Ландшафтарды биоалуандылығына әсер етуші экологиялық факторларды зерттеу
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ...4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... .8
1. 1.1Қазақстанның климаты мен табиғат зоналары, өсімдіктері және жануарлары ... ... ..8
1.2 Ақмола облысының физика.географиялық орнының ерекшелігі ... ... .. 10
1.3Ақмола облысының табиғи. климаттық жағдайлары, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің биоалуандылығы ... ... ... ... . 11
1.4 Ақмола облысының табиғаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің ... ... ... ... ... ..12
1.5 Есіл мен Нұра өзеніне экологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.6 Астана қаласының жер бедері және тектоникалық құрлымы биоалуандылығы ... ... .14
1.7Ландшафтың биоалуандылығы және оларды сақтау ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... .19
2 АСТАНА ҚАЛАСЫ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ
ЖӘНЕ ФИЗИКА.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНАСИПАТТАМА..19
2.1 Астана қаласының физика. географиялық, климаттық жағдайы ... ... ... ..19
2.2 Ландшафттарға антропогенді фактордың әсері
2.3 Қала атмосферасы ластануының биоалуандылыққа әсері ... ... ... ... ... ...33
2.4 Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Есіл менНұра өзенініңқала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбырысуының құрамындағы ауыр металдар тұздарының қалдықмөлшері
2.6Озондалған суды биоиндикатор арқылы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.7Су құбырындағы судың химиялық құрамын тексеру:а) Көлемдік тексеру
ә) Су құрамындағы хлор.ионын сапалық анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.7.1 Судың кермектіліктілігін анықтау... ... .43
2.7.2 Судың құрамындағы құрғақ қалдықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.7.3 Судың құрамындағы сульфат ионын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.7.4 Су құрамындағы нитратты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ... ...45
2.7.5 Судың құрамындағы аммиакты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ..45
2.7.6Мыс, қорғасын, кадмий, мырышты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.7.7 Су құрамындағы радионуклидтерді анықтау (жаңа әдіспен) ... ... ... ...47
2.7.8 Топырақтағы ауыр металдарды анықтау
2.5.9 Ауадағы шаңды анықтау ... ... ... ... .51
3ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕНТАЛДАУ ... ... ..52
3.1Есіл мен Нұра өзенінің қала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбыры суының көрсеткіштері ... ... ...52
3.2 Топырақ құрамы өзгеруінің ландшафтың биоалуандылығына әсері ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ ... ... ... 59
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ...4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... .8
1. 1.1Қазақстанның климаты мен табиғат зоналары, өсімдіктері және жануарлары ... ... ..8
1.2 Ақмола облысының физика.географиялық орнының ерекшелігі ... ... .. 10
1.3Ақмола облысының табиғи. климаттық жағдайлары, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің биоалуандылығы ... ... ... ... . 11
1.4 Ақмола облысының табиғаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің ... ... ... ... ... ..12
1.5 Есіл мен Нұра өзеніне экологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.6 Астана қаласының жер бедері және тектоникалық құрлымы биоалуандылығы ... ... .14
1.7Ландшафтың биоалуандылығы және оларды сақтау ... ... ... ... ... ... ... ..15
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... .19
2 АСТАНА ҚАЛАСЫ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ
ЖӘНЕ ФИЗИКА.ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНАСИПАТТАМА..19
2.1 Астана қаласының физика. географиялық, климаттық жағдайы ... ... ... ..19
2.2 Ландшафттарға антропогенді фактордың әсері
2.3 Қала атмосферасы ластануының биоалуандылыққа әсері ... ... ... ... ... ...33
2.4 Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Есіл менНұра өзенініңқала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбырысуының құрамындағы ауыр металдар тұздарының қалдықмөлшері
2.6Озондалған суды биоиндикатор арқылы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.7Су құбырындағы судың химиялық құрамын тексеру:а) Көлемдік тексеру
ә) Су құрамындағы хлор.ионын сапалық анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.7.1 Судың кермектіліктілігін анықтау... ... .43
2.7.2 Судың құрамындағы құрғақ қалдықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.7.3 Судың құрамындағы сульфат ионын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.7.4 Су құрамындағы нитратты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ... ...45
2.7.5 Судың құрамындағы аммиакты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ..45
2.7.6Мыс, қорғасын, кадмий, мырышты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.7.7 Су құрамындағы радионуклидтерді анықтау (жаңа әдіспен) ... ... ... ...47
2.7.8 Топырақтағы ауыр металдарды анықтау
2.5.9 Ауадағы шаңды анықтау ... ... ... ... .51
3ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕНТАЛДАУ ... ... ..52
3.1Есіл мен Нұра өзенінің қала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбыры суының көрсеткіштері ... ... ...52
3.2 Топырақ құрамы өзгеруінің ландшафтың биоалуандылығына әсері ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .57
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕРТІЗІМІ ... ... ... 59
Табиғи қоршаған ортаға адамзаттың әсері жыл санап өсуде, осыған байланысты әлемдік қауымдастықтар биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың қажеттілігін ұғынуда. 1927 жылы Бразилияның Рио-де-Жанейро қаласында қабылданған «Биологиялық алуантүрлілік туралы Конвенцияда» жер бетіндегі генетикалық қорларды сақтап қалудың стратегиялық бағыттарын нақтылап көрсетіп берді. Бұл күрделі мəселенің орындалуын қатал, қарама-қарсылы қысым жағдайында шешуге тура келеді. Мұндай жағдайда ерекше жəне сирек түрде кездесетін өсімдіктер мен жануарлар əлемін қорғау іс-шараларын жүргізу арқылы сақтау, ерекше өсіру мен сақтауды қажет ететін биологиялық түрлерді қорғау, ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға репрезентативтік жүйе ұйымдастыру қажет болып табылады.
Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафтарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларға кешенді зерттеу жүргізілуі. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйіне әсер етуші факторлардың негізгі көздері автотранспорт, өндірістік кәсіпорындар оның ішінде №1,2 ЖЭС екендігі және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсері анықталуы.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйі анықталып, оларды сақтау және қорғау мониторгін жасалуы.
Жер бетінде биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың ғаламдық мақсаты зерттеушілердің алдына оны жан-жақты бағалауды міндеттейді, осыған байланысты сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктерді зерттеу өзекті мәселе, түрдің биологиясын, популяциядағы тіршілігін, өмір сүру ерекшелігін жан-жақты зерттегенде ғана сирек өсімдіктердің ценопопуляциясын қорғаудың жолдарын ұйымдастыруға болады. Сондықтан, жекелеген аймақтардың табиғи қоршаған орталарына кешенді талдау жасау арқылы, қорғау шараларының бағыттарының моделін жасауы жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Қазіргі кезде биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция («Биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция», Рио-де-Жанейро, 1992); «Биологиялық алуантүрлілікті қорғаудың жалпы европалық стратегиясы» (1996); «Биологиялық алуантүрлілік туралы Конвенцияда» жер бетіндегі генетикалық қорларды сақтап қалудың стратегиялық бағыттарын нақтылап көрсетіп берді. Бұл күрделі мəселенің орындалуын қатал, қарама-қарсылы қысым жағдайында шешуге тура келеді.
Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафтарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларға кешенді зерттеу жүргізілуі. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйіне әсер етуші факторлардың негізгі көздері автотранспорт, өндірістік кәсіпорындар оның ішінде №1,2 ЖЭС екендігі және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсері анықталуы.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйі анықталып, оларды сақтау және қорғау мониторгін жасалуы.
Жер бетінде биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың ғаламдық мақсаты зерттеушілердің алдына оны жан-жақты бағалауды міндеттейді, осыған байланысты сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктерді зерттеу өзекті мәселе, түрдің биологиясын, популяциядағы тіршілігін, өмір сүру ерекшелігін жан-жақты зерттегенде ғана сирек өсімдіктердің ценопопуляциясын қорғаудың жолдарын ұйымдастыруға болады. Сондықтан, жекелеген аймақтардың табиғи қоршаған орталарына кешенді талдау жасау арқылы, қорғау шараларының бағыттарының моделін жасауы жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Қазіргі кезде биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция («Биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция», Рио-де-Жанейро, 1992); «Биологиялық алуантүрлілікті қорғаудың жалпы европалық стратегиясы» (1996); «Биологиялық алуантүрлілік туралы Конвенцияда» жер бетіндегі генетикалық қорларды сақтап қалудың стратегиялық бағыттарын нақтылап көрсетіп берді. Бұл күрделі мəселенің орындалуын қатал, қарама-қарсылы қысым жағдайында шешуге тура келеді.
1.Қазақстан -2030.- Алматы, 1997.
2. Экологиялық кодекс. – Астана , 2006.
3. Тұрақты даму концепциясы.- Астана , 2006.
4.Закон «Об охране окружающей среды в Республики Казахстан».- Алматы, 1996.
5.Правила охраны поверхностныхвод Республики Казахстан от загрязнения». - Алматы, 1999.
6.Концепция об охране биологического разнообразия. Рио-де-Жанейро, 1992.
7 Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев Послание Президента страны народу Казхстана. Алматы, 1997.
8. Постановление Правительства Республики Казахстан от 10 ноября 2000
года, №1692 « Концепции развития и размещения особо охраняемых природных территорий до 2030 года».
9.Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 13 октября 2006года N 990 «Об утверждении Программы развития системы особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан на 2007-2009 годы».
10.В.В.Кричфалуший, В.И. Комендар. Биоэкология редких видов растений. Львов. Издательство «Свет». 1990. 5-6 с
11. «Жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерінің тізбесін бекіту туралы» -Қазақстан Рестубликасы үкіметінің 2006 жылғы 31 қазандағы №1034 қаулысы. Астана, 2006 ж. 337-359 б.
12. Шмальгаузен И.И. Вопросы дарвинизма.-М.: Наука, 1990.-157с
13. Ogar N. P. Dynamics of ecosystems and vegetation biodiversity in the Syr-Darya delta Sustainable use of natural resources of Central Asia Environmental problems of the Aral Sea and surrounding areas Proceedings of International Scientifis Conference, 1998, P 104-108.
14.Димеева Л.А. Флора и растительность осушенного дна северо-западных заливов Аральского моря //Ботан.журнал.1999, №4.Т.84.с39-52
15.Огарь Н.П. Растительность долин рек// Ботаническая география Казахстана и Средней Азии (в пределах пустынной зоны)-Санкт-Питербург-2003 г, с119-141.
16.Димеева Л.А. Флора и растительность осушенного дна северо-западных заливов Аральского моря// Материалы Междунар.конф. «Развитие ботанической науки в Центральной Азии и ее интеграция в производство» 16-17 сентябрь 2004.Ташкент. с 22-23.
17.Огарь Н.П.,Бижанова Г.К., Димеева Л.А.,Пермитина В.Н. Фитомелиорация солончаковых пустынь побережья Аральского моря //Известия Нац.АН РК. Серия биологическая и медицинская. 2005, №1.С89-93.
18.Үпішов Е.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау. –Алматы: Экономика, 2006.-480 с.
19.Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев Послание Президента страны народу Казахстана. - Алматы, 1997.– 21с.
20. Постановление Правительства Республики Казахстан от 10 ноября 2000 года, №1692«Концепции развития и размещения особо охраняемых природных территорий до 2030 года». – 9 с.
21. Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 13 октября 2006 года № 990 «Об утверждении Программы развития системы особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан на 2007-2009 годы». www. kostanay.kz/docs/ih
22. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” -2003.
23. Дәрібаев Ж.Е., Баешов Ә.Б., Сермаңызов С.С.“Экология”,“Астана”,
“Дәнекер”.-2005
24. Асқарова Ұ.Б. “Экология және қоршаған ортаны қорғау”.- 2005.
25. Ғ. Сағымбаев «Экология негіздері» Алматы.- 1995.
26. Е. Баешов «Таза су проблемасы» Алматы. -2002.
27. Ж.Дәрібаев, Е. Баешов, Б. Сермағызов «Экология» Астана: -2005.
28. Молдағұлов М. «Экология негіздері» Алматы. - 1999.
29. Броцкий А.К. “Жалпы экологияның қысқаша курсы”
30. Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М., Фазылов С.Т. “Экология негіздері”
31. Яковлев С. В.,Воронов Ю.В. Водоотведение и очистка сточных вод . М. АСВ,-2002.-704 с.
32.Шаушенова А.Г.«Өнеркәсіпті аудандарда антропогендік көздер арқылы ластайтын заттардың ауада таралуы»,«Табиғатты пайдалану және антропосфера мәселелері» ТарМУ хабаршысы. 2009ж. №3(35), 197б.
33.Асқарова Ұ. Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау». Алматы 2007ж.
34. СадановА.Қ.,Əбжəлелов А.Б.,Асқарова Ұ.Б. Экология.-Алматы, 2004ж
35.Каверин В.С., Салимов Б.А., П.Ф. Шахматов. О необходимости фитомелиорации осушенного дна Аральского моря//Актуальные вопросы лесного хозяйства и озеленения в Казахстане., Алматы, 2005, С89-96.
36.Огарь Н.П., Каверин В.С., Вухерар В.В., Димеева Л.А., Джамантиков Х., Исмаилов М.И. Экспериментельные работы по фитомелиорации осушенного дна Аральского моря. //Актуальные вопросы лесного хозяйства и озеленения в Казахстане., Алматы, 2005, С157-162.
37.Огарь Н.П., А. А. Акназарова. Флора деревьев и кустарников Казахстанского Приаралья. //Известия Нац.АН РК. Серия биологическая и медицинская. №4.2007. с 62-67.
38.Акназарова А. А. Эколого-биологические особенности некоторых видов деревьев и кустарников, перспективных для озеленения в Приаралье//Известия Нац.АН РК. Серия биологическая и медицинская. №4.2007. с 68-73.
39.Байбулов А.Б. Оценка пространственного распределения растительности водно-болотных угодий Кзылординской области с применением методов дистанционного зондирования. Терра. №1, 2006.с 52-61.
40.Пустолайкина Н.Т., Саданов А.К. О влиянии техногенного загрязнения турангу разнолистную в северном Прибалхашье. /Вестник. Серия экологическая. 2006. №2/19. 62-65.
41.Ділімбетов Қ. Ділімбетова Ғ.Қ. Топырақтану негіздері.: Алматы. 1997. 168 бет.
42.Миркин Б.М., Наумова Л.Г., Соломещ А.И. Современная наука о растительности. М.: Логос, 2002.-264.
43.Арыстанғалиев С. Қазақстан өсімдіктерінің қазақша-орысша-латынша атаулар сөздігі. –Алматы.: 2002.-288бет.
2. Экологиялық кодекс. – Астана , 2006.
3. Тұрақты даму концепциясы.- Астана , 2006.
4.Закон «Об охране окружающей среды в Республики Казахстан».- Алматы, 1996.
5.Правила охраны поверхностныхвод Республики Казахстан от загрязнения». - Алматы, 1999.
6.Концепция об охране биологического разнообразия. Рио-де-Жанейро, 1992.
7 Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев Послание Президента страны народу Казхстана. Алматы, 1997.
8. Постановление Правительства Республики Казахстан от 10 ноября 2000
года, №1692 « Концепции развития и размещения особо охраняемых природных территорий до 2030 года».
9.Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 13 октября 2006года N 990 «Об утверждении Программы развития системы особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан на 2007-2009 годы».
10.В.В.Кричфалуший, В.И. Комендар. Биоэкология редких видов растений. Львов. Издательство «Свет». 1990. 5-6 с
11. «Жануарлар мен өсімдіктердің сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерінің тізбесін бекіту туралы» -Қазақстан Рестубликасы үкіметінің 2006 жылғы 31 қазандағы №1034 қаулысы. Астана, 2006 ж. 337-359 б.
12. Шмальгаузен И.И. Вопросы дарвинизма.-М.: Наука, 1990.-157с
13. Ogar N. P. Dynamics of ecosystems and vegetation biodiversity in the Syr-Darya delta Sustainable use of natural resources of Central Asia Environmental problems of the Aral Sea and surrounding areas Proceedings of International Scientifis Conference, 1998, P 104-108.
14.Димеева Л.А. Флора и растительность осушенного дна северо-западных заливов Аральского моря //Ботан.журнал.1999, №4.Т.84.с39-52
15.Огарь Н.П. Растительность долин рек// Ботаническая география Казахстана и Средней Азии (в пределах пустынной зоны)-Санкт-Питербург-2003 г, с119-141.
16.Димеева Л.А. Флора и растительность осушенного дна северо-западных заливов Аральского моря// Материалы Междунар.конф. «Развитие ботанической науки в Центральной Азии и ее интеграция в производство» 16-17 сентябрь 2004.Ташкент. с 22-23.
17.Огарь Н.П.,Бижанова Г.К., Димеева Л.А.,Пермитина В.Н. Фитомелиорация солончаковых пустынь побережья Аральского моря //Известия Нац.АН РК. Серия биологическая и медицинская. 2005, №1.С89-93.
18.Үпішов Е.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау. –Алматы: Экономика, 2006.-480 с.
19.Назарбаев Н.А. Казахстан-2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев Послание Президента страны народу Казахстана. - Алматы, 1997.– 21с.
20. Постановление Правительства Республики Казахстан от 10 ноября 2000 года, №1692«Концепции развития и размещения особо охраняемых природных территорий до 2030 года». – 9 с.
21. Постановление Кабинета Министров Республики Казахстан от 13 октября 2006 года № 990 «Об утверждении Программы развития системы особо охраняемых природных территорий Республики Казахстан на 2007-2009 годы». www. kostanay.kz/docs/ih
22. Баешов Ә.Б. “Экология және таза су проблемалары” -2003.
23. Дәрібаев Ж.Е., Баешов Ә.Б., Сермаңызов С.С.“Экология”,“Астана”,
“Дәнекер”.-2005
24. Асқарова Ұ.Б. “Экология және қоршаған ортаны қорғау”.- 2005.
25. Ғ. Сағымбаев «Экология негіздері» Алматы.- 1995.
26. Е. Баешов «Таза су проблемасы» Алматы. -2002.
27. Ж.Дәрібаев, Е. Баешов, Б. Сермағызов «Экология» Астана: -2005.
28. Молдағұлов М. «Экология негіздері» Алматы. - 1999.
29. Броцкий А.К. “Жалпы экологияның қысқаша курсы”
30. Молдахметов З.М., Ғазалиев А.М., Фазылов С.Т. “Экология негіздері”
31. Яковлев С. В.,Воронов Ю.В. Водоотведение и очистка сточных вод . М. АСВ,-2002.-704 с.
32.Шаушенова А.Г.«Өнеркәсіпті аудандарда антропогендік көздер арқылы ластайтын заттардың ауада таралуы»,«Табиғатты пайдалану және антропосфера мәселелері» ТарМУ хабаршысы. 2009ж. №3(35), 197б.
33.Асқарова Ұ. Б. «Экология және қоршаған ортаны қорғау». Алматы 2007ж.
34. СадановА.Қ.,Əбжəлелов А.Б.,Асқарова Ұ.Б. Экология.-Алматы, 2004ж
35.Каверин В.С., Салимов Б.А., П.Ф. Шахматов. О необходимости фитомелиорации осушенного дна Аральского моря//Актуальные вопросы лесного хозяйства и озеленения в Казахстане., Алматы, 2005, С89-96.
36.Огарь Н.П., Каверин В.С., Вухерар В.В., Димеева Л.А., Джамантиков Х., Исмаилов М.И. Экспериментельные работы по фитомелиорации осушенного дна Аральского моря. //Актуальные вопросы лесного хозяйства и озеленения в Казахстане., Алматы, 2005, С157-162.
37.Огарь Н.П., А. А. Акназарова. Флора деревьев и кустарников Казахстанского Приаралья. //Известия Нац.АН РК. Серия биологическая и медицинская. №4.2007. с 62-67.
38.Акназарова А. А. Эколого-биологические особенности некоторых видов деревьев и кустарников, перспективных для озеленения в Приаралье//Известия Нац.АН РК. Серия биологическая и медицинская. №4.2007. с 68-73.
39.Байбулов А.Б. Оценка пространственного распределения растительности водно-болотных угодий Кзылординской области с применением методов дистанционного зондирования. Терра. №1, 2006.с 52-61.
40.Пустолайкина Н.Т., Саданов А.К. О влиянии техногенного загрязнения турангу разнолистную в северном Прибалхашье. /Вестник. Серия экологическая. 2006. №2/19. 62-65.
41.Ділімбетов Қ. Ділімбетова Ғ.Қ. Топырақтану негіздері.: Алматы. 1997. 168 бет.
42.Миркин Б.М., Наумова Л.Г., Соломещ А.И. Современная наука о растительности. М.: Логос, 2002.-264.
43.Арыстанғалиев С. Қазақстан өсімдіктерінің қазақша-орысша-латынша атаулар сөздігі. –Алматы.: 2002.-288бет.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 61 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ЛАНДШАФТАРДЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫНА ӘСЕР еТУШІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ
В05060800 - Экология мамандығы бойынша
Астана. 2016
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.
1.1 Қазақстанның климаты мен табиғат зоналары, өсімдіктері және
жануарлары ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Ақмола облысының физика-географиялық орнының ерекшелігі ... ... .. 10
1.3 Ақмола облысының табиғи- климаттық жағдайлары, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің биоалуандылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Ақмола облысының табиғаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.5 Есіл мен Нұра өзеніне экологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.6 Астана қаласының жер бедері және тектоникалық құрлымы
биоалуандылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.7 Ландшафтың биоалуандылығы және оларды сақтау ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 АСТАНА ҚАЛАСЫ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ
ЖӘНЕ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА..19
2.1 Астана қаласының физика- географиялық, климаттық жағдайы ... ... ... ..19
2.2 Ландшафттарға антропогенді фактордың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Қала атмосферасы ластануының биоалуандылыққа әсері ... ... ... ... ... ...33
2.4 Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Есіл мен Нұра өзенінің қала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбыры суының құрамындағы ауыр металдар тұздарының қалдықмөлшері
2.6 Озондалған суды биоиндикатор арқылы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.7 Су құбырындағы судың химиялық құрамын тексеру: а) Көлемдік тексеру
ә) Су құрамындағы хлор-ионын сапалық анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.7.1 Судың кермектіліктілігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... .43
2.7.2 Судың құрамындағы құрғақ қалдықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.7.3 Судың құрамындағы сульфат ионын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.7.4 Су құрамындағы нитратты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ... ...45
2.7.5 Судың құрамындағы аммиакты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ..45
2.7.6 Мыс, қорғасын, кадмий, мырышты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.7.7 Су құрамындағы радионуклидтерді анықтау (жаңа әдіспен) ... ... ... ...47
2.7.8 Топырақтағы ауыр металдарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.5.9 Ауадағы шаңды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 52
3.1 Есіл мен Нұра өзенінің қала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбыры суының көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
3.2 Топырақ құрамы өзгеруінің ландшафтың биоалуандылығына әсері ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57 ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
СЭС - санитарлық - эпидимологиялық станция
БҰҰ - Біріккен Ұлттар ұйымы
ОБҚ - оттегінің биологиялық қажеттілігі.
ОБҚ 5 - бұл бес тәулік ішіндегі оттегінің биологиялық қажетілігі.
ОХҚ - оттегінің химиялық қажеттілігі
ШМК - шекті мөлшердегі концентрация
(ЗЖЖК) - зиянды заттардың зияны жоқ жоғарғы концентрациясымен
сипатталады
ССБ - cанитарлық сақтау белдемі
ПДК - (қазақша) санитарлық нормаға сәйкес келетін көрсеткіш
БАЗ - беттік активті заттар
ЕҚТА- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Табиғи қоршаған ортаға адамзаттың әсері жыл санап өсуде, осыған байланысты әлемдік қауымдастықтар биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың қажеттілігін ұғынуда. 1927 жылы Бразилияның Рио-де-Жанейро қаласында қабылданған Биологиялық алуантүрлілік туралы Конвенцияда жер бетіндегі генетикалық қорларды сақтап қалудың стратегиялық бағыттарын нақтылап көрсетіп берді. Бұл күрделі мəселенің орындалуын қатал, қарама-қарсылы қысым жағдайында шешуге тура келеді. Мұндай жағдайда ерекше жəне сирек түрде кездесетін өсімдіктер мен жануарлар əлемін қорғау іс-шараларын жүргізу арқылы сақтау, ерекше өсіру мен сақтауды қажет ететін биологиялық түрлерді қорғау, ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға репрезентативтік жүйе ұйымдастыру қажет болып табылады.
Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафтарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларға кешенді зерттеу жүргізілуі. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйіне әсер етуші факторлардың негізгі көздері автотранспорт, өндірістік кәсіпорындар оның ішінде №1,2 ЖЭС екендігі және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсері анықталуы.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйі анықталып, оларды сақтау және қорғау мониторгін жасалуы.
Жер бетінде биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың ғаламдық мақсаты зерттеушілердің алдына оны жан-жақты бағалауды міндеттейді, осыған байланысты сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктерді зерттеу өзекті мәселе, түрдің биологиясын, популяциядағы тіршілігін, өмір сүру ерекшелігін жан-жақты зерттегенде ғана сирек өсімдіктердің ценопопуляциясын қорғаудың жолдарын ұйымдастыруға болады. Сондықтан, жекелеген аймақтардың табиғи қоршаған орталарына кешенді талдау жасау арқылы, қорғау шараларының бағыттарының моделін жасауы жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Қазіргі кезде биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция (Биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция, Рио-де-Жанейро, 1992); Биологиялық алуантүрлілікті қорғаудың жалпы европалық стратегиясы (1996); Биологиялық алуантүрлілік туралы Конвенцияда жер бетіндегі генетикалық қорларды сақтап қалудың стратегиялық бағыттарын нақтылап көрсетіп берді. Бұл күрделі мəселенің орындалуын қатал, қарама-қарсылы қысым жағдайында шешуге тура келеді. Мұндай жағдайда ерекше жəне сирек түрде кездесетін өсімдіктер мен жануарлар əлемін қорғау іс-шараларын жүргізу арқылы сақтау, ерекше өсіру мен сақтауды қажет ететін биологиялық түрлерді қорғау, ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға репрезентативтік жүйе ұйымдастыру қажет болып табылады.
Әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде Қазақстанда биологиялық алуантүрлілікті сақтау жөнінде заңдар және ұлттық бағдарламалар жасалып, орындалуда [1, 2].
Қазақстан территориясы керемет ландшафт кешеніне ие: шөлден биік тауларға дейін және судың ішкі экожүйесіне дейін. Мемлекеттің қазіргі экономикасының өсуі және табиғи ресурстарды қарқынды пайдалану, келешекте аумақтардың табиғатын қорғау жүйесін жетілдіруді қажет етеді. Осы шарттар Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды дамытуды жетілдіру (ЕҚТА), мемлекеттің биологиялық алуантүрлілікті сақтау жүйесін қалыптастыруы болып табылады. Қазақстан Республикасы конвенциялық мемлекет болғандықтан биологиялық алуантүрлілікті сақтау міндеттері жүктелген. ЕҚТА жөнінде заңдылықтар Республика конституциясында, Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар заңында, 2030 жылға дейін ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды анықтау және дамыту концепциясында қаралған.
1997 жылы Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиясында, Қазақстан 2030 жылға дейін таза ауа және мөлдір суымен, жасыл мемлекетке айналуы тиіс делінген [3, 4].
Бұл мақсатқа жетудің бірден-бір жолы ЕҚТА жүйесін құру болып табылады. Басты міндет экожүйе тиімді, үздіксіз, сонымен қатар экологиялық элементтер қамтылған болуы керек.
Өсімдік түрлерін оның ішінде сирек кездесетін түрлерді қорғау мәселесі 1968 жылы Ленинградта өткен ботаникалық объектілерді қорғау жөніндегі бүкілодақтық жиналыста нақты жолға қойылған: 1) Аймақ флорасын толық есепке алу; 2) Қорғауды қажет ететін, сирек және жойылып бара жатқан түрлердің тізімін жасау және жариялау; 3) Сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктердің кездесу алаңдары көрсетілген нақты карталар жасау; 4) Сирек кездесетін өсімдіктерді және олардың тіршілік орталарын қорғау; 5) Сирек кездесетін өсімдіктердің ареалдарын және оның бөліктерін жоюға және тасымалдауға тиым салу, әкімшілік шаралар қолдануды қарастыру [5].
Жер бетінде биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың ғаламдық мақсаты зерттеушілердің алдына оны жан-жақты бағалауды міндеттейді, осыған байланысты сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктерді зерттеу өзекті мәселе, түрдің биологиясын, популяция тіршілігін, өмір сүру ерекшелігін жан-жақты зерттегенде ғана сирек өсімдіктердің ценопопуляциясын қорғаудың жолдарын ұйымдастыруға болады. Сондықтан, жекелеген аймақтардың табиғи қоршаған орталарына кешенді талдау жасау арқылы, қорғау шараларының бағыттарының моделін жасау қажет.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафтарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларға кешенді зерттеу жүргізілді. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйіне әсер етуші факторлардың негізгі көздері автотранспорт, өндірістік кәсіпорындар оның ішінде №1,2 ЖЭС екендігі және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсері анықталды.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйі анықталды.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлілікті сақтау және қорғау мониторгін жасалды.
Зерттелген қала ландшафттарының биоалуантүрлерін интродукциялаудың тиімді агротехникалық жолдары анықталды.
Зерттеу нәтижесінің теориялық құндылығы мен практикалық мәні.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлі түрлердің қазіргі күйіне әсер етуші факторларды анықтауы, экологиялық пәндерде оқыту әдістемесі болып табылады.
Әдістеме негізінде биоалуантүрліліктің экологиялық күйін білу аймақтың табиғи-ресурстық қорын бағалап, оларды тиімді пайдалану жолдарын ұйымдастыруға көмектеседі.
Есіл өзенінің төменгі ағысы аймақтарындағы биоалуантүрлілікке жүргізілген зерттеулердің мәліметтері іс-тәжірибеге енгізілуімен сипатталды. Алынған нәтижелер бойынша құрастырылған әдістеме жаратылыстану пәндерін оқытуда қосымша көмекші құрал ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Астана қаласы экожүйесіне, Есіл өзенінің төменгі ағысының биоалуантүрлілігіне әсер етуші экологиялық факторларды анықтау. Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйін бағалау және зерттеу Астана қаласы атмосфералық жағдайына талдау жүргізіп, зерттеу.
Зерттеу міндеттері.
-Зиянды заттарды шығару көздерін анықтау;
-Зиянды заттардың қоршаған ортаға әсерін зерттеу;
-Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың мөлшерін азайту
мүмкіндіктері;
-Астана қаласының атмосфералық ауа бассейнінің ластануын жоюдың экологиялық шектеу жолдарын анықтау.
Зерттеу жүргізуге алынған нысан. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларды анықтау.
Зерттеу барысында Есілдің төменгі ағысының биоалуантүрлілігі туралы мағұлматтарды кіріктіру, олардың қазіргі экологиялық күйін анықтау, қорғау бағыттарын күшейту, экологиялық проблемаларды шешу жолдарын ашып көрсету. Бұл мәселердің шешімін биоалуантүрлілікті сақтау және қорғау мониторгін жасау бойынша жетілдіруге мол мүмкіндіктер бар.
Жұмыстың теориялық мазмұны.
-Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларды саралау және анықтау
-Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйін анықтау.
-Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлілікті сақтау және қорғау мониторгін жасау;
-Ұсынылған әдістемелік жүйедегі эксперименттің нәтижесін анықтау;
-Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың мөлшерін азайту мүмкіндіктері;
-Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлерін интродукциялаудың тиімді агротехникалық жолдарын анықтау.
Зерттеу әдістемесі:
1.Озондалған суды биоиндикатор арқылы зерттеу тәжірибесі.
2.Су құбырындағы судың химиялық құрамын тексеру.
3.Судың кермектіліктілігін анықтау.
4.Судың құрамындағы құрғақ қалдықты анықтау.
5.Судың құрамындағы сульфат ионын анықтау.
6.Су құрамындағы нитратты спектрофотометрмен анықтаймыз.
7.Судың құрамындағы аммиакты спектрофотометрмен анықтау
8.Мыс, қорғасын, кадмий, мырышты анықтау.Су құрамындағы радионуклидтерді анықтау (жаңа әдіспен).
9.Топырақтағы ауыр металдарды анықтау.
10 Ауадағы шаңды анықтау.
11.Казгидромет мәліметіне және Астана облыстық СЭС мекемесі зертханасымен біріккен зерттеу жұмыстар қорытындысын талдау.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер
1.Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйін анықтауы;
2. Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлі түрлерді анықтап, олардың қазіргі күйін экология пәнінде оқытудың мүмкіндігі;
3.Экология пәнінде Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлі түрлердің ареалы тарылған, қорғауды қажет етеді;
4.Экологиялық ахуалы нашарлаған қала ортасы табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлі түрлерінің аумақта кең таралуына кері ықпалын тигізеді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Алынған мәліметтер колледж, университет студенттеріне оқылатын экология курсының сабақтарына енгізілуге болады. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі мазмұны бойынша қол жеткен негізгі тұжырымдар мен қорытындылар халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық, практикалық конференцияларға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық материалдары 61 бет көлемінде ұсынылды. Дипломдық жұмыс: кіріспеден, 4 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, оның ішінде отандық және шет ел авторларының әдебиеттерін қосқанда жалпы саны 45. Жұмыста 8-сурет және 17-кесте көрсетілген. Зерттеу объектілері құралдармен өлшеніп, қаралып, сынамалар реактивтермен сыналып, таразыда өлшеніп, нәтитжесі жазылып алынды.
1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстанның климаты мен табиғат зоналары, өсімдіктері және
жануарлары
Қазақстан климаты. Қазақстан климатының шұғыл континенттілігі мен
құрғақшылығы географиялық орыны мен мұхиттан алыс жатуына байланысты. Солтүстігінде қоңыржай суық, жазы қоңыржай жылы, оңтүстігінің қысы жылы, жазы ыстық және құрғақ.
Қазақстанның кең байтақ аумағына байланысты, мемлекеттің түрлі аймақтарында ауа райы айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін. Мысалға, оңтүстікте егін егу басталып жатқан кезде, солтүстік жерінде әлі қар жатып, боран соғып тұрады. [1,2]
Қазақстан климатының қалыптасуына арктикалық, қоңыржай теңіздік және тропиктік ауа массалары әсер етеді. Қазақстандағы ең суық ай- қаңтар. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -19°С (Петропавл), оңтүстікте -2°С (Дарбаза), кей күндері солтүстік-шығыста -54°С-ге дейін барады.
Қазақстанның ең жылы айы - шілде. Шілденің орташа температурасы - солтүстікте +19°С, оңтүстікте +28 °С -+30 °С, ең жоғарғы температура солтүстікте +41 °С, оңтүстікте +47 °С болып келеді.
Жиынтық радиация мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-5500 МДжм² тең. Қыста-ауаның қысымы жоғары. Жазда-ауа қысымы төмен. Қоңыржай, тропиктік, арктикалық ауа массаларды жыл бойы республика аумағында өтеді. [3,4,5]
Қазақстанда соғатын желдер: Сайқан, Ебі, Шілік, Арыстанды Қарабас, Қордай, Мұғалжар желдері. Жоңғар қақпасында үнемі жел соғып тұрады.
Қазақстан топырақ жамылғысы. Қазақстан территориясы үлкен болғандықтан, оның топырақ жамылғысы Қазақстан территориясы үлкен болғандықтан, оның топырақ жамылғысы күрделі және әр түрлі. Топырақ жамылғысының зоналар бойынша таралғаны айқын байқалады. Топырақ- табиғат компоненттерінің бірі. Қара топырақ құрамында қарашірік 9% кұрайды.
Қазақстан аумағы үш топырақ белдемдеріне бөлінген.
-Қара топырақ 9,5%. (52° с.е солтүстігінде)
-Қара қоңыр топырақ 34%. (52°-48° с.е аралығында)
-Қоңыр, сұр қоңыр топырақ 44%. (48° с.е. оңтүстікке қарай)
Әрбір табиғат белдемдері топырағымен ерекшеленіп, солтүстіктен-оңтүстікке қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл белдемдері болып ауысып отырады. Сонымен бірге табиғат белдемдерінде топырақ жамылғылары да, батыстан шығысқа қарай өзгереді [6,7] (кесте-1).
Кесте 1- Табиғат белдемдері топырақ жабындылары
Табиғат белдемдері
Дала топырақ жабындылары
орманды дала (республиканың жер көлемінің 0,4%-ын алып жатыр)
Орманның сұр топырағы, қара топырақ (қалыңдығы 75 см). Солтүстікте 9% шірінді, оңтүстікте 6% шірінді.
Кесте 2 жалғасы
1
2
дала
(республиканың жер көлемінің 29%-ын алып жатыр)
Қара және қызыл қоңыр; қою қызғылт кейде сортаң топырақты жерлер кездеседі. Топырағында 6% шірінді бар.
шөлейт
(республиканың шамамен жер көлемінің 14%-ын алып жатыр)
Ашық қара қоңыр, қызғылт-күрең, сор, сортаң. Топырағында 2-3% шірінді бар.
шөл
(республика жерінің шамамен 44%-ын алып жатыр) Жалпы жер көлемі 117 млн га.
Сұр, сор, кей жерлерде қоңыр, ашық-қызғылт, сұр-қоңыр топырақ кездеседі. Топырағында 1,0-1,2% шірінді бар.
Қазақстанның табиғат зоналары, өсімдіктері және жануарлары (кесте 2).
Кесте 2- Қазақстанның жазық бөліктерінің табиғи зоналарына қысқаша сипаттамасы
Табиғат зоналары
Климаттық жағдайлар
Өсімдіктері
Жануарлары
Орманды дала
Жазғы шілде +18 - +20° қаңтардың орташа температурасы -17°- 19° кейде -51°-53°. жауын-шашын 370-430 мм (300-350 мм) мөлшерінде
Бетеге, боз, бидайық, арпабас, қайың, қоңырбас, итқонақ, құлпынай, қияқ, қарағай, қияқ, ебелек, жоңышқа, қоян шөптер. Ормандарында қайың, емен, жөке, қандыағаш, көктерек және қарағайлар бар.
Саршұнақ, түлкі сұр тышқандар,елік, егеуқұйрық,көкек қосаяқтар, бұлан, тышқандар, қасқыр, сусар, тоқылдақ, қаз күйкентай, сұңқар қараторғай,шағала, Ормандарында тиін, құр, көлдерінде тырна, үйрек, шағала, ондатр.
Кесте 2 жалғасы
1
2
3
3
Дала
Климаты континентті. Шілдеде +18°+23° кейде +20°+24°, қаңтарда -16°-тан -17°-қа дейін, -14°-18°,-16°,-18° абсолюттік минимум минус 40°С жауын-шашын - 300 мм (220-310 мм)
Боз, бетеге, атқонақ, ебелек, еркекшөп, жайшөп, жусан, итмұрын, меңдуана, жанаргүл, бидайық, арпабас, қияқ, кұрақ, шайшөп, дәрілік валериандар.
Саршұнақ, қосаяқ,
алақоржын, қасқыр,борсық,суыр, қарсақ,ақбөкен.
Безгелдек,
тырна, бозторғай,
бүркіт,
батпақ құстары,қаз,
шағала,үйрек,
аққұтан,қызыл үйрек,сараалақаз,
аққу, дуадақ, торғай
Шөлейт
Орташа температура шілдеде +22° +24°(кейде +40°-қа дейін) қаңтарда-15°-17° (кейде -50°) жауын-шашын мөлшері 180 мм-ден 300 мм-ге дейін
Бетеге, жусан түймедақ, боздан, изен, ебелек, теріскен, көкпек, ши қамыс, кұрақ, тал, итмұрын, сексеуіл
Саршұнақ, қосаяқ, құм тышқаны, құм қояндары, күзен, түлкі, кесіртке, сұр жылан, ақбөкен, қарақұйрық, қалқан тұмсық, қара шұбар жылан. Құстар: бүркіт, бозторғай.
Шөл
Климаты өте континентті. Орташа температура шілдеде солтүстігінде +24° +26°С, оңтүстігінде +28° +30°С, жауын-шашын мөлшері 100-200мм.
Селеу, өлеңшөп, боз жусан, кұм бетегесі, еркекшөп, қоңырбас, құм түймедағы, жантақ, жыңғыл т.б. бар.
Тасбақа, кірпі, кесіртке, оқжыландар, улы өрмекші, бүйі, сарышаян, қарақұрт, ақбөкен, қарақұйрық.
1.2 Ақмола облысының физика-географиялық орнының ерекшелігі
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің солтүстістігінде Қазақтың аласа белді- бетегейлі даласы (Сарыарқа) мен Теңіз жазығының арасында орналасқан. Батысында Қостанай, теріскейінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды облыстарымен шектесіп жатыр. Көлемі- 146,2 мың шаршы км. Облыс халқының саны- 739,042 мың адам (1.07.2006 жылға дейінгі мәлімет). Облыс аумағының солтүстік бөлігін Көкшетау (Көкше тауы - 947 м), Жақсы жалғызтау (730 м), Жыланды (665 м), Зеренді (587 м) тауларымен бірге Көкшетау жотасының орта тұстары алып жатыр. Облыстың оңтүстік жағы - орташа биіктігі 300-400 метр болатын бұйратты, жон-жоталы жазық. Ақмола облысының солтүстік-батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы дала белдемінде орналасқан. Жерінің басым бөлігі абсолюттік биіктігі 400 м-ден аспайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының сілемдері (Сандықтану, Домбыралы, т.б. аласа таулар) орналасқан. Облыстың батыс, орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Оңтүстік-батысында Теңіз-Қорғалжын ойысы бар. Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр
[7,8,9].
Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Оңтүстік-шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар тізбегінен (100 - 500 м) тұрады. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофириттерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузивті (гранит, диорит, габбро т.б.) және эффузивті жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр.
Болашақтағы дамуының алғы шарттары өңірдің шикізат ресурстарын экспорттаумен ғана шектелмей, орта және жоғары технологиялық тауарлар мен сервистік қызметтерді жеткізуші ретінде де көріну мүмкіндігімен айқындалады [10.11].
1.3 Ақмола облысының табиғи- климаттық жағдайлары, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің биоалуандылығы
Аумақтың жер бедері әртүрлі: басым көп бөлігін жазық дала, ұсақ шоқылық жерлер, шамалы тармақталған және көлдік аңғарлар мен орман жамылған таулар алып жатыр.
Ақмола облысының климаты шұғыл континенталды, жазы ыстық та құрғақ болып келсе, қысы қатал. Облыстың ауа-райы шұғыл континентальды. Жазы қысқа және жылы, ал қысы ұзақ, ызғарлы желдері мен ұйытқыған борандары араласқан аязды болады. Ауаның ең төменгі температурасы минус -40°С жоғары, ең жоғарғы температурасы + 40°С жетеді.
Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140 күн, солтүстігінде 150-155 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 20 -22 см. Солтүстігінде жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, оңтүстігінде 250 мм. Облыста солтүстіктен оңтүстіке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр топырақ белдемдері бірін-бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған [12.13,14]. .
Өзен-көлдері. Ірі өзендері Есіл, оның салалары - Қалқұтан, Жабай, Терісаққан, Нұра, Сілеті, Өлеңті, Құланөтпес, т.б. Облыста көл көп, олардың 94-і тұщы. Ірі тұщы көлдері Қорғалжын, Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар, т.б. Ірі тұзды көлдері Теңіз, Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сары оба және Астана, Сілеті бөгені бар. Олардан басқа жер суғаруға арналып 37 тоған салынған, жалпы су көл. 180,6 млн м[3]. Қорғалжын көл жүйесін сумен толықтыру және Астананың өнеркәсібін сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70 - 74 млн м[3] Ертіс суы беріледі.
Жер қойнауы. Облыс аумағында құрамының өзгешелігімен және ауқымдылығымен ерекшеленетін алтын, күміс, уран, молибден, техникалық алмаз, каолин мен мусковит, сондай-ақ темір рудасы, тас көмір, доломит, жалпы пайдалы қазбалардың мол кені, минералды су мен емдік саз-балшықтардың орындары шоғырланған. Баланстық қорлардың өлшемдік құндылығы шамамен 20 млрд. АҚШ долларын, ал болжамды ресурстар - 100 млрд. АҚШ долларын құрайды.
Топырағының механикалық құрамы ауыр, тұзды және су өткізгіш. Жер қойнауы құнарлы қарапайым қара топырақты және механикалық құрамы ауыр және тұзды, бозғылт түсті және төменгі су өткізгіштігімен ерекшеленеді. Кен байлықтарынан алтын, уран, боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы, құрылыс материалдары т.б. өндіріледі [3,4,5] .
1.4 Ақмола облысының табиғаты, өсімдіктері мен жануарлар
дүниесінің биоалуандылығы.
Өсімдіктері әсіресе облыстың солтүстік бөлігінде өзінің алуан түрлігімен және тиісті ландшафтымен, атап айтқанда қарағайлы-қайыңды ормандарымен және тау беткейлерін көмкерген түрлі өсімдіктерімен ерекшеленеді. Таулы қарағайлы орман - облыстың байлығы.
Облыстың жануарлар әлемі өзінің айтарлықтай молдылығымен және әртүрлігімен ерекше көзге түседі: сүтқоректілердің -55 түрі, құстың -180, балықтың - 300 түрі мекендейді.
Флора мен фаунасы. Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800-ден астам түрі кездеседі. Негізінен алғанда қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспашөп, жебіршөп, қазтабан, сәбізшөп, жусан, т.б. өзен жайылмалары мен көл жағалауында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын, ұсақ шоқыларда шоқ қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі. Облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқоректілердің 55, құстың 80, бауырымен жорғалаушылардың 8, қосмекенділердің 3, балықтың 30 түрі мекендейді.
Облыстың солтүстігіндегі ормандарда бұлан, сібір елігі, сілеусін, ақкіс, ақ қоян, тиін, еуропа кірпісі, орман құстары (құр, аққұр, тоқылдақ т.б.), жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кезқұйрық, жамансары, күйкентай, жағалтай), сауысқан, алақарға, жауқара, т.б. кездеседі. Су құстарынан қоқиқаз, қаз, үйрек, т.б., бауырымен жорғалаушылардан сарыбас, өрнекті қарашұбар жылан, сұр жылан, секіргіш кесіртке, т.б. мекендейді.
Суларында мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі. Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтары бар
Сирек кездесетін түрлері -арқарлар, бүркіттер, дрофтар, тырналар, жазық қырандары, пеликандар, қоқиказдар -Қызыл кітапқа енген. Оларды қорғау үшін Қорғалжын мемлекеттік қорығы жұмыс істеп жатыр.
Жасыл әлемінің аумағы 4391,6 га. Оның жер қойнауында алтын, уран, сүрме, боксит, мыс, қоңыр көмір, молибден, кобальт, каолин сазы, кварц құмы және т.б пайдалы қазбалары бар [13,14,15].
1.5 Есіл мен Нұра өзенінің экологиялық сипаттама
Облыста республика халқының 4,9%-ы тұрады. Солтүстік және орталық аудандарда халық жиі қоныстанған. Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы дала белдемінде орналасқан. Жерінің басым бөлігі абсолюттік биіктігі 400 м-ден аспайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының сілемдері (Сандықтау, Домбыралы, т.б. аласа таулар) орналасқан. Облыстың батыс, орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Оңтүстік-батысында Теңіз - Қорғалжын ойысы бар.
Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Оңтүстік-шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар тізбегінен (100 - 500 м) тұрады. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофириттерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. Сонымен, бірге интрузивті (гранит, диорит, габбро, т.б.) және эффузивті жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр.
Нұра өзені. Туған табиғатымыздың тұнық күйінде сақталуына үлен әсер етіп отырған, экология-экономикалық дамуының қоршаған ортаға барынша зиянды техногендік сипаты. Басқаша айтсақ, экономикалық дамудың техногендік түрі - табиғат ресурстарын тез және орны толмайтындай мол пайдалану, жер қойнауындағы қазба байлықтарын қарақшылықпен игеру, топырақ, орман, су қорларын рәсуа ету, қоршаған ортаны газ, түтін және басқа да өнеркәсіптік зиянды қалдықтармен ластау болып табылады.
Техногендік кесапаттардың зардабы Нұра өзенінің орны толмас зиян әкелуде. Осыдан біраз жыл бұрын мамандар Нұра өзенінің Теміртау қаласының өндірістік аймақтарынан шыққан сынап қалдықтарының қосылып кеткендігі туралы дабыл қаққан болатын. Бұрын өндірістік сынап қалдықтарын Нұра өзенінің бойындағы Самарқант және Ынтымақ су қоймаларының түбінде өскен тал ұстап қалатын. 2004 жылы болған қатты су тасқыны кезінде өзен суына қосылған сынап қорық көлдеріне дейін жеткен.
Нұра өзені бассейніндегі су деңгейінің төмендеуі мен ондағы сынаппен ластануға байланысты қалыптасқан экологиялық жағдай қашанда қоғам назарында. Мамандардың бұл өңірдегі экологиялық жағдайға бұлайша алаңдаушылық танытуының өзіндік мәні бар. Себебі, Нұра өзені көп жылдар бойына Қорғалжын табиғи қорығы мен Теңіз-Қорғалжын көлдері су жүйесінің негізгі көзі саналып келген. Бері келе түрлі климаттық және антропогендік жағдайлардың орын алуына және өзеннің тасуына байланысты, ол өзі құятын көл деңгейінің де тасып, кейде азайып кетуіне әсер етуде. Ондай жағдай тиісінше суда мекендейтін құстардың тіршілік етуіне қауіп төндіреді.
Мамандардың пікіріне сүйенсек, бұрынғы Нұра өзені Теңіз көлін қажетті мөлшердегі сумен қамтамасыз етіп келсе, қазір мұндағы қалыптасқан экологиялық жағдайға байланысты оның мөлшері де едәуір азайған. Мәселен, кейінгі жылдары көлге 500 млн. текше метрдей ғана су келеді. Ал, негізінен оның мөлшері кемінде 1 млрд. текше метрге жетуі керек екен. Судың аз келуі салдарынан тек соңғы жылдардың өзінде Қорғалжындағы көлдер жүйесінің деңгейі жарты метрге, яғни екі есеге дейін төмендеген. Осыдан келешекте олардың сорланып, тіпті кеуіп кету қаупі төніп тұр.
Нұра өзенінің түбіндегі сынап Теміртау қаласындағы бұрынғы ацетальальдегид өндіретін Карбид өндірісінің ластауы салдарынан Нұраға тасталынған сынаптың көп мөлшері алғашында өзеннің, кейін келе оның арналарының ластануына әкелді. Ал, Нұра өзені Астананың қаласының маңында орналасқандықтан, бұл жағдай қаланы таза сумен қамтамасыз етуге, сонымен бірге қаланың табиғи және жасанды биоалуантүрлілігіне де кері әсерін тигізеді. Міне, осы жағдай Қорғалжын қорығының басты мақтанышына айналған Теңіз көліне, ондағы тіршілік иелеріне де нұқсан келтіреді. Теңіз көлі Тірі көлдер деп аталатын халықаралық жүйеге енгізілген Қазақстандағы бірінші көл. Яғни, ол әлемдегі осындай 24 бірегей табиғат інжу-маржанының қатарына кіреді [15,16].
1.6 Астана қаласының жер бедері және тектоникалық құрлымы
Астана каласы Есіл өзенінің жағалауындағы жазықта және ішінара өзен аңғарында орын тепкен. Аумақтык жер бедері ені мен биіктігі байқалмайтын жазық болып келуімен сипатталады. Мұндағы ойдым-ойдым көлтабандарда ғана қар суы мен көл немесе сор сазда уытты көлшіктер пайда болады. Қала қуаң дала белдеуінде, оның күңгірт қоңыр, қоңыр топырақты, бетегелі-селеулі ішкі қуаң белдеуінде орналасқан. Топырақ жамылғысы біртекті емес, алуан сипатты. Қала орналасқан өңірдің 23 аумағын жадағай толқынды, суайырықты жазықтық алып жатыр. Қала аумағының жер бедерінен айтарлықтай кең немесе көзге шалынардай өр байқалмайды, мұндағы геморфологиялық бөлшектер бір-біріне ұласа жалғасып кете барады. Жазық Есіл өзеніне қарай аздап еністеу болып келеді.
Ауа райы қоңыржай, қаңтардың орташа температурасы - 14-18, шілде де -20-24°С. Қыс аязы 40 -қа дейін, жазы ыстық, 35 градус, шаңды желдер болады. Жылылықтың жалғасуы 194-202 күн, суықтың жалғасуы 163-171 күн. Аяздың болмауы 105-130 күнге созылады. Жылдық жауын-шашын 200-300 мм.
Ең ірі өзендері-Есіл, Нұра, көлдері-Теңіз, Қарасор, Қорғалжын, Балықтыкөл, Қыпшақ. Облыста көл көп, олардың 94-і тұщы. Ірі тұщы көлдері Қорғалжын, Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар, т.б. Ірі тұзды көлдері Теңіз, Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сарыоба және Астана, Сілеті бөгені бар. Олардан басқа жер суғаруға арналып 37 тоған салынған, жалпы су көл. 180,6 млн. м[3]. Қорғалжын көл жүйесін сумен толықтыру және Астананың өнеркәсібін сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70 - 74 млн. м[3] Ертіс суы беріледі [17].
1.7 Ландшафтың биоалуандылығы және оларды сақтау
Биоалуантүрлілік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі. Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті - тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Тірі материя ең маңызды үш деңгейге сәйкес келеді: ағзадан төмен-молекулалық, клеткалық, ұлпалық және мүшелер жүйесіндегі деңгейлерді біріктіреді. Организмдік - жүйені құрайды. Организмнен жоғары - популяциялық түр жүйесін, экологиялық жүйені және биосфераны қамтиды. Біздің планетамыздың түрлерінің нақты санын ешкім нақты мәнімен келтіріп бере алмайды. Бірақ жануарлардың түрлерінің саны өсімдіктер мен саңырауқұлақтарының санынан әлдеқайда басым. Соның ішінде жануарлардың арасында бунақденелілердің түрлері өте көп. Олардың саны өсімдіктер мен микрофлораның санынан басым түседі. Түрдің қалыптасуы олардың құрылымы мен өсімтал ұрпақ беру мүмкіндігіне байланысты. Әр түрге жататын даралар бір бірінен сыртқы пішіні, мінез-құлқы, физиологиясы бойынша бір біріне мүлдем ұқсамайды.
Генетикалық биоалуандылық дегеніміз -түрдегі әрбір дараға тән генетикалық жиыны. Бұл әртүрлі қасиеттерге ие болудың көрінісі. Әрбір адамға көптеген ерекше генетикалық көрсеткіштер тән. Жануарлардың генетикалық әртүрлілігі өзгерісі көптеген факторларға тәуелді. ХІІ ғасыр бойы адамзат жануарлардың ерекшеліктерін бақылап, пайдалы жағын бөліп көрсеткен. Генетикалық әртүрлілікті пайдаланып қазіргі кезде үй жануарларының сұрыпталуының арқасында жасанды қолтұқымдарын шығаруда. Алайда тек біздің ғасырымызда селекция саласында үлкен сапалы өэгеріс пайда болды. Ол гендік инжинериямен тығыз байланысты.
Экологиялық биоалуандылық -түрдің даралары таралған белгілі бір аймақты қамтитын және биотикалық қауымдастықтың бір бөлігі болуы керек. Осының арасындағы байланысты экологиялық алуантүрлілікке жатқызуға болады. Орта -организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына тікелей немесе жанама әсер ететін қоршаған орта компоненттерінің жиынтығы, яғни особьты (полуляцияны, қауымдастықты) қоршап, оған әсер ететін факторлардың бәрі. Тірі организмдер-ашық жүйелер, сондықтан қоршаған ортамен зат және энергия арқылы алмасып отырады. Организмдер үнемі өзгеріп тұратын қоршаған ортаның әсерін сезініп, өздері де осы жағдайларды өзгертіп тұрады. Организмге әсер ететін кез-келген орта жағдайларын немесе орта компоненттерін экологиялық факторлар деп атайды [17,18].
Экологиялық факторлар тірі организмдердің тіршілігіне, санына (молдығына), географиялық таралуына тікелей немесе жанама әсер етеді.
Экологиялық факторлар табиғаты бойынша және тірі организмдерге әсер етуі бойынша әр түрлі. Барлық факторларды шартты түрде үлкен 3 топқа бөледі -абиотикалық, биотикалықжәне антропогендік (немесе антропикалық).
Абиотикалық факторлар-тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер ететін өлі табиғат факторлары. Оларға климаттық (температура, ауа қысымы, жел, ылғалдылық, жарық т.б.), атмосфералық (атмосфераның химиялық қүрамы), топырақ (эдафикалық), геоморфологиялық, гидрологиялық және басқалары жатады. Биотикалық факторлар-бұл тірі табиғат факторлары, тірі организмдердің бір-біріне әсерінің барлық түрлері. Бұл әсерлер өсімдіктер (фитогенді), жануарлар (зоогенді), саңырауқұлақтар және микроорганизмдер тарапынан болуы мүмкін. Тірі организмдер қорек (өсімдіктер-фитофаг-жануарлар үшін, жануарлар-жыртқыштар үшін), тіршілік ету ортасы (паразиттер үшін - иесі, үлкен өсімдіктер (эпифиттер үшін) болып, көбеюге (өсімдіктер тозаңдатқыштары) немесе химиялық, физикалық және басқадай да әсері болуы мүмкін.
Биотикалық факторлар тікелей -бір организмдердің екінші бір организмдерге тікелей әсері (кейбір өсімдіктердегі паразитті шырмауықтар) және жанама (қоршаған өлі табиғаттың өзгеруі арқылы) болып бөлінеді. Мысалы, шыршаның қалың бұтақтары топыраққа көлеңке түсіріп, төмендегі өсімдіктерге жарықты аз өткізіп, шөптесін өсімдіктердің өсуіне әсер етеді. Кейбір есімдіктердің зат алмасуы нәтижесінде ортаға химиялық заттар (фитоцидтер, гликозидтер, эфир майлары) бөлуі арқылы әсер етуі. Мұны аллелопатия деп атайды (бидайық тамыр сабағы арқылы топыраққа токсиндер бөліп, мәдени өсімдіктердің түқымының өнуін нашарлатады). Экология ғылымы ең маңызды биоалуантүрлілік туралы ғылымды зерттейді. Табиғаттағы барлық биологиялық процестер биосфера мен экожүйелерден тыс жүрмейді. Осыдан биоалуантүрліліктің үш үлкен бұтағы тарайды. Әрбір бұтағы деңгейлерге бөлінеді. Биоалуантүрліліктің әр деңгейі бөлімдерге бөлінеді. Бұл бөлімдерде биоалуантүрлілік әртүрлі тірі ағзалардың арасындағы ерекше туындысы ескеріледі. Олардың арқасында көрсеткіші құрылады, қоршаған ортаға төзімділікті қамтамасыз етеді [3,4,15,19] .
Биоалуантүрліліктің жоғары деңгейде көптеген әртүрлі экожүйелер және ландшафтар орналасады. Табиғатта біртекті мекен орталары болмайды. Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің жойылуының 60 пайызы жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс пайдалану, содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және кездейсоқ жемтік тұр. Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың бір жолы - Қызыл кітап. Табиғи ресурстары мен табиғатты қорғаудың халықаралық одағы (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын құрастырған. Қазақстанның Қызыл кітабын шығаруы, республикамыздың өте сирек жануарларын сақтап қалу және оны қорғаудағы рөлі өте зор. Экономикалық проблемаларды шеше отырып, біз өзімізді қоршаған ортаның қал-жағдайын естен шығармауымыз керек. Ғылым мен техниканың алға басуы адам мен табиғат арасында үндестіктің болу қажеттілігіне еріксіз ой тоқтаттырады. Қызыл кітапқа енген аң мен құстарды, өсімдіктерді біле отырып, біз оны зерттеуші ғалымдарға көмектесеміз. Қызыл кітап әрбір отбасы мектептің кітап сөресінде тұруға тиісті. Сол арқылы біз оларды қорғауға үлес қосатын боламыз. Қазақстанның Республикасының Қызыл кітабы Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жасалған және республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі құрып кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің жай-күйі туралы мәліметтерді, оларды зертеу, қорғау өсімін молайту және ұтымды пайдалану жөніндегі қажетті шаралардың жиынтығы бар негізгі құжат болып саналады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы сонымен қатар жануарлар мен өсімдіктер дүниесі мемлекеттік құрамдас бөлігі болып табылады [2,6,19,20] .
Есіл өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайы біркелкі емес: жыл бойы ауа жылуының үлкен ауытқуын, жел, жауын-шашынды көрсетеді. Өңірдің климаты континенттік - жазы ыстық, әрі құрғақ, қысықарлы суық, жылдық жалпы орта температура 8,4-8,90С. Климат жалпы континентталды болғанымен көктем-жаз айларындағы ұзақ жылы кезең әртүрлі (күріш, жүгері, көкөніс-бақша тағы басқа) суармалы дақылдар егуге өте қолайлы жағдай қалыптастырады. Соңғы жылдары ауаның құрғақтығы күшеюі, табиғи өсімдіктердің азғындауы тұзды шаң суыратын желдің жиілеуі климат режимінің өзгере бастағанын көрсетеді. Бұл жағдай егіннің өнімі мен оның сапасына, табиғи мал азықтық шөптердің өніміне, жалпы тірі табиғатқа зиянды әсерін тигізіп тұр.
19ғасыр: А.Гумбольт (1807),ғылымғы ландшафт физиономиясын өсімдіктердің сыртқы қалпымен анықтауға болады деген пікір енгізді.
В.В.Докучаев: барлық ауыл шаруашылығының табиғи факторлары - су, ауа, топырақ, өсімдік және жануар әлемі - соншалықты бір - бірімен тығыз байланысты, оларды біз ешқашан басқара алмаймыз [ 5,6,21]
Л.Г.Раменский әрбір ландшафттың төмендегідей жалпы ерекшеліктері болады деп есептеді:
1) орналасу орнына қарай жоғары бөлігінің және оған тиісті эпифацияның заңдылыққа сай біркелкі бөлшектенуі,
2) барлық кешеннің шығу тегінің және дамуының тұтастығы
3) Эпифациялар арасындағы өзара әрекеттестік, өзара тең ұштастық,
4) барлық кешенге арналған жалпы негізгі заңдылық.
Ол ландшафттың толық өрістеуіне, ландшафттың сипатына қарай өзіне тән барлық кешеннің орналасуы үшін тиісті жер қажет екендігін атап көрсетті. Л.Г.Раменский шатқал деп атайтын эпифация аралық кешендерге жіктеді. Л.Г.Раменский ғылымға эпифация және жайылма меже туралы ұғымды енгізе отырып, ландшафт морфологиясы деген идеяны дамытты.
Сурет 1. Табиғи ландшафты
Ландшафт дегеніміз- геологиялық негізі, рельеф типі, климаттық, гидрологиялық режимдері, топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен тұратын биоценоздары бірдей болып келетін біртекті табиғи территориялық комплекс. Оның нақты қасиеттеріне жататын белгілері мыналар:
1) көршілес жатқандарынан өзіндік ерекшеліктері арқылы дараланатын жаратылысы біртекті территория болу керек;
2) пайда болған күнінен бастап бүкіл даму тарихында өзіне ғана тән ерекшелігі болу керек;
3)геологиялық құрылымында, рельеф типінде жаратылыстық айырма болмау керек, литогенді негіз бен геоморфологиялық комплекстің өзгеріске ұшырауы ландшафты да өзгертеді, сапасын, морфологиялық құрылымын түрлендіреді, сыртқы белгілерін анықтай түседі;
4)әрбір ландшафт құрылысының морфологиялық құрылымы қайталанбайтын тізбектерден тұру керек;
5) ландшафтың барлық компоненттері мен морфологиялық құрылысының құрамдас бөлшектерін құрайтын табиғи территориялық комплекстердің тізбектелуінде зоналық, секторлық және биіктік белдеулік айырма болмау керек, өйткенгі ландшафт зоналық, секторлық және биіктік белдеулік факторлардың тұтас қатар әрекет етуі нәтежиесінде қалыптасады. [8,9,21,22]
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
АСТАНА ТӨҢІРЕГІ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ФИЗИКА - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
2.1 Астана қаласының физика- географиялық, климаттық жағдайы
Зерттеуші аймағымыз - Астана қаласы. Сарыарқаның солтүстік - батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысында, дала белдемінде орналасқан. Жалпы, Астана қаласы Қазақстан Республикасының солтүстігінің орталығында, қазақтың ұсақ шоқысы физикалық географиялық Теңіз жазықтығында орналасқан. Облыс территориясының ауданы 121,7 мың км. Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай аудандарымен шектеседі. Геоэкологиялық зерттеудің ғылыми-практикалық мүмкіндігін табиғи антропогендік геосистеманы ландшафтты шекарасындағы табиғи ортаның экологиялық тұрақтылығының бұзылуын уақытында анықтауымен шектеледі. Әсіресе геоэкологияның қолайлы мүмкіндіктері - бұл геосистеманың жергілікті табиғи жағдайының есебінде халық шаруашылығының кешеннің өнеркәсіптерінің экологияның жағынан орналасуы шешілген, ғылыми дәлелденген ұсынысты өңдеуді ашады. Ландшафттың экологиялық карталары, табиғи-экологиялық және экологиялық шаруашылықты аудандастыру схемасын құрайды. Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Оңтүстік-шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар тізбегінен (100 - 500 м) тұрады. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: ЛАНДШАФТАРДЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫНА ӘСЕР еТУШІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ФАКТОРЛАРДЫ ЗЕРТТЕУ
В05060800 - Экология мамандығы бойынша
Астана. 2016
МАЗМҰНЫ
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.
1.1 Қазақстанның климаты мен табиғат зоналары, өсімдіктері және
жануарлары ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Ақмола облысының физика-географиялық орнының ерекшелігі ... ... .. 10
1.3 Ақмола облысының табиғи- климаттық жағдайлары, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің биоалуандылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.4 Ақмола облысының табиғаты, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 12
1.5 Есіл мен Нұра өзеніне экологиялық сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.6 Астана қаласының жер бедері және тектоникалық құрлымы
биоалуандылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
1.7 Ландшафтың биоалуандылығы және оларды сақтау ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2 АСТАНА ҚАЛАСЫ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ
ЖӘНЕ ФИЗИКА-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА..19
2.1 Астана қаласының физика- географиялық, климаттық жағдайы ... ... ... ..19
2.2 Ландшафттарға антропогенді фактордың әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
2.3 Қала атмосферасы ластануының биоалуандылыққа әсері ... ... ... ... ... ...33
2.4 Атмосфералық ауаның ластануының зардаптары ... ... ... ... ... ... ... ...36
2.5 Есіл мен Нұра өзенінің қала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбыры суының құрамындағы ауыр металдар тұздарының қалдықмөлшері
2.6 Озондалған суды биоиндикатор арқылы зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.7 Су құбырындағы судың химиялық құрамын тексеру: а) Көлемдік тексеру
ә) Су құрамындағы хлор-ионын сапалық анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... 41
2.7.1 Судың кермектіліктілігін анықтау ... ... ... ... ... ... ... .. ... .. ... .43
2.7.2 Судың құрамындағы құрғақ қалдықты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .43
2.7.3 Судың құрамындағы сульфат ионын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... .44
2.7.4 Су құрамындағы нитратты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ... ...45
2.7.5 Судың құрамындағы аммиакты спектрофотометрмен анықтау ... ... ... ..45
2.7.6 Мыс, қорғасын, кадмий, мырышты анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.7.7 Су құрамындағы радионуклидтерді анықтау (жаңа әдіспен) ... ... ... ...47
2.7.8 Топырақтағы ауыр металдарды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
2.5.9 Ауадағы шаңды анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
3 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕСІ МЕН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 52
3.1 Есіл мен Нұра өзенінің қала тұсындағы суы мен Астана қаласы бойынша су құбыры суының көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
3.2 Топырақ құрамы өзгеруінің ландшафтың биоалуандылығына әсері ... ...54
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57 ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 59
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
СЭС - санитарлық - эпидимологиялық станция
БҰҰ - Біріккен Ұлттар ұйымы
ОБҚ - оттегінің биологиялық қажеттілігі.
ОБҚ 5 - бұл бес тәулік ішіндегі оттегінің биологиялық қажетілігі.
ОХҚ - оттегінің химиялық қажеттілігі
ШМК - шекті мөлшердегі концентрация
(ЗЖЖК) - зиянды заттардың зияны жоқ жоғарғы концентрациясымен
сипатталады
ССБ - cанитарлық сақтау белдемі
ПДК - (қазақша) санитарлық нормаға сәйкес келетін көрсеткіш
БАЗ - беттік активті заттар
ЕҚТА- ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеу жұмысының өзектілігі. Табиғи қоршаған ортаға адамзаттың әсері жыл санап өсуде, осыған байланысты әлемдік қауымдастықтар биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың қажеттілігін ұғынуда. 1927 жылы Бразилияның Рио-де-Жанейро қаласында қабылданған Биологиялық алуантүрлілік туралы Конвенцияда жер бетіндегі генетикалық қорларды сақтап қалудың стратегиялық бағыттарын нақтылап көрсетіп берді. Бұл күрделі мəселенің орындалуын қатал, қарама-қарсылы қысым жағдайында шешуге тура келеді. Мұндай жағдайда ерекше жəне сирек түрде кездесетін өсімдіктер мен жануарлар əлемін қорғау іс-шараларын жүргізу арқылы сақтау, ерекше өсіру мен сақтауды қажет ететін биологиялық түрлерді қорғау, ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға репрезентативтік жүйе ұйымдастыру қажет болып табылады.
Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафтарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларға кешенді зерттеу жүргізілуі. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйіне әсер етуші факторлардың негізгі көздері автотранспорт, өндірістік кәсіпорындар оның ішінде №1,2 ЖЭС екендігі және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсері анықталуы.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйі анықталып, оларды сақтау және қорғау мониторгін жасалуы.
Жер бетінде биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың ғаламдық мақсаты зерттеушілердің алдына оны жан-жақты бағалауды міндеттейді, осыған байланысты сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктерді зерттеу өзекті мәселе, түрдің биологиясын, популяциядағы тіршілігін, өмір сүру ерекшелігін жан-жақты зерттегенде ғана сирек өсімдіктердің ценопопуляциясын қорғаудың жолдарын ұйымдастыруға болады. Сондықтан, жекелеген аймақтардың табиғи қоршаған орталарына кешенді талдау жасау арқылы, қорғау шараларының бағыттарының моделін жасауы жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Қазіргі кезде биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция (Биологиялық алуантүрлілік туралы конвенция, Рио-де-Жанейро, 1992); Биологиялық алуантүрлілікті қорғаудың жалпы европалық стратегиясы (1996); Биологиялық алуантүрлілік туралы Конвенцияда жер бетіндегі генетикалық қорларды сақтап қалудың стратегиялық бағыттарын нақтылап көрсетіп берді. Бұл күрделі мəселенің орындалуын қатал, қарама-қарсылы қысым жағдайында шешуге тура келеді. Мұндай жағдайда ерекше жəне сирек түрде кездесетін өсімдіктер мен жануарлар əлемін қорғау іс-шараларын жүргізу арқылы сақтау, ерекше өсіру мен сақтауды қажет ететін биологиялық түрлерді қорғау, ерекше қорғалатын табиғи аймақтарға репрезентативтік жүйе ұйымдастыру қажет болып табылады.
Әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде Қазақстанда биологиялық алуантүрлілікті сақтау жөнінде заңдар және ұлттық бағдарламалар жасалып, орындалуда [1, 2].
Қазақстан территориясы керемет ландшафт кешеніне ие: шөлден биік тауларға дейін және судың ішкі экожүйесіне дейін. Мемлекеттің қазіргі экономикасының өсуі және табиғи ресурстарды қарқынды пайдалану, келешекте аумақтардың табиғатын қорғау жүйесін жетілдіруді қажет етеді. Осы шарттар Қазақстан Республикасының ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды дамытуды жетілдіру (ЕҚТА), мемлекеттің биологиялық алуантүрлілікті сақтау жүйесін қалыптастыруы болып табылады. Қазақстан Республикасы конвенциялық мемлекет болғандықтан биологиялық алуантүрлілікті сақтау міндеттері жүктелген. ЕҚТА жөнінде заңдылықтар Республика конституциясында, Қазақстан Республикасының Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар заңында, 2030 жылға дейін ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды анықтау және дамыту концепциясында қаралған.
1997 жылы Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі стратегиясында, Қазақстан 2030 жылға дейін таза ауа және мөлдір суымен, жасыл мемлекетке айналуы тиіс делінген [3, 4].
Бұл мақсатқа жетудің бірден-бір жолы ЕҚТА жүйесін құру болып табылады. Басты міндет экожүйе тиімді, үздіксіз, сонымен қатар экологиялық элементтер қамтылған болуы керек.
Өсімдік түрлерін оның ішінде сирек кездесетін түрлерді қорғау мәселесі 1968 жылы Ленинградта өткен ботаникалық объектілерді қорғау жөніндегі бүкілодақтық жиналыста нақты жолға қойылған: 1) Аймақ флорасын толық есепке алу; 2) Қорғауды қажет ететін, сирек және жойылып бара жатқан түрлердің тізімін жасау және жариялау; 3) Сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктердің кездесу алаңдары көрсетілген нақты карталар жасау; 4) Сирек кездесетін өсімдіктерді және олардың тіршілік орталарын қорғау; 5) Сирек кездесетін өсімдіктердің ареалдарын және оның бөліктерін жоюға және тасымалдауға тиым салу, әкімшілік шаралар қолдануды қарастыру [5].
Жер бетінде биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың ғаламдық мақсаты зерттеушілердің алдына оны жан-жақты бағалауды міндеттейді, осыған байланысты сирек және жойылып бара жатқан өсімдіктерді зерттеу өзекті мәселе, түрдің биологиясын, популяция тіршілігін, өмір сүру ерекшелігін жан-жақты зерттегенде ғана сирек өсімдіктердің ценопопуляциясын қорғаудың жолдарын ұйымдастыруға болады. Сондықтан, жекелеген аймақтардың табиғи қоршаған орталарына кешенді талдау жасау арқылы, қорғау шараларының бағыттарының моделін жасау қажет.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Алғаш рет Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафтарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларға кешенді зерттеу жүргізілді. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйіне әсер етуші факторлардың негізгі көздері автотранспорт, өндірістік кәсіпорындар оның ішінде №1,2 ЖЭС екендігі және тұрмыстық қалдықтардың зиянды әсері анықталды.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйі анықталды.
Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлілікті сақтау және қорғау мониторгін жасалды.
Зерттелген қала ландшафттарының биоалуантүрлерін интродукциялаудың тиімді агротехникалық жолдары анықталды.
Зерттеу нәтижесінің теориялық құндылығы мен практикалық мәні.
Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлі түрлердің қазіргі күйіне әсер етуші факторларды анықтауы, экологиялық пәндерде оқыту әдістемесі болып табылады.
Әдістеме негізінде биоалуантүрліліктің экологиялық күйін білу аймақтың табиғи-ресурстық қорын бағалап, оларды тиімді пайдалану жолдарын ұйымдастыруға көмектеседі.
Есіл өзенінің төменгі ағысы аймақтарындағы биоалуантүрлілікке жүргізілген зерттеулердің мәліметтері іс-тәжірибеге енгізілуімен сипатталды. Алынған нәтижелер бойынша құрастырылған әдістеме жаратылыстану пәндерін оқытуда қосымша көмекші құрал ретінде пайдалануға мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Астана қаласы экожүйесіне, Есіл өзенінің төменгі ағысының биоалуантүрлілігіне әсер етуші экологиялық факторларды анықтау. Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйін бағалау және зерттеу Астана қаласы атмосфералық жағдайына талдау жүргізіп, зерттеу.
Зерттеу міндеттері.
-Зиянды заттарды шығару көздерін анықтау;
-Зиянды заттардың қоршаған ортаға әсерін зерттеу;
-Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың мөлшерін азайту
мүмкіндіктері;
-Астана қаласының атмосфералық ауа бассейнінің ластануын жоюдың экологиялық шектеу жолдарын анықтау.
Зерттеу жүргізуге алынған нысан. Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларды анықтау.
Зерттеу барысында Есілдің төменгі ағысының биоалуантүрлілігі туралы мағұлматтарды кіріктіру, олардың қазіргі экологиялық күйін анықтау, қорғау бағыттарын күшейту, экологиялық проблемаларды шешу жолдарын ашып көрсету. Бұл мәселердің шешімін биоалуантүрлілікті сақтау және қорғау мониторгін жасау бойынша жетілдіруге мол мүмкіндіктер бар.
Жұмыстың теориялық мазмұны.
-Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлілігіне әсер етуші факторларды саралау және анықтау
-Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрліліктің қазіргі күйін анықтау.
-Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлілікті сақтау және қорғау мониторгін жасау;
-Ұсынылған әдістемелік жүйедегі эксперименттің нәтижесін анықтау;
-Атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың мөлшерін азайту мүмкіндіктері;
-Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлерін интродукциялаудың тиімді агротехникалық жолдарын анықтау.
Зерттеу әдістемесі:
1.Озондалған суды биоиндикатор арқылы зерттеу тәжірибесі.
2.Су құбырындағы судың химиялық құрамын тексеру.
3.Судың кермектіліктілігін анықтау.
4.Судың құрамындағы құрғақ қалдықты анықтау.
5.Судың құрамындағы сульфат ионын анықтау.
6.Су құрамындағы нитратты спектрофотометрмен анықтаймыз.
7.Судың құрамындағы аммиакты спектрофотометрмен анықтау
8.Мыс, қорғасын, кадмий, мырышты анықтау.Су құрамындағы радионуклидтерді анықтау (жаңа әдіспен).
9.Топырақтағы ауыр металдарды анықтау.
10 Ауадағы шаңды анықтау.
11.Казгидромет мәліметіне және Астана облыстық СЭС мекемесі зертханасымен біріккен зерттеу жұмыстар қорытындысын талдау.
Қорғауға ұсынылатын негізгі мәселелер
1.Астана қаласының табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуандылығының экологиялық күйін анықтауы;
2. Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлі түрлерді анықтап, олардың қазіргі күйін экология пәнінде оқытудың мүмкіндігі;
3.Экология пәнінде Есілдің төменгі ағысындағы биоалуантүрлі түрлердің ареалы тарылған, қорғауды қажет етеді;
4.Экологиялық ахуалы нашарлаған қала ортасы табиғи және жасанды ландшафттарының биоалуантүрлі түрлерінің аумақта кең таралуына кері ықпалын тигізеді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі. Алынған мәліметтер колледж, университет студенттеріне оқылатын экология курсының сабақтарына енгізілуге болады. Дипломдық зерттеу жұмысының негізгі мазмұны бойынша қол жеткен негізгі тұжырымдар мен қорытындылар халықаралық және республикалық ғылыми-теориялық, практикалық конференцияларға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Дипломдық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Дипломдық материалдары 61 бет көлемінде ұсынылды. Дипломдық жұмыс: кіріспеден, 4 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады, оның ішінде отандық және шет ел авторларының әдебиеттерін қосқанда жалпы саны 45. Жұмыста 8-сурет және 17-кесте көрсетілген. Зерттеу объектілері құралдармен өлшеніп, қаралып, сынамалар реактивтермен сыналып, таразыда өлшеніп, нәтитжесі жазылып алынды.
1.ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қазақстанның климаты мен табиғат зоналары, өсімдіктері және
жануарлары
Қазақстан климаты. Қазақстан климатының шұғыл континенттілігі мен
құрғақшылығы географиялық орыны мен мұхиттан алыс жатуына байланысты. Солтүстігінде қоңыржай суық, жазы қоңыржай жылы, оңтүстігінің қысы жылы, жазы ыстық және құрғақ.
Қазақстанның кең байтақ аумағына байланысты, мемлекеттің түрлі аймақтарында ауа райы айтарлықтай өзгеше болуы мүмкін. Мысалға, оңтүстікте егін егу басталып жатқан кезде, солтүстік жерінде әлі қар жатып, боран соғып тұрады. [1,2]
Қазақстан климатының қалыптасуына арктикалық, қоңыржай теңіздік және тропиктік ауа массалары әсер етеді. Қазақстандағы ең суық ай- қаңтар. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -19°С (Петропавл), оңтүстікте -2°С (Дарбаза), кей күндері солтүстік-шығыста -54°С-ге дейін барады.
Қазақстанның ең жылы айы - шілде. Шілденің орташа температурасы - солтүстікте +19°С, оңтүстікте +28 °С -+30 °С, ең жоғарғы температура солтүстікте +41 °С, оңтүстікте +47 °С болып келеді.
Жиынтық радиация мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай 4200-5500 МДжм² тең. Қыста-ауаның қысымы жоғары. Жазда-ауа қысымы төмен. Қоңыржай, тропиктік, арктикалық ауа массаларды жыл бойы республика аумағында өтеді. [3,4,5]
Қазақстанда соғатын желдер: Сайқан, Ебі, Шілік, Арыстанды Қарабас, Қордай, Мұғалжар желдері. Жоңғар қақпасында үнемі жел соғып тұрады.
Қазақстан топырақ жамылғысы. Қазақстан территориясы үлкен болғандықтан, оның топырақ жамылғысы Қазақстан территориясы үлкен болғандықтан, оның топырақ жамылғысы күрделі және әр түрлі. Топырақ жамылғысының зоналар бойынша таралғаны айқын байқалады. Топырақ- табиғат компоненттерінің бірі. Қара топырақ құрамында қарашірік 9% кұрайды.
Қазақстан аумағы үш топырақ белдемдеріне бөлінген.
-Қара топырақ 9,5%. (52° с.е солтүстігінде)
-Қара қоңыр топырақ 34%. (52°-48° с.е аралығында)
-Қоңыр, сұр қоңыр топырақ 44%. (48° с.е. оңтүстікке қарай)
Әрбір табиғат белдемдері топырағымен ерекшеленіп, солтүстіктен-оңтүстікке қарай орманды дала, дала, шөлейт және шөл белдемдері болып ауысып отырады. Сонымен бірге табиғат белдемдерінде топырақ жамылғылары да, батыстан шығысқа қарай өзгереді [6,7] (кесте-1).
Кесте 1- Табиғат белдемдері топырақ жабындылары
Табиғат белдемдері
Дала топырақ жабындылары
орманды дала (республиканың жер көлемінің 0,4%-ын алып жатыр)
Орманның сұр топырағы, қара топырақ (қалыңдығы 75 см). Солтүстікте 9% шірінді, оңтүстікте 6% шірінді.
Кесте 2 жалғасы
1
2
дала
(республиканың жер көлемінің 29%-ын алып жатыр)
Қара және қызыл қоңыр; қою қызғылт кейде сортаң топырақты жерлер кездеседі. Топырағында 6% шірінді бар.
шөлейт
(республиканың шамамен жер көлемінің 14%-ын алып жатыр)
Ашық қара қоңыр, қызғылт-күрең, сор, сортаң. Топырағында 2-3% шірінді бар.
шөл
(республика жерінің шамамен 44%-ын алып жатыр) Жалпы жер көлемі 117 млн га.
Сұр, сор, кей жерлерде қоңыр, ашық-қызғылт, сұр-қоңыр топырақ кездеседі. Топырағында 1,0-1,2% шірінді бар.
Қазақстанның табиғат зоналары, өсімдіктері және жануарлары (кесте 2).
Кесте 2- Қазақстанның жазық бөліктерінің табиғи зоналарына қысқаша сипаттамасы
Табиғат зоналары
Климаттық жағдайлар
Өсімдіктері
Жануарлары
Орманды дала
Жазғы шілде +18 - +20° қаңтардың орташа температурасы -17°- 19° кейде -51°-53°. жауын-шашын 370-430 мм (300-350 мм) мөлшерінде
Бетеге, боз, бидайық, арпабас, қайың, қоңырбас, итқонақ, құлпынай, қияқ, қарағай, қияқ, ебелек, жоңышқа, қоян шөптер. Ормандарында қайың, емен, жөке, қандыағаш, көктерек және қарағайлар бар.
Саршұнақ, түлкі сұр тышқандар,елік, егеуқұйрық,көкек қосаяқтар, бұлан, тышқандар, қасқыр, сусар, тоқылдақ, қаз күйкентай, сұңқар қараторғай,шағала, Ормандарында тиін, құр, көлдерінде тырна, үйрек, шағала, ондатр.
Кесте 2 жалғасы
1
2
3
3
Дала
Климаты континентті. Шілдеде +18°+23° кейде +20°+24°, қаңтарда -16°-тан -17°-қа дейін, -14°-18°,-16°,-18° абсолюттік минимум минус 40°С жауын-шашын - 300 мм (220-310 мм)
Боз, бетеге, атқонақ, ебелек, еркекшөп, жайшөп, жусан, итмұрын, меңдуана, жанаргүл, бидайық, арпабас, қияқ, кұрақ, шайшөп, дәрілік валериандар.
Саршұнақ, қосаяқ,
алақоржын, қасқыр,борсық,суыр, қарсақ,ақбөкен.
Безгелдек,
тырна, бозторғай,
бүркіт,
батпақ құстары,қаз,
шағала,үйрек,
аққұтан,қызыл үйрек,сараалақаз,
аққу, дуадақ, торғай
Шөлейт
Орташа температура шілдеде +22° +24°(кейде +40°-қа дейін) қаңтарда-15°-17° (кейде -50°) жауын-шашын мөлшері 180 мм-ден 300 мм-ге дейін
Бетеге, жусан түймедақ, боздан, изен, ебелек, теріскен, көкпек, ши қамыс, кұрақ, тал, итмұрын, сексеуіл
Саршұнақ, қосаяқ, құм тышқаны, құм қояндары, күзен, түлкі, кесіртке, сұр жылан, ақбөкен, қарақұйрық, қалқан тұмсық, қара шұбар жылан. Құстар: бүркіт, бозторғай.
Шөл
Климаты өте континентті. Орташа температура шілдеде солтүстігінде +24° +26°С, оңтүстігінде +28° +30°С, жауын-шашын мөлшері 100-200мм.
Селеу, өлеңшөп, боз жусан, кұм бетегесі, еркекшөп, қоңырбас, құм түймедағы, жантақ, жыңғыл т.б. бар.
Тасбақа, кірпі, кесіртке, оқжыландар, улы өрмекші, бүйі, сарышаян, қарақұрт, ақбөкен, қарақұйрық.
1.2 Ақмола облысының физика-географиялық орнының ерекшелігі
Ақмола облысы Қазақстан Республикасының орталық бөлігінің солтүстістігінде Қазақтың аласа белді- бетегейлі даласы (Сарыарқа) мен Теңіз жазығының арасында орналасқан. Батысында Қостанай, теріскейінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды облыстарымен шектесіп жатыр. Көлемі- 146,2 мың шаршы км. Облыс халқының саны- 739,042 мың адам (1.07.2006 жылға дейінгі мәлімет). Облыс аумағының солтүстік бөлігін Көкшетау (Көкше тауы - 947 м), Жақсы жалғызтау (730 м), Жыланды (665 м), Зеренді (587 м) тауларымен бірге Көкшетау жотасының орта тұстары алып жатыр. Облыстың оңтүстік жағы - орташа биіктігі 300-400 метр болатын бұйратты, жон-жоталы жазық. Ақмола облысының солтүстік-батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы дала белдемінде орналасқан. Жерінің басым бөлігі абсолюттік биіктігі 400 м-ден аспайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының сілемдері (Сандықтану, Домбыралы, т.б. аласа таулар) орналасқан. Облыстың батыс, орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Оңтүстік-батысында Теңіз-Қорғалжын ойысы бар. Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр
[7,8,9].
Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Оңтүстік-шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар тізбегінен (100 - 500 м) тұрады. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофириттерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. Солармен бірге интрузивті (гранит, диорит, габбро т.б.) және эффузивті жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр.
Болашақтағы дамуының алғы шарттары өңірдің шикізат ресурстарын экспорттаумен ғана шектелмей, орта және жоғары технологиялық тауарлар мен сервистік қызметтерді жеткізуші ретінде де көріну мүмкіндігімен айқындалады [10.11].
1.3 Ақмола облысының табиғи- климаттық жағдайлары, өсімдіктері мен жануарлар дүниесінің биоалуандылығы
Аумақтың жер бедері әртүрлі: басым көп бөлігін жазық дала, ұсақ шоқылық жерлер, шамалы тармақталған және көлдік аңғарлар мен орман жамылған таулар алып жатыр.
Ақмола облысының климаты шұғыл континенталды, жазы ыстық та құрғақ болып келсе, қысы қатал. Облыстың ауа-райы шұғыл континентальды. Жазы қысқа және жылы, ал қысы ұзақ, ызғарлы желдері мен ұйытқыған борандары араласқан аязды болады. Ауаның ең төменгі температурасы минус -40°С жоғары, ең жоғарғы температурасы + 40°С жетеді.
Тұрақты қар жамылғысы қарашаның ортасында қалыптасып, оңтүстігінде 130-140 күн, солтүстігінде 150-155 күн жатады. Қардың орташа қалыңдығы 20 -22 см. Солтүстігінде жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 400 мм, оңтүстігінде 250 мм. Облыста солтүстіктен оңтүстіке қарай қара қоңыр, қоңыр, ашық қоңыр топырақ белдемдері бірін-бірі алмастырады. Олардың көпшілігі жыртылған [12.13,14]. .
Өзен-көлдері. Ірі өзендері Есіл, оның салалары - Қалқұтан, Жабай, Терісаққан, Нұра, Сілеті, Өлеңті, Құланөтпес, т.б. Облыста көл көп, олардың 94-і тұщы. Ірі тұщы көлдері Қорғалжын, Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар, т.б. Ірі тұзды көлдері Теңіз, Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сары оба және Астана, Сілеті бөгені бар. Олардан басқа жер суғаруға арналып 37 тоған салынған, жалпы су көл. 180,6 млн м[3]. Қорғалжын көл жүйесін сумен толықтыру және Астананың өнеркәсібін сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70 - 74 млн м[3] Ертіс суы беріледі.
Жер қойнауы. Облыс аумағында құрамының өзгешелігімен және ауқымдылығымен ерекшеленетін алтын, күміс, уран, молибден, техникалық алмаз, каолин мен мусковит, сондай-ақ темір рудасы, тас көмір, доломит, жалпы пайдалы қазбалардың мол кені, минералды су мен емдік саз-балшықтардың орындары шоғырланған. Баланстық қорлардың өлшемдік құндылығы шамамен 20 млрд. АҚШ долларын, ал болжамды ресурстар - 100 млрд. АҚШ долларын құрайды.
Топырағының механикалық құрамы ауыр, тұзды және су өткізгіш. Жер қойнауы құнарлы қарапайым қара топырақты және механикалық құрамы ауыр және тұзды, бозғылт түсті және төменгі су өткізгіштігімен ерекшеленеді. Кен байлықтарынан алтын, уран, боксит, сүрме, мыс, молибден, кобальт, көмір, каолин сазы, кварц құмы, құрылыс материалдары т.б. өндіріледі [3,4,5] .
1.4 Ақмола облысының табиғаты, өсімдіктері мен жануарлар
дүниесінің биоалуандылығы.
Өсімдіктері әсіресе облыстың солтүстік бөлігінде өзінің алуан түрлігімен және тиісті ландшафтымен, атап айтқанда қарағайлы-қайыңды ормандарымен және тау беткейлерін көмкерген түрлі өсімдіктерімен ерекшеленеді. Таулы қарағайлы орман - облыстың байлығы.
Облыстың жануарлар әлемі өзінің айтарлықтай молдылығымен және әртүрлігімен ерекше көзге түседі: сүтқоректілердің -55 түрі, құстың -180, балықтың - 300 түрі мекендейді.
Флора мен фаунасы. Өсімдіктің 73 тұқымдасы, 800-ден астам түрі кездеседі. Негізінен алғанда қылқан, селеу, бетеге, далалық жоңышқа, таспашөп, жебіршөп, қазтабан, сәбізшөп, жусан, т.б. өзен жайылмалары мен көл жағалауында астық тұқымдас және әр түрлі шөп аралас шалғын, ұсақ шоқыларда шоқ қарағай, қайың, көктерек, түрлі бұталар өседі. Облыс табиғатына сәйкес мұнда сүтқоректілердің 55, құстың 80, бауырымен жорғалаушылардың 8, қосмекенділердің 3, балықтың 30 түрі мекендейді.
Облыстың солтүстігіндегі ормандарда бұлан, сібір елігі, сілеусін, ақкіс, ақ қоян, тиін, еуропа кірпісі, орман құстары (құр, аққұр, тоқылдақ т.б.), жыртқыш құстар (қарақұс, шаңқылдақ қыран, кезқұйрық, жамансары, күйкентай, жағалтай), сауысқан, алақарға, жауқара, т.б. кездеседі. Су құстарынан қоқиқаз, қаз, үйрек, т.б., бауырымен жорғалаушылардан сарыбас, өрнекті қарашұбар жылан, сұр жылан, секіргіш кесіртке, т.б. мекендейді.
Суларында мөңке, оңғақ, лақа, алабұға, торта, шортан, аққайран өседі. Қорғалжын, Ерейментау, Атбасар мемлекеттік қорықтары бар
Сирек кездесетін түрлері -арқарлар, бүркіттер, дрофтар, тырналар, жазық қырандары, пеликандар, қоқиказдар -Қызыл кітапқа енген. Оларды қорғау үшін Қорғалжын мемлекеттік қорығы жұмыс істеп жатыр.
Жасыл әлемінің аумағы 4391,6 га. Оның жер қойнауында алтын, уран, сүрме, боксит, мыс, қоңыр көмір, молибден, кобальт, каолин сазы, кварц құмы және т.б пайдалы қазбалары бар [13,14,15].
1.5 Есіл мен Нұра өзенінің экологиялық сипаттама
Облыста республика халқының 4,9%-ы тұрады. Солтүстік және орталық аудандарда халық жиі қоныстанған. Есіл өзенінің жоғарғы ағысындағы дала белдемінде орналасқан. Жерінің басым бөлігі абсолюттік биіктігі 400 м-ден аспайтын аласа белесті, ұсақ төбелі жазық. Солтүстігінде Көкшетау қыратының сілемдері (Сандықтау, Домбыралы, т.б. аласа таулар) орналасқан. Облыстың батыс, орталық, шығыс бөліктерін Есіл, Атбасар, Сілеті жазықтары алып жатыр. Оңтүстік-батысында Теңіз - Қорғалжын ойысы бар.
Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Оңтүстік-шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар тізбегінен (100 - 500 м) тұрады. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, альбитофириттерінен, әктастарынан, конгломераттарынан түзілген. Сонымен, бірге интрузивті (гранит, диорит, габбро, т.б.) және эффузивті жыныстар кең таралған. Байырғы жыныстарды неоген мен төрттік дәуірлердің сарғылтым шөгінділерінің қалың қабаттары жауып жатыр.
Нұра өзені. Туған табиғатымыздың тұнық күйінде сақталуына үлен әсер етіп отырған, экология-экономикалық дамуының қоршаған ортаға барынша зиянды техногендік сипаты. Басқаша айтсақ, экономикалық дамудың техногендік түрі - табиғат ресурстарын тез және орны толмайтындай мол пайдалану, жер қойнауындағы қазба байлықтарын қарақшылықпен игеру, топырақ, орман, су қорларын рәсуа ету, қоршаған ортаны газ, түтін және басқа да өнеркәсіптік зиянды қалдықтармен ластау болып табылады.
Техногендік кесапаттардың зардабы Нұра өзенінің орны толмас зиян әкелуде. Осыдан біраз жыл бұрын мамандар Нұра өзенінің Теміртау қаласының өндірістік аймақтарынан шыққан сынап қалдықтарының қосылып кеткендігі туралы дабыл қаққан болатын. Бұрын өндірістік сынап қалдықтарын Нұра өзенінің бойындағы Самарқант және Ынтымақ су қоймаларының түбінде өскен тал ұстап қалатын. 2004 жылы болған қатты су тасқыны кезінде өзен суына қосылған сынап қорық көлдеріне дейін жеткен.
Нұра өзені бассейніндегі су деңгейінің төмендеуі мен ондағы сынаппен ластануға байланысты қалыптасқан экологиялық жағдай қашанда қоғам назарында. Мамандардың бұл өңірдегі экологиялық жағдайға бұлайша алаңдаушылық танытуының өзіндік мәні бар. Себебі, Нұра өзені көп жылдар бойына Қорғалжын табиғи қорығы мен Теңіз-Қорғалжын көлдері су жүйесінің негізгі көзі саналып келген. Бері келе түрлі климаттық және антропогендік жағдайлардың орын алуына және өзеннің тасуына байланысты, ол өзі құятын көл деңгейінің де тасып, кейде азайып кетуіне әсер етуде. Ондай жағдай тиісінше суда мекендейтін құстардың тіршілік етуіне қауіп төндіреді.
Мамандардың пікіріне сүйенсек, бұрынғы Нұра өзені Теңіз көлін қажетті мөлшердегі сумен қамтамасыз етіп келсе, қазір мұндағы қалыптасқан экологиялық жағдайға байланысты оның мөлшері де едәуір азайған. Мәселен, кейінгі жылдары көлге 500 млн. текше метрдей ғана су келеді. Ал, негізінен оның мөлшері кемінде 1 млрд. текше метрге жетуі керек екен. Судың аз келуі салдарынан тек соңғы жылдардың өзінде Қорғалжындағы көлдер жүйесінің деңгейі жарты метрге, яғни екі есеге дейін төмендеген. Осыдан келешекте олардың сорланып, тіпті кеуіп кету қаупі төніп тұр.
Нұра өзенінің түбіндегі сынап Теміртау қаласындағы бұрынғы ацетальальдегид өндіретін Карбид өндірісінің ластауы салдарынан Нұраға тасталынған сынаптың көп мөлшері алғашында өзеннің, кейін келе оның арналарының ластануына әкелді. Ал, Нұра өзені Астананың қаласының маңында орналасқандықтан, бұл жағдай қаланы таза сумен қамтамасыз етуге, сонымен бірге қаланың табиғи және жасанды биоалуантүрлілігіне де кері әсерін тигізеді. Міне, осы жағдай Қорғалжын қорығының басты мақтанышына айналған Теңіз көліне, ондағы тіршілік иелеріне де нұқсан келтіреді. Теңіз көлі Тірі көлдер деп аталатын халықаралық жүйеге енгізілген Қазақстандағы бірінші көл. Яғни, ол әлемдегі осындай 24 бірегей табиғат інжу-маржанының қатарына кіреді [15,16].
1.6 Астана қаласының жер бедері және тектоникалық құрлымы
Астана каласы Есіл өзенінің жағалауындағы жазықта және ішінара өзен аңғарында орын тепкен. Аумақтык жер бедері ені мен биіктігі байқалмайтын жазық болып келуімен сипатталады. Мұндағы ойдым-ойдым көлтабандарда ғана қар суы мен көл немесе сор сазда уытты көлшіктер пайда болады. Қала қуаң дала белдеуінде, оның күңгірт қоңыр, қоңыр топырақты, бетегелі-селеулі ішкі қуаң белдеуінде орналасқан. Топырақ жамылғысы біртекті емес, алуан сипатты. Қала орналасқан өңірдің 23 аумағын жадағай толқынды, суайырықты жазықтық алып жатыр. Қала аумағының жер бедерінен айтарлықтай кең немесе көзге шалынардай өр байқалмайды, мұндағы геморфологиялық бөлшектер бір-біріне ұласа жалғасып кете барады. Жазық Есіл өзеніне қарай аздап еністеу болып келеді.
Ауа райы қоңыржай, қаңтардың орташа температурасы - 14-18, шілде де -20-24°С. Қыс аязы 40 -қа дейін, жазы ыстық, 35 градус, шаңды желдер болады. Жылылықтың жалғасуы 194-202 күн, суықтың жалғасуы 163-171 күн. Аяздың болмауы 105-130 күнге созылады. Жылдық жауын-шашын 200-300 мм.
Ең ірі өзендері-Есіл, Нұра, көлдері-Теңіз, Қарасор, Қорғалжын, Балықтыкөл, Қыпшақ. Облыста көл көп, олардың 94-і тұщы. Ірі тұщы көлдері Қорғалжын, Қожакөл, Шолақшалқар, Балықтыкөл, Ұялышалқар, т.б. Ірі тұзды көлдері Теңіз, Керей, Итемген, Қыпшақ, Мамай, Үлкен Сарыоба және Астана, Сілеті бөгені бар. Олардан басқа жер суғаруға арналып 37 тоған салынған, жалпы су көл. 180,6 млн. м[3]. Қорғалжын көл жүйесін сумен толықтыру және Астананың өнеркәсібін сумен қамтамасыз етуді жақсарту үшін Нұра өзені арқылы 70 - 74 млн. м[3] Ертіс суы беріледі [17].
1.7 Ландшафтың биоалуандылығы және оларды сақтау
Биоалуантүрлілік - адамзатты шексіз ұзақ уақыт энергетикалық, техникалық және басқа ресурстармен қамтамасыз етудің жалғыз көзі. Биоалуантүрліліктің экожүйедегі байланыстарының толық болуының шарты және негізгі факторы бола отырып, оның ең маңызды қасиеті - тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Тірі материя ең маңызды үш деңгейге сәйкес келеді: ағзадан төмен-молекулалық, клеткалық, ұлпалық және мүшелер жүйесіндегі деңгейлерді біріктіреді. Организмдік - жүйені құрайды. Организмнен жоғары - популяциялық түр жүйесін, экологиялық жүйені және биосфераны қамтиды. Біздің планетамыздың түрлерінің нақты санын ешкім нақты мәнімен келтіріп бере алмайды. Бірақ жануарлардың түрлерінің саны өсімдіктер мен саңырауқұлақтарының санынан әлдеқайда басым. Соның ішінде жануарлардың арасында бунақденелілердің түрлері өте көп. Олардың саны өсімдіктер мен микрофлораның санынан басым түседі. Түрдің қалыптасуы олардың құрылымы мен өсімтал ұрпақ беру мүмкіндігіне байланысты. Әр түрге жататын даралар бір бірінен сыртқы пішіні, мінез-құлқы, физиологиясы бойынша бір біріне мүлдем ұқсамайды.
Генетикалық биоалуандылық дегеніміз -түрдегі әрбір дараға тән генетикалық жиыны. Бұл әртүрлі қасиеттерге ие болудың көрінісі. Әрбір адамға көптеген ерекше генетикалық көрсеткіштер тән. Жануарлардың генетикалық әртүрлілігі өзгерісі көптеген факторларға тәуелді. ХІІ ғасыр бойы адамзат жануарлардың ерекшеліктерін бақылап, пайдалы жағын бөліп көрсеткен. Генетикалық әртүрлілікті пайдаланып қазіргі кезде үй жануарларының сұрыпталуының арқасында жасанды қолтұқымдарын шығаруда. Алайда тек біздің ғасырымызда селекция саласында үлкен сапалы өэгеріс пайда болды. Ол гендік инжинериямен тығыз байланысты.
Экологиялық биоалуандылық -түрдің даралары таралған белгілі бір аймақты қамтитын және биотикалық қауымдастықтың бір бөлігі болуы керек. Осының арасындағы байланысты экологиялық алуантүрлілікке жатқызуға болады. Орта -организмнің өсіп-көбеюіне, тіршілігіне, дамуы мен таралуына тікелей немесе жанама әсер ететін қоршаған орта компоненттерінің жиынтығы, яғни особьты (полуляцияны, қауымдастықты) қоршап, оған әсер ететін факторлардың бәрі. Тірі организмдер-ашық жүйелер, сондықтан қоршаған ортамен зат және энергия арқылы алмасып отырады. Организмдер үнемі өзгеріп тұратын қоршаған ортаның әсерін сезініп, өздері де осы жағдайларды өзгертіп тұрады. Организмге әсер ететін кез-келген орта жағдайларын немесе орта компоненттерін экологиялық факторлар деп атайды [17,18].
Экологиялық факторлар тірі организмдердің тіршілігіне, санына (молдығына), географиялық таралуына тікелей немесе жанама әсер етеді.
Экологиялық факторлар табиғаты бойынша және тірі организмдерге әсер етуі бойынша әр түрлі. Барлық факторларды шартты түрде үлкен 3 топқа бөледі -абиотикалық, биотикалықжәне антропогендік (немесе антропикалық).
Абиотикалық факторлар-тірі организмдерге тікелей немесе жанама әсер ететін өлі табиғат факторлары. Оларға климаттық (температура, ауа қысымы, жел, ылғалдылық, жарық т.б.), атмосфералық (атмосфераның химиялық қүрамы), топырақ (эдафикалық), геоморфологиялық, гидрологиялық және басқалары жатады. Биотикалық факторлар-бұл тірі табиғат факторлары, тірі организмдердің бір-біріне әсерінің барлық түрлері. Бұл әсерлер өсімдіктер (фитогенді), жануарлар (зоогенді), саңырауқұлақтар және микроорганизмдер тарапынан болуы мүмкін. Тірі организмдер қорек (өсімдіктер-фитофаг-жануарлар үшін, жануарлар-жыртқыштар үшін), тіршілік ету ортасы (паразиттер үшін - иесі, үлкен өсімдіктер (эпифиттер үшін) болып, көбеюге (өсімдіктер тозаңдатқыштары) немесе химиялық, физикалық және басқадай да әсері болуы мүмкін.
Биотикалық факторлар тікелей -бір организмдердің екінші бір организмдерге тікелей әсері (кейбір өсімдіктердегі паразитті шырмауықтар) және жанама (қоршаған өлі табиғаттың өзгеруі арқылы) болып бөлінеді. Мысалы, шыршаның қалың бұтақтары топыраққа көлеңке түсіріп, төмендегі өсімдіктерге жарықты аз өткізіп, шөптесін өсімдіктердің өсуіне әсер етеді. Кейбір есімдіктердің зат алмасуы нәтижесінде ортаға химиялық заттар (фитоцидтер, гликозидтер, эфир майлары) бөлуі арқылы әсер етуі. Мұны аллелопатия деп атайды (бидайық тамыр сабағы арқылы топыраққа токсиндер бөліп, мәдени өсімдіктердің түқымының өнуін нашарлатады). Экология ғылымы ең маңызды биоалуантүрлілік туралы ғылымды зерттейді. Табиғаттағы барлық биологиялық процестер биосфера мен экожүйелерден тыс жүрмейді. Осыдан биоалуантүрліліктің үш үлкен бұтағы тарайды. Әрбір бұтағы деңгейлерге бөлінеді. Биоалуантүрліліктің әр деңгейі бөлімдерге бөлінеді. Бұл бөлімдерде биоалуантүрлілік әртүрлі тірі ағзалардың арасындағы ерекше туындысы ескеріледі. Олардың арқасында көрсеткіші құрылады, қоршаған ортаға төзімділікті қамтамасыз етеді [3,4,15,19] .
Биоалуантүрліліктің жоғары деңгейде көптеген әртүрлі экожүйелер және ландшафтар орналасады. Табиғатта біртекті мекен орталары болмайды. Түрлердің санының күрт төмендеуі мен түрлердің жойылу себептері алуан түрлі. Көбінесе олар мекен ету ортасының өзгеруі немесе бұзылуымен байланысты. Омыртқалы жануарларға қатысты алсақ бұл факторға түрлердің жойылуының 60 пайызы жағдайлары сәйкес келеді. Екінші орында шектен тыс пайдалану, содан кейінгі орында азық қорының кемуі, зиянкестерді жою және кездейсоқ жемтік тұр. Экологиялық мәселелерді және биологиялық алуантүрлілікті сақтаудың бір жолы - Қызыл кітап. Табиғи ресурстары мен табиғатты қорғаудың халықаралық одағы (МСОП) бүкіл планетаның Қызыл кітабын құрастырған. Қазақстанның Қызыл кітабын шығаруы, республикамыздың өте сирек жануарларын сақтап қалу және оны қорғаудағы рөлі өте зор. Экономикалық проблемаларды шеше отырып, біз өзімізді қоршаған ортаның қал-жағдайын естен шығармауымыз керек. Ғылым мен техниканың алға басуы адам мен табиғат арасында үндестіктің болу қажеттілігіне еріксіз ой тоқтаттырады. Қызыл кітапқа енген аң мен құстарды, өсімдіктерді біле отырып, біз оны зерттеуші ғалымдарға көмектесеміз. Қызыл кітап әрбір отбасы мектептің кітап сөресінде тұруға тиісті. Сол арқылы біз оларды қорғауға үлес қосатын боламыз. Қазақстанның Республикасының Қызыл кітабы Жануарлар дүниесін қорғау, өсімін молайту және пайдалану туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес жасалған және республика аумағында сирек кездесетін, саны азайып келе жатқан әрі құрып кету қатері төніп отырған жануарлар мен өсімдіктер түрлерінің жай-күйі туралы мәліметтерді, оларды зертеу, қорғау өсімін молайту және ұтымды пайдалану жөніндегі қажетті шаралардың жиынтығы бар негізгі құжат болып саналады. Қазақстан Республикасының Қызыл кітабы сонымен қатар жануарлар мен өсімдіктер дүниесі мемлекеттік құрамдас бөлігі болып табылады [2,6,19,20] .
Есіл өзенінің төменгі алабының ауа-райының жағдайы біркелкі емес: жыл бойы ауа жылуының үлкен ауытқуын, жел, жауын-шашынды көрсетеді. Өңірдің климаты континенттік - жазы ыстық, әрі құрғақ, қысықарлы суық, жылдық жалпы орта температура 8,4-8,90С. Климат жалпы континентталды болғанымен көктем-жаз айларындағы ұзақ жылы кезең әртүрлі (күріш, жүгері, көкөніс-бақша тағы басқа) суармалы дақылдар егуге өте қолайлы жағдай қалыптастырады. Соңғы жылдары ауаның құрғақтығы күшеюі, табиғи өсімдіктердің азғындауы тұзды шаң суыратын желдің жиілеуі климат режимінің өзгере бастағанын көрсетеді. Бұл жағдай егіннің өнімі мен оның сапасына, табиғи мал азықтық шөптердің өніміне, жалпы тірі табиғатқа зиянды әсерін тигізіп тұр.
19ғасыр: А.Гумбольт (1807),ғылымғы ландшафт физиономиясын өсімдіктердің сыртқы қалпымен анықтауға болады деген пікір енгізді.
В.В.Докучаев: барлық ауыл шаруашылығының табиғи факторлары - су, ауа, топырақ, өсімдік және жануар әлемі - соншалықты бір - бірімен тығыз байланысты, оларды біз ешқашан басқара алмаймыз [ 5,6,21]
Л.Г.Раменский әрбір ландшафттың төмендегідей жалпы ерекшеліктері болады деп есептеді:
1) орналасу орнына қарай жоғары бөлігінің және оған тиісті эпифацияның заңдылыққа сай біркелкі бөлшектенуі,
2) барлық кешеннің шығу тегінің және дамуының тұтастығы
3) Эпифациялар арасындағы өзара әрекеттестік, өзара тең ұштастық,
4) барлық кешенге арналған жалпы негізгі заңдылық.
Ол ландшафттың толық өрістеуіне, ландшафттың сипатына қарай өзіне тән барлық кешеннің орналасуы үшін тиісті жер қажет екендігін атап көрсетті. Л.Г.Раменский шатқал деп атайтын эпифация аралық кешендерге жіктеді. Л.Г.Раменский ғылымға эпифация және жайылма меже туралы ұғымды енгізе отырып, ландшафт морфологиясы деген идеяны дамытты.
Сурет 1. Табиғи ландшафты
Ландшафт дегеніміз- геологиялық негізі, рельеф типі, климаттық, гидрологиялық режимдері, топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінен тұратын биоценоздары бірдей болып келетін біртекті табиғи территориялық комплекс. Оның нақты қасиеттеріне жататын белгілері мыналар:
1) көршілес жатқандарынан өзіндік ерекшеліктері арқылы дараланатын жаратылысы біртекті территория болу керек;
2) пайда болған күнінен бастап бүкіл даму тарихында өзіне ғана тән ерекшелігі болу керек;
3)геологиялық құрылымында, рельеф типінде жаратылыстық айырма болмау керек, литогенді негіз бен геоморфологиялық комплекстің өзгеріске ұшырауы ландшафты да өзгертеді, сапасын, морфологиялық құрылымын түрлендіреді, сыртқы белгілерін анықтай түседі;
4)әрбір ландшафт құрылысының морфологиялық құрылымы қайталанбайтын тізбектерден тұру керек;
5) ландшафтың барлық компоненттері мен морфологиялық құрылысының құрамдас бөлшектерін құрайтын табиғи территориялық комплекстердің тізбектелуінде зоналық, секторлық және биіктік белдеулік айырма болмау керек, өйткенгі ландшафт зоналық, секторлық және биіктік белдеулік факторлардың тұтас қатар әрекет етуі нәтежиесінде қалыптасады. [8,9,21,22]
2 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ
АСТАНА ТӨҢІРЕГІ ЛАНДШАФТАРЫНЫҢ БИОАЛУАНДЫЛЫҒЫ ЖӘНЕ ФИЗИКА - ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫНА СИПАТТАМА
2.1 Астана қаласының физика- географиялық, климаттық жағдайы
Зерттеуші аймағымыз - Астана қаласы. Сарыарқаның солтүстік - батыс бөлігінде, Есіл өзенінің жоғарғы ағысында, дала белдемінде орналасқан. Жалпы, Астана қаласы Қазақстан Республикасының солтүстігінің орталығында, қазақтың ұсақ шоқысы физикалық географиялық Теңіз жазықтығында орналасқан. Облыс территориясының ауданы 121,7 мың км. Солтүстігінде Солтүстік Қазақстан, шығысында Павлодар, оңтүстігінде Қарағанды, батысында Қостанай аудандарымен шектеседі. Геоэкологиялық зерттеудің ғылыми-практикалық мүмкіндігін табиғи антропогендік геосистеманы ландшафтты шекарасындағы табиғи ортаның экологиялық тұрақтылығының бұзылуын уақытында анықтауымен шектеледі. Әсіресе геоэкологияның қолайлы мүмкіндіктері - бұл геосистеманың жергілікті табиғи жағдайының есебінде халық шаруашылығының кешеннің өнеркәсіптерінің экологияның жағынан орналасуы шешілген, ғылыми дәлелденген ұсынысты өңдеуді ашады. Ландшафттың экологиялық карталары, табиғи-экологиялық және экологиялық шаруашылықты аудандастыру схемасын құрайды. Облыстың батыс жағында Есіл өзеніне дейін Торғай үстіртінің шығыс шеті еніп жатыр. Есіл өзенінің оң жағалауы Атбасар, сол жағалауы Теңіз жазықтарымен шектеседі. Оңтүстік-шығысында орманды, көркем Ерейментау өңірі орналасқан. Оның негізгі бөлігі жартасты, қырқалар тізбегінен (100 - 500 м) тұрады. Жерінің геологиялық құрылымы каледон және герцин қатпарлығы кезеңінде қалыптасқан. Палеозой дәуірінің соңында континенттік түзілу кезеңі басталды. Өте ұзақ мерзімге созылған тегістелудің нәтижесінде пайда болған таулы өлке мезозой дәуірінде бірте-бірте қыраттарға айналды. Облыс жері негізінен палеозойдың метаморфтанған тақтатастарынан, кварциттерінен, құмтастарынан, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz