Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚР ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ТҰТЫНУ МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҮДДЕЛЕРІНІҢ ҚОРҒАЛУЫ ЖАЙЫНДА ТЕОРИЯСЫ
1.1 Тұтынушылар мен сатып алушылар ұғымы және олардың заңды мүддесінің ерекшеліктері
1.2 Тұтынушылар мен сатып алушының құқықтарын ҚР Заңнамалары бойынша қорғалу жағдайлары
2 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарының бұзылуы: қорғау, мен реттеу мәселесі
2.2 Тұтынушылар мен сатып алушыларының құқығын қорғайтын, ұйымдардың құқықтық мәртебесі
2.3 Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудағы адвокатураның ролі (Қарағанды облысының адвокатурасы мысалында)
3 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
3.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқығын қорғау жолдарын жетілдіру және шетел тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 ҚР ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ТҰТЫНУ МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҮДДЕЛЕРІНІҢ ҚОРҒАЛУЫ ЖАЙЫНДА ТЕОРИЯСЫ
1.1 Тұтынушылар мен сатып алушылар ұғымы және олардың заңды мүддесінің ерекшеліктері
1.2 Тұтынушылар мен сатып алушының құқықтарын ҚР Заңнамалары бойынша қорғалу жағдайлары
2 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарының бұзылуы: қорғау, мен реттеу мәселесі
2.2 Тұтынушылар мен сатып алушыларының құқығын қорғайтын, ұйымдардың құқықтық мәртебесі
2.3 Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудағы адвокатураның ролі (Қарағанды облысының адвокатурасы мысалында)
3 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
3.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқығын қорғау жолдарын жетілдіру және шетел тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстанда өсы тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау бірлестіктері үлкендей дамып келеді, осы дипломдық жұмыстың объектісі ретінде қоғамдық қатынастар мәселеледің шығуы ретінде тұтынушылардың құқығын қамтамассыз ететін пәннің алғашқы қасиеттері типологиялық тұрғыда қаралады. «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 4 мамыр 2010 жылы қабылданған, тұтынушының құқықтарын регаменттейді және осы құқықтар бұзылған кезде қорғауы, сондай-ақ барлық тұтынушылар үшін тең жағдайлар және олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың пәрменді тетігін жасауды қамтамассыз етеді.
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік, лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот алдында бәрі тең деп жариялайды.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық негіз болады. Ал заңдылық азаматтардың заң алдындағы нақты теңдігін қамтамассыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтарға, қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, нарықтық экономикалық қатынастардағы материялдық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамассыз ету арқылы қалыптасады. Әрі бұл құқықтық мемлекеттің басты міндеті.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі тауар алу арқылы, яғни сауда саласында қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып, бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай өз әрекетімізді «тұтынушың» әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің қандай да бір құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды біле тұрсақ та, оны осындай тұрақсыз экономикалық жағдайда қорғау қиынға соғады.
Еліміз құқықтық мемлекет құру жолына түскен, тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау мәселеі өзекті де қызықты деп ойлаймын. Осы орайда бұл тақырыптың таңдап алғаны бекер бомасы анық және өзектілігін көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін зерттеу.
Дипомдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, яғни
- ҚР заңы бойынша тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым беру.
- Тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін ашу болып табылады.
Дипломдық жұмысының пәні – ретіне тұтынушылар мен сатып алушылардың субъектілердің қарым қатынасын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні – ретінде тұтынушылар және сатып алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын заңнамалар жиынтығы.
Теориялық және әдіснамалық негіздегі зерттелген автор иелері: М.К.Сулейменов, Шевченко Я.О., Бердалин А., Исахова П., Таранов А., Кеуімжаева Қ.К., Жайлин Г.А., Алимжан К.А., Тихомирова Л.В., Тихомиров Ю.М., Әжібаева З.Н. т.б.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Қазіргі кезде Қазақстанда өсы тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау бірлестіктері үлкендей дамып келеді, осы дипломдық жұмыстың объектісі ретінде қоғамдық қатынастар мәселеледің шығуы ретінде тұтынушылардың құқығын қамтамассыз ететін пәннің алғашқы қасиеттері типологиялық тұрғыда қаралады. «Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 4 мамыр 2010 жылы қабылданған, тұтынушының құқықтарын регаменттейді және осы құқықтар бұзылған кезде қорғауы, сондай-ақ барлық тұтынушылар үшін тең жағдайлар және олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың пәрменді тетігін жасауды қамтамассыз етеді.
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік, лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот алдында бәрі тең деп жариялайды.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық негіз болады. Ал заңдылық азаматтардың заң алдындағы нақты теңдігін қамтамассыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтарға, қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, нарықтық экономикалық қатынастардағы материялдық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамассыз ету арқылы қалыптасады. Әрі бұл құқықтық мемлекеттің басты міндеті.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі тауар алу арқылы, яғни сауда саласында қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып, бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай өз әрекетімізді «тұтынушың» әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің қандай да бір құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды біле тұрсақ та, оны осындай тұрақсыз экономикалық жағдайда қорғау қиынға соғады.
Еліміз құқықтық мемлекет құру жолына түскен, тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау мәселеі өзекті де қызықты деп ойлаймын. Осы орайда бұл тақырыптың таңдап алғаны бекер бомасы анық және өзектілігін көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін зерттеу.
Дипомдық жұмыстың міндеті – қойылған мақсатқа жету, яғни
- ҚР заңы бойынша тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым беру.
- Тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін ашу болып табылады.
Дипломдық жұмысының пәні – ретіне тұтынушылар мен сатып алушылардың субъектілердің қарым қатынасын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні – ретінде тұтынушылар және сатып алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын заңнамалар жиынтығы.
Теориялық және әдіснамалық негіздегі зерттелген автор иелері: М.К.Сулейменов, Шевченко Я.О., Бердалин А., Исахова П., Таранов А., Кеуімжаева Қ.К., Жайлин Г.А., Алимжан К.А., Тихомирова Л.В., Тихомиров Ю.М., Әжібаева З.Н. т.б.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ҚР ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ТҰТЫНУ МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҮДДЕЛЕРІНІҢ ҚОРҒАЛУЫ ЖАЙЫНДА ТЕОРИЯСЫ
1.1 Тұтынушылар мен сатып алушылар ұғымы және олардың заңды мүддесінің ерекшеліктері
1.2 Тұтынушылар мен сатып алушының құқықтарын ҚР Заңнамалары бойынша қорғалу жағдайлары
2 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарының бұзылуы: қорғау, мен реттеу мәселесі
2.2 Тұтынушылар мен сатып алушыларының құқығын қорғайтын, ұйымдардың құқықтық мәртебесі
2.3 Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудағы адвокатураның ролі (Қарағанды облысының адвокатурасы мысалында)
3 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
3.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқығын қорғау жолдарын жетілдіру және шетел тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстанда өсы тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау бірлестіктері үлкендей дамып келеді, осы дипломдық жұмыстың объектісі ретінде қоғамдық қатынастар мәселеледің шығуы ретінде тұтынушылардың құқығын қамтамассыз ететін пәннің алғашқы қасиеттері типологиялық тұрғыда қаралады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақстан Республикасының Заңы 4 мамыр 2010 жылы қабылданған, тұтынушының құқықтарын регаменттейді және осы құқықтар бұзылған кезде қорғауы, сондай-ақ барлық тұтынушылар үшін тең жағдайлар және олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың пәрменді тетігін жасауды қамтамассыз етеді.
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік, лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот алдында бәрі тең деп жариялайды.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық негіз болады. Ал заңдылық азаматтардың заң алдындағы нақты теңдігін қамтамассыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтарға, қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, нарықтық экономикалық қатынастардағы материялдық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамассыз ету арқылы қалыптасады. Әрі бұл құқықтық мемлекеттің басты міндеті.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі тауар алу арқылы, яғни сауда саласында қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып, бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай өз әрекетімізді тұтынушың әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің қандай да бір құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды біле тұрсақ та, оны осындай тұрақсыз экономикалық жағдайда қорғау қиынға соғады.
Еліміз құқықтық мемлекет құру жолына түскен, тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау мәселеі өзекті де қызықты деп ойлаймын. Осы орайда бұл тақырыптың таңдап алғаны бекер бомасы анық және өзектілігін көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін зерттеу.
Дипомдық жұмыстың міндеті - қойылған мақсатқа жету, яғни
ҚР заңы бойынша тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым беру.
Тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін ашу болып табылады.
Дипломдық жұмысының пәні - ретіне тұтынушылар мен сатып алушылардың субъектілердің қарым қатынасын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні - ретінде тұтынушылар және сатып алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын заңнамалар жиынтығы.
Теориялық және әдіснамалық негіздегі зерттелген автор иелері: М.К.Сулейменов, Шевченко Я.О., Бердалин А., Исахова П., Таранов А., Кеуімжаева Қ.К., Жайлин Г.А., Алимжан К.А., Тихомирова Л.В., Тихомиров Ю.М., Әжібаева З.Н. т.б.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚР ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ТҰТЫНУ МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҮДДЕЛЕРІНІҢ ҚОРҒАЛУЫ ЖАЙЫНДА ТЕОРИЯСЫ
1.1 Тұтынушылар мен сатып алушылар ұғымы және олардың заңды мүддесінің ерекшеліктері
Тұтынушы деген кім?
Сатып алушыларды зерттеу, оларды сатып алуға апаратын негізгі себептерін анықтау және тұтынушылардың құлықтарын талдау ісі қазіргі рынокта табысты жұмыс істеудің қуатты құралы болады. Сатып алушыларды терең түсінудің өзі фирмаға кең мүмкіндіктер жасайды, атап айтқанда:
♦ әлеуетті тұтынушылармен қарым-қатынасты жақсартады,
♦ олардың қажеттерін болжауға көмектеседі,
♦ сұранысы көбірек тауарларды шығаруды қамтамасыз етеді тұтынушылардың мұқтажын түсініп, оны қанағаттандыру арқылы олардың сеніміне ие болады;
♦ тиісті маркетинг стратегиясын тауып, жүргізуге көмектеседі.
Маркетинг көзқарасына сәйкес тұтынушыларды екі топқа бөлуге болады:
1) түпкі тұтынушылар-тауарды өзіне тұтыну үшін алатын тұтынушылар;
2) кәсіпқой-тұтынушылар - тауарды өндіру процесінде қолдану немесе басқаларға сату үшін сатып алушылар.
Осы екі түрлі тұтынушылар тобының қылықтары әрқалай болады. Өйткені олардың:
♦ тауарды сатып алу мақсаттары әртүрлі,
♦ сатып алу туралы шешім қабылдау әдістері басқаша,
♦сатып алу туралы шешім қабылдау кезінде қолданатын тауардың таным көздері әртүрлі,
♦ сатып алу себептері ұқсас емес,
♦ сатып алу жиілілігі әрқалай,
♦ тауар туралы білім деңгейі басқа,
♦ сатып алғаннан кейінгі сервис талаптары өзге.
Маркетингті тиімді іске асыру үшін фирма барлық күштерін тұтынушының қажетін қанағаттандыруға шоғырландыруы тиіс. Ал адам қажеттері жиі өзгеріп тұрады. Сол өзгерістерге неғұрлым икемді бейімделген кәсіпорындар ғана рынокта көп уақыт сәтті өмір сүре алады. Сондықтан тұтынушыларды зерттеудің маңызды бағыты олардың қажеттіліктерін неғұрлым толық, "түгендеу", талдау, даму бағытын анықтау болады
Тұтынушы - қандайда болсын тауарларды (өнімді, бұйымды, көрсетілетін қызметті) тұтынатын (сатып алатын) тұлға немесе фирма (ұйым); сондай-ақ жеке бастың тұрмыстық мұқтаждары үшін тауарларды (орындалатын жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) ақырғы пайдаланушы, сатып алушы, оларға тапсырыс беруші не оларды сатып алуға немесе оларға тапсырыс беруге ниет білдіруші. Тұтынушы көбінесе тауардың бағасына, пайдалылығына, қолайлылығына, сапасы мен әдемілігіне баса назар аударады. Тұтынушының өндірушінің немесе сатушының клиенті болуы міндетті емес. Мысалы, баласына сағат сатып алған ана дүкеннің клиенті болып табылады, ал оның ұлы - тұтынушы.
Тұтынушы - бұл жеке тұтынуына немесе жеке шаруашылығына пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызмет көрсетулерді пайдаланатын азамат немесе белгілі бір ұйым. Тұтынушылардың негізгі құқықтары:
* негізгі мұқтаждықтарды қанағаттандыруға, яғни өмір сүруді қамтамасыз етуге бағытталған тауарлар мен қызметтерге; тамаққа, қиімге, баспанаға, денсаулық сақтауға, білім алуға, санитарлық жағдайға арналған құқығы;
* адам денсаулығына немесе өміріне қауіп төндіретін тауарлардан, өндірістік процестер мен қызметтерден қорғануға арналған қауіпсіздік құқығы;
* өзің сатып алып отырған тауар туралы мәлімет алуға: тауар жақсы ма, қандай қасиеттері бар, сапа сертификатының мерзімі өтіп кеткен жоқ па, ол кіммен берілген, тауар сатушы кімнің өкілдігін білдіріп отыр және тауар құжаттары туралы мәлімет алуға құқығы;
* монополиялы тауарға оның бағасының көңілге қонымды екеніне кепіл алуға, қаңты бір сомада сатылып отырған алуан түрлі тауарларды таңдауға құқығы;
* өзінің мүдделерін ескеруге және үкіметтік қоғамдық ұйымдарға тұтыну құқығын ескеруге, ұсыныстар беруге, тыңдатуға құқығы;
* сапасыз тауарлар немесе қанағаттанарлықсыз қызмет көрсетілгенде шығынның орнын өндіріп алуға құқығы;
* тұтынушыға тауарлардың сапасын ажыратуға мүмкіндік беретін білімдер мен ілімдер алуға деген тұтыну біліміне құқығы.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әртүрлі салаларын қамтиды. Бұл нормативтік актілер Қазақстан Республикасының Конститутциясынан бастау алады. Өйткені Конститутцияның өзінде біздің еліміздің ең жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандықтары болып табылады деп көрсетілген. Сонымен бірге Конститутцияда азаматтардың дем алуға, денсаулығын, тұрғын үйін зансыз қол сұғушылықтан қорғауға, білім алуға құқығы және өзге де құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамассыз ететін тауарларға, жұмыстар мен мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау орнатылған. Ал тұтынушылардың елеулі түрде бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы, атап айтсақ ҚР Азаматтық кодексі нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық кодекстің бірінші бөлімінде азаматтардың және ұйымдарың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азамттық құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға қатысты заң шығармашылығының құрамына әртүрлі дәрежедегі нормативтік актілер енеді. Оларға 1991 жылы 5- маусымда қабылданған Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылар туралы кодексі жатады. Бұл заң шығармашылығының құрамына өзге де актілер кіреді, оларға Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары бір жерде тоқтап тұрмай үнемі дамып және өзгеріп отырады, сондықтан оны үнемі жетілдіріп отыру керек.
Заң шығармашылығында тұтынушылық қатынастарды әртүрлі реттейтін нормативтік актілер екі тобын бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа тұтынушы тікелей қатысушы болып табылатын актілерді жатқызуға болады. Осы топқа тұтынушының тауардың, жұмыс пен қызметтің тиісті саласына құқығын, олардың өмірге және денсулыққа қауіпсіздігін орнататын актілер, сатып алу-сату, мердігерлік, тасымалдау және өзге де шарттардағы қатынастарды реттейтін актілер жатады, шарттарды орындамау немесе тиісті дәрежеде орындамау салдарын, тауарды дайындаушының, сатушының жауапкершілігін айқындайтын актілер жатады [1,б 282].
Екінші топқа өз қызметі шегінде тауарларға, жұмыстарға және қызметтерге талаптарды анықтайтын және осы талаптардың сақталуына қадағалау жасайтын мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін актілер жатады. Оларға Сақтандыру туралы, Сертификаттау туралы, Табиғи монополия туралы және өзге де заңдар жатады. Олар тұтынушы үшін маңызды ережелерді орнатады.
Енді бұл жерде бір қатынасты бірнеше нормативтік акт бірдей реттесе және олардың арасында қайшылық болса қайсысы қолданылуы тиіс деген заңды сұрақ туады. Бұған төмендегідей жауап қайтаруға болады. 1998-жылы 24-наурызда қабылданған Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының Заңының 6-бабында төмендегі норма көрсетілген:
1. Әртүрлі дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормаларында қайшылық туған жағдайда дәрежесі жоғары акт нормасы әрекет етеді
2. Бір дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқықтық нормаларында қайшылық туған жағдайда соңғы қабылданған акт нормасы әрекет етеді.
Осы нормаға сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының ең жоғарғы заңдық күші бар және ол Республикасының бүкіл аумағында тікелей қолданылуға жатады (Конституцияның 4-бабының 2-тармағы)
Сонымен бірге Азаматтық кодексте азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған нормалары осы кодекстің ережелеріне қайшы келген жағдайда осы кодекстің ережелері қолданылады деп көрсетілген (ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабының 2-тармағы). Бұл нормаларды толықтыра кететін болсақ Тұтынушылардық құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңында тұтынушылардың құқықтары мен оларды жүзеге асыру механизмі осы заңмен және Қазақстан Республикасының осы заңға сәйкес шығарылған басқа да заң актілерімен реттеледі деп көрсетілген (Заңның 3-бабының 1-матмағы)
Енді осы төрт нормадан шығатын қорытынды: азаматтың негізгі құқықтары Конституцияда бекітіледі, ал тұтынушы Азаматтық кодексте және Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңында бекітілген құқықтарды пайдаланады. Ал Азаматтық кодекс пен осы заң бірлесіп әрекет етеді, әрі бір-бірін толықтырып отырады. Ал басқа нормативтік құқықтық актілер Азаматтық кодекске және Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы нормаларына қайшы келмеуі тиіс.
Ал халықаралық шарттарға келетін босақ, онда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының Соттардың тұтынушылардың құқықтарын қорғау боынша заң шығармашылығын қодану тәжірибесі туралы 1996-жылы 25-ші шілдеде қабылданған №-7 Қаулысында бұл мәселеге қатысты былай делінген: Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабының 3-тармағына сәйкес республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басым болатындығын соттар ескертуі тиіс. Тиісінше, егер республикамыз бекіткен халықаралық шартта тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы республикамыздың заңдарында көзделген құқықтардан өзге құқықтар көрсетілген онда халықаралық шарт ережелері қолданылады
Енді келесі маңызды мәселе, осы заң шығармашылығын дұрыс түсіну және қолдану үшін біз тұтынушы деген кім екенін және оның басқа субъектілермен қатынасқа түсу шеңберін анықтап алуымыз керек. Заңға сәйкес тұтынушы - жеке өзі тұтыну немесе өзі жеке меншік шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызметтерді пайдаланатын азамат. Бұл анықтамадан көріп отырғанымыздай тұтынушыға үш талап қойылады. Оның біріншісі жеке өзі тұтыну және пайдалану мақсатында тауар сатып алу, яғни тауар пайда табумен байланысты емес жеке қажеттіліктер үшін алынуы тиіс. Сондықтан Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы азаматтар арасындағы жеке тұрмыстық емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға қатысты қатынастарды реттемейді. Толығырақ айтсақ, азаматтардың тауарды, жұмыс пен қызметті кәсіпкерлік қызмет үшін, яғни пайда табу мақсатында және негізгі қызмет қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында алуы осы Заңмен реттелетін қатынастар қатарына жатпайды.
Тұтынушыға қойылатын екінші талап - ол міндетті түрде жеке тұлға болуы тиіс. Ал жеке тұлғаға Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар жатады және олардың құқықтары ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабына сәйкес бірдей дәрежеде қорғалады. Ал заңды тұлғалардың тауар алу кезіндегі бұзылған құқықтары жалпы азаматтық заң шығарушылығы нормалары қорғалады. Олардың мұндай бөлінуін заңды тұлғалардың мүдделері мамандармен (экономистер, заңгерлер және т.б.) қорғалатындығымен, ал тұтынушыға ешкім мұндай көмек көрсетпейтіндігінен түсіндіруге болады.
Заң бойынша қызмет пен тауарды алатын адам ғана емес, осы өнімді пайдаланатын адам да тұтынушы болып табылады. Сонымен бірге тауарды алуға ниет білдірген адам да тұтынушы болып есептеледі. Мысалы, адам сатушыдан тауарды көрсетуді және ол туралы ақпарат беруді өтінгеннен бастап тұтынушы болып есептеледі.
Адам тұтынушы болып есептелуі үшін тауар (жұмыс, қызмет) оған міндетті түрде ақылы жолмен өтуі керек және бұл тұтынушыға қойылатын үшінші талап. Егер тауар басқа жолмен өтсе (мысалы, айырбастау, сыйға тарту) онда мұндай қатынастарға Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы қолданылмайды [2,б.615].
Тұтынушылық құқықтық қатынастың келесі қатысушысы - дайындаушы. Ол туралы өткізу үшін өндіретін кәсіпорын, ұйым, мекеме, не азамат. Бұл жерде тауарларды тұтынушыға өткізу тікелей емес, тек сауда саттық, көтерме сауда кәсіпорындары, делдал арқылы жүзеге асырылатындығын айта кету керек. Егер дайындалушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізсе, онда ол сатушы болып есептеледі. Дайындалушыға коммерциялық та, коммерциялық емес те ұйымдар немесе шетелдік заңды тұлғалар да жатады. Коммерциялық ұйым - бұл негізгі мақсат пайда табу болып табыатын ұйым. Коммерциялық емес ұйым - пайда табу мақсатын көздемейді, бірақ оның құрылтай құжаттарында көзделсе ол мұндай қызметті жүзеге асыра алады. Коммерциялық емес ұйымның кәсіпкерлік қызметіне коммерциялық емес ұйымның құрылу мақсатына сай келетін және пайда түсетін қызмет көрсетулер мен тауар шығару, сонымен бірге бағалы қағаз алу және жүзеге асыру жатады.
Бірақ бұл ұйымдарға ортақ белгі, оларға қызметтің белгілі бір түрімен айналысу үшін лицензия қажет. Тұтынушының тағы бір контрагентіне заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке кәсіпкер жатады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес азамат жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы. Жеке кәсіпкерге коммерциялық ұйымның қызметін реттейтін ережелер қолданылады. Жалпы аланда дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізуі тиіс, егер ол өнімді басқа тұлғаға өткізсе, мұндай қатынастар Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР заңымен реттелмейді.
Тұтынушымен қатынасқа түсетін келесі тұлғаға сатушы жатады. Бұл тауарды сатып алу-сату шарты бойынша өткізілетін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат.
Ал орындаушы - ақылы түрде жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат. Оның негізгі белгісіне ақылы болу жатады. Тұтынушы мен орындаушы арасындағы қатынастар, олар жасайтын шарт (мысалы, тасымалдау, мердігерлік шарты) негізінде туындайды.
Енді тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдар, атап айтсақ Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы қандай құқықтың қатынастарды реттейтіндігіне тоқтала кетсем.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдарда, соның ішінде Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заң шығармашылығын соттардың қолдану тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының пленумының №7 қаулысында олардың нақты қандай қатынастарды реттейтіндігі айтылмаған. Бірақ осы нормативтік актілердің нормалардың мәнінен бұл заңмен негізінен келесі шарт түрлерінен туындайтын қатынастар реттелуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады:
Сатып алу-сату шарты;
Мүлікті жалдау шарты;
Тұрғын үйді жалдау шарты;
Мердігерлік шарт, соның ішінде тұрмыстық мердігерлік шарт және абонементтік қызмет көрсету;
Азаматтарды, жүктерді және қол жүктерін тасымалдау шарты;
Комиссия шарты;
Сақтау шарты
Қаржылық қызмет көрсету, сонымен қатар азаматтарға жеке тұрмыстық қажеттіліктер үшін несие беру, клиент азамттарға есеп-шот ашу, азаматтардан бағалы қағаздар және өзге де құнды заттар алу және оны сақтау бойынша, консультациялық қызмет көрсету және т.б.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңымен басқа да қатынастар реттелуі мүмкін. Бұл заңмен нақты қандай қатынастар реттелетіндігі ресми түрде көрсетілмегендіктен, осы мәселе саласында көптеген даулар тууда. Мысалы мұндай дау қаржылық қызмет көрсету саласында туындаған. Банк өкілдері: Азаматтардың банкке салатын салымына сыйақы төленеді, соған сәйкес бұл қатынас пайда табуға бағытталған және бұл Заңда көрсетілген тұтынушы анықтамасына қайшы келеді, сондықтан банк салымына қатысты қатынастар Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңымен реттелетін қатынастар аясына жатпайды - дейді.
Бірақ позиция келесі себептерге байланысты қате болып табылады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі қаражаттардың кездейсоқ жойылу қаупін көтеред, сондықтан ол олардың сақталуын қамтамассыз ету үшін белгілі бір шаралар қолдануға мәжбүр болады. Ал ақшаны сақтаудың келесі үш жолы белгілі;
ақша қаражатын ешкімге бермей өзі сақтау;
ақшаны мүлікке айналдыру;
ақша қаражаттарын банкке салым ретінде салу.
Ақшаны бірінші жолмен сақтау тиімсіқ, бұл тәсіл ақшаның құнсыздануынан және ұрлануынан қорғауды толық қамтамассыз ете алмайды. Ақшаны мүлікке айналдыру да тиімсіз, өйткені мүлікті алу, оны сақтау үшін қосымша шығын шығады. Ал ақша қаражатын үшінші жолмен сақтау тиімді. Өйткені банкке салынған салымға сыйақы төленеді, бірақ оны қаржылық құрылымның кейбір өкілдері азаматтың табысы деп есептеп, осы негізде қаржылық қызметті тұтынушылық заңдармен реттелетін қатынастар құрамынан шығарып тастауға тырысады. Бірақ 2002-жылы 1-қаңтарда күшіне енген ҚР Салық кодексінің 144-бабының 1-тармағының 4-тармақшасына сәйкес жеке тұлғалардың банктердегі салымдары бойынша оларға төленетін сыйақыларға салық салынуға жатпайды. Сонымен, заңның өзі банктегі салымға төленетін сыйақыны пайда табумен байланысты операция деп қарастырмайды.
Қаржылық құрылым өкілдерінің тағы бір келтірілетін аргументі:азамат банкке ақша сала отырып банкке қызмет көрсетеді, ал банк ол қызметті сыйақы төлеу арқылы өтейді, сөйтіп тұтынушы кәсіпкерлік қызметке қатысады дейді.
Енді бұған да жауап іздеп көрейік. Азамат банкке ақша сала отырып, өзінің мүлкінен уақытша айырылады және ол біріншіден, оларды дер кезінде пайдалану мүмкіндігінен айырылады, ал екіншіден, бұл ақша қаражатының қайтпау тәуекелін. Ал банк болса, сол ақшаны айнаымға салып, пайда табады. Банк бұл табыстың бір бөлігін меншіктің қайтпау тәуекеліне төлем ретінде салым салушыға сыйақы түрінде төлейді, ал қалған бөлігі банкке түскен пайда болып табылады. Бұл жерде банктің пайдасы мен азаматтың салымына төленетін сыйақының арасында ешқандай байланыс жоқ. Өйткені банк салымшының салымын кәсіпкерлік мақсатта пайдалансын-пайдаланбасын бәрібір оған сыйақы төлеу тиіс. Бұл банктің жалпы табысында тұтынушының ешқандай үлесі болмайтындығымен және өз кәсіпкерлеріне қызмет қатысушысы бола алмайтындығын көрсетеді.
Сонымен, қаржылық қызмет көрсетуге қатысты қатынастарды Тұтынушының құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңымен реттелетін қатынастар қатарынан шығаруға ешқандай негіз жоқ
Енді осы тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың Қазақстанда қалай қалыптасқанына тоқтала кетсек.
Қазақстандағы тұтынушылар қозғалысының даму тарихын қарастырмас бұрын біз оның қалай туындағанының және оның даму тендециясы қалай екенін білуіміз қажет. Алғаш рет тұтынушылар қозғалысы АҚШ-та туындаған, қазіргі кездегі конституцияның түп тамыры осы жерден шыққан. [3,б 78]
Америкалық зерттеушілер тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының үш негізгі даму кезеңдерін көрсетеді. Бірінші кезең ХІХ-ғасырдың соңынан басталады. Туындаған әлеуметтік мәселелерді шеше алатын ұйымдарды құру қажеттігі тек осы кезде пісіп жетілді және 1891-жылы Нью-Иоркте алғашқы Тұтынушылар Лигасы пайда болды, ал 1898-жылы жергілікті бастамашы топтар ұлттық федерация - Тұтынушылардың Ұлттық Лигасына бірікті. Екінші кезең ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарынан басталады. Бұл кезең бүкіл әлемдік экономикалық тоқыраумен байланысты және осы кезде тұтынушылық сұранымды реттеу арқылы экономиканы реттеу мүмкін болды. 60-жылдардан басталған үшінші кезең бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Оның басталуы АҚШ Президенті Джон Кеннедидің АҚШ азаматтарына жолдаған жолдауымен байланысты. Бұл жолдауда тұтынушылар мәселесін шешу міндетін мемлекет тікелей өз қолына аатындығы айтылған. Осы кезде тұтынушылардың арыздары бойынша көптелген аты шулы сот процестері болды және олар жария өту себепті қоғам жетістігіне айналды.
Сонымен қазіргі кездегі тұтынушылардың құқықтары қысқа уақыт аралығында емес, прогрессивтік қауымның өзінің тұтынушылық құқықтары үшін бір жарым ғасыр күресі нәтижесінде қоғамдық және құқықтық жүйедегі өзінің беделді орнын алды.
Қазіргі кезде тұтынушылар қозғалысын бүкіл әлемнен байқауға болады. Біздің елімізде бұл қозғалыс салыстырмалы түрде жас болып табылады, оның дамуы біздің елімідің 1991-жылы тәуелсіздік алуымен, жоспарлық экономикадан нарықтық экономикаға көшуімен байланысты. Бұрын тоталитарлық жүйеде өмір сүрген уақытта тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен бір орган ғана жанамалы түрде шұғылданды, ол - Сауда Министірлігі. Бұл кезең 70 жыл шамасына, яғни Кеңес үкіментінің бүкіл өміріне созылды және өз тұтынушылардың құқықтарын жаппай бұзумен сипатталады.
Жалпы Кеңес Одағындағы тұтынушылар қозғалысы тоталитарлық жүйенің күші әлсіреген. 80-ші жылдардың аяғынан басталады. Өйткені 80-ші жылдардың ортасындағы бәрімізге мәлім экономикалық тоқырау сатып алу деген сөздің жоғалып оның орнына қайдан табуға болады? деген сөздің жиі қолданылуына әкеліп соқты.
Содан кейін барып нарықтық реформалар жасалды, оның соңынан - тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңдар қабылданды. Сол кездері алғашқы тұтынушылар ұйымдары екі жолмен қалыптасқан еді. Бір жағынан, белгілі бір себептер бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғауға мүдделі, өзінше бір интелектуалдар (журналистер, экономистер, социологтар, заңгерлер, және т.б.) клубы құрылды. Көбінде олар газет-журналдар төңірегінде жиналды.
Екінші жағынан тұтынушылар ұйымдарын пәтерге, автокөлікке, жиһазға және өзге де тауарларға кезекте тұрған адамдар стихияы түрде құрды. Өйткені мұндай кезекте бірнеше жылдап тұрған адамдар бір-бірімен танысып алған еді және олар басында нақты тауарды сатып алуға қатысты мәселені шешуге бағытталған, ал кейіннен тұтынушы мәселелерін ауқымдырақ секторымен айналысқан ұйымдар құрды.
Жалпы алып қарасақ, Кеңес Үкіметі ыдыраған соң бұрын КСРО республикаларының саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайы бірдей болса да, олар тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесін әр түрлі шешті. Көптеген республикаларды қызметі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың тиімді тәсілін қалыптастыруға септігін тигізетін тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша мемлекеттік органдар құрылды. Мысалы, Татарстанда Президентке тікелей бағынатын тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша жеке Министірлік құрылған. Орталық Азия Республикаларында, Қырғыстанда, Өзбекстанда жергілікті дәрежеде де және республикалық дәрежеде де қызмет атқаратын тұтынушылар құқықтарын қорғау бойынша бөлімдер құрылған.
Ал Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұтынушылар қозғалысының даму тарихын екі аспектіде қарастыруға болады. Олар тұтынушылар құқықтарын мемлекеттік және қоғамдық қорғау. Тұтынушылардың құқықтарын қоғамдық қорғау мәселесіне осы тараудың екінші параграфы арналғандықтан, тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік даму жолына тоқтала кетейін [4,б.93].
1991 жылы Қазақ ССР Сауда Министрлігінің тұтынушылар құқықтарын қорғау бөлімі коммерциялық емес ұйым Қазақстанның Тұтынушылар Одағы болып қайта құрылды. Бұл органның негізгі қызметіне сауда қызметін көрсету саласындағы тексерулерді жүргізу жатты, Яғни қайта құрылғанына қарамастан атқаратын қызметі өзгерген жоқ. Жалпы алғанда, бұл кезде тұтынушылардың құқықтарын қорғау белсенді емес еді.
1993 жылы 25 ақпанда шаруашылық жүргізуші субъектілердің және сауда қызметін жүзеге асыратын тұлғалардың сапасыз тауарларды өткізгені үшін жауаптыығын арттыру мақсатында министрлер кабинет Сауда ережелерін және тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылықты күшейту туралы №152 Қаулысын қабылдады. Осы қаулыға сәйкес Қазақстан Республикасы теориясындағы қоғамдық таныстыру мекемелерінде және бөлшек сауда жүйелерінде тауарларды сату заңға сәйкес берілетін мемлекеттік тіркеу туралы куәлік ретінде жүзеге асыратындығы орнатылды.
Мемлекеттік стандарттарға сәйкес мемлекеттік өндірушілердің де, жеке кәсіпкерлердің де бірдей жауапкершілігі ең алғаш рет орнатылды. Сауда жүйесінде және қоғамдық тамақтану мекемесіне кооперативтер, жеке және кіші кәсіпорындар дайындаған, сонымен бірге жеке еңбек қызметімен шұғылданатын тұлғалардан келіп түскен өкілдерді тиісті қызмет органдары берген сәйкестік сертификаты не стандарттар талаптарына және басқа да нормативтік құжаттарға сәйкестігін дәледейтін құжаты болуы тиіс.
1994 жылы Табиғи монополияларды қорғау, бәсекелестікті дамыту және кіші бизнесті қорғау агенттігінде (Монополияға қарсы Комитетте) тұтынушылардың құқықтарын қорғау бөлімі құрылды. 1995 жыл тұрғын үй реформасы бойынша мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырумен және соған сәйкес азаматтардың өз пәтерлерін жекешелендірумен (мемлекеттен сатып алумен), сөйтіп өз пәтерлерінің меншік иесі болуымен байланысты. Осы мәселелерді шешу мақсатында тұтынушылардың құқықтарын қорғау Комитеті құрылды. Бірақ бұл Комитеттің арнайы құзіреті болмаса да, ол тек пәтер мәселелері кооперативінің мәселелерінен ғана айналысып, тұтынушылардың басқа да маңызды мәселелерін шешеді.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша республиканың министрліктерінің және ведомстваларының қызметін үйестіруді өамтамассыз ету мақсатында 1995 жылы 11 қаңтарда құрамында республикамыздың 20 министрліктері менведмостволарының өкілдері кірген тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша ведомствоаралық кеңес құрылды
Бұл кеңестін қызметі Қазақстан Республикасының министрліктерінің және ведомстволарының Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңын жүзеге асыру. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңның және тұтынушылардың мүддесіне қатысты өзге де нормативтік актілердің тәжірибеде қолданылуын талдау бойынша қызметін үйлестіру, сонымен қатар тәуелсіз тұтынушылар сараптамасын ұйымдастыруға бағытталған.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік жүйесін қалыптастыру және тұтынушылардың заңды мүдделерін қорғау бойынша жүргізілетін шараларды дамыту және жетілдіру мақсатында 1995 жылы 22-маусымда Министрлер Кабинеті Тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша жүргізілетін жұмыстардың белсенділігін арттыру туралы № 864 Қаулысын қабылдады.
Осы қаулыға сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша заң жобаларының және тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттейтін нормативтік құжаттардың тізімі бекітілді. Осы қаулы жергілікті әкімшілік басшыларына тұтынушылардың құқықтарын қорғауды күшейту мақсатында келесі құзіретті міндетті бөлшек сауда жүйесіндегі мемлекеттік кәсіпорын үшін алғашқы қажеттіліктері азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын тауарлардың міндетті тізімін бекіту. Осы атқару органдары қаулының, қоғамдық тамақтану және халыққа қызмет көрсету саласындағы жекелендірілген кәсіпорындарды, олардың Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы 1991 жылы 5-ші маусымдағы Қазақ ССР Заңына сәйкес жұмыс істеуін жүйелі түрде тексеріп отырады [5,б.65]
Осы кездегі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың бүкіл мемлекеттік жүйесі тұтынушының құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттеудің тікелей және қосымша әдістердің үйлесімдігі қағидсына, әртүрлі мемлекеттік құрылымдар жүзеге асыратын мемлекеттік бақылау және қадағалау қызметін орындаудың үйлестірілген жүйесін құруға негізделген еді. Соынмен қатар тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық тәжірибесін ескере отырып, тұтынушылардың жеке азаматтық құқықтарын жүзеге асыруға негізделген тұтынушалырдың құқықтарын қорғаудың өзін-өзі реттейтін механизімін құрудың маңыздылығын да ескеру керек.
Ал 1999 жылы 21-қазанда Қазақстан Республикасының Премьер-Министрінің Қазақстан Республикасындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша нормативтік құқықтың базасын жетілдіру мәселесі туралы Бұйрығы шықты және осы бұйрыққа сәйкес тұтынушалырдың құқықтарын қорғау саласындағы бірнеше нормативтік актілерді жетілдіру жоспарланды.
Тұтынушылардың құқықтарын өорғау саласындағы мемлекеттік органдардың атқаратын қызметін қорытындылай келе біз, өкінішке орай мемлекеттік органдардың атқарған қызметі осы саладағы жағдайды жақсартатынын айта кетуіміз керек. Өйткені елімізде тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың механизмі жоқ, нормативтік базаның дәрежесі төмен, тұтынушыларға білім беру дамымаған және т.б.
1.2 Тұтынушылар мен сатып алушының құқықтарын ҚР Заңнамалары бойынша қорғалу жағдайлары
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әртүрлі салаларын қамтиды. Бұл нормативтік актілер Қазақстан Республикасының Конститутциясынан бастау алады. Өйткені Конститутцияның өзінде біздің еліміздің ең жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандықтары болып табылады деп көрсетілген. Сонымен бірге Конститутцияда азаматтардың дем алуға, денсаулығын, тұрғын үйін зансыз қол сұғушылықтан қорғауға, білім алуға құқығы және өзге де құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамассыз ететін тауарларға, жұмыстар мен мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау орнатылған. Ал тұтынушылардың елеулі түрде бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы, атап айтсақ ҚР Азаматтық кодексі нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық кодекстің бірінші бөлімінде азаматтардың және ұйымдарың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азамттық құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға қатысты заң шығармашылығының құрамына әртүрлі дәрежедегі нормативтік актілер енеді. Оларға 1991 жылы 5- маусымда қабылданған Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылар туралы кодексі жатады. Бұл заң шығармашылығының құрамына өзге де актілер кіреді, оларға Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары бір жерде тоқтап тұрмай үнемі дамып және өзгеріп отырады, сондықтан оны үнемі жетілдіріп отыру керек.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңның 41-бабының негізінде тұтынушылардың қоғамдық бірлестіктері, қауымдастықтар (одақтар) уәкілетті органға және өзге де мемлекеттік органдарға Қазақстан Республикасының тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізуге, тұтынушылардың құқықтарын бұзу фактісін қарауға жәрдемдесу мақсатында мемлекеттік органдарға жүгінуге.
Тауардың тұтынушылық қасиеттерін, оған сұранысты зерделеуге, тауардың (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) сапасы туралы қоғамдық пікірді анықтау үшін халыққа сауалнама жүргізуге, өтініштер, шағымдар қабылдауды жүзеге асыруға құқылы болып табылады.
Заңға қызметтің мерзімін, тауардың жарамдылық мерзімін, сондай-ақ тауарға кепілді мерзімін айқындаған кезде дайындаушыны айқындау саласында сатушының (дайындаушының, орындаушының) құқықтары мен міндеттемелерін белгілейтін норма енгізілген. Бұл дайындаушының қызмет көрсету мерзімдері мен жарамдылық мерзімдерін белгілеуге қатысуда Заңның нормаларын сақтау жауапкершілігін арттырады.
Заңға қызмет көрсету саласында, тұтынушылардың құқықтарын қорғау ерекшеліктері, осындай қызмет көрсетуді ұсынуға арналған тұтынушылар құқықтары бұзылуының құқықтық салдары барынша түбегейлі көрсетілген, дайындаушының (орындаушыны, сатушының) құықтары мен міндеттемелері регламенттелген.
Тұтынушылардың маңызды құқықтарының бірі тиісі сападағы тауарларды айырбастау немесе қайтару құқығы болып қалады. Заңның 14-бабының негізінде тұтынушы азық-түлік емес тауар өзіне берілген кезден бастап он төрт күн ішінде, егер сатушы (дайындаушы) бұданда ұзақ мерзім жарияламаған болса, сатып алынған тауарды оның бағасында айырма болған жағдайда сатушымен (дайындаушымен) қажетті қайта есеп айырыса отырып, мөлшері, нысаны, ауқымы, пішіні, түсі, жиынтықталымы, жағынан басқа, соған ұқсас тауарға айырбастау алуға құқылы. Сатушыда (дайындаушыда) айырбастауға қажетті тауар болмаған жағдайда сатып алушы сатып алынған тауарды сатушыға (дайындаушыға) қайтарып беруге және оған төленген ақшалай соманы қайтарып алуға құқылы. Егер шартта өзгеше көздемесе, тауарды сатып алу орны айырбастау немесе қайтарып беру орны болып табылады. Тұтынушылардың тауарды (жұмысты, көрсетілетін қызметті) еркін таңдау құқығы тұтынушының азаматтық айналымнан алынып қоймаған немесе айналымы шектелмеген тауарды (жұмысты, көрсетілетін қызметті) сатушының (дайындаушының, орындаушының) жұмыс режимін ескере отырып, өзіне ыңғайлы уақытта еркін таңдауға құқығы бар. Қ.Р заңының 12-бабы келтірілген залалды (зиянды) өтеуді талап ету құқығы танылады. Тұтынушының тауардағы кемшіліктерге қатысты талаптар қою мерзімдері. [9,б.18].
Жарамдылық мерзімі белгіленген тауарға қатысты тұтынушы тауардағы кемшіліктер туралы, егер олар тауардың жарамдылық мерзімі ішінде табылса, талаптар қоюға құқылы. Егер тауарға кепілді мерзім белгіленген болса, мерзімдер белгіленбесе, тауар тұтынушыға берілген күннен бастап екі жыл шегінде табылған жағдайда тұтынушы тауардағы кемшіліктермен байланысты талаптар қоя алады. Шартта көзделген кепілді мерзім екі жылдан аз уақытты құрайтын және тұтынушы тауардағы кемшіліктерді кепілді мерзім өткеннен кейін, бірақ тауар тұтынушыға берілген күннен бастап екі жыл ішінде тапқан жағдайларда, егер тұтынушы тауардағы кемшіліктердің тауар тұтынушыға берілгенге дейін немесе сол кезге дейін туындаған себептер бойынша туындағанын дәлелдесе, сатушы (дайындаушы) жауапты болады. Шартта жиынтықтаушы бұйымдарға кепілді мерзімнің ұзақтығы негізгі бұйымға кепілді мерзімнің ұзақтығының аз болып белгіленген жағдайда, тұтынушы жиынтықтаушы бұйымнан кемшіліктер тапқан кезде ол жөнінде негізгі бұйымға белгіленген кепілді мерзім ішінде талаптар қоюға құқылы. Егер жиынтықтаушы бұйымдарға кепілді мерзімнің ұзақтығынан артық болып белгеленсе, тұтынушы, егер негізгі бұйымға белгіленген кепілді мерзімнің өтіп кетуіне қарамастап, жиынтықтаушы бұйымдағы кемшіліктер оған белгіленген кепілді мерзім ішінде табылса, тауардағы кемшіліктер тураы талаптар қоюға құқылы.
Тауарларды ұлгілері бойынша, почта арқылы сату кезінде, сондай-ақ сатып алу-сату шартын жасасу кезі мен тауарды тұтынушыға беру кезі сәйкес келмейтін жағдайларда, кепілді мерзім не тауардың кемшіліктерін анықтауға арналған мерзім - тауарадың тұтынушыға берілген (жеткізілген) күнінен бастап, ал егер тауар арнайы орнатуды (қосуды) немесе жинауды қажет ететін болса, оны орнату (қосу) немесе жинау күнінен бастап есептеледі. Егер тұтынушы сатушыға (дайындаушыға) байланысты мән-жайлар бойынша тауарды пайдалану мүмкіндігінен айырылса, кепілді мерзім де тауардың кемшіліктерін анықтауға арналған мерзім сатушы (дайындаушы) осындай мән-жайларды жойғанға дейін есептелмейді. Егер тауарды беру (жеткізу), орнату (қосу) немесе жинау, соның салдарынан тұтынушы тауарды мақсаты бойынша пайдалана алмайтын, сатушыға байланысты мән-жайларды жою күнін анықтау мүмкін болмаса, бұл мерзім сатып алу-сату шартын жасасқан күннен бастап есептеледі.
Тұтынушылардың негізгі құқықтарына тоқталатын болсақ, оларды ресми түрде ең алғаш рет жариялаған Америка президенті Джон Кеннеди еді. Ол 1962 жылы 15 наурызда сөйлеген сөзінде тұтынушылардың 4 негізгі құқығын жариялады. Олар: тауарды еркін таңдау құқығы, қауіпсіз өнімге құқық, тындалу құқығы, тауар туралы ақпарат алу құықығы. Содан кейін БҰҰ Бас Ассамблеясының 1985 жылы 9 сәуірде қабылданған Тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың басты қағиалары деген революциясында жоғарыда айтылғандарға тұтынушылық ағарту, қажеттіліктерін қанағаттандыру құқығын, салалы өнімге құқықты, келтірілген шығыннын орынын толтыру құқығын қосып тұтынушылардың 8 негізгі құқығын бекітті. Бұл құқықтардың барлығы дерлік тұтынушының құқықтарын қорғау саласындағы Қазақстан Респубикасы заң шығармашылығынан көрініс алған. Нақтырақ айтатын болсақ Қазақстанның әрбір тұтынушысының келесі құқықтары бар:
Тұтынудың кепілдік берілген деңгейіне;
Тауарды еркін сатып алуға, жұмыстар мен қызметтерді пайдалануға;
Сапалы өнімге;
Өнім туралы толық та шынайы ақпаратқа;
Қауіпсіз өнімге;
Сотқа және өзге де уәкілді мемлекеттік органдарға өтініш жасауға;
Тұтынушылардың қоғамдық ұйымдарына бірігуге;
Келтірілген шығынның орнын толтыруға құқылы;
Тұтынушы осы құқықтарын пайдалану мақсатында екінші тараппен қандай да бір шарттық қатынасқа түсетіндіктен, олардың осы құқықтарына тоқталмас бұрын жалпы шарт туралы айта кетейін. Жалпы Азаматтық кодекстің өзінде азаматтар және заңды тұлғалар шарт жасауға ерікті деген қағида бекітілген (ҚР Азаматтық кодексінің 2-бабының 1-тармағы) Шарт еркіндігі әртүрлі аспектілерде көрініс алады.
Біріншіден, бұл - шарт жасаудағы еріктілік және шарт жасауда мәжбүр етуге жол берілмейтіндік. Басқаша айтқанда азаматтық құқық субектілері қандайда бір шартты жасайтын жасамайтындықтарын өздері шешеді , өйткені олар өз еркінен тыс шарт жасауға міндетті емес. Екіншіден, шарт еркіндігі жасалған шарттың сипатын еркін анықтаудан көрінеді. Басқаша айтқанда азаматтық құқық субъектілері қандай шарт жасайтындықтарын өздері шешеді. Олар заңдарда көзделген шартта да, көзделмеген шартты да жасаса алады (ҚР Азаматтық кодексінің 380-бабының 1-тармағы). Текі олардың мазмұны азаматтық құқық бастауларына және заңға қайшы келмеуі тиіс. Үшіншіден, шарт еркіндігі - шарт ережелерін талаптардың өз қалауы бойынша белгілейтіндігінен көрінеді. Егер тиісті шарттың мазмұнын өз қалаулары бойынша анықтауды. Мысалы, сатып алынатын тауардың бағасын тараптар өздері анықтайды, тек кейбір жағдайларда ғана баға мемлекеттік тариф бойынша анықталады. Мысалы, шарт табиғи монополия өніміне қатысты жасалатын болса.
Жасау және қалыптастыру тәртібіне қарай шарт жария және қосылу шарты болып бөлінеді. ҚР Азаматтық кодексінің 387-бабының 7-тармағына сәйкес коммерциялық ұйыммен жасалған және өз қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттерін белгілейтін шарт жария шарт деп танылады (бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамассыз ету, медицина, мейрамхана қызметін көрсету және т.б.). Осы нормадан көрініп тұрғандай осы шарттардың барлығы тұтынушылардың қатысуымен жасалады. Сонымен бірге осы ережеден жария шарттың келесі ерекшеліктерін байқауға болады;
Бір тарап міндетті түрде мамандандырылған коммерциялық ұйым болуы тиіс;
Ол коммерциялық ұйымның тауарды сату, қызмет көрсету және жұмыс істеу бойынша міндетін көрсетеді;
Бұл міндеттерді өз қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келген әркімге қатысты жүзеге асырылуы тиіс;
Коммерциялық ұйм заңдарда көрсетілген жағдайлардан басқасында, шарт жасау жөнінде біреуге басқалардан артықшылық жасауына құқығы жоқ. Мысалы, көпшілік пайдаланылатын көікпен тасымалдау кезінде балаларға, мүгедектерге, зейнеткерлерге және т.б. арналған тегін немесе бағасы төменірек тасымалдау түріндегі жеңілдіктер көзделуі мүмкін.
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауарлар (жұмыс, қызмет) ұсыну мүмкіншілігі болмаған жағдайда ғана жария шарт жасаудан бас тартуына жол беріледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ҚР ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ТҰТЫНУ МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҮДДЕЛЕРІНІҢ ҚОРҒАЛУЫ ЖАЙЫНДА ТЕОРИЯСЫ
1.1 Тұтынушылар мен сатып алушылар ұғымы және олардың заңды мүддесінің ерекшеліктері
1.2 Тұтынушылар мен сатып алушының құқықтарын ҚР Заңнамалары бойынша қорғалу жағдайлары
2 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ
2.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарының бұзылуы: қорғау, мен реттеу мәселесі
2.2 Тұтынушылар мен сатып алушыларының құқығын қорғайтын, ұйымдардың құқықтық мәртебесі
2.3 Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудағы адвокатураның ролі (Қарағанды облысының адвокатурасы мысалында)
3 ТҰТЫНУШЫЛАР МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҒЫН ҚОРҒАУДЫҢ ТӘСІЛДЕРІ
3.1 Тұтынушылар мен сатып алушылардың құқығын қорғау жолдарын жетілдіру және шетел тәжірибесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде Қазақстанда өсы тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау бірлестіктері үлкендей дамып келеді, осы дипломдық жұмыстың объектісі ретінде қоғамдық қатынастар мәселеледің шығуы ретінде тұтынушылардың құқығын қамтамассыз ететін пәннің алғашқы қасиеттері типологиялық тұрғыда қаралады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақстан Республикасының Заңы 4 мамыр 2010 жылы қабылданған, тұтынушының құқықтарын регаменттейді және осы құқықтар бұзылған кезде қорғауы, сондай-ақ барлық тұтынушылар үшін тең жағдайлар және олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудың пәрменді тетігін жасауды қамтамассыз етеді.
Қазақстан Республикасы адамның құқығына және бостандығына кепілдік береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 14-бабы тегіне, әлеуметтік, лауазымды және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, намысына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдайлар бойынша ешкімді де кемсітуге болмайды және заң мен сот алдында бәрі тең деп жариялайды.
Осыған сәйкес, құқықтық мемлекеттің және өркениетті қоғамның азаматтарының қалыпты өмір сүруіне заңдылық негіз болады. Ал заңдылық азаматтардың заң алдындағы нақты теңдігін қамтамассыз етуге қабілетті қоғам жағдайында ғана орын алуы мүмкін. Мұндай жағдай барлық азаматтарға, қажеттіліктерін қанағаттандыруға тиімді жағдай жасау, нарықтық экономикалық қатынастардағы материялдық игіліктерді өндіру саласында теңдікті қамтамассыз ету арқылы қалыптасады. Әрі бұл құқықтық мемлекеттің басты міндеті.
Ал азаматтардың қажеттіліктерінің ауқымды бөлігі тауар алу арқылы, яғни сауда саласында қанағаттандырылады. Біз күнделікті өмірде азық-түлік, киім, тұрмыстық заттар және өзге де тауарлар сатып ала отырып, бұл қатынастардың құқықтық жағына көңіл аудармаймыз. Өкінішке орай өз әрекетімізді тұтынушың әрекеті ретінде және сатушының әрекетін заң тұрғысынан бағалау қажеттігі, біздің қандай да бір құқығымыз бұзылған кезден бастап қана пайда болады. Бірақ өз құқығымызды біле тұрсақ та, оны осындай тұрақсыз экономикалық жағдайда қорғау қиынға соғады.
Еліміз құқықтық мемлекет құру жолына түскен, тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау мәселеі өзекті де қызықты деп ойлаймын. Осы орайда бұл тақырыптың таңдап алғаны бекер бомасы анық және өзектілігін көреміз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты - тұтынушылар мен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін зерттеу.
Дипомдық жұмыстың міндеті - қойылған мақсатқа жету, яғни
ҚР заңы бойынша тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау туралы жалпы ұғым беру.
Тұтынушылармен сатып алушылардың құқықтарын қорғау теория және практика мәселелерін ашу болып табылады.
Дипломдық жұмысының пәні - ретіне тұтынушылар мен сатып алушылардың субъектілердің қарым қатынасын реттейтін қоғамдық қатынастар болып табылады.
Дипломдық жұмыстың пәні - ретінде тұтынушылар және сатып алушылардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғайтын заңнамалар жиынтығы.
Теориялық және әдіснамалық негіздегі зерттелген автор иелері: М.К.Сулейменов, Шевченко Я.О., Бердалин А., Исахова П., Таранов А., Кеуімжаева Қ.К., Жайлин Г.А., Алимжан К.А., Тихомирова Л.В., Тихомиров Ю.М., Әжібаева З.Н. т.б.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ҚР ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ТҰТЫНУ МЕН САТЫП АЛУШЫЛАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ МҮДДЕЛЕРІНІҢ ҚОРҒАЛУЫ ЖАЙЫНДА ТЕОРИЯСЫ
1.1 Тұтынушылар мен сатып алушылар ұғымы және олардың заңды мүддесінің ерекшеліктері
Тұтынушы деген кім?
Сатып алушыларды зерттеу, оларды сатып алуға апаратын негізгі себептерін анықтау және тұтынушылардың құлықтарын талдау ісі қазіргі рынокта табысты жұмыс істеудің қуатты құралы болады. Сатып алушыларды терең түсінудің өзі фирмаға кең мүмкіндіктер жасайды, атап айтқанда:
♦ әлеуетті тұтынушылармен қарым-қатынасты жақсартады,
♦ олардың қажеттерін болжауға көмектеседі,
♦ сұранысы көбірек тауарларды шығаруды қамтамасыз етеді тұтынушылардың мұқтажын түсініп, оны қанағаттандыру арқылы олардың сеніміне ие болады;
♦ тиісті маркетинг стратегиясын тауып, жүргізуге көмектеседі.
Маркетинг көзқарасына сәйкес тұтынушыларды екі топқа бөлуге болады:
1) түпкі тұтынушылар-тауарды өзіне тұтыну үшін алатын тұтынушылар;
2) кәсіпқой-тұтынушылар - тауарды өндіру процесінде қолдану немесе басқаларға сату үшін сатып алушылар.
Осы екі түрлі тұтынушылар тобының қылықтары әрқалай болады. Өйткені олардың:
♦ тауарды сатып алу мақсаттары әртүрлі,
♦ сатып алу туралы шешім қабылдау әдістері басқаша,
♦сатып алу туралы шешім қабылдау кезінде қолданатын тауардың таным көздері әртүрлі,
♦ сатып алу себептері ұқсас емес,
♦ сатып алу жиілілігі әрқалай,
♦ тауар туралы білім деңгейі басқа,
♦ сатып алғаннан кейінгі сервис талаптары өзге.
Маркетингті тиімді іске асыру үшін фирма барлық күштерін тұтынушының қажетін қанағаттандыруға шоғырландыруы тиіс. Ал адам қажеттері жиі өзгеріп тұрады. Сол өзгерістерге неғұрлым икемді бейімделген кәсіпорындар ғана рынокта көп уақыт сәтті өмір сүре алады. Сондықтан тұтынушыларды зерттеудің маңызды бағыты олардың қажеттіліктерін неғұрлым толық, "түгендеу", талдау, даму бағытын анықтау болады
Тұтынушы - қандайда болсын тауарларды (өнімді, бұйымды, көрсетілетін қызметті) тұтынатын (сатып алатын) тұлға немесе фирма (ұйым); сондай-ақ жеке бастың тұрмыстық мұқтаждары үшін тауарларды (орындалатын жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) ақырғы пайдаланушы, сатып алушы, оларға тапсырыс беруші не оларды сатып алуға немесе оларға тапсырыс беруге ниет білдіруші. Тұтынушы көбінесе тауардың бағасына, пайдалылығына, қолайлылығына, сапасы мен әдемілігіне баса назар аударады. Тұтынушының өндірушінің немесе сатушының клиенті болуы міндетті емес. Мысалы, баласына сағат сатып алған ана дүкеннің клиенті болып табылады, ал оның ұлы - тұтынушы.
Тұтынушы - бұл жеке тұтынуына немесе жеке шаруашылығына пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызмет көрсетулерді пайдаланатын азамат немесе белгілі бір ұйым. Тұтынушылардың негізгі құқықтары:
* негізгі мұқтаждықтарды қанағаттандыруға, яғни өмір сүруді қамтамасыз етуге бағытталған тауарлар мен қызметтерге; тамаққа, қиімге, баспанаға, денсаулық сақтауға, білім алуға, санитарлық жағдайға арналған құқығы;
* адам денсаулығына немесе өміріне қауіп төндіретін тауарлардан, өндірістік процестер мен қызметтерден қорғануға арналған қауіпсіздік құқығы;
* өзің сатып алып отырған тауар туралы мәлімет алуға: тауар жақсы ма, қандай қасиеттері бар, сапа сертификатының мерзімі өтіп кеткен жоқ па, ол кіммен берілген, тауар сатушы кімнің өкілдігін білдіріп отыр және тауар құжаттары туралы мәлімет алуға құқығы;
* монополиялы тауарға оның бағасының көңілге қонымды екеніне кепіл алуға, қаңты бір сомада сатылып отырған алуан түрлі тауарларды таңдауға құқығы;
* өзінің мүдделерін ескеруге және үкіметтік қоғамдық ұйымдарға тұтыну құқығын ескеруге, ұсыныстар беруге, тыңдатуға құқығы;
* сапасыз тауарлар немесе қанағаттанарлықсыз қызмет көрсетілгенде шығынның орнын өндіріп алуға құқығы;
* тұтынушыға тауарлардың сапасын ажыратуға мүмкіндік беретін білімдер мен ілімдер алуға деген тұтыну біліміне құқығы.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әртүрлі салаларын қамтиды. Бұл нормативтік актілер Қазақстан Республикасының Конститутциясынан бастау алады. Өйткені Конститутцияның өзінде біздің еліміздің ең жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандықтары болып табылады деп көрсетілген. Сонымен бірге Конститутцияда азаматтардың дем алуға, денсаулығын, тұрғын үйін зансыз қол сұғушылықтан қорғауға, білім алуға құқығы және өзге де құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамассыз ететін тауарларға, жұмыстар мен мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау орнатылған. Ал тұтынушылардың елеулі түрде бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы, атап айтсақ ҚР Азаматтық кодексі нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық кодекстің бірінші бөлімінде азаматтардың және ұйымдарың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азамттық құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға қатысты заң шығармашылығының құрамына әртүрлі дәрежедегі нормативтік актілер енеді. Оларға 1991 жылы 5- маусымда қабылданған Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылар туралы кодексі жатады. Бұл заң шығармашылығының құрамына өзге де актілер кіреді, оларға Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары бір жерде тоқтап тұрмай үнемі дамып және өзгеріп отырады, сондықтан оны үнемі жетілдіріп отыру керек.
Заң шығармашылығында тұтынушылық қатынастарды әртүрлі реттейтін нормативтік актілер екі тобын бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа тұтынушы тікелей қатысушы болып табылатын актілерді жатқызуға болады. Осы топқа тұтынушының тауардың, жұмыс пен қызметтің тиісті саласына құқығын, олардың өмірге және денсулыққа қауіпсіздігін орнататын актілер, сатып алу-сату, мердігерлік, тасымалдау және өзге де шарттардағы қатынастарды реттейтін актілер жатады, шарттарды орындамау немесе тиісті дәрежеде орындамау салдарын, тауарды дайындаушының, сатушының жауапкершілігін айқындайтын актілер жатады [1,б 282].
Екінші топқа өз қызметі шегінде тауарларға, жұмыстарға және қызметтерге талаптарды анықтайтын және осы талаптардың сақталуына қадағалау жасайтын мемлекеттік органдардың қызметін реттейтін актілер жатады. Оларға Сақтандыру туралы, Сертификаттау туралы, Табиғи монополия туралы және өзге де заңдар жатады. Олар тұтынушы үшін маңызды ережелерді орнатады.
Енді бұл жерде бір қатынасты бірнеше нормативтік акт бірдей реттесе және олардың арасында қайшылық болса қайсысы қолданылуы тиіс деген заңды сұрақ туады. Бұған төмендегідей жауап қайтаруға болады. 1998-жылы 24-наурызда қабылданған Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының Заңының 6-бабында төмендегі норма көрсетілген:
1. Әртүрлі дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқық нормаларында қайшылық туған жағдайда дәрежесі жоғары акт нормасы әрекет етеді
2. Бір дәрежедегі нормативтік құқықтық актілердің құқықтық нормаларында қайшылық туған жағдайда соңғы қабылданған акт нормасы әрекет етеді.
Осы нормаға сәйкес Қазақстан Республикасының Конституциясының ең жоғарғы заңдық күші бар және ол Республикасының бүкіл аумағында тікелей қолданылуға жатады (Конституцияның 4-бабының 2-тармағы)
Сонымен бірге Азаматтық кодексте азаматтық құқықтың Қазақстан Республикасының заң актілерінде қамтылған нормалары осы кодекстің ережелеріне қайшы келген жағдайда осы кодекстің ережелері қолданылады деп көрсетілген (ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабының 2-тармағы). Бұл нормаларды толықтыра кететін болсақ Тұтынушылардық құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңында тұтынушылардың құқықтары мен оларды жүзеге асыру механизмі осы заңмен және Қазақстан Республикасының осы заңға сәйкес шығарылған басқа да заң актілерімен реттеледі деп көрсетілген (Заңның 3-бабының 1-матмағы)
Енді осы төрт нормадан шығатын қорытынды: азаматтың негізгі құқықтары Конституцияда бекітіледі, ал тұтынушы Азаматтық кодексте және Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңында бекітілген құқықтарды пайдаланады. Ал Азаматтық кодекс пен осы заң бірлесіп әрекет етеді, әрі бір-бірін толықтырып отырады. Ал басқа нормативтік құқықтық актілер Азаматтық кодекске және Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы нормаларына қайшы келмеуі тиіс.
Ал халықаралық шарттарға келетін босақ, онда Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының Пленумының Соттардың тұтынушылардың құқықтарын қорғау боынша заң шығармашылығын қодану тәжірибесі туралы 1996-жылы 25-ші шілдеде қабылданған №-7 Қаулысында бұл мәселеге қатысты былай делінген: Қазақстан Республикасының Конституциясының 4-бабының 3-тармағына сәйкес республика бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басым болатындығын соттар ескертуі тиіс. Тиісінше, егер республикамыз бекіткен халықаралық шартта тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы республикамыздың заңдарында көзделген құқықтардан өзге құқықтар көрсетілген онда халықаралық шарт ережелері қолданылады
Енді келесі маңызды мәселе, осы заң шығармашылығын дұрыс түсіну және қолдану үшін біз тұтынушы деген кім екенін және оның басқа субъектілермен қатынасқа түсу шеңберін анықтап алуымыз керек. Заңға сәйкес тұтынушы - жеке өзі тұтыну немесе өзі жеке меншік шаруашылықта пайдалану мақсатында тауар сатып алатын және жұмыстар мен қызметтерді пайдаланатын азамат. Бұл анықтамадан көріп отырғанымыздай тұтынушыға үш талап қойылады. Оның біріншісі жеке өзі тұтыну және пайдалану мақсатында тауар сатып алу, яғни тауар пайда табумен байланысты емес жеке қажеттіліктер үшін алынуы тиіс. Сондықтан Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы азаматтар арасындағы жеке тұрмыстық емес қажеттіліктерін қанағаттандыруға қатысты қатынастарды реттемейді. Толығырақ айтсақ, азаматтардың тауарды, жұмыс пен қызметті кәсіпкерлік қызмет үшін, яғни пайда табу мақсатында және негізгі қызмет қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында алуы осы Заңмен реттелетін қатынастар қатарына жатпайды.
Тұтынушыға қойылатын екінші талап - ол міндетті түрде жеке тұлға болуы тиіс. Ал жеке тұлғаға Қазақстан Республикасының азаматтары, шетел азаматтары, азаматтығы жоқ тұлғалар жатады және олардың құқықтары ҚР Азаматтық кодексінің 3-бабына сәйкес бірдей дәрежеде қорғалады. Ал заңды тұлғалардың тауар алу кезіндегі бұзылған құқықтары жалпы азаматтық заң шығарушылығы нормалары қорғалады. Олардың мұндай бөлінуін заңды тұлғалардың мүдделері мамандармен (экономистер, заңгерлер және т.б.) қорғалатындығымен, ал тұтынушыға ешкім мұндай көмек көрсетпейтіндігінен түсіндіруге болады.
Заң бойынша қызмет пен тауарды алатын адам ғана емес, осы өнімді пайдаланатын адам да тұтынушы болып табылады. Сонымен бірге тауарды алуға ниет білдірген адам да тұтынушы болып есептеледі. Мысалы, адам сатушыдан тауарды көрсетуді және ол туралы ақпарат беруді өтінгеннен бастап тұтынушы болып есептеледі.
Адам тұтынушы болып есептелуі үшін тауар (жұмыс, қызмет) оған міндетті түрде ақылы жолмен өтуі керек және бұл тұтынушыға қойылатын үшінші талап. Егер тауар басқа жолмен өтсе (мысалы, айырбастау, сыйға тарту) онда мұндай қатынастарға Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы қолданылмайды [2,б.615].
Тұтынушылық құқықтық қатынастың келесі қатысушысы - дайындаушы. Ол туралы өткізу үшін өндіретін кәсіпорын, ұйым, мекеме, не азамат. Бұл жерде тауарларды тұтынушыға өткізу тікелей емес, тек сауда саттық, көтерме сауда кәсіпорындары, делдал арқылы жүзеге асырылатындығын айта кету керек. Егер дайындалушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізсе, онда ол сатушы болып есептеледі. Дайындалушыға коммерциялық та, коммерциялық емес те ұйымдар немесе шетелдік заңды тұлғалар да жатады. Коммерциялық ұйым - бұл негізгі мақсат пайда табу болып табыатын ұйым. Коммерциялық емес ұйым - пайда табу мақсатын көздемейді, бірақ оның құрылтай құжаттарында көзделсе ол мұндай қызметті жүзеге асыра алады. Коммерциялық емес ұйымның кәсіпкерлік қызметіне коммерциялық емес ұйымның құрылу мақсатына сай келетін және пайда түсетін қызмет көрсетулер мен тауар шығару, сонымен бірге бағалы қағаз алу және жүзеге асыру жатады.
Бірақ бұл ұйымдарға ортақ белгі, оларға қызметтің белгілі бір түрімен айналысу үшін лицензия қажет. Тұтынушының тағы бір контрагентіне заңды тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке кәсіпкер жатады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес азамат жеке кәсіпкер ретінде мемлекеттік тіркеуден өткен кезден бастап кәсіпкерлік қызметпен айналысуға құқылы. Жеке кәсіпкерге коммерциялық ұйымның қызметін реттейтін ережелер қолданылады. Жалпы аланда дайындаушы тауарды тұтынушыға тікелей өткізуі тиіс, егер ол өнімді басқа тұлғаға өткізсе, мұндай қатынастар Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР заңымен реттелмейді.
Тұтынушымен қатынасқа түсетін келесі тұлғаға сатушы жатады. Бұл тауарды сатып алу-сату шарты бойынша өткізілетін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат.
Ал орындаушы - ақылы түрде жұмыс орындайтын немесе қызмет көрсететін кәсіпорын, ұйым, мекеме немесе азамат. Оның негізгі белгісіне ақылы болу жатады. Тұтынушы мен орындаушы арасындағы қатынастар, олар жасайтын шарт (мысалы, тасымалдау, мердігерлік шарты) негізінде туындайды.
Енді тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдар, атап айтсақ Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы қандай құқықтың қатынастарды реттейтіндігіне тоқтала кетсем.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы заңдарда, соның ішінде Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заң шығармашылығын соттардың қолдану тәжірибесі туралы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының пленумының №7 қаулысында олардың нақты қандай қатынастарды реттейтіндігі айтылмаған. Бірақ осы нормативтік актілердің нормалардың мәнінен бұл заңмен негізінен келесі шарт түрлерінен туындайтын қатынастар реттелуі мүмкін деген тұжырымға келуге болады:
Сатып алу-сату шарты;
Мүлікті жалдау шарты;
Тұрғын үйді жалдау шарты;
Мердігерлік шарт, соның ішінде тұрмыстық мердігерлік шарт және абонементтік қызмет көрсету;
Азаматтарды, жүктерді және қол жүктерін тасымалдау шарты;
Комиссия шарты;
Сақтау шарты
Қаржылық қызмет көрсету, сонымен қатар азаматтарға жеке тұрмыстық қажеттіліктер үшін несие беру, клиент азамттарға есеп-шот ашу, азаматтардан бағалы қағаздар және өзге де құнды заттар алу және оны сақтау бойынша, консультациялық қызмет көрсету және т.б.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңымен басқа да қатынастар реттелуі мүмкін. Бұл заңмен нақты қандай қатынастар реттелетіндігі ресми түрде көрсетілмегендіктен, осы мәселе саласында көптеген даулар тууда. Мысалы мұндай дау қаржылық қызмет көрсету саласында туындаған. Банк өкілдері: Азаматтардың банкке салатын салымына сыйақы төленеді, соған сәйкес бұл қатынас пайда табуға бағытталған және бұл Заңда көрсетілген тұтынушы анықтамасына қайшы келеді, сондықтан банк салымына қатысты қатынастар Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңымен реттелетін қатынастар аясына жатпайды - дейді.
Бірақ позиция келесі себептерге байланысты қате болып табылады. ҚР Азаматтық кодексіне сәйкес меншік иесі өзіне тиесілі қаражаттардың кездейсоқ жойылу қаупін көтеред, сондықтан ол олардың сақталуын қамтамассыз ету үшін белгілі бір шаралар қолдануға мәжбүр болады. Ал ақшаны сақтаудың келесі үш жолы белгілі;
ақша қаражатын ешкімге бермей өзі сақтау;
ақшаны мүлікке айналдыру;
ақша қаражаттарын банкке салым ретінде салу.
Ақшаны бірінші жолмен сақтау тиімсіқ, бұл тәсіл ақшаның құнсыздануынан және ұрлануынан қорғауды толық қамтамассыз ете алмайды. Ақшаны мүлікке айналдыру да тиімсіз, өйткені мүлікті алу, оны сақтау үшін қосымша шығын шығады. Ал ақша қаражатын үшінші жолмен сақтау тиімді. Өйткені банкке салынған салымға сыйақы төленеді, бірақ оны қаржылық құрылымның кейбір өкілдері азаматтың табысы деп есептеп, осы негізде қаржылық қызметті тұтынушылық заңдармен реттелетін қатынастар құрамынан шығарып тастауға тырысады. Бірақ 2002-жылы 1-қаңтарда күшіне енген ҚР Салық кодексінің 144-бабының 1-тармағының 4-тармақшасына сәйкес жеке тұлғалардың банктердегі салымдары бойынша оларға төленетін сыйақыларға салық салынуға жатпайды. Сонымен, заңның өзі банктегі салымға төленетін сыйақыны пайда табумен байланысты операция деп қарастырмайды.
Қаржылық құрылым өкілдерінің тағы бір келтірілетін аргументі:азамат банкке ақша сала отырып банкке қызмет көрсетеді, ал банк ол қызметті сыйақы төлеу арқылы өтейді, сөйтіп тұтынушы кәсіпкерлік қызметке қатысады дейді.
Енді бұған да жауап іздеп көрейік. Азамат банкке ақша сала отырып, өзінің мүлкінен уақытша айырылады және ол біріншіден, оларды дер кезінде пайдалану мүмкіндігінен айырылады, ал екіншіден, бұл ақша қаражатының қайтпау тәуекелін. Ал банк болса, сол ақшаны айнаымға салып, пайда табады. Банк бұл табыстың бір бөлігін меншіктің қайтпау тәуекеліне төлем ретінде салым салушыға сыйақы түрінде төлейді, ал қалған бөлігі банкке түскен пайда болып табылады. Бұл жерде банктің пайдасы мен азаматтың салымына төленетін сыйақының арасында ешқандай байланыс жоқ. Өйткені банк салымшының салымын кәсіпкерлік мақсатта пайдалансын-пайдаланбасын бәрібір оған сыйақы төлеу тиіс. Бұл банктің жалпы табысында тұтынушының ешқандай үлесі болмайтындығымен және өз кәсіпкерлеріне қызмет қатысушысы бола алмайтындығын көрсетеді.
Сонымен, қаржылық қызмет көрсетуге қатысты қатынастарды Тұтынушының құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңымен реттелетін қатынастар қатарынан шығаруға ешқандай негіз жоқ
Енді осы тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың Қазақстанда қалай қалыптасқанына тоқтала кетсек.
Қазақстандағы тұтынушылар қозғалысының даму тарихын қарастырмас бұрын біз оның қалай туындағанының және оның даму тендециясы қалай екенін білуіміз қажет. Алғаш рет тұтынушылар қозғалысы АҚШ-та туындаған, қазіргі кездегі конституцияның түп тамыры осы жерден шыққан. [3,б 78]
Америкалық зерттеушілер тұтынушылардың құқықтарын қорғау қозғалысының үш негізгі даму кезеңдерін көрсетеді. Бірінші кезең ХІХ-ғасырдың соңынан басталады. Туындаған әлеуметтік мәселелерді шеше алатын ұйымдарды құру қажеттігі тек осы кезде пісіп жетілді және 1891-жылы Нью-Иоркте алғашқы Тұтынушылар Лигасы пайда болды, ал 1898-жылы жергілікті бастамашы топтар ұлттық федерация - Тұтынушылардың Ұлттық Лигасына бірікті. Екінші кезең ХХ-ғасырдың отызыншы жылдарынан басталады. Бұл кезең бүкіл әлемдік экономикалық тоқыраумен байланысты және осы кезде тұтынушылық сұранымды реттеу арқылы экономиканы реттеу мүмкін болды. 60-жылдардан басталған үшінші кезең бүгінгі күнге дейін жалғасып келеді. Оның басталуы АҚШ Президенті Джон Кеннедидің АҚШ азаматтарына жолдаған жолдауымен байланысты. Бұл жолдауда тұтынушылар мәселесін шешу міндетін мемлекет тікелей өз қолына аатындығы айтылған. Осы кезде тұтынушылардың арыздары бойынша көптелген аты шулы сот процестері болды және олар жария өту себепті қоғам жетістігіне айналды.
Сонымен қазіргі кездегі тұтынушылардың құқықтары қысқа уақыт аралығында емес, прогрессивтік қауымның өзінің тұтынушылық құқықтары үшін бір жарым ғасыр күресі нәтижесінде қоғамдық және құқықтық жүйедегі өзінің беделді орнын алды.
Қазіргі кезде тұтынушылар қозғалысын бүкіл әлемнен байқауға болады. Біздің елімізде бұл қозғалыс салыстырмалы түрде жас болып табылады, оның дамуы біздің елімідің 1991-жылы тәуелсіздік алуымен, жоспарлық экономикадан нарықтық экономикаға көшуімен байланысты. Бұрын тоталитарлық жүйеде өмір сүрген уақытта тұтынушылардың құқықтарын қорғаумен бір орган ғана жанамалы түрде шұғылданды, ол - Сауда Министірлігі. Бұл кезең 70 жыл шамасына, яғни Кеңес үкіментінің бүкіл өміріне созылды және өз тұтынушылардың құқықтарын жаппай бұзумен сипатталады.
Жалпы Кеңес Одағындағы тұтынушылар қозғалысы тоталитарлық жүйенің күші әлсіреген. 80-ші жылдардың аяғынан басталады. Өйткені 80-ші жылдардың ортасындағы бәрімізге мәлім экономикалық тоқырау сатып алу деген сөздің жоғалып оның орнына қайдан табуға болады? деген сөздің жиі қолданылуына әкеліп соқты.
Содан кейін барып нарықтық реформалар жасалды, оның соңынан - тұтынушылардың құқықтарын қорғауға бағытталған заңдар қабылданды. Сол кездері алғашқы тұтынушылар ұйымдары екі жолмен қалыптасқан еді. Бір жағынан, белгілі бір себептер бойынша тұтынушылардың құқықтарын қорғауға мүдделі, өзінше бір интелектуалдар (журналистер, экономистер, социологтар, заңгерлер, және т.б.) клубы құрылды. Көбінде олар газет-журналдар төңірегінде жиналды.
Екінші жағынан тұтынушылар ұйымдарын пәтерге, автокөлікке, жиһазға және өзге де тауарларға кезекте тұрған адамдар стихияы түрде құрды. Өйткені мұндай кезекте бірнеше жылдап тұрған адамдар бір-бірімен танысып алған еді және олар басында нақты тауарды сатып алуға қатысты мәселені шешуге бағытталған, ал кейіннен тұтынушы мәселелерін ауқымдырақ секторымен айналысқан ұйымдар құрды.
Жалпы алып қарасақ, Кеңес Үкіметі ыдыраған соң бұрын КСРО республикаларының саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайы бірдей болса да, олар тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесін әр түрлі шешті. Көптеген республикаларды қызметі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың тиімді тәсілін қалыптастыруға септігін тигізетін тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша мемлекеттік органдар құрылды. Мысалы, Татарстанда Президентке тікелей бағынатын тұтынушының құқықтарын қорғау бойынша жеке Министірлік құрылған. Орталық Азия Республикаларында, Қырғыстанда, Өзбекстанда жергілікті дәрежеде де және республикалық дәрежеде де қызмет атқаратын тұтынушылар құқықтарын қорғау бойынша бөлімдер құрылған.
Ал Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі тұтынушылар қозғалысының даму тарихын екі аспектіде қарастыруға болады. Олар тұтынушылар құқықтарын мемлекеттік және қоғамдық қорғау. Тұтынушылардың құқықтарын қоғамдық қорғау мәселесіне осы тараудың екінші параграфы арналғандықтан, тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік даму жолына тоқтала кетейін [4,б.93].
1991 жылы Қазақ ССР Сауда Министрлігінің тұтынушылар құқықтарын қорғау бөлімі коммерциялық емес ұйым Қазақстанның Тұтынушылар Одағы болып қайта құрылды. Бұл органның негізгі қызметіне сауда қызметін көрсету саласындағы тексерулерді жүргізу жатты, Яғни қайта құрылғанына қарамастан атқаратын қызметі өзгерген жоқ. Жалпы алғанда, бұл кезде тұтынушылардың құқықтарын қорғау белсенді емес еді.
1993 жылы 25 ақпанда шаруашылық жүргізуші субъектілердің және сауда қызметін жүзеге асыратын тұлғалардың сапасыз тауарларды өткізгені үшін жауаптыығын арттыру мақсатында министрлер кабинет Сауда ережелерін және тұтынушылардың құқықтарын бұзғаны үшін жауаптылықты күшейту туралы №152 Қаулысын қабылдады. Осы қаулыға сәйкес Қазақстан Республикасы теориясындағы қоғамдық таныстыру мекемелерінде және бөлшек сауда жүйелерінде тауарларды сату заңға сәйкес берілетін мемлекеттік тіркеу туралы куәлік ретінде жүзеге асыратындығы орнатылды.
Мемлекеттік стандарттарға сәйкес мемлекеттік өндірушілердің де, жеке кәсіпкерлердің де бірдей жауапкершілігі ең алғаш рет орнатылды. Сауда жүйесінде және қоғамдық тамақтану мекемесіне кооперативтер, жеке және кіші кәсіпорындар дайындаған, сонымен бірге жеке еңбек қызметімен шұғылданатын тұлғалардан келіп түскен өкілдерді тиісті қызмет органдары берген сәйкестік сертификаты не стандарттар талаптарына және басқа да нормативтік құжаттарға сәйкестігін дәледейтін құжаты болуы тиіс.
1994 жылы Табиғи монополияларды қорғау, бәсекелестікті дамыту және кіші бизнесті қорғау агенттігінде (Монополияға қарсы Комитетте) тұтынушылардың құқықтарын қорғау бөлімі құрылды. 1995 жыл тұрғын үй реформасы бойынша мемлекеттік бағдарламаны жүзеге асырумен және соған сәйкес азаматтардың өз пәтерлерін жекешелендірумен (мемлекеттен сатып алумен), сөйтіп өз пәтерлерінің меншік иесі болуымен байланысты. Осы мәселелерді шешу мақсатында тұтынушылардың құқықтарын қорғау Комитеті құрылды. Бірақ бұл Комитеттің арнайы құзіреті болмаса да, ол тек пәтер мәселелері кооперативінің мәселелерінен ғана айналысып, тұтынушылардың басқа да маңызды мәселелерін шешеді.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша республиканың министрліктерінің және ведомстваларының қызметін үйестіруді өамтамассыз ету мақсатында 1995 жылы 11 қаңтарда құрамында республикамыздың 20 министрліктері менведмостволарының өкілдері кірген тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша ведомствоаралық кеңес құрылды
Бұл кеңестін қызметі Қазақстан Республикасының министрліктерінің және ведомстволарының Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңын жүзеге асыру. Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңның және тұтынушылардың мүддесіне қатысты өзге де нормативтік актілердің тәжірибеде қолданылуын талдау бойынша қызметін үйлестіру, сонымен қатар тәуелсіз тұтынушылар сараптамасын ұйымдастыруға бағытталған.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың мемлекеттік жүйесін қалыптастыру және тұтынушылардың заңды мүдделерін қорғау бойынша жүргізілетін шараларды дамыту және жетілдіру мақсатында 1995 жылы 22-маусымда Министрлер Кабинеті Тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша жүргізілетін жұмыстардың белсенділігін арттыру туралы № 864 Қаулысын қабылдады.
Осы қаулыға сәйкес тұтынушылардың құқықтарын қорғау мәселесі бойынша заң жобаларының және тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттейтін нормативтік құжаттардың тізімі бекітілді. Осы қаулы жергілікті әкімшілік басшыларына тұтынушылардың құқықтарын қорғауды күшейту мақсатында келесі құзіретті міндетті бөлшек сауда жүйесіндегі мемлекеттік кәсіпорын үшін алғашқы қажеттіліктері азық-түлік және азық-түлікке жатпайтын тауарлардың міндетті тізімін бекіту. Осы атқару органдары қаулының, қоғамдық тамақтану және халыққа қызмет көрсету саласындағы жекелендірілген кәсіпорындарды, олардың Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы 1991 жылы 5-ші маусымдағы Қазақ ССР Заңына сәйкес жұмыс істеуін жүйелі түрде тексеріп отырады [5,б.65]
Осы кездегі тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың бүкіл мемлекеттік жүйесі тұтынушының құқықтарын қорғау саласындағы қатынастарды реттеудің тікелей және қосымша әдістердің үйлесімдігі қағидсына, әртүрлі мемлекеттік құрылымдар жүзеге асыратын мемлекеттік бақылау және қадағалау қызметін орындаудың үйлестірілген жүйесін құруға негізделген еді. Соынмен қатар тұтынушылардың құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастық тәжірибесін ескере отырып, тұтынушылардың жеке азаматтық құқықтарын жүзеге асыруға негізделген тұтынушалырдың құқықтарын қорғаудың өзін-өзі реттейтін механизімін құрудың маңыздылығын да ескеру керек.
Ал 1999 жылы 21-қазанда Қазақстан Республикасының Премьер-Министрінің Қазақстан Республикасындағы тұтынушылардың құқықтарын қорғау бойынша нормативтік құқықтың базасын жетілдіру мәселесі туралы Бұйрығы шықты және осы бұйрыққа сәйкес тұтынушалырдың құқықтарын қорғау саласындағы бірнеше нормативтік актілерді жетілдіру жоспарланды.
Тұтынушылардың құқықтарын өорғау саласындағы мемлекеттік органдардың атқаратын қызметін қорытындылай келе біз, өкінішке орай мемлекеттік органдардың атқарған қызметі осы саладағы жағдайды жақсартатынын айта кетуіміз керек. Өйткені елімізде тұтынушылардың құқықтарын қорғаудың механизмі жоқ, нормативтік базаның дәрежесі төмен, тұтынушыларға білім беру дамымаған және т.б.
1.2 Тұтынушылар мен сатып алушының құқықтарын ҚР Заңнамалары бойынша қорғалу жағдайлары
Тұтынушылардың құқықтарын қорғайтын нормалар құқықтың әртүрлі салаларын қамтиды. Бұл нормативтік актілер Қазақстан Республикасының Конститутциясынан бастау алады. Өйткені Конститутцияның өзінде біздің еліміздің ең жоғарғы құндылығы адам, оның өмірі, құқықтары және бостандықтары болып табылады деп көрсетілген. Сонымен бірге Конститутцияда азаматтардың дем алуға, денсаулығын, тұрғын үйін зансыз қол сұғушылықтан қорғауға, білім алуға құқығы және өзге де құқықтары бекітілген. Бұл құқықтарға кепілдік беріледі, өйткені тұтынушының өмірінің қауіпсіздігін, қоршаған ортаны қорғауды қамтамассыз ететін тауарларға, жұмыстар мен мемлекеттік білім беру және денсаулық сақтау жүйесі, сонымен бірге тауарларды, жұмыс пен қызметтерді бақылау және қадағалау орнатылған. Ал тұтынушылардың елеулі түрде бұзылуынан әкімшілік және қылмыстық құқық нормалары қорғайды.
Тұтынушыға қатысты қатынастарды реттеуде азаматтық заң шығармашылығы, атап айтсақ ҚР Азаматтық кодексі нормалары басты рөл атқарады. Азаматтық кодекстің бірінші бөлімінде азаматтардың және ұйымдарың азаматтық айналымға қатысуының құқықтық негіздері, азамттық құқықтық шарттарды жасаудың негізгі талаптары анықталады. Тұтынушылардың құқықтарын қорғауға қатысты заң шығармашылығының құрамына әртүрлі дәрежедегі нормативтік актілер енеді. Оларға 1991 жылы 5- маусымда қабылданған Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Қазақ ССР Заңы және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылар туралы кодексі жатады. Бұл заң шығармашылығының құрамына өзге де актілер кіреді, оларға Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары бір жерде тоқтап тұрмай үнемі дамып және өзгеріп отырады, сондықтан оны үнемі жетілдіріп отыру керек.
Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы Заңның 41-бабының негізінде тұтынушылардың қоғамдық бірлестіктері, қауымдастықтар (одақтар) уәкілетті органға және өзге де мемлекеттік органдарға Қазақстан Республикасының тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы заңнамасын жетілдіру жөнінде ұсыныстар енгізуге, тұтынушылардың құқықтарын бұзу фактісін қарауға жәрдемдесу мақсатында мемлекеттік органдарға жүгінуге.
Тауардың тұтынушылық қасиеттерін, оған сұранысты зерделеуге, тауардың (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) сапасы туралы қоғамдық пікірді анықтау үшін халыққа сауалнама жүргізуге, өтініштер, шағымдар қабылдауды жүзеге асыруға құқылы болып табылады.
Заңға қызметтің мерзімін, тауардың жарамдылық мерзімін, сондай-ақ тауарға кепілді мерзімін айқындаған кезде дайындаушыны айқындау саласында сатушының (дайындаушының, орындаушының) құқықтары мен міндеттемелерін белгілейтін норма енгізілген. Бұл дайындаушының қызмет көрсету мерзімдері мен жарамдылық мерзімдерін белгілеуге қатысуда Заңның нормаларын сақтау жауапкершілігін арттырады.
Заңға қызмет көрсету саласында, тұтынушылардың құқықтарын қорғау ерекшеліктері, осындай қызмет көрсетуді ұсынуға арналған тұтынушылар құқықтары бұзылуының құқықтық салдары барынша түбегейлі көрсетілген, дайындаушының (орындаушыны, сатушының) құықтары мен міндеттемелері регламенттелген.
Тұтынушылардың маңызды құқықтарының бірі тиісі сападағы тауарларды айырбастау немесе қайтару құқығы болып қалады. Заңның 14-бабының негізінде тұтынушы азық-түлік емес тауар өзіне берілген кезден бастап он төрт күн ішінде, егер сатушы (дайындаушы) бұданда ұзақ мерзім жарияламаған болса, сатып алынған тауарды оның бағасында айырма болған жағдайда сатушымен (дайындаушымен) қажетті қайта есеп айырыса отырып, мөлшері, нысаны, ауқымы, пішіні, түсі, жиынтықталымы, жағынан басқа, соған ұқсас тауарға айырбастау алуға құқылы. Сатушыда (дайындаушыда) айырбастауға қажетті тауар болмаған жағдайда сатып алушы сатып алынған тауарды сатушыға (дайындаушыға) қайтарып беруге және оған төленген ақшалай соманы қайтарып алуға құқылы. Егер шартта өзгеше көздемесе, тауарды сатып алу орны айырбастау немесе қайтарып беру орны болып табылады. Тұтынушылардың тауарды (жұмысты, көрсетілетін қызметті) еркін таңдау құқығы тұтынушының азаматтық айналымнан алынып қоймаған немесе айналымы шектелмеген тауарды (жұмысты, көрсетілетін қызметті) сатушының (дайындаушының, орындаушының) жұмыс режимін ескере отырып, өзіне ыңғайлы уақытта еркін таңдауға құқығы бар. Қ.Р заңының 12-бабы келтірілген залалды (зиянды) өтеуді талап ету құқығы танылады. Тұтынушының тауардағы кемшіліктерге қатысты талаптар қою мерзімдері. [9,б.18].
Жарамдылық мерзімі белгіленген тауарға қатысты тұтынушы тауардағы кемшіліктер туралы, егер олар тауардың жарамдылық мерзімі ішінде табылса, талаптар қоюға құқылы. Егер тауарға кепілді мерзім белгіленген болса, мерзімдер белгіленбесе, тауар тұтынушыға берілген күннен бастап екі жыл шегінде табылған жағдайда тұтынушы тауардағы кемшіліктермен байланысты талаптар қоя алады. Шартта көзделген кепілді мерзім екі жылдан аз уақытты құрайтын және тұтынушы тауардағы кемшіліктерді кепілді мерзім өткеннен кейін, бірақ тауар тұтынушыға берілген күннен бастап екі жыл ішінде тапқан жағдайларда, егер тұтынушы тауардағы кемшіліктердің тауар тұтынушыға берілгенге дейін немесе сол кезге дейін туындаған себептер бойынша туындағанын дәлелдесе, сатушы (дайындаушы) жауапты болады. Шартта жиынтықтаушы бұйымдарға кепілді мерзімнің ұзақтығы негізгі бұйымға кепілді мерзімнің ұзақтығының аз болып белгіленген жағдайда, тұтынушы жиынтықтаушы бұйымнан кемшіліктер тапқан кезде ол жөнінде негізгі бұйымға белгіленген кепілді мерзім ішінде талаптар қоюға құқылы. Егер жиынтықтаушы бұйымдарға кепілді мерзімнің ұзақтығынан артық болып белгеленсе, тұтынушы, егер негізгі бұйымға белгіленген кепілді мерзімнің өтіп кетуіне қарамастап, жиынтықтаушы бұйымдағы кемшіліктер оған белгіленген кепілді мерзім ішінде табылса, тауардағы кемшіліктер тураы талаптар қоюға құқылы.
Тауарларды ұлгілері бойынша, почта арқылы сату кезінде, сондай-ақ сатып алу-сату шартын жасасу кезі мен тауарды тұтынушыға беру кезі сәйкес келмейтін жағдайларда, кепілді мерзім не тауардың кемшіліктерін анықтауға арналған мерзім - тауарадың тұтынушыға берілген (жеткізілген) күнінен бастап, ал егер тауар арнайы орнатуды (қосуды) немесе жинауды қажет ететін болса, оны орнату (қосу) немесе жинау күнінен бастап есептеледі. Егер тұтынушы сатушыға (дайындаушыға) байланысты мән-жайлар бойынша тауарды пайдалану мүмкіндігінен айырылса, кепілді мерзім де тауардың кемшіліктерін анықтауға арналған мерзім сатушы (дайындаушы) осындай мән-жайларды жойғанға дейін есептелмейді. Егер тауарды беру (жеткізу), орнату (қосу) немесе жинау, соның салдарынан тұтынушы тауарды мақсаты бойынша пайдалана алмайтын, сатушыға байланысты мән-жайларды жою күнін анықтау мүмкін болмаса, бұл мерзім сатып алу-сату шартын жасасқан күннен бастап есептеледі.
Тұтынушылардың негізгі құқықтарына тоқталатын болсақ, оларды ресми түрде ең алғаш рет жариялаған Америка президенті Джон Кеннеди еді. Ол 1962 жылы 15 наурызда сөйлеген сөзінде тұтынушылардың 4 негізгі құқығын жариялады. Олар: тауарды еркін таңдау құқығы, қауіпсіз өнімге құқық, тындалу құқығы, тауар туралы ақпарат алу құықығы. Содан кейін БҰҰ Бас Ассамблеясының 1985 жылы 9 сәуірде қабылданған Тұтынушылардың мүдделерін қорғаудың басты қағиалары деген революциясында жоғарыда айтылғандарға тұтынушылық ағарту, қажеттіліктерін қанағаттандыру құқығын, салалы өнімге құқықты, келтірілген шығыннын орынын толтыру құқығын қосып тұтынушылардың 8 негізгі құқығын бекітті. Бұл құқықтардың барлығы дерлік тұтынушының құқықтарын қорғау саласындағы Қазақстан Респубикасы заң шығармашылығынан көрініс алған. Нақтырақ айтатын болсақ Қазақстанның әрбір тұтынушысының келесі құқықтары бар:
Тұтынудың кепілдік берілген деңгейіне;
Тауарды еркін сатып алуға, жұмыстар мен қызметтерді пайдалануға;
Сапалы өнімге;
Өнім туралы толық та шынайы ақпаратқа;
Қауіпсіз өнімге;
Сотқа және өзге де уәкілді мемлекеттік органдарға өтініш жасауға;
Тұтынушылардың қоғамдық ұйымдарына бірігуге;
Келтірілген шығынның орнын толтыруға құқылы;
Тұтынушы осы құқықтарын пайдалану мақсатында екінші тараппен қандай да бір шарттық қатынасқа түсетіндіктен, олардың осы құқықтарына тоқталмас бұрын жалпы шарт туралы айта кетейін. Жалпы Азаматтық кодекстің өзінде азаматтар және заңды тұлғалар шарт жасауға ерікті деген қағида бекітілген (ҚР Азаматтық кодексінің 2-бабының 1-тармағы) Шарт еркіндігі әртүрлі аспектілерде көрініс алады.
Біріншіден, бұл - шарт жасаудағы еріктілік және шарт жасауда мәжбүр етуге жол берілмейтіндік. Басқаша айтқанда азаматтық құқық субектілері қандайда бір шартты жасайтын жасамайтындықтарын өздері шешеді , өйткені олар өз еркінен тыс шарт жасауға міндетті емес. Екіншіден, шарт еркіндігі жасалған шарттың сипатын еркін анықтаудан көрінеді. Басқаша айтқанда азаматтық құқық субъектілері қандай шарт жасайтындықтарын өздері шешеді. Олар заңдарда көзделген шартта да, көзделмеген шартты да жасаса алады (ҚР Азаматтық кодексінің 380-бабының 1-тармағы). Текі олардың мазмұны азаматтық құқық бастауларына және заңға қайшы келмеуі тиіс. Үшіншіден, шарт еркіндігі - шарт ережелерін талаптардың өз қалауы бойынша белгілейтіндігінен көрінеді. Егер тиісті шарттың мазмұнын өз қалаулары бойынша анықтауды. Мысалы, сатып алынатын тауардың бағасын тараптар өздері анықтайды, тек кейбір жағдайларда ғана баға мемлекеттік тариф бойынша анықталады. Мысалы, шарт табиғи монополия өніміне қатысты жасалатын болса.
Жасау және қалыптастыру тәртібіне қарай шарт жария және қосылу шарты болып бөлінеді. ҚР Азаматтық кодексінің 387-бабының 7-тармағына сәйкес коммерциялық ұйыммен жасалған және өз қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келетін әркімге қатысты жүзеге асырылатын тауарларды сату, жұмыстарды атқару немесе қызмет көрсету жөніндегі оның міндеттерін белгілейтін шарт жария шарт деп танылады (бөлшек сауда, көпшілік пайдаланатын көлікпен тасымалдау, байланыс қызметін көрсету, энергиямен қамтамассыз ету, медицина, мейрамхана қызметін көрсету және т.б.). Осы нормадан көрініп тұрғандай осы шарттардың барлығы тұтынушылардың қатысуымен жасалады. Сонымен бірге осы ережеден жария шарттың келесі ерекшеліктерін байқауға болады;
Бір тарап міндетті түрде мамандандырылған коммерциялық ұйым болуы тиіс;
Ол коммерциялық ұйымның тауарды сату, қызмет көрсету және жұмыс істеу бойынша міндетін көрсетеді;
Бұл міндеттерді өз қызметінің сипатына қарай оған өтінішпен келген әркімге қатысты жүзеге асырылуы тиіс;
Коммерциялық ұйм заңдарда көрсетілген жағдайлардан басқасында, шарт жасау жөнінде біреуге басқалардан артықшылық жасауына құқығы жоқ. Мысалы, көпшілік пайдаланылатын көікпен тасымалдау кезінде балаларға, мүгедектерге, зейнеткерлерге және т.б. арналған тегін немесе бағасы төменірек тасымалдау түріндегі жеңілдіктер көзделуі мүмкін.
Коммерциялық ұйым тұтынушыға тиісті тауарлар (жұмыс, қызмет) ұсыну мүмкіншілігі болмаған жағдайда ғана жария шарт жасаудан бас тартуына жол беріледі. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz