби принципін, яғни таңбаның бір ғана
дыбысқа (фонемаға) сәйкес келуін бүгінгі таңда ғалымдар біздің заманымызға
дейін 3 мыңыншы жылдардың орта шеңіндебатыс семит халықтары ойлап тапқан
деген пікірге сүйеніп келеді. Сына жазудағы таңбаларды пайдалана отырып,
дауыссызыды дауыстылармен тіркесуіне қарай үш түрлі таңбамен берген
(мысалы, т дауыссызын та, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz