Гүлді өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы
КІРІСПЕ
1.ГҮЛДІ ӨСМІДІКТЕР КЛАССИФИКАЦИЯСЫ МЕН СИСТЕМАТИКАСЫ
1.1 ЖАБЫҚ ТҰҚЫМДЫЛАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1.2 ГҮЛДІ ӨСІМДІКТЕРДІҢ ТОПТАРҒА БӨЛІНУІ
2. ГҮЛДІ ӨСІМДІКТЕРДІҢ ТОЗАҢДАУЫ
2.1 ӨСІМДІКТЕР СПОРОГЕНЕЗІ МЕН ГАМЕТОГОНЕЗІ
2.2 ЖАБЫҚ ТҰҚЫМДЫЛАРДЫҢ КӨБЕЮ МҮШЕЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
2. 3 ГҮЛДІҢ ҚЫЗМЕТІ МЕН ТҮРЛЕРІ. ГҮЛДIҢ ФОРМУЛАСЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.ГҮЛДІ ӨСМІДІКТЕР КЛАССИФИКАЦИЯСЫ МЕН СИСТЕМАТИКАСЫ
1.1 ЖАБЫҚ ТҰҚЫМДЫЛАРДЫҢ СИПАТТАМАСЫ
1.2 ГҮЛДІ ӨСІМДІКТЕРДІҢ ТОПТАРҒА БӨЛІНУІ
2. ГҮЛДІ ӨСІМДІКТЕРДІҢ ТОЗАҢДАУЫ
2.1 ӨСІМДІКТЕР СПОРОГЕНЕЗІ МЕН ГАМЕТОГОНЕЗІ
2.2 ЖАБЫҚ ТҰҚЫМДЫЛАРДЫҢ КӨБЕЮ МҮШЕЛЕРІ МЕН ӘДІСТЕРІ
2. 3 ГҮЛДІҢ ҚЫЗМЕТІ МЕН ТҮРЛЕРІ. ГҮЛДIҢ ФОРМУЛАСЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Жабық тұқымдылар бөлiмi осы кездегi өсiмдiктер дүниесiнiң iшiндегi жақсы жетiлгендерiнiң бiрi. Оларда 250000- дай түр бар.
Жабық тұқымды өсiмдiктерде гүл көбею мүшесi болып табылады.Осы гүлдерде аталықтар мен аналықтар жетiледi. Аналықтың жатынында тұқым бүршiктерi орналасады. // Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;//
Жабық тұқымдылардың гүлдерiнiң бiр- бiрiнен мөлшерi, пiшiнi, түсi және құрылысы жағынан айырмасы болады. Бiр жабық тұқымдылардың гүлдерi желмен тозаңдануға, ал екiншiлерi насекомдармен тозаңдануға бейiмделген. Қандай жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң дәндерi аналықтың аузына келiп түседi. Осы жерде олар өсiп тозаң түтiктерiн түзедi. Тозаң түктерi арқылы аталық жыныс клеткалары тұқым бүршiгiне өтедi. Осы жерде тозаң түтiгiндегi екi аталық жыныс клеткасының бiрi жұмыртқа клеткасын ұрықтандырады. Ал екiншi аталық жыныс клеткасы тұқым бұршiгiнiң ең үлкен орталық клеткасымен қосылады. Ұрықтанудың тек гүлдi өсiмдiктерге тән мұндай түрiн қосарланып ұрықтану деп атайды. Сонымен, ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан ұрық пайда болады. Орталық клетка екiншi аталық жыныс клеткасымен қосылып ұлғайып эндосперм түзедi. Онда ұрыққа қажеттi қор затары жиналады. Тұқым бұршiгiнен тұқым, ал жабынның қабырғаларынан жемiс қап түзiледi. // Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. //
Жабық тұқымды өсiмдiктерде гүл көбею мүшесi болып табылады.Осы гүлдерде аталықтар мен аналықтар жетiледi. Аналықтың жатынында тұқым бүршiктерi орналасады. // Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;//
Жабық тұқымдылардың гүлдерiнiң бiр- бiрiнен мөлшерi, пiшiнi, түсi және құрылысы жағынан айырмасы болады. Бiр жабық тұқымдылардың гүлдерi желмен тозаңдануға, ал екiншiлерi насекомдармен тозаңдануға бейiмделген. Қандай жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң дәндерi аналықтың аузына келiп түседi. Осы жерде олар өсiп тозаң түтiктерiн түзедi. Тозаң түктерi арқылы аталық жыныс клеткалары тұқым бүршiгiне өтедi. Осы жерде тозаң түтiгiндегi екi аталық жыныс клеткасының бiрi жұмыртқа клеткасын ұрықтандырады. Ал екiншi аталық жыныс клеткасы тұқым бұршiгiнiң ең үлкен орталық клеткасымен қосылады. Ұрықтанудың тек гүлдi өсiмдiктерге тән мұндай түрiн қосарланып ұрықтану деп атайды. Сонымен, ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан ұрық пайда болады. Орталық клетка екiншi аталық жыныс клеткасымен қосылып ұлғайып эндосперм түзедi. Онда ұрыққа қажеттi қор затары жиналады. Тұқым бұршiгiнен тұқым, ал жабынның қабырғаларынан жемiс қап түзiледi. // Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. //
1. Moore RT. (1980). "Taxonomic proposals for the classification of marine yeasts and other yeast-like fungi including the smuts". Botanica Marine 23: 361–73.
2. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
3. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
4. Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
5. Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
6. Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
2. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
3. Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
4. Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
5. Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
6. Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
Мазмұны
КІРІСПЕ
1.Гүлді өсмідіктер классификациясы мен систематикасы
1.1 Жабық тұқымдылардың сипаттамасы
1.2 Гүлді өсімдіктердің топтарға бөлінуі
2. Гүлді өсімдіктердің тозаңдауы
1. Өсімдіктер спорогенезі мен гаметогонезі
2. Жабық тұқымдылардың көбею мүшелері мен әдістері
2. 3 гүлдің қызметі мен түрлері. Гүлдiң формуласы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жабық тұқымдылар бөлiмi осы кездегi өсiмдiктер дүниесiнiң iшiндегi
жақсы жетiлгендерiнiң бiрi. Оларда 250000- дай түр бар.
Жабық тұқымды өсiмдiктерде гүл көбею мүшесi болып табылады.Осы
гүлдерде аталықтар мен аналықтар жетiледi. Аналықтың жатынында тұқым
бүршiктерi орналасады. Шварцман С.Р., Материалы к истории
микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
Жабық тұқымдылардың гүлдерiнiң бiр- бiрiнен мөлшерi, пiшiнi, түсi және
құрылысы жағынан айырмасы болады. Бiр жабық тұқымдылардың гүлдерi желмен
тозаңдануға, ал екiншiлерi насекомдармен тозаңдануға бейiмделген. Қандай
жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң дәндерi аналықтың аузына келiп
түседi. Осы жерде олар өсiп тозаң түтiктерiн түзедi. Тозаң түктерi арқылы
аталық жыныс клеткалары тұқым бүршiгiне өтедi. Осы жерде тозаң түтiгiндегi
екi аталық жыныс клеткасының бiрi жұмыртқа клеткасын ұрықтандырады. Ал
екiншi аталық жыныс клеткасы тұқым бұршiгiнiң ең үлкен орталық клеткасымен
қосылады. Ұрықтанудың тек гүлдi өсiмдiктерге тән мұндай түрiн қосарланып
ұрықтану деп атайды. Сонымен, ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан ұрық пайда
болады. Орталық клетка екiншi аталық жыныс клеткасымен қосылып ұлғайып
эндосперм түзедi. Онда ұрыққа қажеттi қор затары жиналады. Тұқым бұршiгiнен
тұқым, ал жабынның қабырғаларынан жемiс қап түзiледi. Биология:Жалпы
білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
1.Гүлді өсмідіктер классификациясы мен систематикасы
1.1 Жабық тұқымдылардың сипаттамасы
Гүлді өсімдіктер, жабық тұқымдылар (Magnolіophyta немесе Angіospermae)
– өсімдіктердің ең жоғарғы тобы. Бұлардың ашық тұқымдылардан айырмашылығы –
тұқым бүршігі жатын ішінде жетіледі. Гүлді өсімдіктер барлық құрлықта
өседі, суда кездесетін түрлері де бар. Биікте бірнеше мм-ден (балық оты)
150 м-ге (эвкалипт) дейін, шырмауықтар 200 м-ден асады. Олардың жалпы
морфологиялық, анатомиялық, эмбриолиялық белгілері ұқсас болғанымен,
өсімдіктердің тіршілік ортасының жағдайларына бейімделуіне байланысты
кейбір мүшелерінің өзгеріп не тіпті жойылып кеткендері бар.
Палеоботаникалық деректер бойынша алғашқы гүлді өсімдіктер мәңгі жасыл
жапырақтары, қос жынысты гүлдері бар, ағаш тәрізді өсімдіктер болған.
Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
Гүлді өсімдіктердің ең көп тараған уақыты – бор кезеңінің аяғы. Гүлді
өсімдіктердің жер шарына кең таралуына олардың құрғақшылыққа төзімді
вегетативті органдарының болуы, қолайсыз климаттық жағдайда өсуге
бейімділігі, негізінен, жәндіктер арқылы тозаңдануы, тұқымдары мен
жемістерінің жануарлар арқылы таралуы себеп болған. Қазір гүлді
өсімдіктерді даражарнақтылар және қосжарнақтылар деп 2 класқа бөледі.
Олардың 450 тұқымдасқа бірігетін 12,5 мың туысы және 250 мыңнан астам
түрлері белгілі. Қазақстанда 125-тей тұқымдасы, 1000-нан астам туысы,
6000-дай түрі кездеседі. Гүлді өсімдіктердің ең ірі тұқымдастары: астық,
бұршақ тұқымдастар, күрделігүлділер, еріндігүлділер, т.б.; Гүлді
өсімдіктердің қатарына тағамдық (пияз, сарымсақ, қызылша, т.б.); техникалық
(ши, құрақ, зығыр, қоза, т.б.); дәрілік (шайшөп, жөке, шүйіншөп, т.б.);
әсемдік (раушан, қалампыр, т.б.) өсімдіктер жатады. Гүл тек жабық тұқымды
өсімдіктерде ғана түзілген. Аталықтар мен аналықтар осы гүлде жетіледі.
Аналықтың жатынында (Гүл түйіндерінде) тұқым бүршіктері орналасады.
Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
Жабық тұқымдылардың гүлдері бірінен-бірі мөлшері, пішіні, түсі және
құрылысы бойынша ерекшеленеді. Бір жабық тұқымдылардың гүлдері желмен
тозаңдануға, ал екіншілері бунақденелілермен тозаңдануға бейімделген.
Қандай жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң түйірлері аналықтың аузына
келіп түседі. Осы жерде олар өніп, тозаң түтіктерін түзеді. Тозаң түтіктері
арқылы аталық жыныс жасушалар тұқым бүршігіне өтеді. Осы жерде тозаң
түтігіндегі екі аталық жыныс жасушасының бірі жұмыртқа жасушаны
ұрықтандырады. Ал екінші аталық жыныс жасушасы тұқым бүршігінің ең үлкен
орталық жасушасымен қосылады. Ұрықтанудың тек гүлді өсімдіктерге тән мұндай
түрін қосарланып ұрықтану деп атайды. Шварцман С.Р., Материалы к
истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
Сонымен, ұрықтанған жұмыртқа жасушадан ұрық пайда болады. Орталық
жасуша екінші аталық жыныс жасушасымен қосылып, ұлғайтып - эндосперм
түзеді. Онда ұрыққа қажетті қор заттары жиналады. Тұқым бүршігінен - тұқым,
ал жатынның қабырғаларынан жемісқап түзіледі.
Қазіргі кездегі жабық тұқымдыларға ағаштар, бұталар, шөптекті
өсімдіктер жатады. Олар жер бетіндегі барлық құрлықтарда кеңінен таралған.
Жабық тұқымдылардың кейбіреулерінің өсімді кезеңі, яғни тіршілік ету
ұзақтығы өте қысқа - бірнеше айға ғана созылады. Оған көкнәр тұқымдасының
кейбір өкілдері мысал бола алады (сеппе, көкнәр, т.б.). Екінші бір түрлері
мысалы, емен ағашы жүз жылға дейін өмір сүреді. Биология:Жалпы білім
беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
Жабық тұқымдылардың өте биік, сондай-ақ өте аласа түрлері де кездеседі.
Жабық тұқымдылардың сабақтары тік, кейде шырмалып, өрмелеп, төселіп өседі.
Жапырақтарының пішіні мен мөлшері, тамыр жүйесі әрқилы болады. Миллиондаған
жылдар бойы қалыптасқан әр түрлі тұқымдас өкілдерінің де бірінен-бірінің
елеулі өзгешеліктері бар. Жөке ағашынан тұратын көлеңкелі орман мен қайың
ағашынан тұратын шағын тоғайдың айқын айырмашылығы байқалады. Шалғынды
жерде өсетін өсімдіктер құмды шөлдің, батпақты тундраның өсімдіктерінен
өзгеше. Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау
(Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
Гүлді өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы орасан
зор. Өсімдіктер - адамға тамақ өнімдерін береді және ауыл шаруашылық
жануарларына қажетті жемшөп қоры. Олар шикізат ретінде өндірістің әр түрлі
салаларында қолданылады. Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас
өсімдіктері, А., 2002
Гүлді өсімдіктердің халық шаруашылығында және ғылыми медицинада
кеңінен қолданылатын түрлері көптеп кездеседі. Олардың ішінде көкөністік,
жеміс-жидектік, балды, майлы және техникалық түрлер де бар. Ағаш тәрізді
формалары құрылыс материалдары ретінде аса құнды. Әр түрлі үй жиһаздарын
жасайды. Бұлардың бірқатары сәнді өсімдіктер. Тынымбақтарды, саябақтарды,
көшелерді, тіптен жұмыс орындарын көгалдандыруға пайдаланады.
Ауыл және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының дамуына
байланысты, өсімдік өнімдеріне сұраныс артып келеді. Мұның өзі адамның
табиғат байлығын зерттеуге белсенді түрде кірісуіне жол ашады. Мәдени
өсімдіктердің қазіргі кездегі түрлерінен де түсімділігі жоғары жаңа
іріктемелер шығарылуы қажет. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
Өсімдіктерді табиғи жағдайда зерттеу әр түрлі экспедициялар
ұйымдастырумен тікелей байланысты. Кезінде Мәскеу өсімдік шаруашылығы
институты ұйымдастырған экспедициялар жабайы өсімдіктердің көптеген пайдалы
түрлерін ашуға мүмкіндік берді. Осындай экспедициялардың арқасында ауыл
шаруашылық өсімдіктер іріктемелерінің аса бай үлгілері жинақталды. Оны
жинақтауда академик Н. И. Вавиловтың еңбегі ерекше еді. Н. И. Вавиловтың
тікелей басшылығымен дүние жүзінің көптеген аймақтарында экспедициялар
ұйымдастырылды. Бұл экспедицияға қатысқан ғалымдар әлемнің әр түрлі
елдерінің жабайы өсімдіктерін зерттеді. Соңғы 15-20 жылдың ішінде осындай
экспедициялардың құрамына Қазақстан ғалымдары (Кәрім Мыңбаев) да енді.
Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
1.2 Гүлді өсімдіктердің топтарға бөлінуі
Гүлді өсімдіктердің алуан түрлілігі таң қаларлықтай. Осы көп
түрлілікті бір жүйеге келтіру мақсатында ботаниктер өсімдіктердің барлық
түрлерін топтарға біріктірді.
Өсімдіктерді топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің
ұқсастықтары немесе айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады.
Солар арқылы өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі
анықталады.Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне
ұқсас, жеміс беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады.
Дүние жүзі ботаниктерінің жүргізген зерттеулері нәтижесінде, гүлді
өсімдіктердің шамамен 250 мыңдай сан алуан түрі белгілі. Сонымен бірге
ботаник-ғалымдар ғылымға бұрын белгісіз болып келген өсімдіктердің жаңа
түрлерін тауып, оларды сипаттап жазуда. Биология:Жалпы білім беретін
мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
Құрылысы жағынан ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Мысалы, ермен жусан мен
дермене жусан бір туыстық — жусанның түрлері. Бұл туысқа тағы да көптеген
басқа түрлер жатады. Әр тілде бір өсімдіктің өзін әр түрлі атайды. Соған
байланысты ғалымдар өсімдіктердің латын тіліндегі ғылыми аттарын енгізді.
Өсімдіктердің латын тіліндегі аттары дүние жүзі ботаниктерінің барлығына
түсінікті. Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау
(Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
Жақын туыстар бір тұқымдасқа жатқызылады. Мысалы, бидай туысы,
қарабидай туысы, арпа туысы және оларға жақын көптеген туыстар бір үлкен
астық тұқымдасына біріктіріледі.
Тұқымдастардың әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады. Гүлді
өсімдіктерді даражарнақтылар класы және қосжарнақтылар класы деп екіге
бөледі. Өсімдіктің қай класқа жататынын оның ұрығының, тұқым жарнағының
санына қарай анықтайды. Бірқатар өсімдіктердің жапырақтарының жүйкеленуі
мен пішіні, тамыр жүйесінің типтері де негізгі белгілерге жатады.
Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
Тұқымында екі тұқым жарнағы болатын гүлді өсімдіктер косжарнактылар
класына жатады. Гүлді өсімдік түрінің 75%-ы қосжарнақтылар болып
есептеледі. Бұлар шөп, бұта, ағаш түрінде барлық жерлерде кездеседі.
Қосжарнақтыларды ажыратуға болатын негізгі белгілер мыналар: олардың
ұрығында 2 жарнақ болады. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы болып келеді. Жапырақ
тақтасының пішіндері әр түрлі болуы мүмкін. Жапырақ жүйкелері қауырсынды
немесе саусақ салалы болады. Күлтесі және тостағанша жапырақшасының саны -
5 немесе 4-тен. Көпшілігінде түзуші ұлпа - камбий болады. Егер өсімдік
ұрығының жарнағы біреу болса, жапырағы параллель немесе доға тәрізді
жүйкеленсе, шашақ тамырлы болса, онда ол даражарнактылар класына жатады.
Даражарнақтылар класына астық тұқымдастарының, қиякөлеңдердің,
лалагүлділердің, т. б. тұқымдастары жатады. Өсімдіктерді олардың тек бір
ғана белгісіне карап, қай класқа жататынын анықтау, көп ретте мүмкін бола
бермейді. Мәселен, орманда өсетін шөптекті өсімдік қаракөздің жапырағы
торлы жүйкеленеді, бірақ ұрығының тұқым жарнағы жалғыз болады. Қарғакөз -
даражарнақты өсімдік. Жолжелкеннің жапырағы доға тәрізді жүйкеленеді, шашақ
тамырлы, бірақ оны қосжарнақтылар класына жатқызады. Себебі ұрығының екі
тұқым жарнағы болады.
Жабық тұқымдылардың шығу тегі және олардың мүмкін болған арғы тегі
ғалымдарды ылғи да ойға қалдырып келеді. Бұл мәселенің дұрыс шешілуіне осы
ғасырдың бас кезінен бастап көп күш жұмсалып келеді. Жабық тұқымды
өсімдіктерге көңілдің көп бөлінуі, олардың табиғаттағы және халық
шаруашылықтағы маңызының ерекше зор болуымен тікелей байланысты.
Оған мынадай бір мысал келтірсек жеткілікті болады. Жер бетінде жабық
тұқымды өсімдіктер пайда болған кезден бастап, сүт қоректі жануарлардың
және адамның дамуына бірден-бір қажетті мүмкіндіктер туды. Өйткені жабық
тұқымды өсімдіктер пайда болғанға дейін, жер бетінде сүт қоректілер жейтін
қорек болмаған. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
Әдетте жабық тұқымдылардың шығу тегін, гүлдің шығу тегімен
байланыстырады. Гүлдің шығу тегі жөнінде бірнеше теориялар бар. Соңғы
уақыттарға дейін ең дәлелденген және жалғыз шамамен дұрыс деп табылған
эванттық теория болған. Ол стробилярлық теориямен қосылып, гүлді ашық
тұқымдылардың стробилінен (шишкасынан) шығарады. Алайда соңғы кездерде
ғалымдардьщ көпшілігі гүлдің шығуының неміс ғалымы В.Циммерман ұсынған
теломдық теориясын көбірек мойындап жүр. Бұл теория бойынша алғашқы жоғары
сатыдағы өсімдіктер, риниофиттер болған, олардан папоротниктер бастау
алған, соңғыларынан өз кезегінде ашық тұқымдылар мен жабық тұқымдылар пайда
болған. Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-
А., 1962;
В.Циммерманның (1930—1965) пайымдауы бойынша жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің барлық органдары қарапайым органнан – толомнан пайда болған.
Эволюциялық процестің барысыңда толомдар бірігіп стерильді және фертильді
синтеломдар түзген. Одан әрі стерильді синтеломдар жапыраққа жөне сабақтың
өсіне бөлінеді, ал фертильді теломдар спорофиллдерге айналады.
В.Циммерманның пікірінше гүлдің пайда болу процесі, вегетативтік
органдардың пайда болу процесімен қатар (параллель) жүрген. Мұндай
түсіндірмеден жапырақ пен сабақтың эволюциялық тұрғыдан қарағаңда
принциптік айырмашылығыньң болмайтындығьн байқау қиын емес. Шашағында
жапырақты және өстік органдарды (вегетативтік және генеративтік органдарға
дифферециацияланбаған) толомдардың системасынан тарихи дамудың барысында
пайда болған деп қарастырған жөн. Биология:Жалпы білім беретін
мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
Осы айтылғандардан, жабық тұқымдылардың арғы тегі тек ашық
тұқымды өсімдіктер болуы еш талас туғызбайды. Жабық тұқымдылардың мүмкін
болған арғы тегі ретіңде ашық түқымдылардың белгілі қатарларының барлығы
ұсынылды. Бірақ олардың кейбір мүмкін деп алынған алғашқы формалары
вегетативтік денесінің микроскопиялық құрылысының (гнетопсидтерде
түтіктердің болуы) жабық тұқымдылардың қарапайым топтарына (түтіктері
болмайды) қарағаңда жоғары деңгейде жақсы жетілген.
Сол себептенде бұл формалардан жабық тұқымдыларды шығарудың
мүмкіндігі жоқ. Егерде жабық тұқымдылардың мүмкін болған арғы тегін
анықтауда олардың сүрегінің структурасына шешуші орын берсек, онда жабық
тұқымдылардың арғы тегі қарапайым саговниктер немесе беннеттигтер болуға
тиісті. Бірақта мүндай жауапкершілігі жоғары тұжырымға өсімдіктің тек
микроскопиялық құрылысының белгілерімен шектелу әрине жеткіліксіз.
Сондықтанда салыстырып қарауға және талдау жасауға өсімдіктің жалпы
құрылысшының көптеген түрақты белгілерін, мысалы репродуктивтік
органдарының құрылысының белгілерін алу қажет. Қазақ Энциклопедиясы,
7 том
Осыған байланысты ашық тұқымдылардың стробильдеріне (шишки), спорангилеріне
және тұқымбүрлеріне салыстырмалы түрде жан-жақты талдаулар жасалынды.
Көптеген және әртүрлі салыстырмалы морфологиялық мөліметтерді жинақтай
келе, систематик-филогенетиктердің көпшілігі мынадай тұжырымға келген.
Қазіргі кездегі белгілі ашық тұқымдылардың ішінен, жабық тұқымдылардың арғы
тегі не тұқымды папоротниктер, не болмаса беннеттиттер болуға тиісті.
Сонымен бірге мынадай қызық жорамал айтылған. Беннеттиттер мен жабық
тұқымдылардың арғы тегі олардың екеуіне де ортақ бір өсімдік болуы мүмкін.
Жабық тұқымдылардың гүлінің пайда болуьша беннеттиттердің қалайда қатысының
барлығы дәлелдене түсті. Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас
өсімдіктері, А., 2002
Қос жынысты гүлдің алғашқы модельін тек қос жынысты стробильден
(шишкадан) шығаруға болады (гүлдің шығуының стробилярлық теориясы), ал
мұндай стробил (шишка) қазіргі кезде белгілі барлық ашық тұқымдылардың
ішінде тек беннеттиттерде ғана бар. Сонымен, классикалық филогенетикалық
системаның көптеген көрнекті өкілдері мынадай тұжырымға келген, жабық
тұқымдылардың тұқымды папоротниктермен де, саговниктермен де
беннеттиттермен де туыстық байланысты болған. Бірақта жабық тұқымдылардың
шығу тегі туралы гипотезалардың ешқайсысыда мынадай таңқаларлық фактіні
түсіңдіре алмайды. Ч.Дарвиннің сөзі бойынша жабық түқымдылардың солтүстік
ендікте көп мөлшерде және түрлерінің саны жағынан алуан түрлі болып, барлық
континенттерде бір мезгілде пайда болуы. Сонымен бірге олардың алғашқы рет
қай жерде пайда болғандығы да белгісіз болып отыр. Биология:Жалпы
білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
1954 жылы белгілі ботаник-географ және систематик-эволюционист
М.Г.Попов жабық тұқымдылардың эволюциясы жөнінде бүрынғы айтылып жүрген
теориялардан принциптік айырмашылығы бар жаңа теория ұсынды. Жабық тұқымды
өсімдіктердің шығу тегі мен эволюциясының проблемаларын шешуге жол салған
бұл теорияға, бор дәуірінің бас кезінде басталған, туыстығы жағынан бір-
бірінен алыс жатқан түрлер мен туыстардың арасында жүрген будандасу
процесстері негіз болды. Осы теорияны дәлелдеу мақсатында автор мынадай
постулатқа сүйенген. Калымбетов Б., Микологическая флора
Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
Өсімдіктердің жаңа сорттарын шығаруда, біздің уақытымызда үлкен
масштабта жүріп жатқан будандастыру процесі, ертедегі геологиялық
эпохаларда, түрлердің түзілуінде бұдаңда үлкен роль атқарған. Архегониялы
өсімдіктердің систематикалық топтарына морфологиялық талдаулар жасаудың
негізінде М.Г.Попов мынадай қорытындыға келген. Архегониялы өсімдіктердің
вегетативтік денесінің структурасыңда үш түрлі негізгі тип айқын басымдық
көрсетеді: филлофитті, бұл жағдайда жапырақтардың системасы басым болып
келеді, сабақтары не бұтақтанбайды, не болмаса нашар бұтақтанады,
метамериясы қалыптаспаған (папоротник тәрізділер, беннеттиттер); артрофитті
немесе бунақты, бұл жағдайда скелетті өстердің системасы басым болып
келеді, өркеннің метамерлері айқын байқалады (қырықбуын тәрізділер,
гнетопсидтер); микрофилді-ұсақ жапырақты, бұл жағдайда әртүрлі
систематикалық топтардың арасыңда байланыстар не үзілген, немесе нашар
қалыптасқан болып келеді (плаун тәрізділер). Осыған байланысты жабық
тұқымдыларды берген алғашқы аталық жөне аналық өсімдіктер (родительские
пары). Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау
(Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
М.Г.Поповтың жорамалдауы бойынша беннеттиттер мен гаетопсидтер болған.
Осындай алыс будандасудың негізінде, аталық пен аналықтың көптеген
белгілері бір мезгілде ажыраған. Соған байланысты жабық тұқымдылардың
тұқымдастарының типінің тұтастай веер секілді шашыраған тармақтары
қалыптасқан. Олардың вегетативтік денесінің структурасыңда аталық және
аналық өсімдіктердің екеуініңде белгілері болған.
Алғашқы тұқымдастық топтарды ағаштардың түрлері түзген, соңдықтанда
эволюция зоналар бойынша, негізінен саматикалық тұрғыдан жүрген: яғни
дамудың бағыты ағаштардан, шөптесін өсімдіктерге қарай жүрген. Соңғылары
екі бағытта дамыған: биік жоғарғы еңдікте — суыққа төзімді, немесе
криофильді өсімдіктер пайда болған (көп жылдық шөптесін өсімдіктер), ал
оңтүстікке қарай шөлейт аймақтарда құрғақшылыққа төзімді, немесе аридті
өсімдіктер пайда болған (бір жылдық өсімдіктер). Әбиев С., Қазақстан
астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
Жабық тұқымдылардың шығу тегінің будандасу процесі теориясы гүлді
өсімдіктердің бірден тропикалық зонаның әртүрлі аудандарында түзілгеңдігін
және көптеген тұқымдастардың типінің кенеттен пайда болған себептерін
түсіндіреді. Сонымен бірге алғашқы жабық тұқымдастардың қай геологиялық
эпохада пайда болғандығы мен шығу тегін анықтауға жөне тағы басқа көптеген
сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. Бұл теория филогенетикалық
системаны түзуге бірден-бір жол ашты. М.Г.Поповтың теориясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1.Гүлді өсмідіктер классификациясы мен систематикасы
1.1 Жабық тұқымдылардың сипаттамасы
1.2 Гүлді өсімдіктердің топтарға бөлінуі
2. Гүлді өсімдіктердің тозаңдауы
1. Өсімдіктер спорогенезі мен гаметогонезі
2. Жабық тұқымдылардың көбею мүшелері мен әдістері
2. 3 гүлдің қызметі мен түрлері. Гүлдiң формуласы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жабық тұқымдылар бөлiмi осы кездегi өсiмдiктер дүниесiнiң iшiндегi
жақсы жетiлгендерiнiң бiрi. Оларда 250000- дай түр бар.
Жабық тұқымды өсiмдiктерде гүл көбею мүшесi болып табылады.Осы
гүлдерде аталықтар мен аналықтар жетiледi. Аналықтың жатынында тұқым
бүршiктерi орналасады. Шварцман С.Р., Материалы к истории
микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
Жабық тұқымдылардың гүлдерiнiң бiр- бiрiнен мөлшерi, пiшiнi, түсi және
құрылысы жағынан айырмасы болады. Бiр жабық тұқымдылардың гүлдерi желмен
тозаңдануға, ал екiншiлерi насекомдармен тозаңдануға бейiмделген. Қандай
жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң дәндерi аналықтың аузына келiп
түседi. Осы жерде олар өсiп тозаң түтiктерiн түзедi. Тозаң түктерi арқылы
аталық жыныс клеткалары тұқым бүршiгiне өтедi. Осы жерде тозаң түтiгiндегi
екi аталық жыныс клеткасының бiрi жұмыртқа клеткасын ұрықтандырады. Ал
екiншi аталық жыныс клеткасы тұқым бұршiгiнiң ең үлкен орталық клеткасымен
қосылады. Ұрықтанудың тек гүлдi өсiмдiктерге тән мұндай түрiн қосарланып
ұрықтану деп атайды. Сонымен, ұрықтанған жұмыртқа клеткасынан ұрық пайда
болады. Орталық клетка екiншi аталық жыныс клеткасымен қосылып ұлғайып
эндосперм түзедi. Онда ұрыққа қажеттi қор затары жиналады. Тұқым бұршiгiнен
тұқым, ал жабынның қабырғаларынан жемiс қап түзiледi. Биология:Жалпы
білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
1.Гүлді өсмідіктер классификациясы мен систематикасы
1.1 Жабық тұқымдылардың сипаттамасы
Гүлді өсімдіктер, жабық тұқымдылар (Magnolіophyta немесе Angіospermae)
– өсімдіктердің ең жоғарғы тобы. Бұлардың ашық тұқымдылардан айырмашылығы –
тұқым бүршігі жатын ішінде жетіледі. Гүлді өсімдіктер барлық құрлықта
өседі, суда кездесетін түрлері де бар. Биікте бірнеше мм-ден (балық оты)
150 м-ге (эвкалипт) дейін, шырмауықтар 200 м-ден асады. Олардың жалпы
морфологиялық, анатомиялық, эмбриолиялық белгілері ұқсас болғанымен,
өсімдіктердің тіршілік ортасының жағдайларына бейімделуіне байланысты
кейбір мүшелерінің өзгеріп не тіпті жойылып кеткендері бар.
Палеоботаникалық деректер бойынша алғашқы гүлді өсімдіктер мәңгі жасыл
жапырақтары, қос жынысты гүлдері бар, ағаш тәрізді өсімдіктер болған.
Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
Гүлді өсімдіктердің ең көп тараған уақыты – бор кезеңінің аяғы. Гүлді
өсімдіктердің жер шарына кең таралуына олардың құрғақшылыққа төзімді
вегетативті органдарының болуы, қолайсыз климаттық жағдайда өсуге
бейімділігі, негізінен, жәндіктер арқылы тозаңдануы, тұқымдары мен
жемістерінің жануарлар арқылы таралуы себеп болған. Қазір гүлді
өсімдіктерді даражарнақтылар және қосжарнақтылар деп 2 класқа бөледі.
Олардың 450 тұқымдасқа бірігетін 12,5 мың туысы және 250 мыңнан астам
түрлері белгілі. Қазақстанда 125-тей тұқымдасы, 1000-нан астам туысы,
6000-дай түрі кездеседі. Гүлді өсімдіктердің ең ірі тұқымдастары: астық,
бұршақ тұқымдастар, күрделігүлділер, еріндігүлділер, т.б.; Гүлді
өсімдіктердің қатарына тағамдық (пияз, сарымсақ, қызылша, т.б.); техникалық
(ши, құрақ, зығыр, қоза, т.б.); дәрілік (шайшөп, жөке, шүйіншөп, т.б.);
әсемдік (раушан, қалампыр, т.б.) өсімдіктер жатады. Гүл тек жабық тұқымды
өсімдіктерде ғана түзілген. Аталықтар мен аналықтар осы гүлде жетіледі.
Аналықтың жатынында (Гүл түйіндерінде) тұқым бүршіктері орналасады.
Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
Жабық тұқымдылардың гүлдері бірінен-бірі мөлшері, пішіні, түсі және
құрылысы бойынша ерекшеленеді. Бір жабық тұқымдылардың гүлдері желмен
тозаңдануға, ал екіншілері бунақденелілермен тозаңдануға бейімделген.
Қандай жолмен тозаңданғанына қарамастан, тозаң түйірлері аналықтың аузына
келіп түседі. Осы жерде олар өніп, тозаң түтіктерін түзеді. Тозаң түтіктері
арқылы аталық жыныс жасушалар тұқым бүршігіне өтеді. Осы жерде тозаң
түтігіндегі екі аталық жыныс жасушасының бірі жұмыртқа жасушаны
ұрықтандырады. Ал екінші аталық жыныс жасушасы тұқым бүршігінің ең үлкен
орталық жасушасымен қосылады. Ұрықтанудың тек гүлді өсімдіктерге тән мұндай
түрін қосарланып ұрықтану деп атайды. Шварцман С.Р., Материалы к
истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
Сонымен, ұрықтанған жұмыртқа жасушадан ұрық пайда болады. Орталық
жасуша екінші аталық жыныс жасушасымен қосылып, ұлғайтып - эндосперм
түзеді. Онда ұрыққа қажетті қор заттары жиналады. Тұқым бүршігінен - тұқым,
ал жатынның қабырғаларынан жемісқап түзіледі.
Қазіргі кездегі жабық тұқымдыларға ағаштар, бұталар, шөптекті
өсімдіктер жатады. Олар жер бетіндегі барлық құрлықтарда кеңінен таралған.
Жабық тұқымдылардың кейбіреулерінің өсімді кезеңі, яғни тіршілік ету
ұзақтығы өте қысқа - бірнеше айға ғана созылады. Оған көкнәр тұқымдасының
кейбір өкілдері мысал бола алады (сеппе, көкнәр, т.б.). Екінші бір түрлері
мысалы, емен ағашы жүз жылға дейін өмір сүреді. Биология:Жалпы білім
беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
Жабық тұқымдылардың өте биік, сондай-ақ өте аласа түрлері де кездеседі.
Жабық тұқымдылардың сабақтары тік, кейде шырмалып, өрмелеп, төселіп өседі.
Жапырақтарының пішіні мен мөлшері, тамыр жүйесі әрқилы болады. Миллиондаған
жылдар бойы қалыптасқан әр түрлі тұқымдас өкілдерінің де бірінен-бірінің
елеулі өзгешеліктері бар. Жөке ағашынан тұратын көлеңкелі орман мен қайың
ағашынан тұратын шағын тоғайдың айқын айырмашылығы байқалады. Шалғынды
жерде өсетін өсімдіктер құмды шөлдің, батпақты тундраның өсімдіктерінен
өзгеше. Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау
(Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
Гүлді өсімдіктердің табиғаттағы және адам өміріндегі маңызы орасан
зор. Өсімдіктер - адамға тамақ өнімдерін береді және ауыл шаруашылық
жануарларына қажетті жемшөп қоры. Олар шикізат ретінде өндірістің әр түрлі
салаларында қолданылады. Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас
өсімдіктері, А., 2002
Гүлді өсімдіктердің халық шаруашылығында және ғылыми медицинада
кеңінен қолданылатын түрлері көптеп кездеседі. Олардың ішінде көкөністік,
жеміс-жидектік, балды, майлы және техникалық түрлер де бар. Ағаш тәрізді
формалары құрылыс материалдары ретінде аса құнды. Әр түрлі үй жиһаздарын
жасайды. Бұлардың бірқатары сәнді өсімдіктер. Тынымбақтарды, саябақтарды,
көшелерді, тіптен жұмыс орындарын көгалдандыруға пайдаланады.
Ауыл және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының дамуына
байланысты, өсімдік өнімдеріне сұраныс артып келеді. Мұның өзі адамның
табиғат байлығын зерттеуге белсенді түрде кірісуіне жол ашады. Мәдени
өсімдіктердің қазіргі кездегі түрлерінен де түсімділігі жоғары жаңа
іріктемелер шығарылуы қажет. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
Өсімдіктерді табиғи жағдайда зерттеу әр түрлі экспедициялар
ұйымдастырумен тікелей байланысты. Кезінде Мәскеу өсімдік шаруашылығы
институты ұйымдастырған экспедициялар жабайы өсімдіктердің көптеген пайдалы
түрлерін ашуға мүмкіндік берді. Осындай экспедициялардың арқасында ауыл
шаруашылық өсімдіктер іріктемелерінің аса бай үлгілері жинақталды. Оны
жинақтауда академик Н. И. Вавиловтың еңбегі ерекше еді. Н. И. Вавиловтың
тікелей басшылығымен дүние жүзінің көптеген аймақтарында экспедициялар
ұйымдастырылды. Бұл экспедицияға қатысқан ғалымдар әлемнің әр түрлі
елдерінің жабайы өсімдіктерін зерттеді. Соңғы 15-20 жылдың ішінде осындай
экспедициялардың құрамына Қазақстан ғалымдары (Кәрім Мыңбаев) да енді.
Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
1.2 Гүлді өсімдіктердің топтарға бөлінуі
Гүлді өсімдіктердің алуан түрлілігі таң қаларлықтай. Осы көп
түрлілікті бір жүйеге келтіру мақсатында ботаниктер өсімдіктердің барлық
түрлерін топтарға біріктірді.
Өсімдіктерді топтарға біріктіргенде олардың біріне-бірінің
ұқсастықтары немесе айырмашылықтарын көрсететін белгілер пайдаланылады.
Солар арқылы өсімдіктердің біріне-бірінің туыстық жақындықтарының деңгейі
анықталады.Құрылымы, тіршілік етуі жағынан бірдей және өз ата-енелеріне
ұқсас, жеміс беретін, ұрпақ түзе алатын дарақтар бір түрге жатқызылады.
Дүние жүзі ботаниктерінің жүргізген зерттеулері нәтижесінде, гүлді
өсімдіктердің шамамен 250 мыңдай сан алуан түрі белгілі. Сонымен бірге
ботаник-ғалымдар ғылымға бұрын белгісіз болып келген өсімдіктердің жаңа
түрлерін тауып, оларды сипаттап жазуда. Биология:Жалпы білім беретін
мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
Құрылысы жағынан ұқсас түрлер туысқа біріктіріледі. Мысалы, ермен жусан мен
дермене жусан бір туыстық — жусанның түрлері. Бұл туысқа тағы да көптеген
басқа түрлер жатады. Әр тілде бір өсімдіктің өзін әр түрлі атайды. Соған
байланысты ғалымдар өсімдіктердің латын тіліндегі ғылыми аттарын енгізді.
Өсімдіктердің латын тіліндегі аттары дүние жүзі ботаниктерінің барлығына
түсінікті. Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау
(Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
Жақын туыстар бір тұқымдасқа жатқызылады. Мысалы, бидай туысы,
қарабидай туысы, арпа туысы және оларға жақын көптеген туыстар бір үлкен
астық тұқымдасына біріктіріледі.
Тұқымдастардың әрқайсысын қандай да бір класқа жатқызады. Гүлді
өсімдіктерді даражарнақтылар класы және қосжарнақтылар класы деп екіге
бөледі. Өсімдіктің қай класқа жататынын оның ұрығының, тұқым жарнағының
санына қарай анықтайды. Бірқатар өсімдіктердің жапырақтарының жүйкеленуі
мен пішіні, тамыр жүйесінің типтері де негізгі белгілерге жатады.
Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
Тұқымында екі тұқым жарнағы болатын гүлді өсімдіктер косжарнактылар
класына жатады. Гүлді өсімдік түрінің 75%-ы қосжарнақтылар болып
есептеледі. Бұлар шөп, бұта, ағаш түрінде барлық жерлерде кездеседі.
Қосжарнақтыларды ажыратуға болатын негізгі белгілер мыналар: олардың
ұрығында 2 жарнақ болады. Тамыр жүйесі кіндік тамырлы болып келеді. Жапырақ
тақтасының пішіндері әр түрлі болуы мүмкін. Жапырақ жүйкелері қауырсынды
немесе саусақ салалы болады. Күлтесі және тостағанша жапырақшасының саны -
5 немесе 4-тен. Көпшілігінде түзуші ұлпа - камбий болады. Егер өсімдік
ұрығының жарнағы біреу болса, жапырағы параллель немесе доға тәрізді
жүйкеленсе, шашақ тамырлы болса, онда ол даражарнактылар класына жатады.
Даражарнақтылар класына астық тұқымдастарының, қиякөлеңдердің,
лалагүлділердің, т. б. тұқымдастары жатады. Өсімдіктерді олардың тек бір
ғана белгісіне карап, қай класқа жататынын анықтау, көп ретте мүмкін бола
бермейді. Мәселен, орманда өсетін шөптекті өсімдік қаракөздің жапырағы
торлы жүйкеленеді, бірақ ұрығының тұқым жарнағы жалғыз болады. Қарғакөз -
даражарнақты өсімдік. Жолжелкеннің жапырағы доға тәрізді жүйкеленеді, шашақ
тамырлы, бірақ оны қосжарнақтылар класына жатқызады. Себебі ұрығының екі
тұқым жарнағы болады.
Жабық тұқымдылардың шығу тегі және олардың мүмкін болған арғы тегі
ғалымдарды ылғи да ойға қалдырып келеді. Бұл мәселенің дұрыс шешілуіне осы
ғасырдың бас кезінен бастап көп күш жұмсалып келеді. Жабық тұқымды
өсімдіктерге көңілдің көп бөлінуі, олардың табиғаттағы және халық
шаруашылықтағы маңызының ерекше зор болуымен тікелей байланысты.
Оған мынадай бір мысал келтірсек жеткілікті болады. Жер бетінде жабық
тұқымды өсімдіктер пайда болған кезден бастап, сүт қоректі жануарлардың
және адамның дамуына бірден-бір қажетті мүмкіндіктер туды. Өйткені жабық
тұқымды өсімдіктер пайда болғанға дейін, жер бетінде сүт қоректілер жейтін
қорек болмаған. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
Әдетте жабық тұқымдылардың шығу тегін, гүлдің шығу тегімен
байланыстырады. Гүлдің шығу тегі жөнінде бірнеше теориялар бар. Соңғы
уақыттарға дейін ең дәлелденген және жалғыз шамамен дұрыс деп табылған
эванттық теория болған. Ол стробилярлық теориямен қосылып, гүлді ашық
тұқымдылардың стробилінен (шишкасынан) шығарады. Алайда соңғы кездерде
ғалымдардьщ көпшілігі гүлдің шығуының неміс ғалымы В.Циммерман ұсынған
теломдық теориясын көбірек мойындап жүр. Бұл теория бойынша алғашқы жоғары
сатыдағы өсімдіктер, риниофиттер болған, олардан папоротниктер бастау
алған, соңғыларынан өз кезегінде ашық тұқымдылар мен жабық тұқымдылар пайда
болған. Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-
А., 1962;
В.Циммерманның (1930—1965) пайымдауы бойынша жоғарғы сатыдағы
өсімдіктердің барлық органдары қарапайым органнан – толомнан пайда болған.
Эволюциялық процестің барысыңда толомдар бірігіп стерильді және фертильді
синтеломдар түзген. Одан әрі стерильді синтеломдар жапыраққа жөне сабақтың
өсіне бөлінеді, ал фертильді теломдар спорофиллдерге айналады.
В.Циммерманның пікірінше гүлдің пайда болу процесі, вегетативтік
органдардың пайда болу процесімен қатар (параллель) жүрген. Мұндай
түсіндірмеден жапырақ пен сабақтың эволюциялық тұрғыдан қарағаңда
принциптік айырмашылығыньң болмайтындығьн байқау қиын емес. Шашағында
жапырақты және өстік органдарды (вегетативтік және генеративтік органдарға
дифферециацияланбаған) толомдардың системасынан тарихи дамудың барысында
пайда болған деп қарастырған жөн. Биология:Жалпы білім беретін
мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
Осы айтылғандардан, жабық тұқымдылардың арғы тегі тек ашық
тұқымды өсімдіктер болуы еш талас туғызбайды. Жабық тұқымдылардың мүмкін
болған арғы тегі ретіңде ашық түқымдылардың белгілі қатарларының барлығы
ұсынылды. Бірақ олардың кейбір мүмкін деп алынған алғашқы формалары
вегетативтік денесінің микроскопиялық құрылысының (гнетопсидтерде
түтіктердің болуы) жабық тұқымдылардың қарапайым топтарына (түтіктері
болмайды) қарағаңда жоғары деңгейде жақсы жетілген.
Сол себептенде бұл формалардан жабық тұқымдыларды шығарудың
мүмкіндігі жоқ. Егерде жабық тұқымдылардың мүмкін болған арғы тегін
анықтауда олардың сүрегінің структурасына шешуші орын берсек, онда жабық
тұқымдылардың арғы тегі қарапайым саговниктер немесе беннеттигтер болуға
тиісті. Бірақта мүндай жауапкершілігі жоғары тұжырымға өсімдіктің тек
микроскопиялық құрылысының белгілерімен шектелу әрине жеткіліксіз.
Сондықтанда салыстырып қарауға және талдау жасауға өсімдіктің жалпы
құрылысшының көптеген түрақты белгілерін, мысалы репродуктивтік
органдарының құрылысының белгілерін алу қажет. Қазақ Энциклопедиясы,
7 том
Осыған байланысты ашық тұқымдылардың стробильдеріне (шишки), спорангилеріне
және тұқымбүрлеріне салыстырмалы түрде жан-жақты талдаулар жасалынды.
Көптеген және әртүрлі салыстырмалы морфологиялық мөліметтерді жинақтай
келе, систематик-филогенетиктердің көпшілігі мынадай тұжырымға келген.
Қазіргі кездегі белгілі ашық тұқымдылардың ішінен, жабық тұқымдылардың арғы
тегі не тұқымды папоротниктер, не болмаса беннеттиттер болуға тиісті.
Сонымен бірге мынадай қызық жорамал айтылған. Беннеттиттер мен жабық
тұқымдылардың арғы тегі олардың екеуіне де ортақ бір өсімдік болуы мүмкін.
Жабық тұқымдылардың гүлінің пайда болуьша беннеттиттердің қалайда қатысының
барлығы дәлелдене түсті. Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас
өсімдіктері, А., 2002
Қос жынысты гүлдің алғашқы модельін тек қос жынысты стробильден
(шишкадан) шығаруға болады (гүлдің шығуының стробилярлық теориясы), ал
мұндай стробил (шишка) қазіргі кезде белгілі барлық ашық тұқымдылардың
ішінде тек беннеттиттерде ғана бар. Сонымен, классикалық филогенетикалық
системаның көптеген көрнекті өкілдері мынадай тұжырымға келген, жабық
тұқымдылардың тұқымды папоротниктермен де, саговниктермен де
беннеттиттермен де туыстық байланысты болған. Бірақта жабық тұқымдылардың
шығу тегі туралы гипотезалардың ешқайсысыда мынадай таңқаларлық фактіні
түсіңдіре алмайды. Ч.Дарвиннің сөзі бойынша жабық түқымдылардың солтүстік
ендікте көп мөлшерде және түрлерінің саны жағынан алуан түрлі болып, барлық
континенттерде бір мезгілде пайда болуы. Сонымен бірге олардың алғашқы рет
қай жерде пайда болғандығы да белгісіз болып отыр. Биология:Жалпы
білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007.
1954 жылы белгілі ботаник-географ және систематик-эволюционист
М.Г.Попов жабық тұқымдылардың эволюциясы жөнінде бүрынғы айтылып жүрген
теориялардан принциптік айырмашылығы бар жаңа теория ұсынды. Жабық тұқымды
өсімдіктердің шығу тегі мен эволюциясының проблемаларын шешуге жол салған
бұл теорияға, бор дәуірінің бас кезінде басталған, туыстығы жағынан бір-
бірінен алыс жатқан түрлер мен туыстардың арасында жүрген будандасу
процесстері негіз болды. Осы теорияны дәлелдеу мақсатында автор мынадай
постулатқа сүйенген. Калымбетов Б., Микологическая флора
Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
Өсімдіктердің жаңа сорттарын шығаруда, біздің уақытымызда үлкен
масштабта жүріп жатқан будандастыру процесі, ертедегі геологиялық
эпохаларда, түрлердің түзілуінде бұдаңда үлкен роль атқарған. Архегониялы
өсімдіктердің систематикалық топтарына морфологиялық талдаулар жасаудың
негізінде М.Г.Попов мынадай қорытындыға келген. Архегониялы өсімдіктердің
вегетативтік денесінің структурасыңда үш түрлі негізгі тип айқын басымдық
көрсетеді: филлофитті, бұл жағдайда жапырақтардың системасы басым болып
келеді, сабақтары не бұтақтанбайды, не болмаса нашар бұтақтанады,
метамериясы қалыптаспаған (папоротник тәрізділер, беннеттиттер); артрофитті
немесе бунақты, бұл жағдайда скелетті өстердің системасы басым болып
келеді, өркеннің метамерлері айқын байқалады (қырықбуын тәрізділер,
гнетопсидтер); микрофилді-ұсақ жапырақты, бұл жағдайда әртүрлі
систематикалық топтардың арасыңда байланыстар не үзілген, немесе нашар
қалыптасқан болып келеді (плаун тәрізділер). Осыған байланысты жабық
тұқымдыларды берген алғашқы аталық жөне аналық өсімдіктер (родительские
пары). Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау
(Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
М.Г.Поповтың жорамалдауы бойынша беннеттиттер мен гаетопсидтер болған.
Осындай алыс будандасудың негізінде, аталық пен аналықтың көптеген
белгілері бір мезгілде ажыраған. Соған байланысты жабық тұқымдылардың
тұқымдастарының типінің тұтастай веер секілді шашыраған тармақтары
қалыптасқан. Олардың вегетативтік денесінің структурасыңда аталық және
аналық өсімдіктердің екеуініңде белгілері болған.
Алғашқы тұқымдастық топтарды ағаштардың түрлері түзген, соңдықтанда
эволюция зоналар бойынша, негізінен саматикалық тұрғыдан жүрген: яғни
дамудың бағыты ағаштардан, шөптесін өсімдіктерге қарай жүрген. Соңғылары
екі бағытта дамыған: биік жоғарғы еңдікте — суыққа төзімді, немесе
криофильді өсімдіктер пайда болған (көп жылдық шөптесін өсімдіктер), ал
оңтүстікке қарай шөлейт аймақтарда құрғақшылыққа төзімді, немесе аридті
өсімдіктер пайда болған (бір жылдық өсімдіктер). Әбиев С., Қазақстан
астық тұқымдас өсімдіктері, А., 2002
Жабық тұқымдылардың шығу тегінің будандасу процесі теориясы гүлді
өсімдіктердің бірден тропикалық зонаның әртүрлі аудандарында түзілгеңдігін
және көптеген тұқымдастардың типінің кенеттен пайда болған себептерін
түсіндіреді. Сонымен бірге алғашқы жабық тұқымдастардың қай геологиялық
эпохада пайда болғандығы мен шығу тегін анықтауға жөне тағы басқа көптеген
сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. Бұл теория филогенетикалық
системаны түзуге бірден-бір жол ашты. М.Г.Поповтың теориясы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz