Саңырауқұлақтардың топтануы
КІРІСПЕ
1. САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРДЫҢ ТОПТАНУЫ ЖӘНЕ ТҮР БОЙЫНША ЖІКТЕЛУІ
1.1 Саңырауқұлақтар классификациясы
1.2 Саңырауқұлақтар систематикасы
2. САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР ЭКОЛОГИЯСЫ
2.1 Саңырауқұлақтардың экологиялық топтары
2.2 Саңырауқұлақтардың адам өміріне маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. САҢЫРАУҚҰЛАҚТАРДЫҢ ТОПТАНУЫ ЖӘНЕ ТҮР БОЙЫНША ЖІКТЕЛУІ
1.1 Саңырауқұлақтар классификациясы
1.2 Саңырауқұлақтар систематикасы
2. САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР ЭКОЛОГИЯСЫ
2.1 Саңырауқұлақтардың экологиялық топтары
2.2 Саңырауқұлақтардың адам өміріне маңызы
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Саңырауқұлақтар – төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең көп тарағаны, олардың 100000-дай түрі кездеседі.
Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары пластидтері, хлорофилі болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге бейімделген гетеретрофты өсімдіктер.
Түрлері бойынша жейтін саңырауқұлақтар және жеуге жарамсыз саңырауқұлақтар болып бөлінеді. Олардың вегетативтік денесі тарамдалып матасқан гифалардан (жіңішке жіпшелерден) тұрады. Бұлар бір-бірімен матасып грибница немесе мицеллий деп аталатын саңырауқұлақтың денесін құрайды.
Гифаралдың жуандығы 1-ден 10 кейде 20 микронға дейін барады. Олардың көбісінің мицелийлері субстраттың ішінде жатады. Субстраттың бетінде жемісті денелері немесе спора тасушы органдары орналасады. Олардың пішіндері шар тәрізді, таға, қабық сияқты, қалпақты түбірге ұқсас және басқаша түрлі болып келеді.
Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек паразит саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне еніп жататын бүйірлік мицелийлері әрі қарай өспей, клетка ішінде шар, алмұрт, немесе тарамдалған гаусторияға айналады, сөйтіп иесінің клеткасындағы қоректік заттарды сорып, тіршілік етеді.
Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары пластидтері, хлорофилі болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге бейімделген гетеретрофты өсімдіктер.
Түрлері бойынша жейтін саңырауқұлақтар және жеуге жарамсыз саңырауқұлақтар болып бөлінеді. Олардың вегетативтік денесі тарамдалып матасқан гифалардан (жіңішке жіпшелерден) тұрады. Бұлар бір-бірімен матасып грибница немесе мицеллий деп аталатын саңырауқұлақтың денесін құрайды.
Гифаралдың жуандығы 1-ден 10 кейде 20 микронға дейін барады. Олардың көбісінің мицелийлері субстраттың ішінде жатады. Субстраттың бетінде жемісті денелері немесе спора тасушы органдары орналасады. Олардың пішіндері шар тәрізді, таға, қабық сияқты, қалпақты түбірге ұқсас және басқаша түрлі болып келеді.
Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек паразит саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне еніп жататын бүйірлік мицелийлері әрі қарай өспей, клетка ішінде шар, алмұрт, немесе тарамдалған гаусторияға айналады, сөйтіп иесінің клеткасындағы қоректік заттарды сорып, тіршілік етеді.
1. Moore RT. (1980). "Taxonomic proposals for the classification of marine yeasts and other yeast-like fungi including the smuts". Botanica Marine 23: 361–73.
2. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
3 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
4 Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
5 Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
6 Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктерінің тат саңырауқұлақтары, А., 2002
2. Қазақ Энциклопедиясы, 7 том
3 Биология: Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
4 Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;
5 Калымбетов Б., Микологическая флора Заилийского Алатау (Северный Тянь-Шань), А.-А., 1969;
6 Әбиев С., Қазақстан астық тұқымдас өсімдіктерінің тат саңырауқұлақтары, А., 2002
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
1. Саңырауқұлақтардың топтануы және ТҮР бойынша жіктелуі
1.1 Саңырауқұлақтар классификациясы
1.2 Саңырауқұлақтар систематикасы
2. Саңырауқұлақтар экологиясы
2.1 Саңырауқұлақтардың экологиялық топтары
2.2 Саңырауқұлақтардың адам өміріне маңызы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Саңырауқұлақтар – төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең көп
тарағаны, олардың 100000-дай түрі кездеседі.
Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары пластидтері,
хлорофилі болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге
бейімделген гетеретрофты өсімдіктер.
Түрлері бойынша жейтін саңырауқұлақтар және жеуге жарамсыз
саңырауқұлақтар болып бөлінеді. Олардың вегетативтік денесі тарамдалып
матасқан гифалардан (жіңішке жіпшелерден) тұрады. Бұлар бір-бірімен матасып
грибница немесе мицеллий деп аталатын саңырауқұлақтың денесін құрайды.
Гифаралдың жуандығы 1-ден 10 кейде 20 микронға дейін барады. Олардың
көбісінің мицелийлері субстраттың ішінде жатады. Субстраттың бетінде
жемісті денелері немесе спора тасушы органдары орналасады. Олардың
пішіндері шар тәрізді, таға, қабық сияқты, қалпақты түбірге ұқсас және
басқаша түрлі болып келеді.
Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды
бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек паразит
саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне еніп жататын бүйірлік
мицелийлері әрі қарай өспей, клетка ішінде шар, алмұрт, немесе тарамдалған
гаусторияға айналады, сөйтіп иесінің клеткасындағы қоректік заттарды сорып,
тіршілік етеді.
Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың кейбіреулерінде мицелий болмайды,
вегетативтік денесі жалаңаш не қабықшасы бар протоплазмадан тұрады. Мұндай
саңырауқұлақтардың клеткаларынан тарамдалған, өте жіңішке, ядросы жоқ қысқа
жіпшелер өседі, оны ризомицелий деп атайды. Ол мицелийдің алғашқы нышаны
болып есептелінеді.
Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері – көлденең перделерге
бөлінбеген, көп жасушалы. Олардың перделерінде клеткаларды бір-бірімен
байланыстырып тұратын өте ұсақ поралары болады.
Саңырауқұлақтардың клетка қабығы құрамында насекомдар қабықтарының
хитиніне ұқсас, хитин заты және полисахаридтер болады. Олардың клеткасы
протоплазмадан, бір, екі, кейде одан да көп ядродан және вакуолядан тұрады.
Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері көп ядролы, ал жоғары
сатыдағылардікі бірнеше ядродан тұрады.
Клекта ядролары саңырауқұлақтардың көпшілігінде өте кішкентай 1-3
микрондай болады. Ірі ядролар жыныс процесімен байланысқан органдарда ғана
болады да, кейде олардың мөлшері 10 микронға жетеді. Ірі ядроларда
ядрошықтардың бар екендігі байқалады. Протоплазма жас клеткалардың –
гифалардың ұштарын толтырып тұрады. Бояп қарағанда олардан ұсақ дөңгелек
көпіршік тәрізді вакуолялар көрінеді. Ересек клеткаларда протоплазма
клетканың қабығына қарай жақын орналасады. Клетканың ортаңғы бөлімін ірі
вакуоля алып жатады. Одан клетканың жан-жағында жіңішке протоплазма
жіпшелері тарайды. Вакуоля клетка шырынына толы болады. Клетка шырыны
түссіз, тек ағзадан саңырауқұлақтарда антоциан пигментінің болуына
байланысты, қызғылт тартып тұрады. Саңырауқұлақ клеткаларында қор заты
ретінде еш уақытта крахмал жиналмайды, май тамшылары мен гликолен, ал біраз
саңырауқұлақтарда волютин жиналады.
Кейбір саңырауқұлақтарда әр түрлі улы заттардың жиналуы да жиі
кездеседі. Саңырауқұлақтардың түсі – клетка қабығында, протоплазмада,
вакуоляда болатын пигменттерге байланысты. Пигменттер әр түрлі химиялық
процесстер нәтижесінде түзіледі.
Саңырауқұлақтардың жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей нағыз талшықтар
болмайды. Алайда жалған талшықтар жиі кездеседі, олар өз ара матасып
жататын, бірақ плазмодесмамен жалғаспайтын гифалардан құралады. Жалған
ткань гифалардың құрылысы әр түрлі болады және түрліше орайласып келеді,
демек олардың физиологиялық маңызы да өзгеше. Оларды кейде жалған түзуші,
жабындық, механикалық, өткізгіш тканьдер деп бөледі. Кейбір
саңырауқұлақтардың ризоморфтар деп аталатын. Мицелийлердің матасуынан
құралған, жуандығы бірнеше миллиметрге жетіп, ұзындығы бірнеше метрге дейін
баратын суды өткізу қызметін атқаратын ұзын қоңыр түсті жуан жіптері
болады.
Саңырауқұлақтар де вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен
көбейеді. Бұлардың көбею органдарының құрылысы алуан түрлі, осыған негіздей
отырып, оларды классификациялайды. Саңырауқұлақтар мицелийлерінің жеке
бөліктерге және клеткаларға бөлінуі арқылы вегетативтік жолмен көбейеді.
Ашытқы саңырауқұлақтары клетканың бүршіктенуі, ал басқа саңырауқұлақтар
артроспоралар (оидия) және хламидоспоралар арқылы да вегетативтік көбейеді.
Артроспора арқылы көбейгенде мицелийлер жұқа қабығы бар клеткаларға
ыдыраса, хламидоспора арқылы көбейгенде, қалың қоңыр түсті қабығы бар
клеткаларға ыдырайды. Қаракүйе саңырауқұлағының белгілі даму сатысында
хламидоспора шартты түрде болып отырады. Бұлар – қолайсыз жағдайларға жақсы
бейімделген, қор заттармен қамтамасыз етілген споралар.
Әр түрлі спора тасушы органдарының құрылуы арқылы саңырауқұлақтар
жыныссыз жолмен жиі көбейеді. Бұл споралар өздерінің шығу тегі жағынан
эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) болып екіге бөлінеді. Барлық
төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар эндогендік споралар арқылы көбейеді. Олар
гифаларының ұшынан өсетін спорангияларда түзіледі. Кейбір төменгі сатыдағы
саңырауқұлақтардың споралары балдырлардың зооспораларына ұқсас, қозғалғыш
келеді, оны зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда көп мөлшерде
түзіледі. Зооспоралар суда талшығы арқылы еркін қозғалады. Төменгі сатыдағы
саңырауқұлақтардың көпшілігі зооспоралармен көбеймей, қозғалмайтын қалың
қабығы бар споралар арқылы көбейеді. Мұндай споралар, спорангии сағағы деп
аталатын ерекше мийелийлердің ұшынан дамитын спорангийлердің ішінде өседі.
(Биология: жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық.
Алматы: Атамұра,2007. ISBN 9965-34-607-0)
1. Саңырауқұлақтардың топтануы және ТҮР бойынша жіктелуі
1.1 Саңырауқұлақ классификациясы
Саңыраукұлақтар микроорганизмдер ішіндегі ең үлкен топ. Олар төменгі
сатыдағы есімдіктерге жатады, клеткасында хлорофилл болмайды, дайын
органикалық заттармен қоректенеді.
Саңырауқұлақтар аэробты организмдер. Сондықтан олар қоректік заттардың
бетінде колония құрып тіршілік етеді.
Сыртқы орта жағдайларына саңырауқұлақтар төзімді организмдер. Төменгі
температура, тұздың едәуір концентрациясы және ортаның қышқылдығы аса әсер
ете қоймайды. Сондықтан саңырауқұлақтар іс жүзінде барлық жерлерде
кездеседі.
Саңырауқұлақтардың құрылысы. Саңырауқұлақтардың денесі өте нәзік
жіпшелерден, яғни гифтерден тұрады. Бұл гифтердің өз ара шатасып
орналасуынан барып мицелий пайда болады. Кейбір саңырауқұлақтардың денесі
жіптерден құралмайды. Мұндай саңырауқұлақтардың басым көпшілігі өсімдіктер
ауруын қоздырады. Мәселен, бұларға картоптың рак ауруын қоздыратын
саңырауқұлақтар жатады. Саңырауқұлақтар бір клеткалы және көп клеткалы
болып бөлінеді. Бір клеткалы саңырауқұлақтың бұтақталған мицелийі бір ғана
клеткадан тұрады, ал көп клеткалы саңырауқұлақтардың гифінде аралық
перделер болады.
Жалпы саңырауқұлақтар клеткаларының құрылысы басқа организмдердің
клеткаларының құрылысына ұқсас. Клеткалары сыртқы қабықтан, цитоплазмадан,
бір немесе бірнеше ядродан тұрады. Қабық құрамында клетчатка, пектин және
азот тектес заттар бар. Цитоплазмада әр түрлі заттармен бірге вакуоля да
бар. Қор заттары ретінде клеткада көмірқышқыл газы және май заттары
кездеседі.
Саңырауқұлақтардың көбеюі. Саңырауқұлақтар бірнеше түрлі жолмен
көбейеді. Олардың көпшілігінде көбеюге қажетті арнаулы органдар бар.
Негізінен саңырауқұлақтар споралар арқылы көбейеді. Қоректік ортада кез
болған споралар тез арада көбейіп, жаңадан гифтер түзеді.
Саңырауқұлақтар гифтерден үзіліп қалған бөлшектерден де көбейе алатын
болса, кейбіреулері ерекше клеткалар—ойдийлер арқылы көбейеді. Ойдийлер,
гифтер жеке клеткаларға бөлінгенде пайда болады және одан қоректік ортада
жаңадан саңырауқұлақтар өсіп шығады. Бұл жоғары сатыдағы өсімдіктердің
вегетативтік органдармен көбеюіне (мәселен, картоптың түйнекпен өсуі)
ұқсайды.
Саңырауқұлақтарда спора түзілу жынысты және жыныссыз жолдармен жүреді.
Жыныссыз жолмен көбейгенде споралар ерекше гифтердің ұшында пайда болады.
Мұндай гифтер құрылысы жағынан әдеттегі гифтерден өзгеше келеді.
Кейбір саңырауқұлақтардың осындай гифтерінің ұшында споралар бірден,
топталып немесе моншақталып орналасады. Бұл спораларды конидий, ал олар
орналасқан гифтещі спорангиеносцалар деп атайды. Пісіп жетілген кезде
конидий шашылады да, қолайлы жағдай туғанда көбейеді.
Басқа саңырауқұлақтарда споралар спорангиеносцалар деп аталатын
гифтердің ұшындағы дөңгелек спорангийлер ішінде түзіледі. Пісіп жетілген
спорангийлер жарылып, споралары төгіледі. Бұлар да қолайлы жағдайға тап
болса көбейіп, жаңадан саңыраукұлақ біреді. Саңырауқұлақ споралары орасан
көп және олар едәуір қашықтыққа дейін таралады. Конидийлер де, спорангийлер
де пішіні және бояуы жағынан түрліше болып келеді. Міне бұл қасиеттер
оларды анықтау үшін қолданылады.
ЖШС Ақ жолмен көбейгенде екі жыныстық клетка қосылғаннан зигоспора
түзіледі, немесе ооспора деп те атайды. Қолайлы жағдай туғанда бұлардан
жаңа саңырауқұлақтар түзіледі.
Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтарда бірнеше споралар пайда болады.
Кейбір түрлерінде төрт базидиспора, ал басқа бір түрлерінде сепзден
аскоспора негізделеді. Базидиспоралар қап сияқты ерекше дененің жоғары
жағында түзілсе, аскоспоралар сөмке сияқты цилиндр пішінді жұмыр
клеткаларда пайда болады.
Жынысты және жыныссыз жолдармен көбейе алатындарын жетілген, ал тек
жыныссыз жолмен ғана көбейе алатындары — жетілмеген саңырауқұлактар деп
аталады.
Қейбір саңырауқұлақтар қалың қабықпен қапталған гифтер, яғни
хламидоспоралар түзуге бейімделген. Бұлар, әсіресе астық тұқымдас
өсімдіктерді зақымдайды. Сөйтіп саңырауқұлақтар микроорганизмдер дүниесінен
ерекше орын алады. Бұлардың таібиғатын жете түсініп білгенде ғана пайдалы
жақтарын қолданып, зиянды әрекеттеріне қарсы күрес жүргізуге мүмкіндік
туады. ( Биология: Жалпы білім беретін мектептің 6- сыныбына арналған
оқулық.)
1.2 Саңырауқұлақтар систематикасы
Морфологиялық және физиологиялық қасиеттеріне қарай саңы-рауқұлақтарды
негізгі бес класқа бөлуге болады. Олар: архимицеттер, фикомицеттер,
аскомицеттер, базидиомицеттер және жетілмеген саңырауқұлақтар .
Архимицеттер. Бұлардың ерекшелігі мол, мицелийі болмайды, болса да ол
нашар жетілген, 300-ден астам түрі бар. Көбінесе жыныссыз жолмен көбейеді.
Споралары спорангийде түзіледі. Бұл саңыраукұлактардың бірқатары жоғары
және төменгі сатыдағы өсімдіктерді закымдайды.
Фикомицеттер. Мицелийі жақсы жетілген бір клеткалы саңырауқұлақтар,
жынысты және жыныссыз жолдармен көбейеді. Жыныссыз жолмен көбейгенде
спорангийде споралар түзіледі, ал жынысты жолмен көбейгенде зооспоралар
пайда болады, оның 700-ге жуық түрі бар.
Бұл класқа табиғатта кең тараған мукор саңырауқұлағы жатады. Мукор —
тағамдық заттарды бұзатын саңырауқүлақ. Әсіресе ол нан, жеміс және жидектер
тағамдарын зақымдайды. Мукор ылғал тартқан қойма қабырғаларында көп
кездеседі. Бұның кейбір түрлері адам мен жануарларды ауруға ұшыратады.
Көптеген мукор саңырауқұлақтары қантты спирт және органикалық қышқылдарға
айналдырады, сондықтан олардың кейбіреулерін тамақ өнеркәсібінде қолданады.
Сонымен қатар, бұл класта фитофтора және плазмопара деп аталатын ауыл
шаруашылық дақылдарын (картоп, қызанақ, жүзім) зақымдайтын түрлері бар.
Аскомицеттер. Бұлардың көп клеткалы мицелийлері бар. Конидий арқылы
көбейеді жынысты жолмен көбейгенде аскоспоралар түзеді. Бұл кластың 20
мыңнан астам түрі белгілі. Олардың көпшілігі мәдени өсімдіктерді және түрлі
тағамдарды бүлдіреді. Кейбір аскомицеттер техникалык мақсатта қолданылады.
Аскомицеттерге аспергиллус, пенициллум, склеротиния т. б. жатады.
Ашытқы саңырауқұлақтары да осы кластың өкілі. Бірақ олардың ерекше
техникалық маңызы болғандықтан біз оларды жеке қарастырамыз.
Аспергиллус (қара зең). Жануар және өсімдік тектес тағамдарды
бүлдіреді. Аспергиллустың кейбір түрлері лимон қышқылы, ферменттерді алуда,
спирт өндіруде солод ретінде қолданылады. Солод деп өндірілген дәндерді
айтады. Әсіресе ол сыра кайнатуда жиі қолданылады.
Пенициллум (к ө к-ж а с ы л з е ң). Конидиеносцалары қолдың
саусағындай тарамдалып келген. Ол көптеген тағамдық заттарды бүлдіреді.
Үйлердің ылғал тартқан қабырғаларынан да бұларды көп кездестіруге болады.
Пенициллумнің кейбір түрлері пенициллин деп аталатын дәріні алу үшін
қолданылады. Басқа бір түрі сүттен ірімшіктің (сыр) рокфор деп аталатын
түрін даярлағанда пайдаланылады.
Склеротиния — ақ түсті шіріктің жеміс және овощтар кездесуі осы
склеротинияның сонда байланысты. Мұның мицелийі зақымдаған затына еніп,
онда ак түсті мақта тәрізденген шоғыр дене түзеді.
Базидиомицеттер өте үлкен класс. Базидиомицеттердің көп клеткалы
мицелийлері бар. Олар базидиоспоралар арқылы жынысты жолмен, конидийлер
арқылы жыныссыз жолмен көбейеді. Оған 20 мыңнан астам саңырауқұлақтардың
түрлері біріктіріледі. Оларға қалпақты саңырауқұлақтар, үй саңырауқұлағы,
трутовиктер, қара күйе және дат саңырауқұлақтары жатады. Қалпақты
саңырауқұлақтардың қалпағының астыңғы жағында ұсақ, жұқа қатпарлары немесе
түтікшелері бар. Осы қатпарлардың бетінде немесе түтікшелердің ішінде
базидийлер орналасады. Қалпақты саңырауқұлақтардың ішінде улы түрлері де
бар (мухамор, сүр поганка т. б.). Қалпақты саңырауқұлақтардың мицелийі
топырақта дамиды да өсімдіктердің тамыр системасына еніп кетеді.
Трутовиктер ағаш сүрегін бүлдіретін саңырауқұлақтар. Ол тек өсіп
тұрған өсімдіктер ғана емес құрылыстардағы ағаш сүректерін де зақымдайды.
Саңырауқұлақтың жіпшесі ағаш діңгегіне кіріп оның шырынымен қоректенеді де
кейіннен сүректі бүлдіреді. Ылғалы мол жерлерде трутовиктер құрылыс
ағаштарын зақымдап көп зиян келтіреді.
Үй саңырауқұлағы үйдің ағаштарын закымдайды. Ол жерде саңырауқұлақ
мақта тәрізді ақ, үлпілдек мицелий түзеді. Олар өз денесінен ағаш сүрегін
бүлдіретін ерекше фермент бөліп шығарады да ағаш сүрегін ыдыратып, оны
сумен көмірқышқыл газына айналдырады. Әсіресе ылғал 30—60% аралығында
болғанда саңырауқұлақтың үй ағаштарын бүлдіру әрекеті шапшаң жүреді.
Қара күйе және тат аурулары астық тұқымдастарда және кейбір техникалық
дақылдарда кездесетіні мәлім. Бұл да саңырауқұлақтар әсерінен болатын дерт.
Жетілмеген саңырауқұлақтар. Топыракта және суда жоғарыда аталғандармен
қатар микроскоптык жетілмеген саңырауқұлақтарда көп кездеседі. Олар — көп
клеткалы мицелийі бар жыныссыз жолмен көбейетін организмдер. Бұл табиғатта
кең тараған 25 мыңнан астам түрі бар. Олар түрлі тағамдарды көгертіп,
мәдени дақылдарды зақымдайды. Олардың негізгі өкілдеріне фузариумды,
ботритисті, альтернарияны т. б. атауға болады.
Фузариум негізінен астық тұқымдастарды, жемістерді және овощтарды
зақымдайды. Осы саңырауқұлақ қоздыратын ауруды фузариоз деп атайды. Ол
өсімдіктердің тамыры мен сабағын бүлдіреді, соның салдарынан өсімдіктер
қурап қалады. Фузариоз ауруына шалдыққан дәннен жасалған нанды пайдалануға
болмайды. Одан адам уланып қалуы мүмкін.
Ботритис — пияздың және капуста, помидорлардың шіруіне себепші болатын
саңырауқұлақ. Мұнымен кейде жеміс-жидектер де закымдалады. Альтернария
сәбіз, аскөк т. б. сияқты тамыр жемістілерді зақымдап, оларды шірітіп
жібереді.
Ашытқы саңырауқұлақтары — бір клеткалы қозғалмайтын және
бактериялардан шамамен алғанда он еседей ірі микроорганизмдер. Табиғатта
бұлар кең тараған. Клетка пішіні әр түрлі: дөңгелек, сопақша және таяқша
тәрізді болады. Ашытқы саңырауқұлақтары клеткасының мөлшері 8—10 микронға
тең. Оларда қозғалу органеллалары болмайды. Клетка сыртында қабығы бар.
Цитоплазмада ядро, вакуоля және басқа да (май, гликоген, волютин) заттар
кездеседі. Ашытқы саңырауқұлақтарын адам баласы қолдан өсіріп, өз
шаруашылығында пайдаланады. Ал, табиғатта жабайы ашытқы саңырауқұлақтар да
болады. Олар ауыл шаруашылық өнімдерін зақымдап едәуір зиянын тигізеді.
Ашытқы саңырауқұлақтар. Кейбіреулері бүршіктеніп көбейіп жатыр,
саңырауқұлақтарының адам баласына пайда келтіретін түрлерін біз мәдени
ашытқы саңырауқұлақтар деп атаймыз. Ашытқы саңырауқұлақтар өнеркәсіпте кең
қолданылады. Олар қантты ашытып, көміркышқыл газы мен спирт түзеді. Олардың
бұл қасиеті нан өндірісінде және спирт өндіруде, түрлі шараптарды,
сыраларды, сүт тағамдарын даярлауда қолданылады.
Ашытқы саңырауқұлақтарында ақуыз және дәрумендер (В, Д, Е) көп болады,
сондықтан оларды қазір тамақ және мал азықтық мақсатқа кеңінен қолданады.
Ашыткы саңырауқұлақтары көбінесе бүршіктену арқылы көбейеді. Бұлар
спора түзу және жай бөліну арқылы сирек көбейеді. Олардың кейбір түрі
жыныстық жолмен көбейеді.
Бүршіктеніп көбейгенде, алдымен аналық клеткадан төмпешік пайда болады
да, кейіннен ол үлкейіп бүршікке айналады. Бұдан кейін жас клетка аналык
организмнен мүлдем бөлініп кетеді. Қолайлы жағдайда бүршіктену екі сағатқа
созылады. Оттегі пен азотты қоректік затқа бай ортада ашытқы
саңырауқұлағының бүршіктенуін жай биологиялық микроскоптармен де көруге
болады.
Спорамен көбею оларда жынысты және жыныссыз жолдармен жүреді. Ашытқы
саңырауқұлақтары клеткасындағы споралардың саны екіден он екіге дейін
барады. Жыныссыз жолмен спора пайда болғанда вегетативтік клеткалар ұсақ
бөлшектерге бөлінеді де, олардың әрқайсысының сыртында қабық пайда болады.
Ал жыныстық жолмен спора пайда болғанда екі клетка косылады да сыртында
қабық пайда болады. Опоралардың пішіні дөңгелек немесе сопақша болып
келеді.
Ашытқы саңырауқұлақтардың систематикасы көбею тәсілдері мен
физиологиялық қасиеттеріне негізделген. Олар екі тұқымдасқа бөлінеді:
сахаромицеттер және сахаромицет еместер.
Сахаромицеттер. Бұларға мәдени ашытқы саңырауқұлақтар жатады. Олар
бүршіктену және споралар түзу арқылы көбейеді. Сондықтан бұларды нағыз
ашытқы саңырауқұлақтар деп атайды. Мәдени ашытқы саңырауқұлақтарға нан,
шарап, сыра ашытқы саңырауқұлақтары жатады.
Өндірісте, әсіресе олардың сахаромицес церевидзе және сахаро-мицес
эллипсойдеус деген түрлерінің маңызы зор. Сахаромицес церевидзе клеткасы
шар немесе жұмыртқа тәрізді. Олар шарап спиртін алу үшін, сыра қайнатуда
және нан ашытуда қолданылады. Бұлардың белгілі бір температурада және
жағдайларда тіршілік ететін жеке топтары — расалары бар.
Ал сахаромицес эллипсойдеустің клеткасы эллипс тәрізді, шарап
өнеркәсібінде қолданылады, олардың кейбір расалары шараптағы хош иісті
түзуге тікелей қатысады.
Сахаромицет емес ашытқы саңырауқұлақтар негізінен жалған ашытқы
саңырауқұлақтар. Олай аталатын себебі: ашытқы саңырауқұлақтарының спора
түзуге қабілеті болмайды бүршіктену арқылы ғана көбейе алады. Бұлардын,
көпшілігі әр түрлі өндірістердегі өнімдерді зақымдайды. Дегенмен олардың
ішінде шаруашылық үшін маңызды туыстары бар. Олар: торула және микодерма.
Торула туысына жататын ашытқы саңырауқұлақтар шар тәрізді келеді және ашыту
процесі барысында азғана мөлшерде спирт түзеді. Торула айран деп аталатын
өкілі қымыз және айран сияқты сүт тағамдарын даярлауда пайдаланылады, ал
торула утилис—тағамдық және мал азықтық ашытқы саңырауқұлақтарды өндіруде
үлкен маңызы бар. Микодерма туысына жататын ашыткы саңырауқұлақтардың
клеткасы ұзынша. Олар спирт түзе алмайды. Бірақ ортадағы бар спиртті және
органикалық қышқылдарды су мен көмірқышқыл газына дейін тотықтыра алады.
Құрамында спирті бар ішімдіктердің бетіне қонса, микодерма
қатпарланған пленка түзеді де, оның иісі мен дәмін бұза бастайды. Сонымен
қатар микодерма сүт тағамдарын тұздалған овощтарды бүлдіріп, сірке және нан
ашытқы саңырауқұлақтарын жасайтын өндірістерге өте зиянын тигізеді. (
Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;)
2.Саңырауқұлақтар экологиясы
1. Саңырауқұлақтардың экологиялық топтары
Саңырауқұлақтар – төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең көп
тарағаны, олардың 100000-дай түрі кездеседі.
Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары пластидтері,
хлорофилі болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге
бейімделген гетеретрофты өсімдіктер.
Түрлері бойынша жейтін саңырауқұлақтар және жеуге жарамсыз
саңырауқұлақтар болып бөлінеді. Олардың вегетативтік денесі тарамдалып
матасқан гифалардан (жіңішке жіпшелерден) тұрады. Бұлар бір-бірімен матасып
грибница немесе мицеллий деп аталатын саңырауқұлақтың денесін құрайды.
Гифаралдың жуандығы 1-ден 10 кейде 20 микронға дейін барады. Олардың
көбісінің мицелийлері субстраттың ішінде жатады. Субстраттың бетінде
жемісті денелері немесе спора тасушы органдары орналасады. Олардың
пішіндері шар тәрізді, таға, қабық сияқты, қалпақты түбірге ұқсас және
басқаша түрлі болып келеді.
Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды
бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек паразит
саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Саңырауқұлақтардың топтануы және ТҮР бойынша жіктелуі
1.1 Саңырауқұлақтар классификациясы
1.2 Саңырауқұлақтар систематикасы
2. Саңырауқұлақтар экологиясы
2.1 Саңырауқұлақтардың экологиялық топтары
2.2 Саңырауқұлақтардың адам өміріне маңызы
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе.
Саңырауқұлақтар – төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең көп
тарағаны, олардың 100000-дай түрі кездеседі.
Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары пластидтері,
хлорофилі болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге
бейімделген гетеретрофты өсімдіктер.
Түрлері бойынша жейтін саңырауқұлақтар және жеуге жарамсыз
саңырауқұлақтар болып бөлінеді. Олардың вегетативтік денесі тарамдалып
матасқан гифалардан (жіңішке жіпшелерден) тұрады. Бұлар бір-бірімен матасып
грибница немесе мицеллий деп аталатын саңырауқұлақтың денесін құрайды.
Гифаралдың жуандығы 1-ден 10 кейде 20 микронға дейін барады. Олардың
көбісінің мицелийлері субстраттың ішінде жатады. Субстраттың бетінде
жемісті денелері немесе спора тасушы органдары орналасады. Олардың
пішіндері шар тәрізді, таға, қабық сияқты, қалпақты түбірге ұқсас және
басқаша түрлі болып келеді.
Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды
бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек паразит
саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне еніп жататын бүйірлік
мицелийлері әрі қарай өспей, клетка ішінде шар, алмұрт, немесе тарамдалған
гаусторияға айналады, сөйтіп иесінің клеткасындағы қоректік заттарды сорып,
тіршілік етеді.
Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың кейбіреулерінде мицелий болмайды,
вегетативтік денесі жалаңаш не қабықшасы бар протоплазмадан тұрады. Мұндай
саңырауқұлақтардың клеткаларынан тарамдалған, өте жіңішке, ядросы жоқ қысқа
жіпшелер өседі, оны ризомицелий деп атайды. Ол мицелийдің алғашқы нышаны
болып есептелінеді.
Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері – көлденең перделерге
бөлінбеген, көп жасушалы. Олардың перделерінде клеткаларды бір-бірімен
байланыстырып тұратын өте ұсақ поралары болады.
Саңырауқұлақтардың клетка қабығы құрамында насекомдар қабықтарының
хитиніне ұқсас, хитин заты және полисахаридтер болады. Олардың клеткасы
протоплазмадан, бір, екі, кейде одан да көп ядродан және вакуолядан тұрады.
Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың мицелийлері көп ядролы, ал жоғары
сатыдағылардікі бірнеше ядродан тұрады.
Клекта ядролары саңырауқұлақтардың көпшілігінде өте кішкентай 1-3
микрондай болады. Ірі ядролар жыныс процесімен байланысқан органдарда ғана
болады да, кейде олардың мөлшері 10 микронға жетеді. Ірі ядроларда
ядрошықтардың бар екендігі байқалады. Протоплазма жас клеткалардың –
гифалардың ұштарын толтырып тұрады. Бояп қарағанда олардан ұсақ дөңгелек
көпіршік тәрізді вакуолялар көрінеді. Ересек клеткаларда протоплазма
клетканың қабығына қарай жақын орналасады. Клетканың ортаңғы бөлімін ірі
вакуоля алып жатады. Одан клетканың жан-жағында жіңішке протоплазма
жіпшелері тарайды. Вакуоля клетка шырынына толы болады. Клетка шырыны
түссіз, тек ағзадан саңырауқұлақтарда антоциан пигментінің болуына
байланысты, қызғылт тартып тұрады. Саңырауқұлақ клеткаларында қор заты
ретінде еш уақытта крахмал жиналмайды, май тамшылары мен гликолен, ал біраз
саңырауқұлақтарда волютин жиналады.
Кейбір саңырауқұлақтарда әр түрлі улы заттардың жиналуы да жиі
кездеседі. Саңырауқұлақтардың түсі – клетка қабығында, протоплазмада,
вакуоляда болатын пигменттерге байланысты. Пигменттер әр түрлі химиялық
процесстер нәтижесінде түзіледі.
Саңырауқұлақтардың жоғары сатыдағы өсімдіктердегідей нағыз талшықтар
болмайды. Алайда жалған талшықтар жиі кездеседі, олар өз ара матасып
жататын, бірақ плазмодесмамен жалғаспайтын гифалардан құралады. Жалған
ткань гифалардың құрылысы әр түрлі болады және түрліше орайласып келеді,
демек олардың физиологиялық маңызы да өзгеше. Оларды кейде жалған түзуші,
жабындық, механикалық, өткізгіш тканьдер деп бөледі. Кейбір
саңырауқұлақтардың ризоморфтар деп аталатын. Мицелийлердің матасуынан
құралған, жуандығы бірнеше миллиметрге жетіп, ұзындығы бірнеше метрге дейін
баратын суды өткізу қызметін атқаратын ұзын қоңыр түсті жуан жіптері
болады.
Саңырауқұлақтар де вегетативтік, жыныссыз және жынысты жолдармен
көбейеді. Бұлардың көбею органдарының құрылысы алуан түрлі, осыған негіздей
отырып, оларды классификациялайды. Саңырауқұлақтар мицелийлерінің жеке
бөліктерге және клеткаларға бөлінуі арқылы вегетативтік жолмен көбейеді.
Ашытқы саңырауқұлақтары клетканың бүршіктенуі, ал басқа саңырауқұлақтар
артроспоралар (оидия) және хламидоспоралар арқылы да вегетативтік көбейеді.
Артроспора арқылы көбейгенде мицелийлер жұқа қабығы бар клеткаларға
ыдыраса, хламидоспора арқылы көбейгенде, қалың қоңыр түсті қабығы бар
клеткаларға ыдырайды. Қаракүйе саңырауқұлағының белгілі даму сатысында
хламидоспора шартты түрде болып отырады. Бұлар – қолайсыз жағдайларға жақсы
бейімделген, қор заттармен қамтамасыз етілген споралар.
Әр түрлі спора тасушы органдарының құрылуы арқылы саңырауқұлақтар
жыныссыз жолмен жиі көбейеді. Бұл споралар өздерінің шығу тегі жағынан
эндогендік (ішкі) және экзогендік (сыртқы) болып екіге бөлінеді. Барлық
төменгі сатыдағы саңырауқұлақтар эндогендік споралар арқылы көбейеді. Олар
гифаларының ұшынан өсетін спорангияларда түзіледі. Кейбір төменгі сатыдағы
саңырауқұлақтардың споралары балдырлардың зооспораларына ұқсас, қозғалғыш
келеді, оны зооспора деп атайды, олар зооспорангияларда көп мөлшерде
түзіледі. Зооспоралар суда талшығы арқылы еркін қозғалады. Төменгі сатыдағы
саңырауқұлақтардың көпшілігі зооспоралармен көбеймей, қозғалмайтын қалың
қабығы бар споралар арқылы көбейеді. Мұндай споралар, спорангии сағағы деп
аталатын ерекше мийелийлердің ұшынан дамитын спорангийлердің ішінде өседі.
(Биология: жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық.
Алматы: Атамұра,2007. ISBN 9965-34-607-0)
1. Саңырауқұлақтардың топтануы және ТҮР бойынша жіктелуі
1.1 Саңырауқұлақ классификациясы
Саңыраукұлақтар микроорганизмдер ішіндегі ең үлкен топ. Олар төменгі
сатыдағы есімдіктерге жатады, клеткасында хлорофилл болмайды, дайын
органикалық заттармен қоректенеді.
Саңырауқұлақтар аэробты организмдер. Сондықтан олар қоректік заттардың
бетінде колония құрып тіршілік етеді.
Сыртқы орта жағдайларына саңырауқұлақтар төзімді организмдер. Төменгі
температура, тұздың едәуір концентрациясы және ортаның қышқылдығы аса әсер
ете қоймайды. Сондықтан саңырауқұлақтар іс жүзінде барлық жерлерде
кездеседі.
Саңырауқұлақтардың құрылысы. Саңырауқұлақтардың денесі өте нәзік
жіпшелерден, яғни гифтерден тұрады. Бұл гифтердің өз ара шатасып
орналасуынан барып мицелий пайда болады. Кейбір саңырауқұлақтардың денесі
жіптерден құралмайды. Мұндай саңырауқұлақтардың басым көпшілігі өсімдіктер
ауруын қоздырады. Мәселен, бұларға картоптың рак ауруын қоздыратын
саңырауқұлақтар жатады. Саңырауқұлақтар бір клеткалы және көп клеткалы
болып бөлінеді. Бір клеткалы саңырауқұлақтың бұтақталған мицелийі бір ғана
клеткадан тұрады, ал көп клеткалы саңырауқұлақтардың гифінде аралық
перделер болады.
Жалпы саңырауқұлақтар клеткаларының құрылысы басқа организмдердің
клеткаларының құрылысына ұқсас. Клеткалары сыртқы қабықтан, цитоплазмадан,
бір немесе бірнеше ядродан тұрады. Қабық құрамында клетчатка, пектин және
азот тектес заттар бар. Цитоплазмада әр түрлі заттармен бірге вакуоля да
бар. Қор заттары ретінде клеткада көмірқышқыл газы және май заттары
кездеседі.
Саңырауқұлақтардың көбеюі. Саңырауқұлақтар бірнеше түрлі жолмен
көбейеді. Олардың көпшілігінде көбеюге қажетті арнаулы органдар бар.
Негізінен саңырауқұлақтар споралар арқылы көбейеді. Қоректік ортада кез
болған споралар тез арада көбейіп, жаңадан гифтер түзеді.
Саңырауқұлақтар гифтерден үзіліп қалған бөлшектерден де көбейе алатын
болса, кейбіреулері ерекше клеткалар—ойдийлер арқылы көбейеді. Ойдийлер,
гифтер жеке клеткаларға бөлінгенде пайда болады және одан қоректік ортада
жаңадан саңырауқұлақтар өсіп шығады. Бұл жоғары сатыдағы өсімдіктердің
вегетативтік органдармен көбеюіне (мәселен, картоптың түйнекпен өсуі)
ұқсайды.
Саңырауқұлақтарда спора түзілу жынысты және жыныссыз жолдармен жүреді.
Жыныссыз жолмен көбейгенде споралар ерекше гифтердің ұшында пайда болады.
Мұндай гифтер құрылысы жағынан әдеттегі гифтерден өзгеше келеді.
Кейбір саңырауқұлақтардың осындай гифтерінің ұшында споралар бірден,
топталып немесе моншақталып орналасады. Бұл спораларды конидий, ал олар
орналасқан гифтещі спорангиеносцалар деп атайды. Пісіп жетілген кезде
конидий шашылады да, қолайлы жағдай туғанда көбейеді.
Басқа саңырауқұлақтарда споралар спорангиеносцалар деп аталатын
гифтердің ұшындағы дөңгелек спорангийлер ішінде түзіледі. Пісіп жетілген
спорангийлер жарылып, споралары төгіледі. Бұлар да қолайлы жағдайға тап
болса көбейіп, жаңадан саңыраукұлақ біреді. Саңырауқұлақ споралары орасан
көп және олар едәуір қашықтыққа дейін таралады. Конидийлер де, спорангийлер
де пішіні және бояуы жағынан түрліше болып келеді. Міне бұл қасиеттер
оларды анықтау үшін қолданылады.
ЖШС Ақ жолмен көбейгенде екі жыныстық клетка қосылғаннан зигоспора
түзіледі, немесе ооспора деп те атайды. Қолайлы жағдай туғанда бұлардан
жаңа саңырауқұлақтар түзіледі.
Жоғары сатыдағы саңырауқұлақтарда бірнеше споралар пайда болады.
Кейбір түрлерінде төрт базидиспора, ал басқа бір түрлерінде сепзден
аскоспора негізделеді. Базидиспоралар қап сияқты ерекше дененің жоғары
жағында түзілсе, аскоспоралар сөмке сияқты цилиндр пішінді жұмыр
клеткаларда пайда болады.
Жынысты және жыныссыз жолдармен көбейе алатындарын жетілген, ал тек
жыныссыз жолмен ғана көбейе алатындары — жетілмеген саңырауқұлактар деп
аталады.
Қейбір саңырауқұлақтар қалың қабықпен қапталған гифтер, яғни
хламидоспоралар түзуге бейімделген. Бұлар, әсіресе астық тұқымдас
өсімдіктерді зақымдайды. Сөйтіп саңырауқұлақтар микроорганизмдер дүниесінен
ерекше орын алады. Бұлардың таібиғатын жете түсініп білгенде ғана пайдалы
жақтарын қолданып, зиянды әрекеттеріне қарсы күрес жүргізуге мүмкіндік
туады. ( Биология: Жалпы білім беретін мектептің 6- сыныбына арналған
оқулық.)
1.2 Саңырауқұлақтар систематикасы
Морфологиялық және физиологиялық қасиеттеріне қарай саңы-рауқұлақтарды
негізгі бес класқа бөлуге болады. Олар: архимицеттер, фикомицеттер,
аскомицеттер, базидиомицеттер және жетілмеген саңырауқұлақтар .
Архимицеттер. Бұлардың ерекшелігі мол, мицелийі болмайды, болса да ол
нашар жетілген, 300-ден астам түрі бар. Көбінесе жыныссыз жолмен көбейеді.
Споралары спорангийде түзіледі. Бұл саңыраукұлактардың бірқатары жоғары
және төменгі сатыдағы өсімдіктерді закымдайды.
Фикомицеттер. Мицелийі жақсы жетілген бір клеткалы саңырауқұлақтар,
жынысты және жыныссыз жолдармен көбейеді. Жыныссыз жолмен көбейгенде
спорангийде споралар түзіледі, ал жынысты жолмен көбейгенде зооспоралар
пайда болады, оның 700-ге жуық түрі бар.
Бұл класқа табиғатта кең тараған мукор саңырауқұлағы жатады. Мукор —
тағамдық заттарды бұзатын саңырауқүлақ. Әсіресе ол нан, жеміс және жидектер
тағамдарын зақымдайды. Мукор ылғал тартқан қойма қабырғаларында көп
кездеседі. Бұның кейбір түрлері адам мен жануарларды ауруға ұшыратады.
Көптеген мукор саңырауқұлақтары қантты спирт және органикалық қышқылдарға
айналдырады, сондықтан олардың кейбіреулерін тамақ өнеркәсібінде қолданады.
Сонымен қатар, бұл класта фитофтора және плазмопара деп аталатын ауыл
шаруашылық дақылдарын (картоп, қызанақ, жүзім) зақымдайтын түрлері бар.
Аскомицеттер. Бұлардың көп клеткалы мицелийлері бар. Конидий арқылы
көбейеді жынысты жолмен көбейгенде аскоспоралар түзеді. Бұл кластың 20
мыңнан астам түрі белгілі. Олардың көпшілігі мәдени өсімдіктерді және түрлі
тағамдарды бүлдіреді. Кейбір аскомицеттер техникалык мақсатта қолданылады.
Аскомицеттерге аспергиллус, пенициллум, склеротиния т. б. жатады.
Ашытқы саңырауқұлақтары да осы кластың өкілі. Бірақ олардың ерекше
техникалық маңызы болғандықтан біз оларды жеке қарастырамыз.
Аспергиллус (қара зең). Жануар және өсімдік тектес тағамдарды
бүлдіреді. Аспергиллустың кейбір түрлері лимон қышқылы, ферменттерді алуда,
спирт өндіруде солод ретінде қолданылады. Солод деп өндірілген дәндерді
айтады. Әсіресе ол сыра кайнатуда жиі қолданылады.
Пенициллум (к ө к-ж а с ы л з е ң). Конидиеносцалары қолдың
саусағындай тарамдалып келген. Ол көптеген тағамдық заттарды бүлдіреді.
Үйлердің ылғал тартқан қабырғаларынан да бұларды көп кездестіруге болады.
Пенициллумнің кейбір түрлері пенициллин деп аталатын дәріні алу үшін
қолданылады. Басқа бір түрі сүттен ірімшіктің (сыр) рокфор деп аталатын
түрін даярлағанда пайдаланылады.
Склеротиния — ақ түсті шіріктің жеміс және овощтар кездесуі осы
склеротинияның сонда байланысты. Мұның мицелийі зақымдаған затына еніп,
онда ак түсті мақта тәрізденген шоғыр дене түзеді.
Базидиомицеттер өте үлкен класс. Базидиомицеттердің көп клеткалы
мицелийлері бар. Олар базидиоспоралар арқылы жынысты жолмен, конидийлер
арқылы жыныссыз жолмен көбейеді. Оған 20 мыңнан астам саңырауқұлақтардың
түрлері біріктіріледі. Оларға қалпақты саңырауқұлақтар, үй саңырауқұлағы,
трутовиктер, қара күйе және дат саңырауқұлақтары жатады. Қалпақты
саңырауқұлақтардың қалпағының астыңғы жағында ұсақ, жұқа қатпарлары немесе
түтікшелері бар. Осы қатпарлардың бетінде немесе түтікшелердің ішінде
базидийлер орналасады. Қалпақты саңырауқұлақтардың ішінде улы түрлері де
бар (мухамор, сүр поганка т. б.). Қалпақты саңырауқұлақтардың мицелийі
топырақта дамиды да өсімдіктердің тамыр системасына еніп кетеді.
Трутовиктер ағаш сүрегін бүлдіретін саңырауқұлақтар. Ол тек өсіп
тұрған өсімдіктер ғана емес құрылыстардағы ағаш сүректерін де зақымдайды.
Саңырауқұлақтың жіпшесі ағаш діңгегіне кіріп оның шырынымен қоректенеді де
кейіннен сүректі бүлдіреді. Ылғалы мол жерлерде трутовиктер құрылыс
ағаштарын зақымдап көп зиян келтіреді.
Үй саңырауқұлағы үйдің ағаштарын закымдайды. Ол жерде саңырауқұлақ
мақта тәрізді ақ, үлпілдек мицелий түзеді. Олар өз денесінен ағаш сүрегін
бүлдіретін ерекше фермент бөліп шығарады да ағаш сүрегін ыдыратып, оны
сумен көмірқышқыл газына айналдырады. Әсіресе ылғал 30—60% аралығында
болғанда саңырауқұлақтың үй ағаштарын бүлдіру әрекеті шапшаң жүреді.
Қара күйе және тат аурулары астық тұқымдастарда және кейбір техникалық
дақылдарда кездесетіні мәлім. Бұл да саңырауқұлақтар әсерінен болатын дерт.
Жетілмеген саңырауқұлақтар. Топыракта және суда жоғарыда аталғандармен
қатар микроскоптык жетілмеген саңырауқұлақтарда көп кездеседі. Олар — көп
клеткалы мицелийі бар жыныссыз жолмен көбейетін организмдер. Бұл табиғатта
кең тараған 25 мыңнан астам түрі бар. Олар түрлі тағамдарды көгертіп,
мәдени дақылдарды зақымдайды. Олардың негізгі өкілдеріне фузариумды,
ботритисті, альтернарияны т. б. атауға болады.
Фузариум негізінен астық тұқымдастарды, жемістерді және овощтарды
зақымдайды. Осы саңырауқұлақ қоздыратын ауруды фузариоз деп атайды. Ол
өсімдіктердің тамыры мен сабағын бүлдіреді, соның салдарынан өсімдіктер
қурап қалады. Фузариоз ауруына шалдыққан дәннен жасалған нанды пайдалануға
болмайды. Одан адам уланып қалуы мүмкін.
Ботритис — пияздың және капуста, помидорлардың шіруіне себепші болатын
саңырауқұлақ. Мұнымен кейде жеміс-жидектер де закымдалады. Альтернария
сәбіз, аскөк т. б. сияқты тамыр жемістілерді зақымдап, оларды шірітіп
жібереді.
Ашытқы саңырауқұлақтары — бір клеткалы қозғалмайтын және
бактериялардан шамамен алғанда он еседей ірі микроорганизмдер. Табиғатта
бұлар кең тараған. Клетка пішіні әр түрлі: дөңгелек, сопақша және таяқша
тәрізді болады. Ашытқы саңырауқұлақтары клеткасының мөлшері 8—10 микронға
тең. Оларда қозғалу органеллалары болмайды. Клетка сыртында қабығы бар.
Цитоплазмада ядро, вакуоля және басқа да (май, гликоген, волютин) заттар
кездеседі. Ашытқы саңырауқұлақтарын адам баласы қолдан өсіріп, өз
шаруашылығында пайдаланады. Ал, табиғатта жабайы ашытқы саңырауқұлақтар да
болады. Олар ауыл шаруашылық өнімдерін зақымдап едәуір зиянын тигізеді.
Ашытқы саңырауқұлақтар. Кейбіреулері бүршіктеніп көбейіп жатыр,
саңырауқұлақтарының адам баласына пайда келтіретін түрлерін біз мәдени
ашытқы саңырауқұлақтар деп атаймыз. Ашытқы саңырауқұлақтар өнеркәсіпте кең
қолданылады. Олар қантты ашытып, көміркышқыл газы мен спирт түзеді. Олардың
бұл қасиеті нан өндірісінде және спирт өндіруде, түрлі шараптарды,
сыраларды, сүт тағамдарын даярлауда қолданылады.
Ашытқы саңырауқұлақтарында ақуыз және дәрумендер (В, Д, Е) көп болады,
сондықтан оларды қазір тамақ және мал азықтық мақсатқа кеңінен қолданады.
Ашыткы саңырауқұлақтары көбінесе бүршіктену арқылы көбейеді. Бұлар
спора түзу және жай бөліну арқылы сирек көбейеді. Олардың кейбір түрі
жыныстық жолмен көбейеді.
Бүршіктеніп көбейгенде, алдымен аналық клеткадан төмпешік пайда болады
да, кейіннен ол үлкейіп бүршікке айналады. Бұдан кейін жас клетка аналык
организмнен мүлдем бөлініп кетеді. Қолайлы жағдайда бүршіктену екі сағатқа
созылады. Оттегі пен азотты қоректік затқа бай ортада ашытқы
саңырауқұлағының бүршіктенуін жай биологиялық микроскоптармен де көруге
болады.
Спорамен көбею оларда жынысты және жыныссыз жолдармен жүреді. Ашытқы
саңырауқұлақтары клеткасындағы споралардың саны екіден он екіге дейін
барады. Жыныссыз жолмен спора пайда болғанда вегетативтік клеткалар ұсақ
бөлшектерге бөлінеді де, олардың әрқайсысының сыртында қабық пайда болады.
Ал жыныстық жолмен спора пайда болғанда екі клетка косылады да сыртында
қабық пайда болады. Опоралардың пішіні дөңгелек немесе сопақша болып
келеді.
Ашытқы саңырауқұлақтардың систематикасы көбею тәсілдері мен
физиологиялық қасиеттеріне негізделген. Олар екі тұқымдасқа бөлінеді:
сахаромицеттер және сахаромицет еместер.
Сахаромицеттер. Бұларға мәдени ашытқы саңырауқұлақтар жатады. Олар
бүршіктену және споралар түзу арқылы көбейеді. Сондықтан бұларды нағыз
ашытқы саңырауқұлақтар деп атайды. Мәдени ашытқы саңырауқұлақтарға нан,
шарап, сыра ашытқы саңырауқұлақтары жатады.
Өндірісте, әсіресе олардың сахаромицес церевидзе және сахаро-мицес
эллипсойдеус деген түрлерінің маңызы зор. Сахаромицес церевидзе клеткасы
шар немесе жұмыртқа тәрізді. Олар шарап спиртін алу үшін, сыра қайнатуда
және нан ашытуда қолданылады. Бұлардың белгілі бір температурада және
жағдайларда тіршілік ететін жеке топтары — расалары бар.
Ал сахаромицес эллипсойдеустің клеткасы эллипс тәрізді, шарап
өнеркәсібінде қолданылады, олардың кейбір расалары шараптағы хош иісті
түзуге тікелей қатысады.
Сахаромицет емес ашытқы саңырауқұлақтар негізінен жалған ашытқы
саңырауқұлақтар. Олай аталатын себебі: ашытқы саңырауқұлақтарының спора
түзуге қабілеті болмайды бүршіктену арқылы ғана көбейе алады. Бұлардын,
көпшілігі әр түрлі өндірістердегі өнімдерді зақымдайды. Дегенмен олардың
ішінде шаруашылық үшін маңызды туыстары бар. Олар: торула және микодерма.
Торула туысына жататын ашытқы саңырауқұлақтар шар тәрізді келеді және ашыту
процесі барысында азғана мөлшерде спирт түзеді. Торула айран деп аталатын
өкілі қымыз және айран сияқты сүт тағамдарын даярлауда пайдаланылады, ал
торула утилис—тағамдық және мал азықтық ашытқы саңырауқұлақтарды өндіруде
үлкен маңызы бар. Микодерма туысына жататын ашыткы саңырауқұлақтардың
клеткасы ұзынша. Олар спирт түзе алмайды. Бірақ ортадағы бар спиртті және
органикалық қышқылдарды су мен көмірқышқыл газына дейін тотықтыра алады.
Құрамында спирті бар ішімдіктердің бетіне қонса, микодерма
қатпарланған пленка түзеді де, оның иісі мен дәмін бұза бастайды. Сонымен
қатар микодерма сүт тағамдарын тұздалған овощтарды бүлдіріп, сірке және нан
ашытқы саңырауқұлақтарын жасайтын өндірістерге өте зиянын тигізеді. (
Шварцман С.Р., Материалы к истории микофлоры Казахстана, А.-А., 1962;)
2.Саңырауқұлақтар экологиясы
1. Саңырауқұлақтардың экологиялық топтары
Саңырауқұлақтар – төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең көп
тарағаны, олардың 100000-дай түрі кездеседі.
Басқа өсімдіктер типтерінен басты айырмашылықтары пластидтері,
хлорофилі болмайды. Бұлар дайын органикалық заттармен қоректенуге
бейімделген гетеретрофты өсімдіктер.
Түрлері бойынша жейтін саңырауқұлақтар және жеуге жарамсыз
саңырауқұлақтар болып бөлінеді. Олардың вегетативтік денесі тарамдалып
матасқан гифалардан (жіңішке жіпшелерден) тұрады. Бұлар бір-бірімен матасып
грибница немесе мицеллий деп аталатын саңырауқұлақтың денесін құрайды.
Гифаралдың жуандығы 1-ден 10 кейде 20 микронға дейін барады. Олардың
көбісінің мицелийлері субстраттың ішінде жатады. Субстраттың бетінде
жемісті денелері немесе спора тасушы органдары орналасады. Олардың
пішіндері шар тәрізді, таға, қабық сияқты, қалпақты түбірге ұқсас және
басқаша түрлі болып келеді.
Гифалар төбе клеткалары арқылы ұзарып өседі және моноподиальды
бұтақтанады. Бүйірлік мицелийлер негізгі мицелийлерге ұқсайды. Тек паразит
саңырауқұлақтардың көбісі иесінің клеткасының ішіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz