Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі әлемдік тәжірибе туралы ақпарат
МАЗМҰНЫ
БЕТ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.5
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ПЕН ҚАЗАҚСТАН ЗАҢНАМАСЫНДА СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері .6.13
1.2 Сыбайлас жемқорлық қылмыстың себептік.кешендік факторлары . . . .13.19
1.3 Халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының заңнамасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . .19.29
II ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕГІ ТӘЖІРИБЕ
2.1 Шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30.36
2.2 АҚШ пен Канададағы сыбайлас жемқорлық мәселелері және оған қарсы күрес әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37.41
2.3 Сингапурдың жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңнамасы . . . . 42.44
2.4 Жапония мен Оңтүстік Кореяда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңнаманың жүзеге асырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45.51
III СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰРАЛДАР
3.1 БҰҰ.дың сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын халықаралық.құқықтық актілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.56
3.2 Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57.62
3.3 Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының парақорлыққа қарсы күрес жөніндегі конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63.65
3.4 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жүзеге асыратын халықаралық құрылымдар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66.69
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70.73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74.79
БЕТ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3.5
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ПЕН ҚАЗАҚСТАН ЗАҢНАМАСЫНДА СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері .6.13
1.2 Сыбайлас жемқорлық қылмыстың себептік.кешендік факторлары . . . .13.19
1.3 Халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының заңнамасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . .19.29
II ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕГІ ТӘЖІРИБЕ
2.1 Шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30.36
2.2 АҚШ пен Канададағы сыбайлас жемқорлық мәселелері және оған қарсы күрес әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37.41
2.3 Сингапурдың жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңнамасы . . . . 42.44
2.4 Жапония мен Оңтүстік Кореяда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңнаманың жүзеге асырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45.51
III СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ . ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰРАЛДАР
3.1 БҰҰ.дың сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын халықаралық.құқықтық актілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52.56
3.2 Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57.62
3.3 Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының парақорлыққа қарсы күрес жөніндегі конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63.65
3.4 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жүзеге асыратын халықаралық құрылымдар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66.69
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70.73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74.79
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Демократиялық институттар мен құндылықтар сыбайлас жемқорлықтың көріністерімен, сондай-ақ, одан туындайтын қоғамның тұрақты және қауіпсіз дамуына қатер төндіретін проблемалармен сыйыспайтыны даусыз. Тиісінше Қазақстанда іске асырылып жатқан демократиялық қайта құрулар сыбайлас жемқорлықтың барлық көріністеріне қарсы барлық деңгейлердегі күресте тиімді жұмыс істейтін жүйесіз мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін едәуір төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта құруларды жүзеге асыруды тежейтіні, елдің халықаралық беделіне көлеңке түсіретіні белгілі. Ең бастысы – адамдардың қоғамдық демократиялық негізіне деген сеніміне, заң мен әділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат түсіретіні даусыз. Ұсынылып отырған зерттеудің негізгі өзектілігі де осында.
Зерттеудің нысаны. Жұмысымызда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі әлемдік тәжірибені зерттей, талдай отырып, осы құбылысқа тән себептік-кешендік факторларды, оған қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық құралдарды қарастырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихына тоқталамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты – сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесіндегі халықаралық тәжірибені саралап, айқындап, сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі заңнаманың қоғамның дамуына қарай іс жүзінде жетілдіріп отыратынына көз жеткізу. Ол үшін мынадай міндеттерді орындау көзделді:
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы мәселенің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
- сыбайлас жемқорлықтың болмысын, түрлерін, негізгі белгілерін, ерекшеліктерін, субъектілерін анықтау, сондай-ақ пайда болу себептерін айқындау;
- сыбайлас жемқорлық қылмыстарды себептік-кешендік факторларына қарай топтастырып, оларға сипаттама беріп, жіктеу;
- әлем мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу мәселесіндегі тәжірибесін зерттеу;
- дүниежүзілік қауымдастықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы
қолданылатын халықаралық-құқықтық актілеріне шолу жасап, олардың әр мемлекеттің даму ерекшеліктеріне қарай қолданылуын талдау.
Тақырыптың өзектiлiгi. Демократиялық институттар мен құндылықтар сыбайлас жемқорлықтың көріністерімен, сондай-ақ, одан туындайтын қоғамның тұрақты және қауіпсіз дамуына қатер төндіретін проблемалармен сыйыспайтыны даусыз. Тиісінше Қазақстанда іске асырылып жатқан демократиялық қайта құрулар сыбайлас жемқорлықтың барлық көріністеріне қарсы барлық деңгейлердегі күресте тиімді жұмыс істейтін жүйесіз мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін едәуір төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта құруларды жүзеге асыруды тежейтіні, елдің халықаралық беделіне көлеңке түсіретіні белгілі. Ең бастысы – адамдардың қоғамдық демократиялық негізіне деген сеніміне, заң мен әділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат түсіретіні даусыз. Ұсынылып отырған зерттеудің негізгі өзектілігі де осында.
Зерттеудің нысаны. Жұмысымызда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі әлемдік тәжірибені зерттей, талдай отырып, осы құбылысқа тән себептік-кешендік факторларды, оған қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық құралдарды қарастырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихына тоқталамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты – сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесіндегі халықаралық тәжірибені саралап, айқындап, сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі заңнаманың қоғамның дамуына қарай іс жүзінде жетілдіріп отыратынына көз жеткізу. Ол үшін мынадай міндеттерді орындау көзделді:
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы мәселенің ғылыми-теориялық негіздерін айқындау;
- сыбайлас жемқорлықтың болмысын, түрлерін, негізгі белгілерін, ерекшеліктерін, субъектілерін анықтау, сондай-ақ пайда болу себептерін айқындау;
- сыбайлас жемқорлық қылмыстарды себептік-кешендік факторларына қарай топтастырып, оларға сипаттама беріп, жіктеу;
- әлем мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу мәселесіндегі тәжірибесін зерттеу;
- дүниежүзілік қауымдастықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы
қолданылатын халықаралық-құқықтық актілеріне шолу жасап, олардың әр мемлекеттің даму ерекшеліктеріне қарай қолданылуын талдау.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нормативтік - құқықтық актілер
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 30 тамыз //Алматы: Жеті жарғы, - 100 бет.
2 Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсідігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 2001. – 96 бет.
3 Мемлекет басшысының «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты 2008 ж. 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы.
4 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексi. 2003 ж. 25 қыркүйектегі №484 Кодексі. //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. 2003 ж. - № 15-16, 211 - құжат
5 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі.
2001 ж. 30 қаңтардағы №155 Кодексі. //Егемен Қазақстан. - 2001 ж. 13 ақпандағы. - №31-34.
6 «Қазақстан Республикасының қаржы полициясы органдары туралы» 2002ж. 4 шілдедегі №336 Заңы. //Егемен Қазақстан. – 2002ж. 12 шілдедегі. - №158 - 159.
7 Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 ж. 2 шілдедегі №267 - 1 Заңы. //Казахстанская правда. - 1998 ж. 9 шілдедегі. - №132.
8 Өзгерістер мен толықтырулар еңгізілген Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 2007 ж. 21 шілдедегі - №308 Заңы. //Казахстанская правда. – 2007 ж.- 27 шілдедегі .- №315.
9 Қазақстан Республикасының «Біріккен Ұлттар Ұйымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы» 2008ж. 4 мамырдағы №31 – Заңы. //Егемен Қазақстан. – 2008ж.- 6 мамырдағы .- №130-131.
10 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері жөніндегі комиссия құру туралы» 2002 ж. 2 сәуірдегі - № 839 Жарлығы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ - ы, 2002 ж. - №10, 92 - құжат
11 Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен реттелікті нығайту жөніндегі шаралар туралы» 2005 ж. 14 сәуірдегі - № 1550 Жарлығы. //Казахстанская правда. – 2005 ж. 15 сәуірдегі - №87 – 88.
12 Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» 2005 ж. 23 желтоқсандағы №1686 Жарлығы. //Егемен Қазақстан. – 2005 ж. 30 желтоқсандағы - № 292 - 295.
13 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агентігін (қаржы полициясы) қайта ұйымдастыру туралы» 2005 ж. 25 ақпандағы - №1521 Жарлығы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж. №9,76 – құжат.
14 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшiлерiнiң ар-намыс кодексі туралы» 2005 ж. 3 мамырдағы - №1567 Жарлығы// Егемен Қазақстан. - 2005 ж. 5 мамырдағы - № 94.
15 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Польша Республикасының Үкіметі арасында Ұйымдасқан қылмысқа және қылмыстардың өзге де түрлеріне қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы келісім жасау туралы» 2002ж. 24 мамырдың - №566 Қаулысы //ПҮАЖ-ы, 2002ж. - №576, 172 – құжат.
16 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Норма шығармашылығы қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» 2002 ж. 30 мамырдағы №598 Қаулысы.//Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2007ж. - №16, 172 – құжат. Өзгертулер енгізілумен 2007 ж. 20 наурыздағы - №217 Қаулысымен.
17 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі агентігінің (қаржы полициясы) Ережесі туралы» 2004ж. 29 қаңтардағы - №100 Қаулысы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2004ж. - №4, 56 – құжат.
18 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қолданыстағы заңнаманы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бөлігінде жетілдіру мәселелері жөнінде ведомствоаралық комиссия құру туралы» 2007 ж. 14 наурыздағы - №193 Қаулысы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2007ж. - №8, 92 – құжат.
19 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 ж. 20 наурыздағы - №217 Қаулысы //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2007ж. - №9, 105 – құжат.
20 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау практикасы туралы» 2001ж. 13 желтоқсандағы - №18 Нормативтік қаулысы //Егемен Қазақстан. – 2001ж. 4 қаңтардағы - №2-3.
21 Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының «Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасаған, тәртіптік жауаптылыққа тартылған тұлғалардың есебін жүргізу жөніндегі Нұсқаулықты бекіту туралы» 2004 ж. 20 қаңтардағы - №4 бұйрығы //Қазақстан Республикасы орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдарының нормативтік құқықтық актілер Бюллетені - 2004 ж. - №13-16, 915-құжат
22 Біріккен Ұлттар Ұйымының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» Нью-Йорк, 2003ж. 31 қазандағы Конвенциясы.
23 Еуропа Кеңесінің «Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы» Страсбург 1999 ж. 27 қаңтардағы Конвенциясы.
24 Еуропа Кеңесінің «Сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы» 1999 ж. 9 қыркүйектегі Страсбург, 1999 ж. 4 қарашадағы Конвенциясы.
25 Хартия Европейской безопасности. Организация по безопасности в Европе, г.Стамбул, 19 ноября 1999г.
26 Біріккен Ұлттар Ұйымының «Халықаралық коммерциялық мәмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес» 1996 ж. 16 желтоқсандағы Декларация.
27 Жапония Республикасының «Ақпараттарды ашу жөніндегі» 2001 ж Заңы
28 2007 жылғы 17 қыркүйектегі қолданыстағы заңды дамыту сұрақтары бойынша Ведомствоаралық комиссиямен мақұлданған, нормативтік құқықтық актілердің (жобалардың) сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамасын өткізу бойынша Әдістемелік ұсыныс.
Арнайы әдебиет
29 Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 304 с.
30 Башимов М.С. Институт омбудсмена в странах СНГ и Балтии. Монографии. Т1 //Институт международного права и международного бизнесса «Данекер». Алматы: Данекер, 2003. – 228 с.
31 Жакупова Р.Б. Казахстан и Всемирная торговая организация. Алматы: Данекер, 2000. – 303 с.
32 Коррупция в Казахстане (сущность, проблемы, предупреждение). //Материалы международной научно-практической конференции. Астана: Акмолинская полиграфия, 1999. – 352 с.
33 Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 1998. - 216 с.
34 Кузнецов Ю.А., Силинский Ю.Р., Хомутова А.В. Российское и зарубежное законодательство о мерах противодействия коррупции //Учебн.пособ. Владивосток, 1999. - 189 с.
35 Құдайбергенов М.Б. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию провопорядка: Учебник. Алматы: Данекер, 1999. – 320 с.
36 Құлжабаева Ж.О. Халықаралық жария құқық. – Алматы: «НАS» баспа компаниясы, 2003ж. – 384 бет.
37 Құттаяқов Ш. Қазаннан қақпақ кетсе...Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы ой – толғамдар. – Астана: Елорда, 2000. - 152 бет.
38 Сарсембаев М.А Международное право. – Алматы: Данекер, 1996. – 450 с.
39 Топорин Б.Н. Европейское прао: Учебник //Институт государства и права РАН. – М: Юристъ, 2001 – 454 с.
Мерзімді басылымдар
40 Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №2. 2008. – Б. 25-29.
41 Алауханов Е. Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2008. – С. 32.
42 Аленчинов Ж. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2007. – С. 11.
43 Алданжаров А. Борьба с коррупцией в Англии. //Юридическая газета. - №7. 2005. – С. 13-14
44 Ахметов А. Коррупция в минусе когда борьба с ней. //Казахстанская правда. - №.127. 2007. – С. 1-2.
45 Вагапов Р. От качества законов зависит уровень коррупции. //Закон и правосудие. - №3. 2008. – С. 7.
46 Гилевская М.А. Анализ антикоррупционной программы Сеула. 20.02.2008. http://crime.vl.ru С. 1-5.
47 Жандарбеков Р. Жемқорлықпен күрес ешқашан бәсеңдемейді //Арқа Ажары. - № 8. 2008. – Б. 2.
48 Жұмабаев Н.Ә. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асырудың халықаралық және қазақстандық тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақапараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. Б.4.
49 Игнатенко Г.В. Международно-правовые проблемы противодействия транснациональной преступности и коррупции. //Организованная преступность и коррупция. - №1. 2000. – С. 103.
50 Интервью Калмурзаева С.С. на вопросы «Казахстанской правды» Бороться до чистой победы. //Казахстанская правда. - №.92. 2008. – С. 1-3.
51 Исакбаев Н. Налогоплательщик вправе знать. //Казахстанская правда. - №.84-85. 2008. – С. 9.
52 Кемали Е. Актуальные вопросы реализации антикорупционной политики в Казахстане на современном этапе. //Закон и время. - №5. 2006. – С. 38.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің баспасөз қызметі. Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстың алдын алу. //Арқа Ажары. - №7. 2008. – Б. 4.
53 Қапаров С.Ғ. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асырудың шетелдік тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақпараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. Б. 1-2.
54 Мәмет С. Сыбайлас жемқорлықпен күрес науқандық шаруа емес. //Егемен Қазақстан. - №135-136. 2008. – Б. 2.
55 Назмышев Р. Потенциал и полномочия совета. //Кахахстанская правда. - №94. 2008. – С. 2.
56 По материалом пресс-службы акима г.Астана. Столичная коррупция имеет тенденцию к росту. //Человек и закон. - №9. 2008. – С. 7.
57 Сарсембаев М.А. Международно-правовые инструменты в борьбе с коррупцией. //Человек и закон. - №4. 2008. – С. 5.
58 Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2008. – С. 1, 12.
59 Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2008. – С. 13-15.
60 Шпитальский Р. Зримый бой. //Экспресс-Казахстан. - №782. 2008. – С. 4.
Нормативтік - құқықтық актілер
1 Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 ж. 30 тамыз //Алматы: Жеті жарғы, - 100 бет.
2 Қазақстан – 2030: Барлық қазақстандықтардың өсіп өркендеуі, қауіпсідігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 2001. – 96 бет.
3 Мемлекет басшысының «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты 2008 ж. 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы.
4 Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексi. 2003 ж. 25 қыркүйектегі №484 Кодексі. //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. 2003 ж. - № 15-16, 211 - құжат
5 Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі.
2001 ж. 30 қаңтардағы №155 Кодексі. //Егемен Қазақстан. - 2001 ж. 13 ақпандағы. - №31-34.
6 «Қазақстан Республикасының қаржы полициясы органдары туралы» 2002ж. 4 шілдедегі №336 Заңы. //Егемен Қазақстан. – 2002ж. 12 шілдедегі. - №158 - 159.
7 Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 1998 ж. 2 шілдедегі №267 - 1 Заңы. //Казахстанская правда. - 1998 ж. 9 шілдедегі. - №132.
8 Өзгерістер мен толықтырулар еңгізілген Қазақстан Республикасының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» 2007 ж. 21 шілдедегі - №308 Заңы. //Казахстанская правда. – 2007 ж.- 27 шілдедегі .- №315.
9 Қазақстан Республикасының «Біріккен Ұлттар Ұйымының сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялау туралы» 2008ж. 4 мамырдағы №31 – Заңы. //Егемен Қазақстан. – 2008ж.- 6 мамырдағы .- №130-131.
10 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Президентінің жанынан Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері жөніндегі комиссия құру туралы» 2002 ж. 2 сәуірдегі - № 839 Жарлығы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ - ы, 2002 ж. - №10, 92 - құжат
11 Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіп пен реттелікті нығайту жөніндегі шаралар туралы» 2005 ж. 14 сәуірдегі - № 1550 Жарлығы. //Казахстанская правда. – 2005 ж. 15 сәуірдегі - №87 – 88.
12 Қазақстан Республикасы Президентінің «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы туралы» 2005 ж. 23 желтоқсандағы №1686 Жарлығы. //Егемен Қазақстан. – 2005 ж. 30 желтоқсандағы - № 292 - 295.
13 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агентігін (қаржы полициясы) қайта ұйымдастыру туралы» 2005 ж. 25 ақпандағы - №1521 Жарлығы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж. №9,76 – құжат.
14 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшiлерiнiң ар-намыс кодексі туралы» 2005 ж. 3 мамырдағы - №1567 Жарлығы// Егемен Қазақстан. - 2005 ж. 5 мамырдағы - № 94.
15 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Үкіметі мен Польша Республикасының Үкіметі арасында Ұйымдасқан қылмысқа және қылмыстардың өзге де түрлеріне қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы келісім жасау туралы» 2002ж. 24 мамырдың - №566 Қаулысы //ПҮАЖ-ы, 2002ж. - №576, 172 – құжат.
16 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Норма шығармашылығы қызметін жетілдіру жөніндегі шаралар туралы» 2002 ж. 30 мамырдағы №598 Қаулысы.//Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2007ж. - №16, 172 – құжат. Өзгертулер енгізілумен 2007 ж. 20 наурыздағы - №217 Қаулысымен.
17 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі агентігінің (қаржы полициясы) Ережесі туралы» 2004ж. 29 қаңтардағы - №100 Қаулысы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2004ж. - №4, 56 – құжат.
18 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қолданыстағы заңнаманы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бөлігінде жетілдіру мәселелері жөнінде ведомствоаралық комиссия құру туралы» 2007 ж. 14 наурыздағы - №193 Қаулысы. //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2007ж. - №8, 92 – құжат.
19 Қазақстан Республикасы Үкіметінің «Қазақстан Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы 2007 ж. 20 наурыздағы - №217 Қаулысы //Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2007ж. - №9, 105 – құжат.
20 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының «Соттардың сыбайлас жемқорлыққа байланысты қылмыстар жөніндегі қылмыстық істерді қарау практикасы туралы» 2001ж. 13 желтоқсандағы - №18 Нормативтік қаулысы //Егемен Қазақстан. – 2001ж. 4 қаңтардағы - №2-3.
21 Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының «Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарды жасаған, тәртіптік жауаптылыққа тартылған тұлғалардың есебін жүргізу жөніндегі Нұсқаулықты бекіту туралы» 2004 ж. 20 қаңтардағы - №4 бұйрығы //Қазақстан Республикасы орталық атқарушы және өзге де мемлекеттік органдарының нормативтік құқықтық актілер Бюллетені - 2004 ж. - №13-16, 915-құжат
22 Біріккен Ұлттар Ұйымының «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы» Нью-Йорк, 2003ж. 31 қазандағы Конвенциясы.
23 Еуропа Кеңесінің «Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық жауапкершілік туралы» Страсбург 1999 ж. 27 қаңтардағы Конвенциясы.
24 Еуропа Кеңесінің «Сыбайлас жемқорлық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік туралы» 1999 ж. 9 қыркүйектегі Страсбург, 1999 ж. 4 қарашадағы Конвенциясы.
25 Хартия Европейской безопасности. Организация по безопасности в Европе, г.Стамбул, 19 ноября 1999г.
26 Біріккен Ұлттар Ұйымының «Халықаралық коммерциялық мәмілелер жасаған кездегі сатып алушылық пен сыбайлас жемқорлықпен күрес» 1996 ж. 16 желтоқсандағы Декларация.
27 Жапония Республикасының «Ақпараттарды ашу жөніндегі» 2001 ж Заңы
28 2007 жылғы 17 қыркүйектегі қолданыстағы заңды дамыту сұрақтары бойынша Ведомствоаралық комиссиямен мақұлданған, нормативтік құқықтық актілердің (жобалардың) сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамасын өткізу бойынша Әдістемелік ұсыныс.
Арнайы әдебиет
29 Ағыбаев А.Н. Ответственность должностных лиц за служебные преступления. Алматы: Жеті жарғы, 1997. – 304 с.
30 Башимов М.С. Институт омбудсмена в странах СНГ и Балтии. Монографии. Т1 //Институт международного права и международного бизнесса «Данекер». Алматы: Данекер, 2003. – 228 с.
31 Жакупова Р.Б. Казахстан и Всемирная торговая организация. Алматы: Данекер, 2000. – 303 с.
32 Коррупция в Казахстане (сущность, проблемы, предупреждение). //Материалы международной научно-практической конференции. Астана: Акмолинская полиграфия, 1999. – 352 с.
33 Корчагин А.Г. Экономическая преступность. Владивосток: Изд-во Дальневост, 1998. - 216 с.
34 Кузнецов Ю.А., Силинский Ю.Р., Хомутова А.В. Российское и зарубежное законодательство о мерах противодействия коррупции //Учебн.пособ. Владивосток, 1999. - 189 с.
35 Құдайбергенов М.Б. Кодекс поведения должностных лиц по поддержанию провопорядка: Учебник. Алматы: Данекер, 1999. – 320 с.
36 Құлжабаева Ж.О. Халықаралық жария құқық. – Алматы: «НАS» баспа компаниясы, 2003ж. – 384 бет.
37 Құттаяқов Ш. Қазаннан қақпақ кетсе...Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы ой – толғамдар. – Астана: Елорда, 2000. - 152 бет.
38 Сарсембаев М.А Международное право. – Алматы: Данекер, 1996. – 450 с.
39 Топорин Б.Н. Европейское прао: Учебник //Институт государства и права РАН. – М: Юристъ, 2001 – 454 с.
Мерзімді басылымдар
40 Алауханов Е. Сыбайлас жемқорлықпен күресудің проблемалары. //Заң. - №2. 2008. – Б. 25-29.
41 Алауханов Е. Казахстанское и зарубежное антикоррупционные законодательства. //Заң және Заман. - №1. 2008. – С. 32.
42 Аленчинов Ж. Исторические предпосылки формирования коррупционного правосознания в Казахстане. // Фемида. - №2. 2007. – С. 11.
43 Алданжаров А. Борьба с коррупцией в Англии. //Юридическая газета. - №7. 2005. – С. 13-14
44 Ахметов А. Коррупция в минусе когда борьба с ней. //Казахстанская правда. - №.127. 2007. – С. 1-2.
45 Вагапов Р. От качества законов зависит уровень коррупции. //Закон и правосудие. - №3. 2008. – С. 7.
46 Гилевская М.А. Анализ антикоррупционной программы Сеула. 20.02.2008. http://crime.vl.ru С. 1-5.
47 Жандарбеков Р. Жемқорлықпен күрес ешқашан бәсеңдемейді //Арқа Ажары. - № 8. 2008. – Б. 2.
48 Жұмабаев Н.Ә. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты іске асырудың халықаралық және қазақстандық тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақапараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. Б.4.
49 Игнатенко Г.В. Международно-правовые проблемы противодействия транснациональной преступности и коррупции. //Организованная преступность и коррупция. - №1. 2000. – С. 103.
50 Интервью Калмурзаева С.С. на вопросы «Казахстанской правды» Бороться до чистой победы. //Казахстанская правда. - №.92. 2008. – С. 1-3.
51 Исакбаев Н. Налогоплательщик вправе знать. //Казахстанская правда. - №.84-85. 2008. – С. 9.
52 Кемали Е. Актуальные вопросы реализации антикорупционной политики в Казахстане на современном этапе. //Закон и время. - №5. 2006. – С. 38.
Қазақстан Республикасының Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінің баспасөз қызметі. Жемқорлық пен ұйымдасқан қылмыстың алдын алу. //Арқа Ажары. - №7. 2008. – Б. 4.
53 Қапаров С.Ғ. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асырудың шетелдік тәжірибесі. Дөңгелек үстелдің ақпараты «Құқық қорғау органдары, прокурорлар, судъялар және өзге де тиісті лауазымды тұлғалар үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәселелері жөніндегі мамандырылған семинар бағдарламасы. //www.apa.kz 28.01-01.02. 2008ж. Б. 1-2.
54 Мәмет С. Сыбайлас жемқорлықпен күрес науқандық шаруа емес. //Егемен Қазақстан. - №135-136. 2008. – Б. 2.
55 Назмышев Р. Потенциал и полномочия совета. //Кахахстанская правда. - №94. 2008. – С. 2.
56 По материалом пресс-службы акима г.Астана. Столичная коррупция имеет тенденцию к росту. //Человек и закон. - №9. 2008. – С. 7.
57 Сарсембаев М.А. Международно-правовые инструменты в борьбе с коррупцией. //Человек и закон. - №4. 2008. – С. 5.
58 Сарсембаев М.А. Коррупцию можно и нужно победить. //Антикоррупционный вестник. - №1. 2008. – С. 1, 12.
59 Турсынбаев Д. Причины и условия, порождающие коррупцию в Республике Казахстан. //Фемида. - №2. 2008. – С. 13-15.
60 Шпитальский Р. Зримый бой. //Экспресс-Казахстан. - №782. 2008. – С. 4.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Л.Н.ГУМИЛЁВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра меңгерушісі қорғауға жіберді
___ _____________________ 2016ж.
________________________________
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі әлемдік тәжірибе
АСТАНА 2016
МАЗМҰНЫ
БЕТ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3-5
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ПЕН ҚАЗАҚСТАН ЗАҢНАМАСЫНДА СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ
КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері .6-13
1.2 Сыбайлас жемқорлық қылмыстың себептік-кешендік факторлары . . . .13-19
1.3 Халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының заңнамасындағы сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . .19-
29
II ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕГІ ТӘЖІРИБЕ
2.1 Шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу
шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .30-36
2.2 АҚШ пен Канададағы сыбайлас жемқорлық мәселелері және оған қарсы күрес
әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .37-41
2.3 Сингапурдың жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңнамасы . . . . 42-44
2.4 Жапония мен Оңтүстік Кореяда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
саласындағы заңнаманың жүзеге асырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 45-51
III СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰРАЛДАР
3.1 БҰҰ-дың сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық
актілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 52-56
3.2 Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы
конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .57-62
3.3 Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының парақорлыққа қарсы күрес
жөніндегі конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .63-65
3.4 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жүзеге асыратын халықаралық
құрылымдар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .66-69
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 70-73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .74-79
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Демократиялық институттар мен құндылықтар
сыбайлас жемқорлықтың көріністерімен, сондай-ақ, одан туындайтын қоғамның
тұрақты және қауіпсіз дамуына қатер төндіретін проблемалармен сыйыспайтыны
даусыз. Тиісінше Қазақстанда іске асырылып жатқан демократиялық қайта
құрулар сыбайлас жемқорлықтың барлық көріністеріне қарсы барлық
деңгейлердегі күресте тиімді жұмыс істейтін жүйесіз мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін едәуір
төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта құруларды жүзеге асыруды
тежейтіні, елдің халықаралық беделіне көлеңке түсіретіні белгілі. Ең
бастысы – адамдардың қоғамдық демократиялық негізіне деген сеніміне, заң
мен әділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат
түсіретіні даусыз. Ұсынылып отырған зерттеудің негізгі өзектілігі де
осында.
Зерттеудің нысаны. Жұмысымызда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі
әлемдік тәжірибені зерттей, талдай отырып, осы құбылысқа тән себептік-
кешендік факторларды, оған қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық
құралдарды қарастырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихына
тоқталамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты – сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес мәселесіндегі халықаралық тәжірибені саралап,
айқындап, сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі заңнаманың
қоғамның дамуына қарай іс жүзінде жетілдіріп отыратынына көз жеткізу. Ол
үшін мынадай міндеттерді орындау көзделді:
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы мәселенің ғылыми-теориялық
негіздерін айқындау;
- сыбайлас жемқорлықтың болмысын, түрлерін, негізгі белгілерін,
ерекшеліктерін, субъектілерін анықтау, сондай-ақ пайда болу себептерін
айқындау;
- сыбайлас жемқорлық қылмыстарды себептік-кешендік факторларына қарай
топтастырып, оларға сипаттама беріп, жіктеу;
- әлем мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу
мәселесіндегі тәжірибесін зерттеу;
- дүниежүзілік қауымдастықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы
қолданылатын халықаралық-құқықтық актілеріне шолу жасап, олардың әр
мемлекеттің даму ерекшеліктеріне қарай қолданылуын талдау.
Зерттеу материалдары. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесін Б.В
Воложенкин, Г.А. Сатаров, П.А.Кабанов, М.Л. Цирик, М.И. Лёвин, Н.А.
Морозов, И.И.Сулима, Г.В. Игнатенко, Ю.А.Кузнецов, А.В.Хомутова және де
басқа ғалымдар зерттеді.
Жемқорлықтың қағидаларын, түрлері мен нысандарын, себептік-кешендік
факторларын, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің тәжірибесін пайдалануды,
қолдауды ұсынған мынадай қазақстандық ғалымдардың еңбектері осы мәселенінің
зерттелуіне елеулі үлес қосты: Б.А.Амрекулов, Г.И.Баймұрзин,
И.Ш.Борчашвили, С.Ғ.Қапаров, Ш.Құттаяқов, Д.В. Құрбатов, Г.С.Мәуленов,
М.О.Нәукенов, С.С.Сартаев, Е.З.Тұрғымбаев, М.К. Ынтықбаев және тағы
басқалар.
Жұмыстың зерттеу әдiсi. Жұмыс сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
саласындағы халықаралық тәжірибені зерттеуге арналғандықтан, сыбайлас
жемқорлық факторларын белгілеудегі негізге алынған сипаттамалы әдіс, талдау
әдісі, осы құбылыстың себептерін анықтау, ерекшелігін нақтылау үшін
салыстырмалы әдіс, салыстырмалы-тарихи, бақылау әдiстері қолданылды.
Зерттеудiң теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеудің
нәтижелерi мен тұжырымдары сыбайлас жемқорлық, оған қарсы күрес мәселесінің
ғылыми негiздерiн өз деңгейiнде толықтырады. Арнайы зерттеу нысанасы
негiзiнде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы әлемдік тәжірибені
жинақтап, жүйелеуге талпыныс жасалды. Зерттеудiң нәтижелерiн сыбайлас
жемқорлық қылмысқа қарсы күрес мәселесі бойынша арнаулы курстар оқуда,
семинарлар жүргiзуде, заңтану курсында, қоғамдық практикада пайдалануға
болады.
I Бөлім. Халықаралық құқық пен Қазақстан заңнамасында сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің қалыптасуы және дамуы
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері
Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы ежелгі кезеңнен бастау алады. Атақты
француз философы Шарль Луи Монтескье: Көптеген ғасырлар тәжірибесі
көрсеткендей, қолында билігі бар адам, қылмыс жасауға бейім тұрады және де
тиісті шекке жетпейінше, сол бағытта әрекет жасай береді, - деп айтқан[1].
Сыбайлас жемқорлық құбылысын халықаралық заманауи тұрғысынан түсіну және
оған қарсы күрес шараларын іске асыру жолдары қылмыстың алдын алу және
құқық бұзушылармен жұмыс жүргізу жөніндегі БҰҰ-дың Сегізінші Конгресінің
хатшылығы әзірлеген Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша практикалық
шаралар атты нұсқаулықта көрініс тапты (Гавана, 1990 жылғы тамыз-
қыркүйек).[2] Осы құжатты талқылау нәтижесінде әлемдік қауымдастыққа
сыбайлас жемқорлықтың мынадай ерекшеліктері ұсынылды:
1. Осы ұғымның мағынасынының сипатына қарай сыбайлас жемқорлыққа жататын
барлық құқық бұзушылықтар енгізілуі тиіс, олар: этикалық, тәртіптік,
әкімшілік және қылмыстық-құқықтық бұзушылықтар, бұл сыбайлас жемқорлық
жолына түскен субъектінің қызметтік бабын өз басының пайдасына асыра
пайдаланып, заңды бұзғандығынан көрінеді.
2. Мемлекеттік қызметтегі тұлғаларды сыбайлас жемқорлық жолына итермелейтін
субъектілердің қызмет шеңберін шектеу. Бұған шенеуніктердің
артықшылықтарды заңсыз пайдаланғанын жатқызуға болады, осындай қызмет
көрсететін субъектілердің шеңберін жеке және заңды тұлғалар толықтырылып
отырады.
3. Өз қызмет жағдайын жемқорлық құқық бұзушылықтың субъектісі ретінде заңға
қайшы сипатта пайдалану.
4. Жемқорлықтың көрініс табуының ең қауіпті екі түрі:
- мемлекеттік немесе қоғамдық мүліктерді жемқорлық жолмен ұрлау;
- мемлекеттік қызметкерлердің әрекетінде ұрлық белгілері байқалмаса да,
олардың қандай да бір артықшылықтарды заңсыз жолмен алу мақсатында өз
қызметтік жағдайын теріс пайдалануы.[3]
1979 жылы БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы және сыбайлас жемқорлық мәселелері
жөніндегі аймақаралық семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анықтаманы ұсынды:
Сыбайлас жемқорлық – бұл жеке адамның немесе бір топ адамдардың қызмет
жағдайын өз басының мүддесіне қарай пайдалануы және мемлекеттік
қызметкерлердің қызмет бабын заңсыз пайда алуға бағыттауы. [4]
Енді бір анықтама 1999 жылғы Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік туралы атты Еуропа Кеңесінің Конвенциясында берілген, онда:
Сыбайлас жемқорлыққа – мемлекеттік, муниципалдық немесе өзге де қоғамдық
қызметшілердің немесе коммерциялық не өзге де ұйымдардың қызметшілерінің өз
мәртебесін кез келген мүлікті заңсыз алуы, оны иемденуге құқықты болуы,
қызметті немесе жеңілдікті пайдалануы, сондай-ақ аталған тұлғалардың
осындай мүлікті, оны иемдену құқығын басқа тұлғаға беру, қызмет көрсету
және жеңілдіктер ұсыну жатады.[5]
Кейбір ғалымдардың пікірінше осы анықтама толық емес, себебі сыбайлас
жемқорлық құбылысы құқық ұғымының шеңберінен әлдеқайда кең.
М.О. Нәукенов: Сыбайлас жемқорлық және ұйымдасқан қылмыс ұғымдарын
бір-бірімен байланыстыра қарауды ұсынады. Оның пікірінше, сыбайлас
жемқорлықты ұйымдасқан қылмыс өкілдері мемлекеттік органдар жұмысын
бақылау құралы ретінде пайдаланады, бұндай жағдайда қылмысты әлеуметтік
тұрғыдан бақылау бейтараптанады, сондай-ақ ұйымдасқан қылмыс өкілдері билік
органдарын өз мақсатына жету үшін пайдаланады және саяси шешімдер
қабылдауда ықпал жасайды.[6]
А.С. Қалмұрзаев сыбайлас жемқорлықты: кез келген қызметкердің қызмет
жағдайын пайда күнемдік мақсатында пайдалануы, - деп сипаттайды.[7]
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы Заңының 2-бабына сәйкес: Мемлекеттік міндеттерді
атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық
өкілеттілігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не
мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке
өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен
артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың
аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды
сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады.[8]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткендей:
Сыбайлас жемқорлық – бұл ғаламдық мәселе, одан әлемнің бірде-бір
мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қорғалған емес.
[9]
Қазіргі отандық әдебиеттерде: Сыбайлас жемқорлық - (латын тілінен
соrruptio - пара беріп сатып алу, құқық бұзу, құлдырау деген мағынаны
білдіреді) деп қоғамдық және саяси қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың
сатқындығын, оларды сатып алуды, яғни саяси, экономикалық, әскери және тағы
басқа да салалардағы қызметкерлердің қолындағы билігінің мүмкіндіктерін
және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады.
А.Н. Ағыбаевтың пікірінше: Сыбайлас жемқорлық - бұл кез-келген
лауазымды тұлғаның өзіне және тағы басқаларға заңсыз жолмен пайда әкелу
мақсатында жасаған қылмысы. [10]
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдай келе, мынадай қорытынды
жасауға болады:
- сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән белгілері бар;
- сыбайлас жемқорлық - бұл, ең алдымен, әлеуметтік құбылыс;
- халықаралық құжаттарда жемқорлықтың нақты анықтамасы жоқ;
- әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің жемқорлыққа
қарсы құралдар жиынтығын анықтайды;
- жемқорлық ұғымы қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына
негізделмеген.
Сөйтіп, айтылғандарды қорыта келе, сыбайлас жемқорлық - бұл екі жақ
арасындағы мәміле деп тұжырымдауға болады, оның бірі – өз лауазымдық
өкілеттігін заңға қарсы пайдаланатын мемлекттік немесе жеке қызметте жұмыс
істейтін тұлға, екіншісі – мемлекеттік немесе жеке құрылымды өз басының
пайдасы, яғни материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген
жауапкершіліктен таю тағы үшін пайдаланатын адам. Осындай құбылыс екі
жолмен жүзеге асырылуы мүмкін:
1. мемлекеттік қызметшінің өзі алдына келген адамды пара, сыйақы беруге
мәжбүрлейді.
2. белгілі бір адам, бұл ұйымдасқан қылмыс өкілі болуы мүмкін, мемлекеттік
қызметшіге көп жағдайда психологиялық қысым көрсетіп, оны сатып алу
мақсатында пара, сыйақы алуға итермелейді.
Сыбайлас жемқорлықтың түрлері мен типологиясын қарастыру үшін, сыбайлас
жемқорлық субъектілерінің қызметтік бабын өз басының пайдасына
пайдалануына, пара беруші мен пара алаушының мәртебесіне, пара берушінің
өзіне алған пайдасына, пара берудің мақсатына, сыбайлас жемқорлықтың
таратылуы және жиілігіне қарай келесі жіктелімге назар аударалық.[11]
Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының типологиясы(1-Кесте)
Сыбайлас жемқорлық
типологиясының өлшемдері Сыбайлас жемқорлықтың түрлері
Қызметтік бабын өз басыныңМемлекеттік сыбайлас жемқорлық Коммерциялық
пайдасына пайдаланушы сыбайлас жемқорлық
субъект Саяси сыбайлас жемқорлық
Сыбайлас жемқорлықтық Мекемені басқарушы тұлға алдына келген адамды
қарым-қатынастың пара беруге мәжбүрлейді.
бастамашысы Көмек сұрап келген адамның өзі пара ұсынады.
Пара беруші субъект Жеке адам парасы (кез келген азамат)
Кәсіпкерлік пара (нақты фирмалар)
Қылмыстық пара (ұйымдасқан қылмыс өкілдері,
мысалы, есірткі таратушылар)
Параның түрі Ақшалай пара; Қызмет көрсету
Пара берушінің пара беру Тездету үшін пара беру (пара алған адам бір
мақсаты істі жедел орындауы тиіс)
Тежеу үшін пара беру (пара алған адам бір істің
орындалуын тоқтатуы тиіс, сөйтіп өз қызметтік
міндеттерін бұзады)
Жылы көзбен қарау үшін берілетін пара (пара
алған адам қызмет бабында белгілі бір тұлғаның
тырнақ астынан кір іздей бермеуі тиіс )
Сыбайлас жемқорлықтық Орталықтандырылмаған жемқорлық (пара беруші кез
қарым-қатынастың келген адам өз бетінше әрекет етеді).
орталықтандырылу дәрежесі Орталықтандырылған сыбайлас жемқорлық төменнен
жоғары жаққа қарай (төменгі сатыдағы
шенеуніктер жинаған парасын өзара және жоғары
тұрған басшылықпен бөліседі)
Сыбайлас жемқорлықтық Биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас
қарым-қатынастың таратылу жемқорлық (биліктің төменгі және ортанғы
деңгейі сатыларында)
Биліктің жоғарғы сатысында орын алған сыбайлас
жемқорлық (жоғыры қызметтегі шенеуніктер және
саяси қайраткерлер)
Халықаралық сыбайлас жемқорлық
(шаруашылық қарым-қатынас саласында)
Сыбайлас жемқорлықтық Ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық
байланыстардың жиілігі Жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлық
Клептократия (биліктің ажырамас бөлігі
ретіндегі сыбайлас жемқорлық )
Көне заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, алғашқы және ерте таптық
қоғамдарда абыздарға, көсемдерге, әскербасыларына олардың көрсеткен көмегі,
қызметі үшін төлемақы беру әдеттегідей норма болып қабылданғаны мәлім.
Жоғары шенде тұрған басшылар қарамағындағы төменгі шендегі қызметкерлердің
белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастады, яғни олар
белгілі бір көлемде жалақы алатын болды. Ал төменгі шендегі қызметкерлер
лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметі үшін жасырын
түрде қосымша төлем талап еткен. Біздіңше осы құбылысты сыбайлас
жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады.
Антик қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим) тарихының
ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сондықтан сыбайлас
жемқорлық құбылысы да жоқтың қасы еді. Бұл құбылыс антик қоғамы құлдыраған
дәуірде кең өріс ала бастады. Осы кезде рим құқығында corrumpire деген
термин пайда болып, бүлдіру, біреуді сатып алу деген мағынаны білдіріп,
билікті асыра пайдаланушылық жағдайы болған кезде қолданылған. Мемлекет
неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік
деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады, осыған орай төмендегі
және жоғарыдағы шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген адамдардан
жасырын түрде пара алып, сөйтіп заңды бұзушылыққа жол беріледі. Сыбайлас
жемқорлықтың осындай төзімді нормасы әсіресе өндірістің азиялық тәсілінде
байқалады. Сөйтіп, Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік
мүлікті талан-таражға салудың 40 тәсілін көрсеткен.
Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы
мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу
дәрежесі көтеріліп, осыған орай шенеуніктердің билігі күшейе түсті. Екінші
жағынан, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатына жету үшін
мемлекетті сатып алуға кірісті. Дамыған елдерде (Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партиялардың маңызы өскен
сайын партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады. ХХ ғасырдың екінші
жартысында үшінші әлем елдері саяси дербес ел болып дамыған кезде,
олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кезден бастап сыбайлас жемқорлық
жолына түскен еді. Үшінші әлем елдерінде төменнен жоғары жаққа қарай
сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұндай жағдайда парақор басшы өз кінәсін
мойындамай, қарамағындағы қызметкерлерді жазаға тартады. Сондай-ақ
жоғарыдан төменге қарай сыбайлас жемқорлық түрі де болған, бұндай
жағдайда жоғары қызметте тұрған шенеуніктер ашық түрде пара алып, алған
парасымен қарамағындағы қызметкерлермен жартылай бөліскен (сыбайлас
жемқорлықтың осындай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). Үшінші әлем
елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканың кейбір елдерінде)
клептократиялық тәртіп орнаған, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық
әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты қамтыған және пара бермесе ешбір іс
орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге
айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен
қарқынмен дамыды.
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-
қатынастың даму үдерісі мынадай:
- сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасы көбее түсті.
- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлыққа
айналды.
- биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғы
сатысында кездесетін, одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық сипатына ие
болды.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтық қылмыстың себептік-кешендік факторлары
Сыбайлас жемқорлық мәселесін зерттеген кезде мынадай сауал туындайды:
сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері қандай және осы құбылыс неліктен
осындай түрде жүзеге асады.[12] Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін
зерттеу барысында бірқатар киындықтарға тап боламыз. Кейде бір фактіні
сыбайлас жемқорлықтың себептері ме әлде салдары ма екенін анықтау да
қиындық туғызады. [13]Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері жүйеленіп,
мынадай жіктелім ұсынылады: әлеуметтік-экономикалық, саяси,
ұйымдастырылған, құқықтық себептер, сондай-ақ мәдени-этикалық сипаттағы
факторлар. Осы себептердің әрқайсысына тоқталайық.[14]
Әлеуметтік-экономикалық себептер. Сыбайлас жемқорлықтың кеңістік
ерекшеліктерін талдау кезінде айқындалғандай, елдегі сыбайлас жемқорлықтың
өріс алу дәрежесі экономиканың даму деңгейіне тікелей байланысты. Алайда
керісінше фактіні байқауға да болады. Халықаралық Валюта қоры жүргізген
зерттеудің нәтижесі бойынша сыбайлас жемқорлық ел экономикасының дамуына
едәуір кедергі келтіреді. Сондай-ақ сыбайлас жемқорлық елге келетін
инвестициялар легін қысқартатыны, дарынды адамдарды өнімсіз жұмысқа
тартатыны, бай табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалануға жол беретіні, сонымен
қатар, сыбайлас жемқорлық құрылымдық экономикалық өркендеуді арттыруға
бағытталған реформалардың жүргізілуін тежейтіні айқындалды. Елдің табиғи
ресурстармен (орман, минералдық, су ресурстары) жақсы қамтылуы да сыбайлас
жемқорлықтың дамуының бір факторы болып есептеледі. Елдегі бұндай байлыққа
екі тұрғыдан қарауға болады. Бір жағынан, елде бай табиғи ресурстардың
болуы ел экономикасы өркендеуінің негізі болып, сыбайлас жемқорлықтың
төмендеуіне себеп болуы керек. Екінші жағынан, табиғи байлық ел
экономикасының өркендеуін емес, өзіне пайда алуды мақсат тұтқан сыбайлас
жемқорлық субъектілерін қызықтырады.[15] Халықаралық Валюта қоры жүргізген
зерттеу көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекетке түсетін жылдық табысты
төмендетеді, себебі салық төлемеудің, салық төлеуден заңсыз босатудың
мүмкіндіктері пайда болады немесе салық басқармасы әлсіз жұмыс істейді.
Жемқорлықтың өріс алу себептерінің аса маңыздысы - мемлекеттік және жеке
секторлар қызметкерлерінің еңбекақы көлемі.[16] Әрине, еңбекақысы төмен
болғандықтан, шенеуніктер қосымша табыс көздерін іздестіреді, осындай
жағдайда шенеуніктер ресми қызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара
алады. Мемлекеттік қызметшілердің табысы үлкен көлемді болғандықтан, олар
өз қызметінің қауіпсіздігін және тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
қарамағындағы қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жасамауына
жағдай туғызады: қызмет бабында өз міндеттерін адал да мінсіз орындаған
қызметшілерді көтермелейді, сыйақы беруге ұсынады, заңды түрде лауазымын
көтереді. Осындай жағдайда лауазымды тұлғалар өз құзыреті шеңберінен
шықпауға, заңды бұзбауға, әділ әрі адал болуға тырысады.[17]
Білім беру жүйесі экономиканың өрістеуінің аса маңызды жетістіктерінің
бірі болып саналады. Қоғамның білім деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
моральдық-адами және құқықтық нормалардың бұзылуы өте сирек кездеседі.
Осыған орай, қоғамның білім деңгейі мен сыбайлас жемқорлықтың даму
деңгейінің арасында тиісті дәрежеде байланыс бар деген ойдамыз.
Айтылғандарды қорытындылай келе, айтатымыз:
- жағымсыз элеуметтік-экономикалық факторлар кез келген мемлекетте сыбайлас
жемқорлықтың пайда болуы, өрістеуі және таратылуының себептері болып
табылады.
- алайда жоғарыда көрсеткеніміздей, әлеуметтік-экономикалық факторлар
белгілі бір жағдайларда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін қолданылған
құралдар болуы әбден мүмкін.
Саяси себептер. Тәжірибе көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттің
экономикалық және саяси дамуына кері әсер етеді. [18] Сыбайлас жемқорлықтың
дамуына ықпалын тигізетін саяси факторларға мемлекеттік құрылымның
ерекшеліктерін жатқызуға болады. Қоғамның демократиялануына байланысты
сыбайлас жемқорлық жаңа салаларды игерді, бұл – саяси партияларды,
электораттық лауазымдық қылмыстарды қаржыландыру, сайлауда сайлаушылар
дауысының басым көпшілігін алуды қамтамасыз ету үшін саяси демеушілер
жүйесін дамыту. Демократияландыру үдерісі саяси қызметті жүзеге асыру үшін
орталық биліктің біршама өкілеттіктерін аймақтық және жергілікті билікке
беруді көздейді, ал бұндай жағдай кейбір басшыларға жаңа конституциялық
өкілеттіктерін асыра пайдалануға мүмкіндік береді.[19] Осы пікірге
Швейцария мемлекеті дәлел бола алады, ондағы демократияның тарихи тамыры
тереңде жатыр. Тарихи дерек көздер көрсеткендей, мемлекетте басқару
нысанының күрт өзгеруі де мемлекеттік құқық бұзушылықпен қатар жүреді, ал
халық ондаған жылдар бойы саяси тұрақсыздықтан зардап шегеді.[20]
Мемлекетте қоғамдық - саяси бостандықтың орнығуы азаматтардың өзін
мемлекеттің толық құқылы мүшесі ретінде сезінуге, билікті жүзеге асыруға,
қоғамның істеріне араласуға бейімдейді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің
құралы ретінде әлеуметтік-құқықтық бақылау Жапония мен АҚШ-та кең өріс
алды.[21]
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады:
- бостандыққа ие азаматтық қоғам - мемлекетте жемқорлық деңгейі өте төмен
болуының кепілі.
- саяси тұрлаулылық, үкіметтің, басшылардың жиі ауысуы, сыбайлас
жемқорлықтық өрістеуінің басты шарты.
- мемлекеттің жалпы саяси бағытының жиі өзгеруі елдегі әлеуметтік -
экономикалық ахуалдың тұрақсыздығына әкеп соғады.
Ұйымдық-институционалды себептер. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттіліктің институционалды
негіздеріне сіңіп, олардың қызметінің тиімсіздігі, дұрыс ұйымдастырылмауы
салдарынан, есеп беру және бақылау жүйесінде нақтылық болмағандықтан кең
өріс алуда. Мемлекеттің ұлттық экономикаға араласу факторына нақтырақ
тоқталайық. Экономика саласында мемлекеттің өкілеттігі кең тараған жағдайда
сыбайлас жемқорлықтың дамуына алғышарттар қалыптасады, ал бұл – мемлекет
қоятын шектеулерден қашудың бірден бір тәсілі.[22] Шектеулер неғұрлым көп
болса, соғұрлым сыбайлас жемқорлық өрістеп, тамыры тереңдей түседі. Осы
пікірді дәлелдеу үшін АҚШ-тың Халықаралық даму жөніндегі агенттігі жасаған
Инвесторларға арналған нұсқаулықтарды талқылайық. Осы Нұсқаулықта әлемнің
40 мемлекетінде инвестиция салуға және іскерлік операциялар жүргізуге
келтірілентін процессуалдық және әкімшілік кедергілер туралы баяндалады
және осы кедергілерді еңсеру тәсілдері ұсынылады. Осы Нұсқаулықта
көрсетілген бағдар барлық жағдайда бірдей емес: егер инвестордың жүргізетін
жұмысы көп уақыт алатын, қымбат бағаланатын және күрделі болса, ол жоғары
деңгейдегі сыбайлас жемқорлыққа ұрынуы мүмкін. Мемлекетке инвестиция тарту
ісінде жоғары лауазымдағы тұлғалар елеулі рөл атқарады. Мемлекеттік
қызметке қабылдау кезінде үміткердің кәсіби біліктілігіне, мінез-құлқына,
моральдық – этикалық ұстанымдарына баса назар аудару қажет. Нұсқаулықтарды
талдау барысында барлық 40 Нұсқаулыққа тән заңдылық байқалды: инвесторларға
келтірілетін бюрократиялық кедергілер мемлекеттің құқықтың жүйесімен тығыз
байланысты. Құқықтық жүйесі жалпы құқыққа негізделген мемлекеттерде
(Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа зеландия) бюрократиялық
кедергілер жоқтың қасы, іс жүргізуде ашықтық басым, сол себептен сыбайлас
жемқорлық деңгейі төмен.[23] Билік және сыбайлас жемқорлықты бақылау бір-
бірімен тығыз байланысты екені баршамызға мәлім. Сыбайлас жемқорлық –
биліктің қауқарсыздығының көрсеткіші. Нақты институционалды ұйымның
болмауы, қызметтің егжей - тегжейлі регламенттенбеуі, құқық бұзушылықтың
бақыланбауы және жасалған қылмыс үшін жауапқа тартылмауы - басқару
аппаратының қауқарсыздығына және сыбайлас жемқорлықтың дамуына әкеп соғады.
[24]
Құқықтық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік жауыздық,
біріншіден мемлекетке үлкен қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден
мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді, үшіншіден қоғам мен мемлекет
билігінің өкілеттіктерін моральдік түрде құлатады. Мемлекеттік аппараттың
тиімсіз ұйымдастырылуының салдарынан қоғамда құқықтық реттеудің
кемшіліктері де орын алуы ықтимал. Құқықтық реттеудің кемшіліктеріне кейбір
елдердің заңнамасында сыбайлас жемқорлық сипатындағы мәмілелер жасасқаны
үшін қылмыстық жауапқа тарту және жазалау жүйесінің болмауы, мемлекеттік
қызметті өтеу жөніндегі нақты ережелер мен регламенттің жоқтығы жатады. Ал
бұндай жағдай ұйымдасқан қылмыспен астасып жатқан кәсіпкерліктің және
биліктің тығыз байланыста жұмыс істеуіне өте тиімді. Осыған орай
фаворитизм, протекционизм, лоббизм өркендеуде. Сонымен қатар непотизм мен
саяси демеушілік те кең тараған. Сыбайлас жемқорлық қалыпты нормаға
айналады. Ал бұл – құқық қорғау органдарының, көп жағдайда осы органдардың
өзі де сыбайлас жемқорлыққа малынған, біріншіден, институционалды сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуге күші жетпейді, екіншіден құқық қорғау
органдарын сыбайлас жемқорлық субъектілері өз заңдарына бағындырады.[25]
Қылмыс жасағандардың басым көпшілігі жазаға тартылмағандықтан, қылмыстық
істерін одан әрі жалғастыра береді. Көп жағдайда сот жүйесі сыбайлас
жемқорлық субъектісіне қатысты өз бетінше және тәуелсіз шешім шығара
алмайды. Тәуелсіз құрылымдар енгізілген бірқатар елдер (АҚШ-та тәуелсіз
прокурор, Гонгконгта, Сингапурде, Малайзияда, Тайванда тәуелсіз комиссия)
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ісінде нақты жетістіктерге қол жеткізді.
Бұндай мекемені құру кезінде билік пен мүлік, саясат пен ақша мәселесі
жүйелі шешімін табуы керек.
Мәдени-этикалық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлыққа мәдени - этикалық
факторлардың ықпал етуіне баға беру жеңіл емес, себебі бұл сала материалды
емес.[26] Алайда қоғамның мәдениеттілігін сыбайлас жемқорлықтың негізгі
себебі ретінде қарастыруымыз тиіс. Дін, мәдениеттің ажырамас бөлігі бола
тұрып, қоғамда сыбайлас жемқорлықтың дамуының алғышарттары болуы мүмкін.
Сондықтан қоғамда бір әрекет норма деп танылса, оны қылмыс деп жариялау
қиындық келтіреді.[27] Осы жағдайға орай мынадай мысал келтірейік. Қытайда
басты идеология конфуциандық болғанын білеміз, оның қағидаттары бойынша
халық жоғары қызметтегі адамдарды әкеміз деп қарастырған. Сондықтан
қабылдауға келмегеннен гөрі, қабылдауға сыйлықсыз келгені наразылық
туғызған. Байқағанымыздай, бір елде кейбір құбылыс сыбайлас жемқорлықтық
деп танылса, екінші елде оны сыпайылық танутышылық деп біледі. Мәселен,
керек адамды мейрамханаға шақыру, ерекше бір көмегі үшін біреуге құнды
сыйлық беру, жоғары оқу орнына түсуге көмектесу тағы сол сияқты этикаға
жатпайтын қылық деп танылмайды. [28]
Сөйтіп, сыбайлас жемқорлық - бұл, біріншіден, мемлекетке үлкен қаржылық
нұқсан келтіреді, екіншіден, мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді,
үшіншіден, қоғам мен мемлекет билігінің өкілеттіктерін моральдік тұрғысынан
құлдыратады.
1.3 Халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының заңнамасындағы
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің дамуы
Жалпы дүниежүзінде жемқорлық әлемдік масштабтарға ие болды. Сыбайлас
жемқорлық мәселесін шешуге БҰҰ, Еуропа Одағы, Еуропа Кеңесі, Америка
мемлекеттерінің ұйымы, сонымен қатар, Экономикалық Ынтымақтастық және Даму
Ұйымы қосылады. Тарихи дамудың қазіргі кезеңінде жемқорлықтың
трансұлттылығы бүкіл қоғамдастық қауіпсіздігі үшін төндіретін қауіпті
бейтараптандыру үшін халықаралық деңгейде жаһандық шаралар қабылдауды талап
етеді. Халықаралық жемқорлыққа қарсы мыналарға бағытталған құқықтық, саяси,
ұйымдастырушы шаралар кешені ретінде стратегия қажет: 1) қоғамдық
жемқорлыққа қарсы көзқарас қалыптастыру; 2) жемқорлықтың зияны туралы
хабардарлықты көтеру; 3) жемқорлық құқық бұзушылықтарды сыныптаудың
халықаралық стандарттарын қамтамасыз ету, заң құзыреті әділет параметрлерін
унификациялау; 4) жемқорлық әрекеттерді айқындау мүмкіндігін қамтамасыз ету
үшін оның алдымен қаржы саласында ашықтық атмосферасын жасау.[29]
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жетуде сыбайлас жемқорлыққа қарсы
саясат әр түрлі халықаралық ұйымдардың халықаралық -құқықтық актілеріне
бағытталған. Жемқорлық мәселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы үлкен көңіл бөледі.
Әлемдік құбылыс ретінде жемқорлыққа қарсы бағытталған бірнеше декларация
мен конвенциялар қабылданғанын төменде байқауға болады. 2003 жылы Біріккен
Ұлттар Ұйымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенциясын қабылдады.[30]
Конвецияның жағымды жақтары көп, бірақ та Конвенцияда қарастырылған
сыбайлас жемқорлықпен күресудің көптеген шараларына қарамастан, оларды
орындау құқық бұзушыға деген тиісті санкциялармен қамтамасыз етілмеген. БҰҰ
қарамағында құрылған ұйымдар жемқорлыққа қарсы құралдарды жасауда белсенді
қызмет атқарады. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен Ұлттар
Хатшылығының қылмысты алдын алу және нашақорлықты қадағалайтын басқарма
аймақ аралық қылмыс бойынша Біріккен Ұлттар Институтымен бірге Жемқорлыққа
қарсы әлемдік бағдарламаны жасады.
Шетелдік мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының парақорлығымен
күресу жөнінде Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының 1997 жылғы 21
қарашада қабылданған және коммерциялық іс-әрекет жүргізу барысында шетелдік
мемлекеттік шенеуніктерге пара беруді қылмыс деп жариялау мәселесіне
арналған Халықаралық іскери операцияларды жүргізу барысында шетелдік
мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының парақорлығымен күресу
жөнінде Конвенция. Бұл конвенция коммерциялық ортада салауатты
бәсекелестікті қалыптастыруда алғышарт болып есептеледі.[31] ЭЫДҰ
сипатталған құқықтық бастамасының маңыздылығы үш кезеңмен анықталады.
Біріншіден, ол Солтүстік және Оңтүстік елдерге сыбайластық төлемдердің
ағылып келуін қысқартады. Бұл тиісті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру
үшін және сауда-саттықтың әділ жағдайларын сақтау үшін қолайлы ахуал
жасауға тікелей септігін тигізеді. Екіншіден, ол жаһандық масштабта басқару
нормаларын дайындау үшін үлгі бола алады.[32] Еуропа Одағы 1995 жылы
Өзінің қаржы мүддесін қорғайтын Конвенцияны қабылдады. Осы құжатқа
қосымша ретінде 1997 жылы Еуропа Одағы Еуропа қоғамы және осы қоғамдардың
мүше-мемлекеттерінің лауазымды адамдары кірген жемқорлыққа қарсы күрес
туралы Конвенция қабылдады. Еуропамен салыстырғанда 1996 жылы Америка
мемлекетінің ұйымы көлемді құжатты қабылдады. Америка аралық Конвенция
жемқорлыққа қарсы күресті кең түрде қолдайды. Бұл аймақтық келісім (АҚШ-ты
қоса, АМҰ мүшелерінің көпшілігі қол қойған) мүше мемлекеттің өз аумағында
конституцияға бағындырылған жемқорлық әрекетті жоюға бағытталған шараларды
қолдануды, отандастарының және резиденттерінің шет елдегі әрекеттеріне
жауап беруді талап етеді. Бұл Конвенцияны Оңтүстік және Солтүстік
Американың 20 мемлекеті бекітті. Осы құжат мемлекеттің ішінде жасалған
қылмысқа ғана емес, трансұлтты қатынастарға да таралады.[33] Аталған
құжаттардың әрқайсысына үшінші бөлімде жеке - жеке тоқталатын боламыз.
Мыңжылдықтар тоғысындағы тарихы тереңнен бастау алатын сыбайлас
жемқорлық бүгінде бүкіл әлем қоғамдастығына қауіп төндіріп отырғаны мәлім.
Өз кезегінде, Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күресті мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті етіп қойып,
мәселені күн тәртібіне жиі шығаратын болды. Кеңестік кезеңнен кейінгі
кеңістікте сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте іс-қимыл жүйесін жасауда,
заңнамалық база әзірлеуде еліміздің көшбасшылық жағдайды иеленіп отырғаны
кездейсоқ емес. 1998 жылы Қазақстан Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңды бірінші болып қабылдады, онда мемлекеттің сыбайлас
жемқорлыққа қарсы стратегиялық саясаттары белгіленді. Оның жүзеге
асырылуына 10 жылдай уақыт өтті. Содан бері заңға бірнеше рет өзгерістер
мен толықтырулар енгізіліп, заман талабына сай күресудің жаңа жолдары
қарастырылды.[34] Алайда осы заңға дейін де ел Президенті сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күреске қатысты бірқатар нормативтік актілерге қол
қойған. Сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күреске
арналған бірқатар жарлықтар бұл бағыттағы жұмыс сабақтастықта, өскелең
түрде жүріп жатқандығына дәлел.[35] Сөйтіп, 1992 жылғы 17 наурызда
Қазақстан Республикасы Президентінің Сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан
қылмысқа қарсы күресті күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы Жарлығы
қабылданып, сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрестің
ұйымдастырушылық және өзге де алғышарттарын қалыптастырды. Осындай қылмысқа
ықпал ету шаралары айқындалды, оның ішінде тәртіптік, мүліктік және
әкімшілік сипаттағы қылмыстың алдын алу шаралары. Жарлықта республикамызда
қылмыстық кәсібиліктің нығайып, ұйымдасқан сипатқа ие болып келе
жатқандығы, баяндалады.[36] Осы Жарлықтан кейін мынадай қаулылар
қабылданды: 1992 жылғы 4 желтоқсандағы Мемлекеттік басқару органдарындағы
лауазымды тұлғалардың тәртіп, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік ахуалы үшін
жауаптылығын арттыру туралы қаулы, 1994 жылғы 11 ақпандағы Қылмысқа қарсы
күресті күшейту туралы қаулы, сондай-ақ 1994 жылғы 9 маусымдағы Заңдылық
пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар туралы қаулы
және тағы басқа.[37] Осы құжаттардың барлығында парақорлық пен сыбайлас
жемқорлық қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне қайшы келетіндігінен, Қазақстан
Республикасы Конституциясының негізгі қағидаттарымен сыйыспайтындығы туралы
және ерекше аталып өтіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 5 қарашадағы Ұлттық
қауіпсіздікті нығайту, сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы
күресті одан әрі күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы Жарлығы ұлттық
қауіпсіздік органдарына, дәстүрлі міндеттерін шешуімен қатар, сыбайлас
жемқорлық жолына түскен жоғары қызметтегі шенеуніктерге, әскери
қызметкерлерге, прокурорларға, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне,
арнаулы қызмет пен судьяларға, сондай-ақ контрабанда және есірткі бизнесіне
қарсы күреске барлық күштерін жұмылдыруды міндеттеді. Ел басшылығының
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске бет алысы батыл әрі дәйекті екенін атап
өту қажет. Сөйтіп, 1998 жылғы 11 шілдеде Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
мәселесіне арналған Үндеу жолдады. Елбасының осы Үндеуі 1998 жылғы 2
шілдедегі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң қабылданғаннан
кейін бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды және біздіңше, Үндеу
аталған заңның кіріспесі ретінде қабылдануы тиіс. Аталған заңның негізіне
БҰҰ және ТМД-ның Парламентаралық ассамблеясының аясындағы халықаралық
ұйымдар әзірлеген модельді актілер алынған. Заңның мақсаттары: Қазақстанның
2030 жылға дейінгі даму стратегиясының негізгі ережелерін жүзеге асыру; ел
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық мүдделерді қорғау.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету; сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау, олардың жолын
кесу және қылмысты ашу, олардың зардаптарын жою және кінәлілерді жауапқа
тарту арқылы мемлекеттік органдардың, мемлекеттік міндеттерді атқарытын
лауазымды және өзге де тұлғалардың, сондай-ақ оларға теңестірілген
адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз ету.[38]
Республиканың заңнамасында осы заңда алғаш рет сыбайлас жемқорлық пен
құқық бұзушылыққа заңдық ұғым ретінде анықтама беріледі, олардың
субъектілері айқындалады. Заңда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі
бағыттары тұжырымдалған, олардың ең бастысы Қазақстан Республикасы
Конституциясы 39-бабының 1-тармағына сәйкес мемлекеттік міндеттерді
атқаруға уәкілдік берілген лауазымды адамдардың, сондай-ақ оларға
теңестірілген адамдардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге жол
бермеушілік болып танылады.[39] Заңда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу,
сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықпен және ол үшін жауаптылық шаралары
арнаулы тарауда тұжырымдалған. Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық үшін
тәртіптік, азаматтық - құқықтық, әкімшілік және қылмыстық жауаптылық
көзделген. Сыбайлас жемқорлық мәселесі заңмен қоса, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодекстің 13 тарауының 41бабында, сондай-ақ 176
бабының 3 тармағында: жеке меншікке қарсы қылмыстар; 193 бабының 3 тармағы
мен 209 бабында: экономика қызмет саласындағы қылмыстар; 307-315
баптарында: мемлекеттік қызмет қызығушылығына қарсы бағытталған жемқорлық
әрекеттер, 380 бапта: әскери қылмыстар жайы.[40] Ал, Қазақстан
Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің жемқорлық
мәселесі 532 - 537 баптар аралығында айтылған.
Осы заңды орындау үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы
7 желтоқсандағы Жарлығымен 1999 - 2000 жылдарға арналған сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің алғашқы мемлекеттік бағдарламасы бекітілген.[41]
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 20 шілдедегі №1015
қаулысымен Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрудың әлеуметтік - экономикалық
және қаржылық шараларын жүзеге асыру бойынша Үкімет іс-қимылының
бағдарламасы бекітілген.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын, Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңын, Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі стратегиясын іске асыру мақсатында 2001 жылғы 5 қаңтарда 2001-
2005 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің екінші
мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.[42] Аталған бағдарлама алдынғы
бағдарламаның логикалық жалғасы болып, сыбайлас жемқорлықты, әсіресе
экономика саласындағы сыбайлас жемқорлықты, туғызатын жағдайларды
айқындаудың және жолын кесудің тиімділігін одан әрі арттыруға бағытталған
шараларды көздейді.[43].Адам құқықтарын қорғаудың соттан тыс институттары
нығаюда. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 29 қарашадағы
Адамдар мен азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау жүйесін одан әрі
жетілдіру Жарлығымен халқаралық стандарттарға сай келетін Қазақстан
Республикасындағы адам құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілінің (Омбудсмен)
құқық қорғау мүмкіндіктері кеңейтілді.[44] Қазақстан Республикасының
Президенті Қазақстан халқына 2005 жылғы 18 ақпандағы жолдауында сыбайлас
жемқорлыққа және қылмысқа қарсы күрестің нәтижелері мен мәселелерін талдай
келе, Қазақстанның кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңды қабылдаған алғашқы мемлекет
екенін ескеріп, халақаралық конвенцияларға қосылғанын атап өтті. Осы
мәселеде Қазақстан соңғы орында еместігі баршамызға мәлім.
2006-2010 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің
мемлекеттік бағдарламасында (үшінші бағдарлама) сыбайлас жемқорлық
әлеуметтік-экономикалық даму, нарықтық экономикаға көшу, инвестициялар
тарту процестерін тежейді, демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық
институттарына жағымсыз әсер етіп, еліміздің болашақта дамуына қауіп
төндіретіні айтылған.[45]
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына 2006 жылғы 1
наурыздағы жолдауында мемлекеттік саясаттың басымдықтарының бірі ретінде
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес белгіленді.[46] Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасы Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдегі Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметіндегі
тәртіпті нығайту бойынша шаралар туралы Жарлығы жүзеге асырылуда. Осы
Жарлықты орындау үшін әкімдердің, мемлекеттік органдар қызметкерлерінің
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалықты бұзғаны үшін
жауаптылықты арттыру бойынша шаралар қолданылуда. [47]
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 3 мамырдағы Жарлығымен
Мемлекеттік қызметшілердің ар-намысы кодексі бекітілген. Бұнда әлемдік
тәжірибе ескеріліп, мемлекеттік билік органдарының беделін арттыруға
бағытталған мінез-құлықтың негізгі этикалық нормалары белгіленген.[48]
Елбасы Президент Әкімшілігі, Үкімет, Парламент өкілдерінің, облыс және
Астана мен Алматы қалалары әкімдерінің, құқық қорғау және бақылау органдары
басшыларының қатысуымен өткізетін кеңестерде сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес мәселесін талқылау еліміздің саяси өмірінің нормасына айналды. Сан
алуан түрде көрініс беретін сыбайлас жемқорлықтың басты ерекшеліктері
ескеріле отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі заңнаманың іс
жүзінде жыл сайын жетілдіріліп жатқанына көзіміз жетіп отыр. [49] Мемлекет
басшысының Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың
басты мақсаты атты 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресгі мемлекеттік саясатқа жаңа серпін
берді.[50] Президент жолдауында сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға
бағытталған шараларды жүзеге асыруға орай және әкімшілік реформаның
мақсаттарынан туындайтын мемлекеттік басқару жүйесін оңтайландыру
міндеттері қойылған.
Президент Н. Назарбаев Қазақстанның әлемнің ең бәсекеге қабілетті 50
елінің қатарына ену бағдарламаларын ұсынды, онда сыбайлас жемқорлықпен
күрестің жалпы ұлттық бағдарламаларын дәйекті түрде жүзеге асыру
күрестігіне баса назар.[51]
Елбасы жанында консультативті-кеңестік орган – Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес және мемлекеттік қызметшілердің қызметтік этикасын сақтау
мәселелері жөніндегі комиссия құрылып, жұмыс жүргізуде. Осы орган өзін тек
талдау органы ғана емес, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесі бойынша
нақты істер атқаратын орган ретінде де орнықтырды. [52] Сонымен бірге 2004
жылы Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі
агенттік (қаржы полициясы) құрылған. Осы органның жұмысы экономикалық және
сыбайлас жемқорлық қылмыстың себептерін анықтауға, осындай құбылысты
туғызатын жағдайлардың жолын кесуге бағытталған.[53] Қазақстан Республикасы
Президентінің 2005 жылығы 25 ақпандағы Қазақстан Республикасы Экономикалық
қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агентігін (қаржы полициясы)
қайта ұйымдастыру туралы Жарлығы қабылданып, агентіктің Қазақстан
Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
мемлекеттік орган етіп қайта құру жолымен қайта ұйымдастыруын жүктеді.[54]
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2005 жылығы 8 сәуірдегі
Қолданыстағы заңға тәуелді нормативтік құқықтық кесімдерге оларда сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтарға жағдай туғызатын нормалардың болуы
тұрғысында тексеріс жүргізу жөніндегі жұмыс тобын құру туралы №82-Өкімі
шықты. Осы өкімде тексеріс жүргізудің нәтижесінде қолданыстағы заңнамаға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттігін көрсетілді. Осының
нәтижесінде, 2007жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
ведомствоаралық комиссия құрылды.[55] Сол жылдың 20 наурызында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы № 217 қаулысы шықты. Ондағы Нормативтік құқықтық актілер
жобаларын сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізуге жолдау
өлшемдеріне сәйкес келетін заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің
жобалары бойынша міндетті сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама
жүргізуге өзгерістер еңгізілді.[56] Қазіргі кезде қолданыстағы заңнамалар
аясында сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптаманы жүргізуді Қазақ
гуманитарлық-заң университетінің құқықтық қамтамасыз ету және сараптама
орталығы жүзеге асырады. Жемқорлыққа қарсы алғашқы нормалар қоланыстағы
заңдарды жетілдіру мәселесі жөніндегі ведомствоаралық комиссияның екінші
отырысында мақұлданған. НҚА жемқорлыққа қарсы сараптама жүргізу жөніндегі
әдістемелік нұсқаулыққа сәйкес анықталады.[57]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте сыннан өткен шараларды тұжырымдау
жөнінде қоғам мен мемлекет арасында өзіндік көпір бола отырып, осы
функцияны Нұр-Отан халықтық-демократиялық партиясының жанындағы Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі жуырда құрылған қоғамдық кеңес те өз
жауапкершілігіне алып, көптеген іс тындыруда. [58]
Осы жылдың 4 мамыр күні біз БҰҰ-дың Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
Конвенцияның мүше-мемлекеті болып кірдік.[59] 140 мемлекет қосылған
Конвенция елімізге осынау қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Л.Н.ГУМИЛЁВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Кафедра меңгерушісі қорғауға жіберді
___ _____________________ 2016ж.
________________________________
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Сыбайлас жемқорлықпен күрестегі әлемдік тәжірибе
АСТАНА 2016
МАЗМҰНЫ
БЕТ
КІРІСПЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3-5
I ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚҰҚЫҚ ПЕН ҚАЗАҚСТАН ЗАҢНАМАСЫНДА СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ
КҮРЕСТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері .6-13
1.2 Сыбайлас жемқорлық қылмыстың себептік-кешендік факторлары . . . .13-19
1.3 Халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының заңнамасындағы сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихы . . . . . . . . . . . . . . . . .19-
29
II ШЕТЕЛ МЕМЛЕКЕТТЕРІНІҢ СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСТЕГІ ТӘЖІРИБЕ
2.1 Шетел мемлекеттеріндегі сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу
шаралары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . .30-36
2.2 АҚШ пен Канададағы сыбайлас жемқорлық мәселелері және оған қарсы күрес
әдістері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .37-41
2.3 Сингапурдың жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңнамасы . . . . 42-44
2.4 Жапония мен Оңтүстік Кореяда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
саласындағы заңнаманың жүзеге асырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . 45-51
III СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ – ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰРАЛДАР
3.1 БҰҰ-дың сыбайлас жемқорлыққа қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық
актілері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . 52-56
3.2 Еуропа Кеңесінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы
конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . .57-62
3.3 Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының парақорлыққа қарсы күрес
жөніндегі конвенциялары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .63-65
3.4 Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жүзеге асыратын халықаралық
құрылымдар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .66-69
ҚОРЫТЫНДЫ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . 70-73
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. .74-79
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Демократиялық институттар мен құндылықтар
сыбайлас жемқорлықтың көріністерімен, сондай-ақ, одан туындайтын қоғамның
тұрақты және қауіпсіз дамуына қатер төндіретін проблемалармен сыйыспайтыны
даусыз. Тиісінше Қазақстанда іске асырылып жатқан демократиялық қайта
құрулар сыбайлас жемқорлықтың барлық көріністеріне қарсы барлық
деңгейлердегі күресте тиімді жұмыс істейтін жүйесіз мүмкін емес.
Сыбайлас жемқорлықтың мемлекеттің бәсекеге қабілеттілігін едәуір
төмендететіні, қоғамда демократиялық қайта құруларды жүзеге асыруды
тежейтіні, елдің халықаралық беделіне көлеңке түсіретіні белгілі. Ең
бастысы – адамдардың қоғамдық демократиялық негізіне деген сеніміне, заң
мен әділдікке деген сеніміне, түптеп келгенде, билікке деген сеніміне сызат
түсіретіні даусыз. Ұсынылып отырған зерттеудің негізгі өзектілігі де
осында.
Зерттеудің нысаны. Жұмысымызда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестегі
әлемдік тәжірибені зерттей, талдай отырып, осы құбылысқа тән себептік-
кешендік факторларды, оған қарсы қолданылатын халықаралық-құқықтық
құралдарды қарастырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің даму тарихына
тоқталамыз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен мiндетi. Жұмыстың мақсаты – сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес мәселесіндегі халықаралық тәжірибені саралап,
айқындап, сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі заңнаманың
қоғамның дамуына қарай іс жүзінде жетілдіріп отыратынына көз жеткізу. Ол
үшін мынадай міндеттерді орындау көзделді:
- сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы мәселенің ғылыми-теориялық
негіздерін айқындау;
- сыбайлас жемқорлықтың болмысын, түрлерін, негізгі белгілерін,
ерекшеліктерін, субъектілерін анықтау, сондай-ақ пайда болу себептерін
айқындау;
- сыбайлас жемқорлық қылмыстарды себептік-кешендік факторларына қарай
топтастырып, оларға сипаттама беріп, жіктеу;
- әлем мемлекеттерінің сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және жолын кесу
мәселесіндегі тәжірибесін зерттеу;
- дүниежүзілік қауымдастықтың сыбайлас жемқорлыққа қарсы
қолданылатын халықаралық-құқықтық актілеріне шолу жасап, олардың әр
мемлекеттің даму ерекшеліктеріне қарай қолданылуын талдау.
Зерттеу материалдары. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесін Б.В
Воложенкин, Г.А. Сатаров, П.А.Кабанов, М.Л. Цирик, М.И. Лёвин, Н.А.
Морозов, И.И.Сулима, Г.В. Игнатенко, Ю.А.Кузнецов, А.В.Хомутова және де
басқа ғалымдар зерттеді.
Жемқорлықтың қағидаларын, түрлері мен нысандарын, себептік-кешендік
факторларын, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің тәжірибесін пайдалануды,
қолдауды ұсынған мынадай қазақстандық ғалымдардың еңбектері осы мәселенінің
зерттелуіне елеулі үлес қосты: Б.А.Амрекулов, Г.И.Баймұрзин,
И.Ш.Борчашвили, С.Ғ.Қапаров, Ш.Құттаяқов, Д.В. Құрбатов, Г.С.Мәуленов,
М.О.Нәукенов, С.С.Сартаев, Е.З.Тұрғымбаев, М.К. Ынтықбаев және тағы
басқалар.
Жұмыстың зерттеу әдiсi. Жұмыс сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
саласындағы халықаралық тәжірибені зерттеуге арналғандықтан, сыбайлас
жемқорлық факторларын белгілеудегі негізге алынған сипаттамалы әдіс, талдау
әдісі, осы құбылыстың себептерін анықтау, ерекшелігін нақтылау үшін
салыстырмалы әдіс, салыстырмалы-тарихи, бақылау әдiстері қолданылды.
Зерттеудiң теориялық және практикалық маңыздылығы. Зерттеудің
нәтижелерi мен тұжырымдары сыбайлас жемқорлық, оған қарсы күрес мәселесінің
ғылыми негiздерiн өз деңгейiнде толықтырады. Арнайы зерттеу нысанасы
негiзiнде сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы әлемдік тәжірибені
жинақтап, жүйелеуге талпыныс жасалды. Зерттеудiң нәтижелерiн сыбайлас
жемқорлық қылмысқа қарсы күрес мәселесі бойынша арнаулы курстар оқуда,
семинарлар жүргiзуде, заңтану курсында, қоғамдық практикада пайдалануға
болады.
I Бөлім. Халықаралық құқық пен Қазақстан заңнамасында сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің қалыптасуы және дамуы
1.1 Сыбайлас жемқорлық: теориялық негіздері, даму тарихы және түрлері
Сыбайлас жемқорлықтың даму тарихы ежелгі кезеңнен бастау алады. Атақты
француз философы Шарль Луи Монтескье: Көптеген ғасырлар тәжірибесі
көрсеткендей, қолында билігі бар адам, қылмыс жасауға бейім тұрады және де
тиісті шекке жетпейінше, сол бағытта әрекет жасай береді, - деп айтқан[1].
Сыбайлас жемқорлық құбылысын халықаралық заманауи тұрғысынан түсіну және
оған қарсы күрес шараларын іске асыру жолдары қылмыстың алдын алу және
құқық бұзушылармен жұмыс жүргізу жөніндегі БҰҰ-дың Сегізінші Конгресінің
хатшылығы әзірлеген Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес бойынша практикалық
шаралар атты нұсқаулықта көрініс тапты (Гавана, 1990 жылғы тамыз-
қыркүйек).[2] Осы құжатты талқылау нәтижесінде әлемдік қауымдастыққа
сыбайлас жемқорлықтың мынадай ерекшеліктері ұсынылды:
1. Осы ұғымның мағынасынының сипатына қарай сыбайлас жемқорлыққа жататын
барлық құқық бұзушылықтар енгізілуі тиіс, олар: этикалық, тәртіптік,
әкімшілік және қылмыстық-құқықтық бұзушылықтар, бұл сыбайлас жемқорлық
жолына түскен субъектінің қызметтік бабын өз басының пайдасына асыра
пайдаланып, заңды бұзғандығынан көрінеді.
2. Мемлекеттік қызметтегі тұлғаларды сыбайлас жемқорлық жолына итермелейтін
субъектілердің қызмет шеңберін шектеу. Бұған шенеуніктердің
артықшылықтарды заңсыз пайдаланғанын жатқызуға болады, осындай қызмет
көрсететін субъектілердің шеңберін жеке және заңды тұлғалар толықтырылып
отырады.
3. Өз қызмет жағдайын жемқорлық құқық бұзушылықтың субъектісі ретінде заңға
қайшы сипатта пайдалану.
4. Жемқорлықтың көрініс табуының ең қауіпті екі түрі:
- мемлекеттік немесе қоғамдық мүліктерді жемқорлық жолмен ұрлау;
- мемлекеттік қызметкерлердің әрекетінде ұрлық белгілері байқалмаса да,
олардың қандай да бір артықшылықтарды заңсыз жолмен алу мақсатында өз
қызметтік жағдайын теріс пайдалануы.[3]
1979 жылы БҰҰ-дың Бас Ассамблеясы және сыбайлас жемқорлық мәселелері
жөніндегі аймақаралық семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анықтаманы ұсынды:
Сыбайлас жемқорлық – бұл жеке адамның немесе бір топ адамдардың қызмет
жағдайын өз басының мүддесіне қарай пайдалануы және мемлекеттік
қызметкерлердің қызмет бабын заңсыз пайда алуға бағыттауы. [4]
Енді бір анықтама 1999 жылғы Сыбайлас жемқорлық үшін қылмыстық
жауапкершілік туралы атты Еуропа Кеңесінің Конвенциясында берілген, онда:
Сыбайлас жемқорлыққа – мемлекеттік, муниципалдық немесе өзге де қоғамдық
қызметшілердің немесе коммерциялық не өзге де ұйымдардың қызметшілерінің өз
мәртебесін кез келген мүлікті заңсыз алуы, оны иемденуге құқықты болуы,
қызметті немесе жеңілдікті пайдалануы, сондай-ақ аталған тұлғалардың
осындай мүлікті, оны иемдену құқығын басқа тұлғаға беру, қызмет көрсету
және жеңілдіктер ұсыну жатады.[5]
Кейбір ғалымдардың пікірінше осы анықтама толық емес, себебі сыбайлас
жемқорлық құбылысы құқық ұғымының шеңберінен әлдеқайда кең.
М.О. Нәукенов: Сыбайлас жемқорлық және ұйымдасқан қылмыс ұғымдарын
бір-бірімен байланыстыра қарауды ұсынады. Оның пікірінше, сыбайлас
жемқорлықты ұйымдасқан қылмыс өкілдері мемлекеттік органдар жұмысын
бақылау құралы ретінде пайдаланады, бұндай жағдайда қылмысты әлеуметтік
тұрғыдан бақылау бейтараптанады, сондай-ақ ұйымдасқан қылмыс өкілдері билік
органдарын өз мақсатына жету үшін пайдаланады және саяси шешімдер
қабылдауда ықпал жасайды.[6]
А.С. Қалмұрзаев сыбайлас жемқорлықты: кез келген қызметкердің қызмет
жағдайын пайда күнемдік мақсатында пайдалануы, - деп сипаттайды.[7]
Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес туралы Заңының 2-бабына сәйкес: Мемлекеттік міндеттерді
атқаратын адамдардың, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық
өкілеттілігін және соған байланысты мүмкіндіктерін пайдалана отырып, не
мүліктік пайда алу үшін олардың өз өкілеттіктерін өзгеше пайдалануы, жеке
өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен
артықшылықтар алуы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың
аталған игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі арқылы оларды
сатып алуы сыбайлас жемқорлық деп ұғынылады.[8]
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев атап өткендей:
Сыбайлас жемқорлық – бұл ғаламдық мәселе, одан әлемнің бірде-бір
мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қорғалған емес.
[9]
Қазіргі отандық әдебиеттерде: Сыбайлас жемқорлық - (латын тілінен
соrruptio - пара беріп сатып алу, құқық бұзу, құлдырау деген мағынаны
білдіреді) деп қоғамдық және саяси қызметкерлердің, лауазымды тұлғалардың
сатқындығын, оларды сатып алуды, яғни саяси, экономикалық, әскери және тағы
басқа да салалардағы қызметкерлердің қолындағы билігінің мүмкіндіктерін
және қызмет бабын жеке басын байыту мақсатында пайдалануын айтады.
А.Н. Ағыбаевтың пікірінше: Сыбайлас жемқорлық - бұл кез-келген
лауазымды тұлғаның өзіне және тағы басқаларға заңсыз жолмен пайда әкелу
мақсатында жасаған қылмысы. [10]
Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдай келе, мынадай қорытынды
жасауға болады:
- сыбайлас жемқорлық құбылысының өзіне тән белгілері бар;
- сыбайлас жемқорлық - бұл, ең алдымен, әлеуметтік құбылыс;
- халықаралық құжаттарда жемқорлықтың нақты анықтамасы жоқ;
- әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің жемқорлыққа
қарсы құралдар жиынтығын анықтайды;
- жемқорлық ұғымы қазіргі қоғамдағы жемқорлықтың құқықтық анықтамасына
негізделмеген.
Сөйтіп, айтылғандарды қорыта келе, сыбайлас жемқорлық - бұл екі жақ
арасындағы мәміле деп тұжырымдауға болады, оның бірі – өз лауазымдық
өкілеттігін заңға қарсы пайдаланатын мемлекттік немесе жеке қызметте жұмыс
істейтін тұлға, екіншісі – мемлекеттік немесе жеке құрылымды өз басының
пайдасы, яғни материалдық жағдайын көтеру, артықшылық алу, заңда көзделген
жауапкершіліктен таю тағы үшін пайдаланатын адам. Осындай құбылыс екі
жолмен жүзеге асырылуы мүмкін:
1. мемлекеттік қызметшінің өзі алдына келген адамды пара, сыйақы беруге
мәжбүрлейді.
2. белгілі бір адам, бұл ұйымдасқан қылмыс өкілі болуы мүмкін, мемлекеттік
қызметшіге көп жағдайда психологиялық қысым көрсетіп, оны сатып алу
мақсатында пара, сыйақы алуға итермелейді.
Сыбайлас жемқорлықтың түрлері мен типологиясын қарастыру үшін, сыбайлас
жемқорлық субъектілерінің қызметтік бабын өз басының пайдасына
пайдалануына, пара беруші мен пара алаушының мәртебесіне, пара берушінің
өзіне алған пайдасына, пара берудің мақсатына, сыбайлас жемқорлықтың
таратылуы және жиілігіне қарай келесі жіктелімге назар аударалық.[11]
Сыбайлас жемқорлық қарым-қатынастарының типологиясы(1-Кесте)
Сыбайлас жемқорлық
типологиясының өлшемдері Сыбайлас жемқорлықтың түрлері
Қызметтік бабын өз басыныңМемлекеттік сыбайлас жемқорлық Коммерциялық
пайдасына пайдаланушы сыбайлас жемқорлық
субъект Саяси сыбайлас жемқорлық
Сыбайлас жемқорлықтық Мекемені басқарушы тұлға алдына келген адамды
қарым-қатынастың пара беруге мәжбүрлейді.
бастамашысы Көмек сұрап келген адамның өзі пара ұсынады.
Пара беруші субъект Жеке адам парасы (кез келген азамат)
Кәсіпкерлік пара (нақты фирмалар)
Қылмыстық пара (ұйымдасқан қылмыс өкілдері,
мысалы, есірткі таратушылар)
Параның түрі Ақшалай пара; Қызмет көрсету
Пара берушінің пара беру Тездету үшін пара беру (пара алған адам бір
мақсаты істі жедел орындауы тиіс)
Тежеу үшін пара беру (пара алған адам бір істің
орындалуын тоқтатуы тиіс, сөйтіп өз қызметтік
міндеттерін бұзады)
Жылы көзбен қарау үшін берілетін пара (пара
алған адам қызмет бабында белгілі бір тұлғаның
тырнақ астынан кір іздей бермеуі тиіс )
Сыбайлас жемқорлықтық Орталықтандырылмаған жемқорлық (пара беруші кез
қарым-қатынастың келген адам өз бетінше әрекет етеді).
орталықтандырылу дәрежесі Орталықтандырылған сыбайлас жемқорлық төменнен
жоғары жаққа қарай (төменгі сатыдағы
шенеуніктер жинаған парасын өзара және жоғары
тұрған басшылықпен бөліседі)
Сыбайлас жемқорлықтық Биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас
қарым-қатынастың таратылу жемқорлық (биліктің төменгі және ортанғы
деңгейі сатыларында)
Биліктің жоғарғы сатысында орын алған сыбайлас
жемқорлық (жоғыры қызметтегі шенеуніктер және
саяси қайраткерлер)
Халықаралық сыбайлас жемқорлық
(шаруашылық қарым-қатынас саласында)
Сыбайлас жемқорлықтық Ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық
байланыстардың жиілігі Жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлық
Клептократия (биліктің ажырамас бөлігі
ретіндегі сыбайлас жемқорлық )
Көне заман тарихына көз жүгіртетін болсақ, алғашқы және ерте таптық
қоғамдарда абыздарға, көсемдерге, әскербасыларына олардың көрсеткен көмегі,
қызметі үшін төлемақы беру әдеттегідей норма болып қабылданғаны мәлім.
Жоғары шенде тұрған басшылар қарамағындағы төменгі шендегі қызметкерлердің
белгіленген бір төлемақыға риза болғанын талап ете бастады, яғни олар
белгілі бір көлемде жалақы алатын болды. Ал төменгі шендегі қызметкерлер
лауазымдық міндеттерін орындау барысында көрсеткен қызметі үшін жасырын
түрде қосымша төлем талап еткен. Біздіңше осы құбылысты сыбайлас
жемқорлықтың алғашқы белгілері деп қарастыруға болады.
Антик қоғамы (көне грек қала-мемлекеттер, республикалық Рим) тарихының
ерте заманында кәсіби мемлекеттік шенеуніктер болмаған, сондықтан сыбайлас
жемқорлық құбылысы да жоқтың қасы еді. Бұл құбылыс антик қоғамы құлдыраған
дәуірде кең өріс ала бастады. Осы кезде рим құқығында corrumpire деген
термин пайда болып, бүлдіру, біреуді сатып алу деген мағынаны білдіріп,
билікті асыра пайдаланушылық жағдайы болған кезде қолданылған. Мемлекет
неғұрлым орталықтандырылған болса, соғұрлым азаматтардың мемлекеттік
деңгейдегі істі өз бетінше шешуі шектеулі болады, осыған орай төмендегі
және жоғарыдағы шенеуніктер қатаң қадағалаудан босағысы келген адамдардан
жасырын түрде пара алып, сөйтіп заңды бұзушылыққа жол беріледі. Сыбайлас
жемқорлықтың осындай төзімді нормасы әсіресе өндірістің азиялық тәсілінде
байқалады. Сөйтіп, Артхашастраның авторы сараң шенеуніктердің мемлекеттік
мүлікті талан-таражға салудың 40 тәсілін көрсеткен.
Сыбайлас жемқорлықтың жаңа қарқынмен кең өріс алуы ХІХ ғасырдың соңы
мен ХХ ғасырдың басына келеді. Бір жағынан, іс-шараларды мемлекеттік реттеу
дәрежесі көтеріліп, осыған орай шенеуніктердің билігі күшейе түсті. Екінші
жағынан, ірі кәсіпкерлік пайда болып, олар өз мақсатына жету үшін
мемлекетті сатып алуға кірісті. Дамыған елдерде (Екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Батыс Еуропа елдерінде) саяси партиялардың маңызы өскен
сайын партиялық сыбайлас жемқорлық кең етек ала бастады. ХХ ғасырдың екінші
жартысында үшінші әлем елдері саяси дербес ел болып дамыған кезде,
олардың мемлекеттік аппараты алғашқы кезден бастап сыбайлас жемқорлық
жолына түскен еді. Үшінші әлем елдерінде төменнен жоғары жаққа қарай
сыбайлас жемқорлық түрі кездеседі, бұндай жағдайда парақор басшы өз кінәсін
мойындамай, қарамағындағы қызметкерлерді жазаға тартады. Сондай-ақ
жоғарыдан төменге қарай сыбайлас жемқорлық түрі де болған, бұндай
жағдайда жоғары қызметте тұрған шенеуніктер ашық түрде пара алып, алған
парасымен қарамағындағы қызметкерлермен жартылай бөліскен (сыбайлас
жемқорлықтың осындай жүйесі Оңтүстік Кореяда байқалады). Үшінші әлем
елдерінде (Филлипинде, Парагвайда, Гаитиде, Африканың кейбір елдерінде)
клептократиялық тәртіп орнаған, бұл елдерде сыбайлас жемқорлық барлық
әлеуметтік-экономикалық қарым-қатынасты қамтыған және пара бермесе ешбір іс
орындалмайды. 1990 жылдары сыбайлас жемқорлық мәселесі аса өзекті мәселеге
айналды. Осы кезде бұрынғы социалистік елдерде сыбайлас жемқорлық аса үлкен
қарқынмен дамыды.
Қорыта келе айтатынымыз, ХХ ғасырда сыбайлас жемқорлықтық қарым-
қатынастың даму үдерісі мынадай:
- сыбайлас жемқорлықтың түрі мен формасы көбее түсті.
- ауық-ауық түрдегі сыбайлас жемқорлық жүйелі түрдегі сыбайлас жемқорлыққа
айналды.
- биліктің төменгі сатысында орын алған сыбайлас жемқорлық биліктің жоғарғы
сатысында кездесетін, одан әрі халықаралық сыбайлас жемқорлық сипатына ие
болды.
1.2 Сыбайлас жемқорлықтық қылмыстың себептік-кешендік факторлары
Сыбайлас жемқорлық мәселесін зерттеген кезде мынадай сауал туындайды:
сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері қандай және осы құбылыс неліктен
осындай түрде жүзеге асады.[12] Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептерін
зерттеу барысында бірқатар киындықтарға тап боламыз. Кейде бір фактіні
сыбайлас жемқорлықтың себептері ме әлде салдары ма екенін анықтау да
қиындық туғызады. [13]Сыбайлас жемқорлықтың пайда болу себептері жүйеленіп,
мынадай жіктелім ұсынылады: әлеуметтік-экономикалық, саяси,
ұйымдастырылған, құқықтық себептер, сондай-ақ мәдени-этикалық сипаттағы
факторлар. Осы себептердің әрқайсысына тоқталайық.[14]
Әлеуметтік-экономикалық себептер. Сыбайлас жемқорлықтың кеңістік
ерекшеліктерін талдау кезінде айқындалғандай, елдегі сыбайлас жемқорлықтың
өріс алу дәрежесі экономиканың даму деңгейіне тікелей байланысты. Алайда
керісінше фактіні байқауға да болады. Халықаралық Валюта қоры жүргізген
зерттеудің нәтижесі бойынша сыбайлас жемқорлық ел экономикасының дамуына
едәуір кедергі келтіреді. Сондай-ақ сыбайлас жемқорлық елге келетін
инвестициялар легін қысқартатыны, дарынды адамдарды өнімсіз жұмысқа
тартатыны, бай табиғи ресурстарды тиімсіз пайдалануға жол беретіні, сонымен
қатар, сыбайлас жемқорлық құрылымдық экономикалық өркендеуді арттыруға
бағытталған реформалардың жүргізілуін тежейтіні айқындалды. Елдің табиғи
ресурстармен (орман, минералдық, су ресурстары) жақсы қамтылуы да сыбайлас
жемқорлықтың дамуының бір факторы болып есептеледі. Елдегі бұндай байлыққа
екі тұрғыдан қарауға болады. Бір жағынан, елде бай табиғи ресурстардың
болуы ел экономикасы өркендеуінің негізі болып, сыбайлас жемқорлықтың
төмендеуіне себеп болуы керек. Екінші жағынан, табиғи байлық ел
экономикасының өркендеуін емес, өзіне пайда алуды мақсат тұтқан сыбайлас
жемқорлық субъектілерін қызықтырады.[15] Халықаралық Валюта қоры жүргізген
зерттеу көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекетке түсетін жылдық табысты
төмендетеді, себебі салық төлемеудің, салық төлеуден заңсыз босатудың
мүмкіндіктері пайда болады немесе салық басқармасы әлсіз жұмыс істейді.
Жемқорлықтың өріс алу себептерінің аса маңыздысы - мемлекеттік және жеке
секторлар қызметкерлерінің еңбекақы көлемі.[16] Әрине, еңбекақысы төмен
болғандықтан, шенеуніктер қосымша табыс көздерін іздестіреді, осындай
жағдайда шенеуніктер ресми қызметтік міндеттерін асыра пайдаланып, пара
алады. Мемлекеттік қызметшілердің табысы үлкен көлемді болғандықтан, олар
өз қызметінің қауіпсіздігін және тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін
қарамағындағы қызметкерлерінің сыбайлас жемқорлық әрекеттерін жасамауына
жағдай туғызады: қызмет бабында өз міндеттерін адал да мінсіз орындаған
қызметшілерді көтермелейді, сыйақы беруге ұсынады, заңды түрде лауазымын
көтереді. Осындай жағдайда лауазымды тұлғалар өз құзыреті шеңберінен
шықпауға, заңды бұзбауға, әділ әрі адал болуға тырысады.[17]
Білім беру жүйесі экономиканың өрістеуінің аса маңызды жетістіктерінің
бірі болып саналады. Қоғамның білім деңгейі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым
моральдық-адами және құқықтық нормалардың бұзылуы өте сирек кездеседі.
Осыған орай, қоғамның білім деңгейі мен сыбайлас жемқорлықтың даму
деңгейінің арасында тиісті дәрежеде байланыс бар деген ойдамыз.
Айтылғандарды қорытындылай келе, айтатымыз:
- жағымсыз элеуметтік-экономикалық факторлар кез келген мемлекетте сыбайлас
жемқорлықтың пайда болуы, өрістеуі және таратылуының себептері болып
табылады.
- алайда жоғарыда көрсеткеніміздей, әлеуметтік-экономикалық факторлар
белгілі бір жағдайларда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу үшін қолданылған
құралдар болуы әбден мүмкін.
Саяси себептер. Тәжірибе көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттің
экономикалық және саяси дамуына кері әсер етеді. [18] Сыбайлас жемқорлықтың
дамуына ықпалын тигізетін саяси факторларға мемлекеттік құрылымның
ерекшеліктерін жатқызуға болады. Қоғамның демократиялануына байланысты
сыбайлас жемқорлық жаңа салаларды игерді, бұл – саяси партияларды,
электораттық лауазымдық қылмыстарды қаржыландыру, сайлауда сайлаушылар
дауысының басым көпшілігін алуды қамтамасыз ету үшін саяси демеушілер
жүйесін дамыту. Демократияландыру үдерісі саяси қызметті жүзеге асыру үшін
орталық биліктің біршама өкілеттіктерін аймақтық және жергілікті билікке
беруді көздейді, ал бұндай жағдай кейбір басшыларға жаңа конституциялық
өкілеттіктерін асыра пайдалануға мүмкіндік береді.[19] Осы пікірге
Швейцария мемлекеті дәлел бола алады, ондағы демократияның тарихи тамыры
тереңде жатыр. Тарихи дерек көздер көрсеткендей, мемлекетте басқару
нысанының күрт өзгеруі де мемлекеттік құқық бұзушылықпен қатар жүреді, ал
халық ондаған жылдар бойы саяси тұрақсыздықтан зардап шегеді.[20]
Мемлекетте қоғамдық - саяси бостандықтың орнығуы азаматтардың өзін
мемлекеттің толық құқылы мүшесі ретінде сезінуге, билікті жүзеге асыруға,
қоғамның істеріне араласуға бейімдейді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің
құралы ретінде әлеуметтік-құқықтық бақылау Жапония мен АҚШ-та кең өріс
алды.[21]
Сөйтіп, жоғарыда айтылғандардан мынадай қорытынды шығаруға болады:
- бостандыққа ие азаматтық қоғам - мемлекетте жемқорлық деңгейі өте төмен
болуының кепілі.
- саяси тұрлаулылық, үкіметтің, басшылардың жиі ауысуы, сыбайлас
жемқорлықтық өрістеуінің басты шарты.
- мемлекеттің жалпы саяси бағытының жиі өзгеруі елдегі әлеуметтік -
экономикалық ахуалдың тұрақсыздығына әкеп соғады.
Ұйымдық-институционалды себептер. Соңғы кездері жүргізілген зерттеулер
көрсеткендей, сыбайлас жемқорлық мемлекеттіліктің институционалды
негіздеріне сіңіп, олардың қызметінің тиімсіздігі, дұрыс ұйымдастырылмауы
салдарынан, есеп беру және бақылау жүйесінде нақтылық болмағандықтан кең
өріс алуда. Мемлекеттің ұлттық экономикаға араласу факторына нақтырақ
тоқталайық. Экономика саласында мемлекеттің өкілеттігі кең тараған жағдайда
сыбайлас жемқорлықтың дамуына алғышарттар қалыптасады, ал бұл – мемлекет
қоятын шектеулерден қашудың бірден бір тәсілі.[22] Шектеулер неғұрлым көп
болса, соғұрлым сыбайлас жемқорлық өрістеп, тамыры тереңдей түседі. Осы
пікірді дәлелдеу үшін АҚШ-тың Халықаралық даму жөніндегі агенттігі жасаған
Инвесторларға арналған нұсқаулықтарды талқылайық. Осы Нұсқаулықта әлемнің
40 мемлекетінде инвестиция салуға және іскерлік операциялар жүргізуге
келтірілентін процессуалдық және әкімшілік кедергілер туралы баяндалады
және осы кедергілерді еңсеру тәсілдері ұсынылады. Осы Нұсқаулықта
көрсетілген бағдар барлық жағдайда бірдей емес: егер инвестордың жүргізетін
жұмысы көп уақыт алатын, қымбат бағаланатын және күрделі болса, ол жоғары
деңгейдегі сыбайлас жемқорлыққа ұрынуы мүмкін. Мемлекетке инвестиция тарту
ісінде жоғары лауазымдағы тұлғалар елеулі рөл атқарады. Мемлекеттік
қызметке қабылдау кезінде үміткердің кәсіби біліктілігіне, мінез-құлқына,
моральдық – этикалық ұстанымдарына баса назар аудару қажет. Нұсқаулықтарды
талдау барысында барлық 40 Нұсқаулыққа тән заңдылық байқалды: инвесторларға
келтірілетін бюрократиялық кедергілер мемлекеттің құқықтың жүйесімен тығыз
байланысты. Құқықтық жүйесі жалпы құқыққа негізделген мемлекеттерде
(Ұлыбритания, АҚШ, Канада, Австралия, Жаңа зеландия) бюрократиялық
кедергілер жоқтың қасы, іс жүргізуде ашықтық басым, сол себептен сыбайлас
жемқорлық деңгейі төмен.[23] Билік және сыбайлас жемқорлықты бақылау бір-
бірімен тығыз байланысты екені баршамызға мәлім. Сыбайлас жемқорлық –
биліктің қауқарсыздығының көрсеткіші. Нақты институционалды ұйымның
болмауы, қызметтің егжей - тегжейлі регламенттенбеуі, құқық бұзушылықтың
бақыланбауы және жасалған қылмыс үшін жауапқа тартылмауы - басқару
аппаратының қауқарсыздығына және сыбайлас жемқорлықтың дамуына әкеп соғады.
[24]
Құқықтық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлық - бұл әлеуметтік жауыздық,
біріншіден мемлекетке үлкен қаржылық нұқсан келтіреді, екіншіден
мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді, үшіншіден қоғам мен мемлекет
билігінің өкілеттіктерін моральдік түрде құлатады. Мемлекеттік аппараттың
тиімсіз ұйымдастырылуының салдарынан қоғамда құқықтық реттеудің
кемшіліктері де орын алуы ықтимал. Құқықтық реттеудің кемшіліктеріне кейбір
елдердің заңнамасында сыбайлас жемқорлық сипатындағы мәмілелер жасасқаны
үшін қылмыстық жауапқа тарту және жазалау жүйесінің болмауы, мемлекеттік
қызметті өтеу жөніндегі нақты ережелер мен регламенттің жоқтығы жатады. Ал
бұндай жағдай ұйымдасқан қылмыспен астасып жатқан кәсіпкерліктің және
биліктің тығыз байланыста жұмыс істеуіне өте тиімді. Осыған орай
фаворитизм, протекционизм, лоббизм өркендеуде. Сонымен қатар непотизм мен
саяси демеушілік те кең тараған. Сыбайлас жемқорлық қалыпты нормаға
айналады. Ал бұл – құқық қорғау органдарының, көп жағдайда осы органдардың
өзі де сыбайлас жемқорлыққа малынған, біріншіден, институционалды сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жүргізуге күші жетпейді, екіншіден құқық қорғау
органдарын сыбайлас жемқорлық субъектілері өз заңдарына бағындырады.[25]
Қылмыс жасағандардың басым көпшілігі жазаға тартылмағандықтан, қылмыстық
істерін одан әрі жалғастыра береді. Көп жағдайда сот жүйесі сыбайлас
жемқорлық субъектісіне қатысты өз бетінше және тәуелсіз шешім шығара
алмайды. Тәуелсіз құрылымдар енгізілген бірқатар елдер (АҚШ-та тәуелсіз
прокурор, Гонгконгта, Сингапурде, Малайзияда, Тайванда тәуелсіз комиссия)
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес ісінде нақты жетістіктерге қол жеткізді.
Бұндай мекемені құру кезінде билік пен мүлік, саясат пен ақша мәселесі
жүйелі шешімін табуы керек.
Мәдени-этикалық сипаттағы факторлар. Сыбайлас жемқорлыққа мәдени - этикалық
факторлардың ықпал етуіне баға беру жеңіл емес, себебі бұл сала материалды
емес.[26] Алайда қоғамның мәдениеттілігін сыбайлас жемқорлықтың негізгі
себебі ретінде қарастыруымыз тиіс. Дін, мәдениеттің ажырамас бөлігі бола
тұрып, қоғамда сыбайлас жемқорлықтың дамуының алғышарттары болуы мүмкін.
Сондықтан қоғамда бір әрекет норма деп танылса, оны қылмыс деп жариялау
қиындық келтіреді.[27] Осы жағдайға орай мынадай мысал келтірейік. Қытайда
басты идеология конфуциандық болғанын білеміз, оның қағидаттары бойынша
халық жоғары қызметтегі адамдарды әкеміз деп қарастырған. Сондықтан
қабылдауға келмегеннен гөрі, қабылдауға сыйлықсыз келгені наразылық
туғызған. Байқағанымыздай, бір елде кейбір құбылыс сыбайлас жемқорлықтық
деп танылса, екінші елде оны сыпайылық танутышылық деп біледі. Мәселен,
керек адамды мейрамханаға шақыру, ерекше бір көмегі үшін біреуге құнды
сыйлық беру, жоғары оқу орнына түсуге көмектесу тағы сол сияқты этикаға
жатпайтын қылық деп танылмайды. [28]
Сөйтіп, сыбайлас жемқорлық - бұл, біріншіден, мемлекетке үлкен қаржылық
нұқсан келтіреді, екіншіден, мемлекеттік биліктің беделіне залал келтіреді,
үшіншіден, қоғам мен мемлекет билігінің өкілеттіктерін моральдік тұрғысынан
құлдыратады.
1.3 Халықаралық құқық пен Қазақстан Республикасының заңнамасындағы
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің дамуы
Жалпы дүниежүзінде жемқорлық әлемдік масштабтарға ие болды. Сыбайлас
жемқорлық мәселесін шешуге БҰҰ, Еуропа Одағы, Еуропа Кеңесі, Америка
мемлекеттерінің ұйымы, сонымен қатар, Экономикалық Ынтымақтастық және Даму
Ұйымы қосылады. Тарихи дамудың қазіргі кезеңінде жемқорлықтың
трансұлттылығы бүкіл қоғамдастық қауіпсіздігі үшін төндіретін қауіпті
бейтараптандыру үшін халықаралық деңгейде жаһандық шаралар қабылдауды талап
етеді. Халықаралық жемқорлыққа қарсы мыналарға бағытталған құқықтық, саяси,
ұйымдастырушы шаралар кешені ретінде стратегия қажет: 1) қоғамдық
жемқорлыққа қарсы көзқарас қалыптастыру; 2) жемқорлықтың зияны туралы
хабардарлықты көтеру; 3) жемқорлық құқық бұзушылықтарды сыныптаудың
халықаралық стандарттарын қамтамасыз ету, заң құзыреті әділет параметрлерін
унификациялау; 4) жемқорлық әрекеттерді айқындау мүмкіндігін қамтамасыз ету
үшін оның алдымен қаржы саласында ашықтық атмосферасын жасау.[29]
Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жетуде сыбайлас жемқорлыққа қарсы
саясат әр түрлі халықаралық ұйымдардың халықаралық -құқықтық актілеріне
бағытталған. Жемқорлық мәселесіне Біріккен Ұлттар Ұйымы үлкен көңіл бөледі.
Әлемдік құбылыс ретінде жемқорлыққа қарсы бағытталған бірнеше декларация
мен конвенциялар қабылданғанын төменде байқауға болады. 2003 жылы Біріккен
Ұлттар Ұйымы Сыбайлас жемқорлыққа қарсы Конвенциясын қабылдады.[30]
Конвецияның жағымды жақтары көп, бірақ та Конвенцияда қарастырылған
сыбайлас жемқорлықпен күресудің көптеген шараларына қарамастан, оларды
орындау құқық бұзушыға деген тиісті санкциялармен қамтамасыз етілмеген. БҰҰ
қарамағында құрылған ұйымдар жемқорлыққа қарсы құралдарды жасауда белсенді
қызмет атқарады. Халықаралық қылмысты алдын алу орталығы, Біріккен Ұлттар
Хатшылығының қылмысты алдын алу және нашақорлықты қадағалайтын басқарма
аймақ аралық қылмыс бойынша Біріккен Ұлттар Институтымен бірге Жемқорлыққа
қарсы әлемдік бағдарламаны жасады.
Шетелдік мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының парақорлығымен
күресу жөнінде Экономикалық Ынтымақтастық және Даму Ұйымының 1997 жылғы 21
қарашада қабылданған және коммерциялық іс-әрекет жүргізу барысында шетелдік
мемлекеттік шенеуніктерге пара беруді қылмыс деп жариялау мәселесіне
арналған Халықаралық іскери операцияларды жүргізу барысында шетелдік
мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының парақорлығымен күресу
жөнінде Конвенция. Бұл конвенция коммерциялық ортада салауатты
бәсекелестікті қалыптастыруда алғышарт болып есептеледі.[31] ЭЫДҰ
сипатталған құқықтық бастамасының маңыздылығы үш кезеңмен анықталады.
Біріншіден, ол Солтүстік және Оңтүстік елдерге сыбайластық төлемдердің
ағылып келуін қысқартады. Бұл тиісті мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру
үшін және сауда-саттықтың әділ жағдайларын сақтау үшін қолайлы ахуал
жасауға тікелей септігін тигізеді. Екіншіден, ол жаһандық масштабта басқару
нормаларын дайындау үшін үлгі бола алады.[32] Еуропа Одағы 1995 жылы
Өзінің қаржы мүддесін қорғайтын Конвенцияны қабылдады. Осы құжатқа
қосымша ретінде 1997 жылы Еуропа Одағы Еуропа қоғамы және осы қоғамдардың
мүше-мемлекеттерінің лауазымды адамдары кірген жемқорлыққа қарсы күрес
туралы Конвенция қабылдады. Еуропамен салыстырғанда 1996 жылы Америка
мемлекетінің ұйымы көлемді құжатты қабылдады. Америка аралық Конвенция
жемқорлыққа қарсы күресті кең түрде қолдайды. Бұл аймақтық келісім (АҚШ-ты
қоса, АМҰ мүшелерінің көпшілігі қол қойған) мүше мемлекеттің өз аумағында
конституцияға бағындырылған жемқорлық әрекетті жоюға бағытталған шараларды
қолдануды, отандастарының және резиденттерінің шет елдегі әрекеттеріне
жауап беруді талап етеді. Бұл Конвенцияны Оңтүстік және Солтүстік
Американың 20 мемлекеті бекітті. Осы құжат мемлекеттің ішінде жасалған
қылмысқа ғана емес, трансұлтты қатынастарға да таралады.[33] Аталған
құжаттардың әрқайсысына үшінші бөлімде жеке - жеке тоқталатын боламыз.
Мыңжылдықтар тоғысындағы тарихы тереңнен бастау алатын сыбайлас
жемқорлық бүгінде бүкіл әлем қоғамдастығына қауіп төндіріп отырғаны мәлім.
Өз кезегінде, Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күресті мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті етіп қойып,
мәселені күн тәртібіне жиі шығаратын болды. Кеңестік кезеңнен кейінгі
кеңістікте сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте іс-қимыл жүйесін жасауда,
заңнамалық база әзірлеуде еліміздің көшбасшылық жағдайды иеленіп отырғаны
кездейсоқ емес. 1998 жылы Қазақстан Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
туралы заңды бірінші болып қабылдады, онда мемлекеттің сыбайлас
жемқорлыққа қарсы стратегиялық саясаттары белгіленді. Оның жүзеге
асырылуына 10 жылдай уақыт өтті. Содан бері заңға бірнеше рет өзгерістер
мен толықтырулар енгізіліп, заман талабына сай күресудің жаңа жолдары
қарастырылды.[34] Алайда осы заңға дейін де ел Президенті сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күреске қатысты бірқатар нормативтік актілерге қол
қойған. Сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күреске
арналған бірқатар жарлықтар бұл бағыттағы жұмыс сабақтастықта, өскелең
түрде жүріп жатқандығына дәлел.[35] Сөйтіп, 1992 жылғы 17 наурызда
Қазақстан Республикасы Президентінің Сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан
қылмысқа қарсы күресті күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы Жарлығы
қабылданып, сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрестің
ұйымдастырушылық және өзге де алғышарттарын қалыптастырды. Осындай қылмысқа
ықпал ету шаралары айқындалды, оның ішінде тәртіптік, мүліктік және
әкімшілік сипаттағы қылмыстың алдын алу шаралары. Жарлықта республикамызда
қылмыстық кәсібиліктің нығайып, ұйымдасқан сипатқа ие болып келе
жатқандығы, баяндалады.[36] Осы Жарлықтан кейін мынадай қаулылар
қабылданды: 1992 жылғы 4 желтоқсандағы Мемлекеттік басқару органдарындағы
лауазымды тұлғалардың тәртіп, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік ахуалы үшін
жауаптылығын арттыру туралы қаулы, 1994 жылғы 11 ақпандағы Қылмысқа қарсы
күресті күшейту туралы қаулы, сондай-ақ 1994 жылғы 9 маусымдағы Заңдылық
пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету бойынша қосымша шаралар туралы қаулы
және тағы басқа.[37] Осы құжаттардың барлығында парақорлық пен сыбайлас
жемқорлық қоғамның, мемлекеттің мүдделеріне қайшы келетіндігінен, Қазақстан
Республикасы Конституциясының негізгі қағидаттарымен сыйыспайтындығы туралы
және ерекше аталып өтіледі.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 5 қарашадағы Ұлттық
қауіпсіздікті нығайту, сыбайлас жемқорлыққа және ұйымдасқан қылмысқа қарсы
күресті одан әрі күшейту жөніндегі іс-шаралар туралы Жарлығы ұлттық
қауіпсіздік органдарына, дәстүрлі міндеттерін шешуімен қатар, сыбайлас
жемқорлық жолына түскен жоғары қызметтегі шенеуніктерге, әскери
қызметкерлерге, прокурорларға, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне,
арнаулы қызмет пен судьяларға, сондай-ақ контрабанда және есірткі бизнесіне
қарсы күреске барлық күштерін жұмылдыруды міндеттеді. Ел басшылығының
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күреске бет алысы батыл әрі дәйекті екенін атап
өту қажет. Сөйтіп, 1998 жылғы 11 шілдеде Қазақстан Республикасының
Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес
мәселесіне арналған Үндеу жолдады. Елбасының осы Үндеуі 1998 жылғы 2
шілдедегі Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заң қабылданғаннан
кейін бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланды және біздіңше, Үндеу
аталған заңның кіріспесі ретінде қабылдануы тиіс. Аталған заңның негізіне
БҰҰ және ТМД-ның Парламентаралық ассамблеясының аясындағы халықаралық
ұйымдар әзірлеген модельді актілер алынған. Заңның мақсаттары: Қазақстанның
2030 жылға дейінгі даму стратегиясының негізгі ережелерін жүзеге асыру; ел
азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық мүдделерді қорғау.
Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету; сыбайлас
жемқорлыққа байланысты құқық бұзушылықтың алдын алу, анықтау, олардың жолын
кесу және қылмысты ашу, олардың зардаптарын жою және кінәлілерді жауапқа
тарту арқылы мемлекеттік органдардың, мемлекеттік міндеттерді атқарытын
лауазымды және өзге де тұлғалардың, сондай-ақ оларға теңестірілген
адамдардың тиімді қызметін қамтамасыз ету.[38]
Республиканың заңнамасында осы заңда алғаш рет сыбайлас жемқорлық пен
құқық бұзушылыққа заңдық ұғым ретінде анықтама беріледі, олардың
субъектілері айқындалады. Заңда сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің негізгі
бағыттары тұжырымдалған, олардың ең бастысы Қазақстан Республикасы
Конституциясы 39-бабының 1-тармағына сәйкес мемлекеттік міндеттерді
атқаруға уәкілдік берілген лауазымды адамдардың, сондай-ақ оларға
теңестірілген адамдардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге жол
бермеушілік болып танылады.[39] Заңда сыбайлас жемқорлықтың алдын алу,
сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылықпен және ол үшін жауаптылық шаралары
арнаулы тарауда тұжырымдалған. Сыбайлас жемқорлықпен құқық бұзушылық үшін
тәртіптік, азаматтық - құқықтық, әкімшілік және қылмыстық жауаптылық
көзделген. Сыбайлас жемқорлық мәселесі заңмен қоса, Қазақстан
Республикасының Қылмыстық Кодекстің 13 тарауының 41бабында, сондай-ақ 176
бабының 3 тармағында: жеке меншікке қарсы қылмыстар; 193 бабының 3 тармағы
мен 209 бабында: экономика қызмет саласындағы қылмыстар; 307-315
баптарында: мемлекеттік қызмет қызығушылығына қарсы бағытталған жемқорлық
әрекеттер, 380 бапта: әскери қылмыстар жайы.[40] Ал, Қазақстан
Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің жемқорлық
мәселесі 532 - 537 баптар аралығында айтылған.
Осы заңды орындау үшін Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 жылғы
7 желтоқсандағы Жарлығымен 1999 - 2000 жылдарға арналған сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрестің алғашқы мемлекеттік бағдарламасы бекітілген.[41]
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 20 шілдедегі №1015
қаулысымен Сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұрудың әлеуметтік - экономикалық
және қаржылық шараларын жүзеге асыру бойынша Үкімет іс-қимылының
бағдарламасы бекітілген.
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясын, Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңын, Қазақстан Республикасының ұлттық
қауіпсіздігі стратегиясын іске асыру мақсатында 2001 жылғы 5 қаңтарда 2001-
2005 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің екінші
мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.[42] Аталған бағдарлама алдынғы
бағдарламаның логикалық жалғасы болып, сыбайлас жемқорлықты, әсіресе
экономика саласындағы сыбайлас жемқорлықты, туғызатын жағдайларды
айқындаудың және жолын кесудің тиімділігін одан әрі арттыруға бағытталған
шараларды көздейді.[43].Адам құқықтарын қорғаудың соттан тыс институттары
нығаюда. Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 29 қарашадағы
Адамдар мен азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғау жүйесін одан әрі
жетілдіру Жарлығымен халқаралық стандарттарға сай келетін Қазақстан
Республикасындағы адам құқықтарын қорғау жөніндегі уәкілінің (Омбудсмен)
құқық қорғау мүмкіндіктері кеңейтілді.[44] Қазақстан Республикасының
Президенті Қазақстан халқына 2005 жылғы 18 ақпандағы жолдауында сыбайлас
жемқорлыққа және қылмысқа қарсы күрестің нәтижелері мен мәселелерін талдай
келе, Қазақстанның кеңестік кезеңнен кейінгі кеңістікте сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы заңды қабылдаған алғашқы мемлекет
екенін ескеріп, халақаралық конвенцияларға қосылғанын атап өтті. Осы
мәселеде Қазақстан соңғы орында еместігі баршамызға мәлім.
2006-2010 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің
мемлекеттік бағдарламасында (үшінші бағдарлама) сыбайлас жемқорлық
әлеуметтік-экономикалық даму, нарықтық экономикаға көшу, инвестициялар
тарту процестерін тежейді, демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық
институттарына жағымсыз әсер етіп, еліміздің болашақта дамуына қауіп
төндіретіні айтылған.[45]
Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына 2006 жылғы 1
наурыздағы жолдауында мемлекеттік саясаттың басымдықтарының бірі ретінде
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес белгіленді.[46] Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасы Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдегі Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес, мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлғалардың қызметіндегі
тәртіпті нығайту бойынша шаралар туралы Жарлығы жүзеге асырылуда. Осы
Жарлықты орындау үшін әкімдердің, мемлекеттік органдар қызметкерлерінің
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы заңнамалықты бұзғаны үшін
жауаптылықты арттыру бойынша шаралар қолданылуда. [47]
Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 3 мамырдағы Жарлығымен
Мемлекеттік қызметшілердің ар-намысы кодексі бекітілген. Бұнда әлемдік
тәжірибе ескеріліп, мемлекеттік билік органдарының беделін арттыруға
бағытталған мінез-құлықтың негізгі этикалық нормалары белгіленген.[48]
Елбасы Президент Әкімшілігі, Үкімет, Парламент өкілдерінің, облыс және
Астана мен Алматы қалалары әкімдерінің, құқық қорғау және бақылау органдары
басшыларының қатысуымен өткізетін кеңестерде сыбайлас жемқорлыққа қарсы
күрес мәселесін талқылау еліміздің саяси өмірінің нормасына айналды. Сан
алуан түрде көрініс беретін сыбайлас жемқорлықтың басты ерекшеліктері
ескеріле отырып, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі заңнаманың іс
жүзінде жыл сайын жетілдіріліп жатқанына көзіміз жетіп отыр. [49] Мемлекет
басшысының Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың
басты мақсаты атты 2008 жылғы 6 ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауы
сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресгі мемлекеттік саясатқа жаңа серпін
берді.[50] Президент жолдауында сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға
бағытталған шараларды жүзеге асыруға орай және әкімшілік реформаның
мақсаттарынан туындайтын мемлекеттік басқару жүйесін оңтайландыру
міндеттері қойылған.
Президент Н. Назарбаев Қазақстанның әлемнің ең бәсекеге қабілетті 50
елінің қатарына ену бағдарламаларын ұсынды, онда сыбайлас жемқорлықпен
күрестің жалпы ұлттық бағдарламаларын дәйекті түрде жүзеге асыру
күрестігіне баса назар.[51]
Елбасы жанында консультативті-кеңестік орган – Сыбайлас жемқорлыққа
қарсы күрес және мемлекеттік қызметшілердің қызметтік этикасын сақтау
мәселелері жөніндегі комиссия құрылып, жұмыс жүргізуде. Осы орган өзін тек
талдау органы ғана емес, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселесі бойынша
нақты істер атқаратын орган ретінде де орнықтырды. [52] Сонымен бірге 2004
жылы Экономикалық және сыбайлас жемқорлық қылмысқа қарсы күрес жөніндегі
агенттік (қаржы полициясы) құрылған. Осы органның жұмысы экономикалық және
сыбайлас жемқорлық қылмыстың себептерін анықтауға, осындай құбылысты
туғызатын жағдайлардың жолын кесуге бағытталған.[53] Қазақстан Республикасы
Президентінің 2005 жылығы 25 ақпандағы Қазақстан Республикасы Экономикалық
қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агентігін (қаржы полициясы)
қайта ұйымдастыру туралы Жарлығы қабылданып, агентіктің Қазақстан
Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін
мемлекеттік орган етіп қайта құру жолымен қайта ұйымдастыруын жүктеді.[54]
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің 2005 жылығы 8 сәуірдегі
Қолданыстағы заңға тәуелді нормативтік құқықтық кесімдерге оларда сыбайлас
жемқорлық құқық бұзушылықтарға жағдай туғызатын нормалардың болуы
тұрғысында тексеріс жүргізу жөніндегі жұмыс тобын құру туралы №82-Өкімі
шықты. Осы өкімде тексеріс жүргізудің нәтижесінде қолданыстағы заңнамаға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу қажеттігін көрсетілді. Осының
нәтижесінде, 2007жылғы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен
ведомствоаралық комиссия құрылды.[55] Сол жылдың 20 наурызында Қазақстан
Республикасы Үкіметінің кейбір шешімдеріне өзгерістер мен толықтырулар
енгізу туралы № 217 қаулысы шықты. Ондағы Нормативтік құқықтық актілер
жобаларын сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізуге жолдау
өлшемдеріне сәйкес келетін заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің
жобалары бойынша міндетті сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама
жүргізуге өзгерістер еңгізілді.[56] Қазіргі кезде қолданыстағы заңнамалар
аясында сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптаманы жүргізуді Қазақ
гуманитарлық-заң университетінің құқықтық қамтамасыз ету және сараптама
орталығы жүзеге асырады. Жемқорлыққа қарсы алғашқы нормалар қоланыстағы
заңдарды жетілдіру мәселесі жөніндегі ведомствоаралық комиссияның екінші
отырысында мақұлданған. НҚА жемқорлыққа қарсы сараптама жүргізу жөніндегі
әдістемелік нұсқаулыққа сәйкес анықталады.[57]
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте сыннан өткен шараларды тұжырымдау
жөнінде қоғам мен мемлекет арасында өзіндік көпір бола отырып, осы
функцияны Нұр-Отан халықтық-демократиялық партиясының жанындағы Сыбайлас
жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі жуырда құрылған қоғамдық кеңес те өз
жауапкершілігіне алып, көптеген іс тындыруда. [58]
Осы жылдың 4 мамыр күні біз БҰҰ-дың Сыбайлас жемқорлыққа қарсы
Конвенцияның мүше-мемлекеті болып кірдік.[59] 140 мемлекет қосылған
Конвенция елімізге осынау қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz