Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы. Өсіру технологиясы
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1 Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшелігі
2.3 Өсіру технологиясы
а) алғы дақыл
ә) топырақ өндеу жүйесі
б) себу жұмыстары
в) күтіп баптау жұмыстары
г) жинау
2.4 Ғылыми зерттеулер
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
II. Негізгі бөлім
2.1 Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшелігі
2.3 Өсіру технологиясы
а) алғы дақыл
ә) топырақ өндеу жүйесі
б) себу жұмыстары
в) күтіп баптау жұмыстары
г) жинау
2.4 Ғылыми зерттеулер
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Бидай – дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады.
Бидай — астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Қарабидай (лат. Сецале) – астық тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік. Қазақстанда 2 түрі бар: жабайы қарабидай (Сецале сілвестре) және мәдени қарабидай (Сецале цереале).
Мәдени қарабидай (лат. Сецáле цереáле) — қарабидай тұқымдасының бір түрі және тағамдық дақыл. Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік Қарабидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында өсіріледі. Сабағы – қуыс сабан, биіктігі 110 – 180 см. Жапырағы таспа пішіндес. Тамыр жүйесі – шашақты, топыраққа 2 м-дей тереңдейді. Гүлшоғыры – күрделі масақ. Гүлінің 2 гүл қауызы бар. Жемісі – дәнек. 1000 түйір дәні 15 – 37 г тартады. Қарабидай жел арқылы тозаңданады. Ол күздік дәнді дақылдардың ең суыққа төзімдісі, тұқымы 1 – 2°С жылылықта өніп, 9 – 14°С жылылықта көктейді. Көктегеннен кейін 12 – 16 күн өтісімен түптенеді. Көктемде 5°С жылылықта (кейде одан да жоғары) арамшөптерді басып өсе бастайды. Оңтүстікте вегетац. кезеңі 257 – 272 күн, солтүстікте 345 – 375 күн. Қарабидай сондай-ақ ауыспалы егісте де өсіріледі. Қарабидай егісіне түйіршіктелген суперфосфат, азотты, фосфорлы тыңайтқыштар, калий тыңайтқыштары беріледі. Қосымша қорек ретінде әр га жерге 0,75 – 1,0 ц аммиакты селитра және 1,5 – 2,0 ц суперфосфат шашылады. Республиканың солтүстік батыс және шығыс облыстарында Қарабидай әдетте, тамыздың 10 – 25-інде қатарлап себіледі; бөлектеп ору әдісімен 4 – 6 күн ішінде жинап алынады. Қазақстанда күздік Қарабидайдың егіс көлемі 49,3 га (2008). 1 га-дан орта есеппен 14,0 ц өнім алынады. Аудандастырылған сорттары: Шолпан, Саратовская 4, Долинская, Харьковская 55, т.б. Негізгі зиянкестері – күздік шыбын, күздік көбелек, астық қандаласы т.б.; аурулары – қастауыш, қатты және сабақ қаракүйесі, қара зең және склеротиниоз.[1]
Бидай — астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Қарабидай (лат. Сецале) – астық тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік. Қазақстанда 2 түрі бар: жабайы қарабидай (Сецале сілвестре) және мәдени қарабидай (Сецале цереале).
Мәдени қарабидай (лат. Сецáле цереáле) — қарабидай тұқымдасының бір түрі және тағамдық дақыл. Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік Қарабидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында өсіріледі. Сабағы – қуыс сабан, биіктігі 110 – 180 см. Жапырағы таспа пішіндес. Тамыр жүйесі – шашақты, топыраққа 2 м-дей тереңдейді. Гүлшоғыры – күрделі масақ. Гүлінің 2 гүл қауызы бар. Жемісі – дәнек. 1000 түйір дәні 15 – 37 г тартады. Қарабидай жел арқылы тозаңданады. Ол күздік дәнді дақылдардың ең суыққа төзімдісі, тұқымы 1 – 2°С жылылықта өніп, 9 – 14°С жылылықта көктейді. Көктегеннен кейін 12 – 16 күн өтісімен түптенеді. Көктемде 5°С жылылықта (кейде одан да жоғары) арамшөптерді басып өсе бастайды. Оңтүстікте вегетац. кезеңі 257 – 272 күн, солтүстікте 345 – 375 күн. Қарабидай сондай-ақ ауыспалы егісте де өсіріледі. Қарабидай егісіне түйіршіктелген суперфосфат, азотты, фосфорлы тыңайтқыштар, калий тыңайтқыштары беріледі. Қосымша қорек ретінде әр га жерге 0,75 – 1,0 ц аммиакты селитра және 1,5 – 2,0 ц суперфосфат шашылады. Республиканың солтүстік батыс және шығыс облыстарында Қарабидай әдетте, тамыздың 10 – 25-інде қатарлап себіледі; бөлектеп ору әдісімен 4 – 6 күн ішінде жинап алынады. Қазақстанда күздік Қарабидайдың егіс көлемі 49,3 га (2008). 1 га-дан орта есеппен 14,0 ц өнім алынады. Аудандастырылған сорттары: Шолпан, Саратовская 4, Долинская, Харьковская 55, т.б. Негізгі зиянкестері – күздік шыбын, күздік көбелек, астық қандаласы т.б.; аурулары – қастауыш, қатты және сабақ қаракүйесі, қара зең және склеротиниоз.[1]
1) https://kk.wikipedia.org/wiki/
2) Қ.К. Әрінов, Қ.Н. Мұсынов, А.Қ. Апушев/ “Өсімдік шаруашылығы”, - Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. – 403- 411 б.
3) Қ.М. Мұсынов, Қ.К. Әрінов , А.А. Қыпшақпаева/ Жаршы журнал/ Күздік дәнді дақылдардың тыңайтқыш аясы мен себу мөлшеріне байланысты астық өнімі мен сапасы:- Алматы: Бастау, 6/2005ж, 19-20 б.
2) Қ.К. Әрінов, Қ.Н. Мұсынов, А.Қ. Апушев/ “Өсімдік шаруашылығы”, - Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2011. – 403- 411 б.
3) Қ.М. Мұсынов, Қ.К. Әрінов , А.А. Қыпшақпаева/ Жаршы журнал/ Күздік дәнді дақылдардың тыңайтқыш аясы мен себу мөлшеріне байланысты астық өнімі мен сапасы:- Алматы: Бастау, 6/2005ж, 19-20 б.
Жоспар
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1 Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшелігі
2.3 Өсіру технологиясы
а) алғы дақыл
ә) топырақ өндеу жүйесі
б) себу жұмыстары
в) күтіп баптау жұмыстары
г) жинау
2.4 Ғылыми зерттеулер
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады.
Бидай -- астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Қарабидай (лат. Сецале) - астық тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік. Қазақстанда 2 түрі бар: жабайы қарабидай (Сецале сілвестре) және мәдени қарабидай (Сецале цереале).
Мәдени қарабидай (лат. Сецáле цереáле) -- қарабидай тұқымдасының бір түрі және тағамдық дақыл. Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік Қарабидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында өсіріледі. Сабағы - қуыс сабан, биіктігі 110 - 180 см. Жапырағы таспа пішіндес. Тамыр жүйесі - шашақты, топыраққа 2 м-дей тереңдейді. Гүлшоғыры - күрделі масақ. Гүлінің 2 гүл қауызы бар. Жемісі - дәнек. 1000 түйір дәні 15 - 37 г тартады. Қарабидай жел арқылы тозаңданады. Ол күздік дәнді дақылдардың ең суыққа төзімдісі, тұқымы 1 - 2°С жылылықта өніп, 9 - 14°С жылылықта көктейді. Көктегеннен кейін 12 - 16 күн өтісімен түптенеді. Көктемде 5°С жылылықта (кейде одан да жоғары) арамшөптерді басып өсе бастайды. Оңтүстікте вегетац. кезеңі 257 - 272 күн, солтүстікте 345 - 375 күн. Қарабидай сондай-ақ ауыспалы егісте де өсіріледі. Қарабидай егісіне түйіршіктелген суперфосфат, азотты, фосфорлы тыңайтқыштар, калий тыңайтқыштары беріледі. Қосымша қорек ретінде әр га жерге 0,75 - 1,0 ц аммиакты селитра және 1,5 - 2,0 ц суперфосфат шашылады. Республиканың солтүстік батыс және шығыс облыстарында Қарабидай әдетте, тамыздың 10 - 25-інде қатарлап себіледі; бөлектеп ору әдісімен 4 - 6 күн ішінде жинап алынады. Қазақстанда күздік Қарабидайдың егіс көлемі 49,3 га (2008). 1 га-дан орта есеппен 14,0 ц өнім алынады. Аудандастырылған сорттары: Шолпан, Саратовская 4, Долинская, Харьковская 55, т.б. Негізгі зиянкестері - күздік шыбын, күздік көбелек, астық қандаласы т.б.; аурулары - қастауыш, қатты және сабақ қаракүйесі, қара зең және склеротиниоз.[1]
4.1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
Қазіргі уақытта Қазақстанда астық өндіруді тұрақтандыру ауыл шаруашылығы ғылымдары мен өндірістің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Әіресе бұл мәселе нарықтық экономикаға көшуге байланысты өткір қойылып отыр, бір жағынан Республикамыздың дүниежүзіндегі дамыған 50 елдің құрамына кіру мақсатында және қуатты бидай астығын арттырудың, оның экономикалық әлеуетін тұрақтандырудың, әрі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің айтарлықтай шарты.
Мұндай қосымша астық алу көздерінің бірі - Қазақстанда күздік дәнді дақылдарды өсіру. Астық дақылдарының ішінде барынша өнімдісі күздік бидай екендігі белгілі. Соның ішінде күздік қара бидай маңызды азық-түліктік дәнді дақыл. Оның дәнінде толыққұнды белоктар, көмірсулары, майлар, өте бағалы айырбасқа жатпайтын амин қышқылдары (лизин, валин, триптофан), сонымен қатар А, В1, В2, Е, РР дәрумендері ж.б. элементтер бар, олар адамзат тіршілігінде өте маңызды.
Қара бидай ұнынан әртүрлі нан сорттарын пісіреді, олар жоғары қоректілігімен, жақсы дәмдік сапасымен, хош иістілігімен ерекшеленеді. Ол техникалық және мал азықтық мақсаттарға да пайдаланылады, арамшөптерден танапты жақсы тазартатын дақыл, әрі бірқатар екпе дақылдарға жақсы алғы дақыл.
Соныме қатар күздік қара бидай - мал азықтық та дақыл. Оны жем ретінде де пайдаланады. Көктей орылғанда одан сүрлем. Шөп ұнын, пішендеме, көк жем дайындалады. Сабаны малға ірі азық ретінде пайдаланылады және малдың астына төселеді. Күздік қара бидайдың өндірістік те мәні бар, оның сабаны жоғарғы сапалы қағаз , тоқыма себет және қалпақ та болады.
Қазақстанда 2009 жылы күздік қара бидайдың егістік ауданы 59,8 мың га, ал астық өнімі 13,1 цга болды. Оның негізгі алқаптары СҚО, ШҚО, Павлодар, Батыс Қазақстан облыстарында шоғырланған, оларда астық өнімі 10,8-17,2 цга аралығында. Әлеуетті астық өнімі - 18-20 дан 50-70 цга дейін. Өндірістік жағдайда бұл дақылдың астық өнімінің төмендігі оның өсіру технологиясының жетілдірілмегендігінде (тыңайтқыш қажетті деңгейде енгізілмейді, нашар алғы дақылдан кейін орналастырылады ж.б.).[2]
4.2. Биологиялық ерекшелігі
Жылуға қажетсінуі. Күздік қара бидай тұқымы жеткілікті ылғал жағдайында 0,5-2,00С-да өне бастайды, ал температура 300С-дан асып кетсе - өнуі тоқтатылады.
Күздік қара бидай ауаның, 50С тәуліктік орташа температурасында жақсы түптенеді, жоғарырақ температурада оның түптенуі тездетіледі, алайда өркен саны аз қалыптасады. Күздік дақылдардың ішінде күздік қара бидай төменгі температураға барынша төзімді. Тіпті қар қабаты төмен болған қыстың өзінде ол - 25-300С аязды көтереді, ал қар қабаты 30-40 см болғанда күзгі шынығудан өткен өсімдіктер бір апта бойы - 40-430С аязды көтере алады. Қалыпты масақтану және гүлденуге қолайлы температура 14-150С. Ол гүлдену кезеңінде жоғары температураға өте сезімтал, дегенмен бидай мен сұлыға қарағанда шамалы деңгейде зақымданады. Жоғары температуралар дәннің байлануын күрт төмендетеді де босдәнділік пайызын арттырып жібереді. Пісу кезеңінде күздік бидайға оңтайлысы - 22-250С. Тұқымның өнуінен дәннің пісуіне дейінгі қажетті температура жиынтығы күздік қара бидайдың ерте пісетін сорттарында - 1000-17000С, орташа мерзімде пісетіндерінде - 1200-18000С, ал кеш пісетіндерінде - 1300-18500С.
Ылғалға қажетсінуі. Күздік қара бидайды негізінен ылғалды өңірлерде өсіреді, алайда оны құрғақшылыққа төзімді дақылдар қатарына жатқызады. Ол бидай мен сұлыға қарағанда ылғалды аз талап етеді. Транспирациялық орташа коэффициенті - 400-420, сортына топырақ-климат жағдайлары мен себу мерзіміне байланысты ол көрсеткіш 240-тан 585-бірлікке дейін өзгереді. Ол үшін өте маңыздысы күзде түптену кезеңінде жеткілікті ылғал мөлшерімен қамтамасыз етілуі. Күздік қара бидай алғашқы даму кезеңінде ылғалға қажетсінуі шамалы, бірақ түптену кезеңінде ылғалды 3 есе артық шығындайды. Түптену кезеңінде ылғал жеткіліксіздігі байқалғанда қысқа қарсы жақсы түптеніп үлгермейді де егістіктің селдір болуына және астық өнімінің төмендеуіне әкеліп соғады. Күздік бидайдың ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезеңі түтікке шығудан толық масақтануға дейін созылады, бұл кезеңдегі жеткіліксіз ылғал қоры, дәннің толысу кезеңінде де, босдәнділікке ұрындырады және өнімді төмендетеді.
Жарыққа қажетсінуі. Күздік қара бидай ұзақ күннің өсімдігі. Күзгі шынығуды өткенде ол жарыққа жоғары талап қояды. Күннің пәрменділі жарығы күзгі түптену кезеңінде күздік бидай жапырақтары мен түптену түйінінде көп мөлшерде пластикалық заттарды, әсіресе қантты, жинақтауды қамтамасыз етеді. Бұл уақытта органикалық заттарды белсенді синтездейді, нәтижесінде күздік қара бидайдың аязға төзімділігін арттыруға мүмкіндік жасайды. Көктемгі ұзақ ашық күн оның шапшаң өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді және ауаның температурасы 150С-дан жоғары болғанда масақтануы және кейінгі кезеңдері тездетіледі. Органикалық заттарды толассыз түзу үшін басқа кезеңдерде де жарық күннің жеткілікті болғаны абзал.
Топыраққа және қоректік элементтерге қажетсінуі. Күздік қара бидай басқа дәнді дақылдарға қарағанда топыраққа азырақ талап қояды. Оның тамыр жүйесі жоғары сіңіру қабілетімен ерекшеленеді, әсіресе қиын еритін фосфор қосылыстарынан қоректік фосфорды жақсы сіңіреді. Оған жақсысы қара, күңгірт-қоңыр топырақтар, бірақ ауыр саз және батпақтанған топырақтардың жарамдылығы шамалы. Әрбір центнер астық пен соған сәйкес сабанды қалыптастыру үшін күздік қара бидай топырақтан 3 кг азот, 1,5 кг фосфор және 2,5 кг калий шығындайды. Күздік қара бидай өсімдіктері фосфор қоректік затын бүкіл тіршілік үрдісінде біркелкі пайдаланса, азот пен калийдің барынша жоғары мөлшерін күзде және ерте көктемде талап етеді.
Күздік қара бидайдың пісуі күздік бидайдан 8-10 тәулік, ал жаздық бидайдан 13-16 тәулік бұрын болады. Ал бұл егін жинаудағы қарбаластықты бәсеңдетіп, техника мен жұмыс қолын тиімді пайдалануға септігін тигізеді. Жалпы оның вегетация кезеңінің ұзақтығы 270-тен 350 тәулікке дейін созылады.
Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген сорттары:
Саратовская 5 - Ресейдің Оңтүстік-Шығыс АШҒЗИ-да шығарылған. Түршесі - вульгаре, орташа мерзімде пісетін сорт, қысқа, құрғақшылыққа, шашылып қалмауға төзімді (Қостанай, Павлодар, СҚО, Ақмола, Ақтөбе, ШҚО, Батыс Қазақстан облыстарында).
Саратовская 4 - Ақтөбе, ШҚО, Батыс Қазақстан облыстарында.
Чулпан - Солтүстік Қазақстан облысы мен Павлодар облыстарында.
4.3. Өсіру технологиясы
Ауыспалы егістіктегі орны. Күздік кара бидай қолайсыз жағдайларға төзімділігінің арқасында, күздік бидайға қарағанда, көптеген алғы дақылдардан кейін егіле береді. Ылғал жеткілікті аудандарда оны екпе сүрі жерлерге себеді-ас бұршағы, сиыр жоңышқа мен сұлы қоспасы, картоп ж.б. Құмдауыт, жеңіл құрамды топырақтарда да екпе сүрі жерлерге себілген күздік қара бидай жоғары өнім түзеді.
Оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтардың қуаңшылық жағдайларында екпе сүрі жерлердің екпе дақылдары толық жетіліп үлгермейтініне байланысты күздік қара бидайды таза сүрі жерге сепкен тиімді.
Күздік қара бидай бір орынға қайтара сепкенде де жоғары өнім түзеді.
Солтүстік Қазақстанның шаруашылықтарында күздік қара бидайды таза сүр танабына, дұрысы ықтырмалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1 Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
2.2 Биологиялық ерекшелігі
2.3 Өсіру технологиясы
а) алғы дақыл
ә) топырақ өндеу жүйесі
б) себу жұмыстары
в) күтіп баптау жұмыстары
г) жинау
2.4 Ғылыми зерттеулер
III. Қорытынды
IV. Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Бидай - дәнді-дақылдар тобына жататын, көбінесе біржылдық шөптесін өсімдік. Дәнді-дақылдардың ішіндегі ең басты және ең көп өндірілетін дақыл. Бидайдың 20-ға жуық жабайы және мәдени түрі белгілі. Бір гектардан 30-40 центнер өнім береді. Бидай сұрыптары құрамындағы эндосперманың (80-84%) мөлшеріне байланысты бағаланады.
Бидай -- астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі.
Қарабидай (лат. Сецале) - астық тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік. Қазақстанда 2 түрі бар: жабайы қарабидай (Сецале сілвестре) және мәдени қарабидай (Сецале цереале).
Мәдени қарабидай (лат. Сецáле цереáле) -- қарабидай тұқымдасының бір түрі және тағамдық дақыл. Құнарлы мал азығы ретінде де пайдаланылады. Республикада негізінен күздік Қарабидай Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қостанай, Шығыс Қазақстан және Қарағанды облыстарында өсіріледі. Сабағы - қуыс сабан, биіктігі 110 - 180 см. Жапырағы таспа пішіндес. Тамыр жүйесі - шашақты, топыраққа 2 м-дей тереңдейді. Гүлшоғыры - күрделі масақ. Гүлінің 2 гүл қауызы бар. Жемісі - дәнек. 1000 түйір дәні 15 - 37 г тартады. Қарабидай жел арқылы тозаңданады. Ол күздік дәнді дақылдардың ең суыққа төзімдісі, тұқымы 1 - 2°С жылылықта өніп, 9 - 14°С жылылықта көктейді. Көктегеннен кейін 12 - 16 күн өтісімен түптенеді. Көктемде 5°С жылылықта (кейде одан да жоғары) арамшөптерді басып өсе бастайды. Оңтүстікте вегетац. кезеңі 257 - 272 күн, солтүстікте 345 - 375 күн. Қарабидай сондай-ақ ауыспалы егісте де өсіріледі. Қарабидай егісіне түйіршіктелген суперфосфат, азотты, фосфорлы тыңайтқыштар, калий тыңайтқыштары беріледі. Қосымша қорек ретінде әр га жерге 0,75 - 1,0 ц аммиакты селитра және 1,5 - 2,0 ц суперфосфат шашылады. Республиканың солтүстік батыс және шығыс облыстарында Қарабидай әдетте, тамыздың 10 - 25-інде қатарлап себіледі; бөлектеп ору әдісімен 4 - 6 күн ішінде жинап алынады. Қазақстанда күздік Қарабидайдың егіс көлемі 49,3 га (2008). 1 га-дан орта есеппен 14,0 ц өнім алынады. Аудандастырылған сорттары: Шолпан, Саратовская 4, Долинская, Харьковская 55, т.б. Негізгі зиянкестері - күздік шыбын, күздік көбелек, астық қандаласы т.б.; аурулары - қастауыш, қатты және сабақ қаракүйесі, қара зең және склеротиниоз.[1]
4.1. Дақылдың халық шаруашылығындағы маңызы
Қазіргі уақытта Қазақстанда астық өндіруді тұрақтандыру ауыл шаруашылығы ғылымдары мен өндірістің негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Әіресе бұл мәселе нарықтық экономикаға көшуге байланысты өткір қойылып отыр, бір жағынан Республикамыздың дүниежүзіндегі дамыған 50 елдің құрамына кіру мақсатында және қуатты бидай астығын арттырудың, оның экономикалық әлеуетін тұрақтандырудың, әрі азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің айтарлықтай шарты.
Мұндай қосымша астық алу көздерінің бірі - Қазақстанда күздік дәнді дақылдарды өсіру. Астық дақылдарының ішінде барынша өнімдісі күздік бидай екендігі белгілі. Соның ішінде күздік қара бидай маңызды азық-түліктік дәнді дақыл. Оның дәнінде толыққұнды белоктар, көмірсулары, майлар, өте бағалы айырбасқа жатпайтын амин қышқылдары (лизин, валин, триптофан), сонымен қатар А, В1, В2, Е, РР дәрумендері ж.б. элементтер бар, олар адамзат тіршілігінде өте маңызды.
Қара бидай ұнынан әртүрлі нан сорттарын пісіреді, олар жоғары қоректілігімен, жақсы дәмдік сапасымен, хош иістілігімен ерекшеленеді. Ол техникалық және мал азықтық мақсаттарға да пайдаланылады, арамшөптерден танапты жақсы тазартатын дақыл, әрі бірқатар екпе дақылдарға жақсы алғы дақыл.
Соныме қатар күздік қара бидай - мал азықтық та дақыл. Оны жем ретінде де пайдаланады. Көктей орылғанда одан сүрлем. Шөп ұнын, пішендеме, көк жем дайындалады. Сабаны малға ірі азық ретінде пайдаланылады және малдың астына төселеді. Күздік қара бидайдың өндірістік те мәні бар, оның сабаны жоғарғы сапалы қағаз , тоқыма себет және қалпақ та болады.
Қазақстанда 2009 жылы күздік қара бидайдың егістік ауданы 59,8 мың га, ал астық өнімі 13,1 цга болды. Оның негізгі алқаптары СҚО, ШҚО, Павлодар, Батыс Қазақстан облыстарында шоғырланған, оларда астық өнімі 10,8-17,2 цга аралығында. Әлеуетті астық өнімі - 18-20 дан 50-70 цга дейін. Өндірістік жағдайда бұл дақылдың астық өнімінің төмендігі оның өсіру технологиясының жетілдірілмегендігінде (тыңайтқыш қажетті деңгейде енгізілмейді, нашар алғы дақылдан кейін орналастырылады ж.б.).[2]
4.2. Биологиялық ерекшелігі
Жылуға қажетсінуі. Күздік қара бидай тұқымы жеткілікті ылғал жағдайында 0,5-2,00С-да өне бастайды, ал температура 300С-дан асып кетсе - өнуі тоқтатылады.
Күздік қара бидай ауаның, 50С тәуліктік орташа температурасында жақсы түптенеді, жоғарырақ температурада оның түптенуі тездетіледі, алайда өркен саны аз қалыптасады. Күздік дақылдардың ішінде күздік қара бидай төменгі температураға барынша төзімді. Тіпті қар қабаты төмен болған қыстың өзінде ол - 25-300С аязды көтереді, ал қар қабаты 30-40 см болғанда күзгі шынығудан өткен өсімдіктер бір апта бойы - 40-430С аязды көтере алады. Қалыпты масақтану және гүлденуге қолайлы температура 14-150С. Ол гүлдену кезеңінде жоғары температураға өте сезімтал, дегенмен бидай мен сұлыға қарағанда шамалы деңгейде зақымданады. Жоғары температуралар дәннің байлануын күрт төмендетеді де босдәнділік пайызын арттырып жібереді. Пісу кезеңінде күздік бидайға оңтайлысы - 22-250С. Тұқымның өнуінен дәннің пісуіне дейінгі қажетті температура жиынтығы күздік қара бидайдың ерте пісетін сорттарында - 1000-17000С, орташа мерзімде пісетіндерінде - 1200-18000С, ал кеш пісетіндерінде - 1300-18500С.
Ылғалға қажетсінуі. Күздік қара бидайды негізінен ылғалды өңірлерде өсіреді, алайда оны құрғақшылыққа төзімді дақылдар қатарына жатқызады. Ол бидай мен сұлыға қарағанда ылғалды аз талап етеді. Транспирациялық орташа коэффициенті - 400-420, сортына топырақ-климат жағдайлары мен себу мерзіміне байланысты ол көрсеткіш 240-тан 585-бірлікке дейін өзгереді. Ол үшін өте маңыздысы күзде түптену кезеңінде жеткілікті ылғал мөлшерімен қамтамасыз етілуі. Күздік қара бидай алғашқы даму кезеңінде ылғалға қажетсінуі шамалы, бірақ түптену кезеңінде ылғалды 3 есе артық шығындайды. Түптену кезеңінде ылғал жеткіліксіздігі байқалғанда қысқа қарсы жақсы түптеніп үлгермейді де егістіктің селдір болуына және астық өнімінің төмендеуіне әкеліп соғады. Күздік бидайдың ылғалмен салыстырғандағы қиын-қыстау кезеңі түтікке шығудан толық масақтануға дейін созылады, бұл кезеңдегі жеткіліксіз ылғал қоры, дәннің толысу кезеңінде де, босдәнділікке ұрындырады және өнімді төмендетеді.
Жарыққа қажетсінуі. Күздік қара бидай ұзақ күннің өсімдігі. Күзгі шынығуды өткенде ол жарыққа жоғары талап қояды. Күннің пәрменділі жарығы күзгі түптену кезеңінде күздік бидай жапырақтары мен түптену түйінінде көп мөлшерде пластикалық заттарды, әсіресе қантты, жинақтауды қамтамасыз етеді. Бұл уақытта органикалық заттарды белсенді синтездейді, нәтижесінде күздік қара бидайдың аязға төзімділігін арттыруға мүмкіндік жасайды. Көктемгі ұзақ ашық күн оның шапшаң өсуі мен дамуын қамтамасыз етеді және ауаның температурасы 150С-дан жоғары болғанда масақтануы және кейінгі кезеңдері тездетіледі. Органикалық заттарды толассыз түзу үшін басқа кезеңдерде де жарық күннің жеткілікті болғаны абзал.
Топыраққа және қоректік элементтерге қажетсінуі. Күздік қара бидай басқа дәнді дақылдарға қарағанда топыраққа азырақ талап қояды. Оның тамыр жүйесі жоғары сіңіру қабілетімен ерекшеленеді, әсіресе қиын еритін фосфор қосылыстарынан қоректік фосфорды жақсы сіңіреді. Оған жақсысы қара, күңгірт-қоңыр топырақтар, бірақ ауыр саз және батпақтанған топырақтардың жарамдылығы шамалы. Әрбір центнер астық пен соған сәйкес сабанды қалыптастыру үшін күздік қара бидай топырақтан 3 кг азот, 1,5 кг фосфор және 2,5 кг калий шығындайды. Күздік қара бидай өсімдіктері фосфор қоректік затын бүкіл тіршілік үрдісінде біркелкі пайдаланса, азот пен калийдің барынша жоғары мөлшерін күзде және ерте көктемде талап етеді.
Күздік қара бидайдың пісуі күздік бидайдан 8-10 тәулік, ал жаздық бидайдан 13-16 тәулік бұрын болады. Ал бұл егін жинаудағы қарбаластықты бәсеңдетіп, техника мен жұмыс қолын тиімді пайдалануға септігін тигізеді. Жалпы оның вегетация кезеңінің ұзақтығы 270-тен 350 тәулікке дейін созылады.
Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген сорттары:
Саратовская 5 - Ресейдің Оңтүстік-Шығыс АШҒЗИ-да шығарылған. Түршесі - вульгаре, орташа мерзімде пісетін сорт, қысқа, құрғақшылыққа, шашылып қалмауға төзімді (Қостанай, Павлодар, СҚО, Ақмола, Ақтөбе, ШҚО, Батыс Қазақстан облыстарында).
Саратовская 4 - Ақтөбе, ШҚО, Батыс Қазақстан облыстарында.
Чулпан - Солтүстік Қазақстан облысы мен Павлодар облыстарында.
4.3. Өсіру технологиясы
Ауыспалы егістіктегі орны. Күздік кара бидай қолайсыз жағдайларға төзімділігінің арқасында, күздік бидайға қарағанда, көптеген алғы дақылдардан кейін егіле береді. Ылғал жеткілікті аудандарда оны екпе сүрі жерлерге себеді-ас бұршағы, сиыр жоңышқа мен сұлы қоспасы, картоп ж.б. Құмдауыт, жеңіл құрамды топырақтарда да екпе сүрі жерлерге себілген күздік қара бидай жоғары өнім түзеді.
Оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтардың қуаңшылық жағдайларында екпе сүрі жерлердің екпе дақылдары толық жетіліп үлгермейтініне байланысты күздік қара бидайды таза сүрі жерге сепкен тиімді.
Күздік қара бидай бір орынға қайтара сепкенде де жоғары өнім түзеді.
Солтүстік Қазақстанның шаруашылықтарында күздік қара бидайды таза сүр танабына, дұрысы ықтырмалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz