Мекен–жай кітапшасы
Кіріспе 3
1 АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ 6
1.1 ДЭЕМ негізінде жұмыс орнының жағдайы және дамуы 6
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын талаптар 11
1.3 Мәліметтер қорының жалпы құрылымы 13
1.4 Мәліметтер қорының реляциялық моделі 19
2 БАҒДАРЛАМА ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРЫЛЫМДАР. 24
2.1 Delphi . де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері 24
2.2 Delphi.де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру 26
2.3 TQuery компонентімен жұмыс 28
2.4 TDBGrid компонентін қолдану
32
3 БАҒДАРАЛАМАНЫ СИПАТТАУ 38
3.1 «Мекен.жай кітапшасы» бағдарламалық өнімі 38
3.2 Пайдаланушыға қажетті нұсқау 39
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР ТІЗІМІ 47
ҚОСЫМШАЛАР 48
1 АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ 6
1.1 ДЭЕМ негізінде жұмыс орнының жағдайы және дамуы 6
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын талаптар 11
1.3 Мәліметтер қорының жалпы құрылымы 13
1.4 Мәліметтер қорының реляциялық моделі 19
2 БАҒДАРЛАМА ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРЫЛЫМДАР. 24
2.1 Delphi . де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері 24
2.2 Delphi.де мәліметтер қорымен байланысты ұйымдастыру 26
2.3 TQuery компонентімен жұмыс 28
2.4 TDBGrid компонентін қолдану
32
3 БАҒДАРАЛАМАНЫ СИПАТТАУ 38
3.1 «Мекен.жай кітапшасы» бағдарламалық өнімі 38
3.2 Пайдаланушыға қажетті нұсқау 39
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ДЕРЕК КӨЗДЕР ТІЗІМІ 47
ҚОСЫМШАЛАР 48
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта біздің қоғам ақпараттық ағынның күрт өсуімен сипатталатын заманда өмір сүреді. Бұл тек экономикалық салаға ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік салаға да қатысты. Ақпарат көлемінің ең көп өсуі өндіріс, сауда, қаржылық-банктік, салық салу салаларында байқалды. Өндірісте ақпарат көлемінің өсуі өндіріс көлемінің ұлғаюымен, шығаратын өнімнің, қолданылатын материалдардың, технологиялық жабдықтардың күрделенуімен, экономикалық объекттердің сыртқы және ішкі байланыстарының кеңеюімен тікелей байланысты. Нарықтық қарым-қатынастар ақпараттың дер кезділігі, анықтығы, толықтығы сияқты қасиеттеріне жоғары талаптар қояды. Қоғамдық өмірде ақпараттың ролі күрт өзгерді. Ақпараттың өзгерту, анықтау қасиеті пайда болды. Информатика өнеркәсібінің құрылуы және ақпараттық өнімнің тауарға айналуы қоғамның терең әлеуметтік өзгерістеріне әкеліп, оны өндірістік қоғамнан ақпараттық қоғамға айналдырды. Ақпарат - қоғам өмірінің барлық жақтарын, материалдық өндірістен бастап, әлеуметтік салаға дейін қамтыды. Сапасы жағынан адам іс-әрекетінің ақпараттық процестері жаңа қызмет көрсетуі дербес электрондық есептеуіш техникасын пайдалануымен, телекоммуникация жүйелерін пайдалануымен, ЭЕМ желілерінің құрылуымен байланысты. Бұған байланысты мемлекет деңгейіндегі қоғам бірқатар ақпараттандыру мәселелерін шешуі қажет. Олардың ең маңыздыларының шешу жолдары Қазақстан республикасының Президентінің (“Ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік саясаты туралы”) бұйрығында ұйымдық, экономикалық және заңдық шаралар жиынтығымен анықталған. Бұл құжаттың негізгі ережелерін қарастырайық:
- Қызметтің әр түрлі салаларында халыққа жаппай ақпараттық қызмет көрсету жүйелерін құру және пайдалану.
- Ақпараттандыру инфрақұрылымының негізгі компоненттерінің құрылуы және дамуы.
- Халықты ақпараттық мәдениетпен, компьютерлік сауаттылықпен қамтамасыз ету.
Дипломдық жобаның негізгі мақсаты кез-келген уақытта қажет ақпараттарды тез жүйелейтін бағдарламалық жабдықты құру болып табылады. Сонымен бірге құрылған бағдарлама пайдаланушыға түсінікті және ыңғайлы түрде берілуі қажет.
Дипломдық жұмыс «Мекен-жай кітапшасы» бағдарламалық өнімі Delphi 6 интегралдық ортасында жазылды және мәліметтер қорын басқару жүйесі ретінде Poradox-та қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox ақпаратты сақтау және өңдеу үшін қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі жүйесінен бастап үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox реляциялық мәліметтер қоры болып саналады және де оны пайдалану жаңадан бастаған пайдаланушыға да, сондай-ақ маманға да қолайлы.
Қазіргі кезде Delphi корпоративтік қолдану үшін қолданылатын мәліметтер қоры қосымшасын құруда бірден-бір кеңінен таратылған құрылғы болып есептелінеді. Бұл тіл визуалды бағдарламалау ортасы, бағдарламалауға тиімді және қолайлы. Оның көмегімен әртүрлі клиенттік орындарға арналған тиімді (өнімділігі жоғарғы және салыстырмалы көп емес сиымдылығы) бағдарламалық өнімдер құруға болады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және оның классификациясы туралы жазылды.
Екінші тарау мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox және Delphi бағдарламалау ортасы туралы мағлұмат беруге арналған.
Үшінші тарауда есептің қойылымы, бағдарламаны жазу жолдары және пайдаланушыға арналған нұсқау көрсетілген.
Қазіргі уақытта біздің қоғам ақпараттық ағынның күрт өсуімен сипатталатын заманда өмір сүреді. Бұл тек экономикалық салаға ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік салаға да қатысты. Ақпарат көлемінің ең көп өсуі өндіріс, сауда, қаржылық-банктік, салық салу салаларында байқалды. Өндірісте ақпарат көлемінің өсуі өндіріс көлемінің ұлғаюымен, шығаратын өнімнің, қолданылатын материалдардың, технологиялық жабдықтардың күрделенуімен, экономикалық объекттердің сыртқы және ішкі байланыстарының кеңеюімен тікелей байланысты. Нарықтық қарым-қатынастар ақпараттың дер кезділігі, анықтығы, толықтығы сияқты қасиеттеріне жоғары талаптар қояды. Қоғамдық өмірде ақпараттың ролі күрт өзгерді. Ақпараттың өзгерту, анықтау қасиеті пайда болды. Информатика өнеркәсібінің құрылуы және ақпараттық өнімнің тауарға айналуы қоғамның терең әлеуметтік өзгерістеріне әкеліп, оны өндірістік қоғамнан ақпараттық қоғамға айналдырды. Ақпарат - қоғам өмірінің барлық жақтарын, материалдық өндірістен бастап, әлеуметтік салаға дейін қамтыды. Сапасы жағынан адам іс-әрекетінің ақпараттық процестері жаңа қызмет көрсетуі дербес электрондық есептеуіш техникасын пайдалануымен, телекоммуникация жүйелерін пайдалануымен, ЭЕМ желілерінің құрылуымен байланысты. Бұған байланысты мемлекет деңгейіндегі қоғам бірқатар ақпараттандыру мәселелерін шешуі қажет. Олардың ең маңыздыларының шешу жолдары Қазақстан республикасының Президентінің (“Ақпараттандыру саласындағы мемлекеттік саясаты туралы”) бұйрығында ұйымдық, экономикалық және заңдық шаралар жиынтығымен анықталған. Бұл құжаттың негізгі ережелерін қарастырайық:
- Қызметтің әр түрлі салаларында халыққа жаппай ақпараттық қызмет көрсету жүйелерін құру және пайдалану.
- Ақпараттандыру инфрақұрылымының негізгі компоненттерінің құрылуы және дамуы.
- Халықты ақпараттық мәдениетпен, компьютерлік сауаттылықпен қамтамасыз ету.
Дипломдық жобаның негізгі мақсаты кез-келген уақытта қажет ақпараттарды тез жүйелейтін бағдарламалық жабдықты құру болып табылады. Сонымен бірге құрылған бағдарлама пайдаланушыға түсінікті және ыңғайлы түрде берілуі қажет.
Дипломдық жұмыс «Мекен-жай кітапшасы» бағдарламалық өнімі Delphi 6 интегралдық ортасында жазылды және мәліметтер қорын басқару жүйесі ретінде Poradox-та қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox ақпаратты сақтау және өңдеу үшін қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі жүйесінен бастап үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox реляциялық мәліметтер қоры болып саналады және де оны пайдалану жаңадан бастаған пайдаланушыға да, сондай-ақ маманға да қолайлы.
Қазіргі кезде Delphi корпоративтік қолдану үшін қолданылатын мәліметтер қоры қосымшасын құруда бірден-бір кеңінен таратылған құрылғы болып есептелінеді. Бұл тіл визуалды бағдарламалау ортасы, бағдарламалауға тиімді және қолайлы. Оның көмегімен әртүрлі клиенттік орындарға арналған тиімді (өнімділігі жоғарғы және салыстырмалы көп емес сиымдылығы) бағдарламалық өнімдер құруға болады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында автоматтандырылған ақпараттық жүйелер және оның классификациясы туралы жазылды.
Екінші тарау мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox және Delphi бағдарламалау ортасы туралы мағлұмат беруге арналған.
Үшінші тарауда есептің қойылымы, бағдарламаны жазу жолдары және пайдаланушыға арналған нұсқау көрсетілген.
Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
КІРІСПЕ
Қазіргі уақытта біздің қоғам ақпараттық ағынның күрт өсуімен
сипатталатын заманда өмір сүреді. Бұл тек экономикалық салаға ғана емес,
сонымен бірге әлеуметтік салаға да қатысты. Ақпарат көлемінің ең көп өсуі
өндіріс, сауда, қаржылық-банктік, салық салу салаларында байқалды.
Өндірісте ақпарат көлемінің өсуі өндіріс көлемінің ұлғаюымен, шығаратын
өнімнің, қолданылатын материалдардың, технологиялық жабдықтардың
күрделенуімен, экономикалық объекттердің сыртқы және ішкі байланыстарының
кеңеюімен тікелей байланысты. Нарықтық қарым-қатынастар ақпараттың дер
кезділігі, анықтығы, толықтығы сияқты қасиеттеріне жоғары талаптар қояды.
Қоғамдық өмірде ақпараттың ролі күрт өзгерді. Ақпараттың өзгерту, анықтау
қасиеті пайда болды. Информатика өнеркәсібінің құрылуы және ақпараттық
өнімнің тауарға айналуы қоғамның терең әлеуметтік өзгерістеріне әкеліп, оны
өндірістік қоғамнан ақпараттық қоғамға айналдырды. Ақпарат - қоғам өмірінің
барлық жақтарын, материалдық өндірістен бастап, әлеуметтік салаға дейін
қамтыды. Сапасы жағынан адам іс-әрекетінің ақпараттық процестері жаңа
қызмет көрсетуі дербес электрондық есептеуіш техникасын пайдалануымен,
телекоммуникация жүйелерін пайдалануымен, ЭЕМ желілерінің құрылуымен
байланысты. Бұған байланысты мемлекет деңгейіндегі қоғам бірқатар
ақпараттандыру мәселелерін шешуі қажет. Олардың ең маңыздыларының шешу
жолдары Қазақстан республикасының Президентінің (“Ақпараттандыру
саласындағы мемлекеттік саясаты туралы”) бұйрығында ұйымдық, экономикалық
және заңдық шаралар жиынтығымен анықталған. Бұл құжаттың негізгі ережелерін
қарастырайық:
- Қызметтің әр түрлі салаларында халыққа жаппай ақпараттық қызмет көрсету
жүйелерін құру және пайдалану.
- Ақпараттандыру инфрақұрылымының негізгі компоненттерінің құрылуы және
дамуы.
- Халықты ақпараттық мәдениетпен, компьютерлік сауаттылықпен қамтамасыз
ету.
Дипломдық жобаның негізгі мақсаты кез-келген уақытта қажет
ақпараттарды тез жүйелейтін бағдарламалық жабдықты құру болып табылады.
Сонымен бірге құрылған бағдарлама пайдаланушыға түсінікті және ыңғайлы
түрде берілуі қажет.
Дипломдық жұмыс Мекен-жай кітапшасы бағдарламалық өнімі Delphi 6
интегралдық ортасында жазылды және мәліметтер қорын басқару жүйесі ретінде
Poradox-та қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox ақпаратты сақтау және өңдеу
үшін қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі жүйесінен
бастап үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын басқару
жүйесі Poradox реляциялық мәліметтер қоры болып саналады және де оны
пайдалану жаңадан бастаған пайдаланушыға да, сондай-ақ маманға да қолайлы.
Қазіргі кезде Delphi корпоративтік қолдану үшін қолданылатын
мәліметтер қоры қосымшасын құруда бірден-бір кеңінен таратылған құрылғы
болып есептелінеді. Бұл тіл визуалды бағдарламалау ортасы, бағдарламалауға
тиімді және қолайлы. Оның көмегімен әртүрлі клиенттік орындарға арналған
тиімді (өнімділігі жоғарғы және салыстырмалы көп емес сиымдылығы)
бағдарламалық өнімдер құруға болады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында автоматтандырылған ақпараттық
жүйелер және оның классификациясы туралы жазылды.
Екінші тарау мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox және Delphi
бағдарламалау ортасы туралы мағлұмат беруге арналған.
Үшінші тарауда есептің қойылымы, бағдарламаны жазу жолдары және
пайдаланушыға арналған нұсқау көрсетілген.
1 АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 ДЭЕМ негізінде жұмыс орнының жағдайы және дамуы
Электрониканың дамуы есептеуіш машиналардың жаңа класының. Дербес ЭЕМ-
нің пайда болуына әкелді. Дербес ЭЕМ-ң негізгі ерекшелігі оның төмен
бағасы жєне сонымен қатар жоғары сапалылығы. Мысалы, 60-шы жылдардың
басындағы үлкен ЭЕМ-дің шығарылуының, 70-ші жылдардың басындағы кіші ЭЕМ-
дің жєне 80-ші жылдардағы Дербес ЭЕМ-дің шығарылу сұранысының жоғарылығы
бір-бірімен шамалас. Қазіргі кезде Дербес ЭЕМ-ң төмен бағасы, сенімділігі
адам тұрмыс тіршілігінің қалып күйіне арналған.
Мұндай облыстарға Дербес ЭЕМ қолданылатын ұжымдық тұрмыста жатады (1-
сурет)
1-сурет. Дербес ЭЕМ-нің жалпы схемасы:
1-микропроцессор, 2-негізгі жады, 3-сыртқы жады, 4-дисплей,
5-клавиатура, 6-басып шығару құрылғысы, 7-жүйелік магистраль.
ЭЕМ-нің қолданылуы:
- мамандардың информацияны өңдеумен байланысты еңбек сапасын өсіруге
шынымен мүмкіндік берді. Бұл аспект ерекше көзге түсерліктей, өйткені осы
уақытқа дейін басқару еңбегі сапасының жоғарылығы өте жай қадаммен өсіп
келді. Осылайша ол соңғы 30 жыл ішінде 2-3 есе өсті, ал сонымен қатар
өнеркәсіпте 14-15 есе өсті. Қазіргі уақытта әртүлі салалар мамандарының
басқару және ой еңбегінің интенсификациясы үшін ДЭЕМ-нің негізінде
функционалданатын АЖО өте кең көлемде өңделіп дамып келеді.
- экономикалық қызметтердің жұмысшыларының АЖО-ның негізгі құраушы
элементтерін, басқару тұрмысын жєне т.б. олардың қолданылуының жєне
дамуының перспективалары. 1-суретте АЖО-ң техникалық негізін құрайтын ДЭЕМ-
нің жалпы схемасы көрсетілген.
- Дербес ЭЕМ-нің негізгі құрылғысы программа құрамындағы әртүрлі
операциялардың орындалуын қамтамасыз ететін микропроцессор болып табылады.
Қазіргі уақытта ең кең көлемде таралған 32-разрядты процессорлар, бірақ көп
кешікпей олардың орнына 64-разрядты процессорлар келеді. Разрядтылық елілік
кодтағы жұмысшы сөзінің ұзындығын білдіреді. Микропроцессорлар
разрядтылығынан басқа тактілік жиілігімен де ерекшеленеді. Тактілік жиілік
пен разрядтылық неғұрлым үлкен болса, соғұрлым процессордың сапасыжоғары
болады. Бір секундта ондаған миллиондаған операцияларды орындау Дербес ЭЕМ
үшін қалапты нәрсе.
Дербес ЭЕМ-нің жұмыс істеу шапшаңдығы сонымен қатар жұмыс істейтін
жадының көлеміне де байланысты. Жады негізгі және сыртқы болып бөлінеді.
Негізгі жады 2 компоненттен тұрады: тұрақты есте сақтау құрылғысы(ROM
немесе ПЗУ) және жедел есте сақтау құрылғысы (RAM немесе ОЗУ) ЖЕҚ - да
программаның динамикалық информациясы және өңделетін мәліметтер сақталады.
Компьютерді сөндіргенде ЖЕҚ құрамындағы барлық информация өшіріліп қалады.
ТЕҚ-сы ЖЕҚ-ға қарағанда кішірек, онда информация ұзаққа сақталады және оны
өзгерту мүмкін емес, немесе оны арнайы құрылғылардың көмегімен өзгертуге
болады (ТЕҚ-прогматтары). Сыртқы есте сақтау құрылғылары (СЕҚ) сонымен
қатар әр түрлі типті болады. Сызықтық жинағыштар информацияны магниттік
таспаға жазу үшін қолданылады. Қазіргі кезде бірнеше гигабайтқа дейін
информацияны сақтай алады (1гб=1024мгб). Бұл құрылғылар ертеректе шыққанына
қарамастан, олар әлі де кең көлемде қолданылады, оның ең басты себебі
көлемінің үлкендігі, олар информацияны резервті түрде көшіруге және ұзақ
уақыт сақтауға арналған. Дисктік жинағыштар да қазіргі кезде кең таралған.
Оларды бірнеше топтарға бөліп тастауға болады:
а) иілгіш дисктегі жинағыштар (флоппи дисктегі) дискеталар
салыстырмалы түрде сыйымдылығының өте төмен болуына қарамастан, бағасының
арзандығына байланысты кең таралған.
б) Қатты дискідегі жинағыштар (винчестер) олар иілгіш дискілер секілді
көп қолданылады, бірақ қатты дискілердің мәліметтерді жіберу жылдамдығы
күшті және сыйымдылығы жоғары винчестер бағасы түсіп келеді, ал жылдамдығы
сенімділігі және сыйымдылығы өсуде. Бұл айтылғандардың барлығы қазіргі кез-
келген ДЭЕМ-нің ең басты атрибуты болып табылады.
в) Лазерлік дисктегі жинағыштар да осы уақытта жақсы таралып келеді.
(CD-ROM) өзінің кемшіліктеріне байланысты CD-ROM информацияны сақтау
орнының үлкендігіне байланысты информацияны сақтау құрылғысы ретінде оның
алатын орны ерекше (700 мгб).
г) Қазіргі кезде көп қолданыс таппаған басқа да көптеген СЕҚ да бар.
(Магнитті - оптикалық дисктер Бернулли дисктері, WORM-дисктері, Mobile
дисктері және т.б.). Кейбір жинағыштар (перфоленталар, перфокарталар,
магниттік барабандар және т.б.). Қазіргі уақытта ескіріп қалған және соңғы
ДЭЕМ-де олар мүлдем қолданылмайды.
- Дисплей информацияны қарауға арналған негізгі құрылғы. Ол экранның
өлшемімен сипатталады.
- Клавиатура (пернетақта) информацияны енгізуге арналған негізгі
құрылғы. Сонымен бірге оператордың жұмысын жеңілдететін қосымша құрылғылар
да бар. Олар тышқан және т.б. Информацияны енгізу үшін сонымен қатар сканер
де қолданылады. Информацияны қабылдау және талдау құрылғылары мен бейнені
(сақтау) қабылдау құрылғыларының болашағы өте үлкен.
- Дербес ЭЕМ-нің барлық құрылғылары жүйелік магистраль арқылы қатынас
жасай алады. Бірақ информация әуелі СЕҚ-ның ЖЕҚ-ның жазылып, содан кейін
процессор оған ену мүмкіндігін ала алады. Дербес ЭЕМ-ді қолданудың ең
тиімді формасы ол Дербес ЭЕМ-ның негізінде нақты АЖО-ң мамандарын
ұйымдастыру, бұл әдіс адам мен машинаның арасындағы қатынастардың
психологиялық қабынуларын жоғалтады.
АЖО келесі сұрақтарға жауап беру керек:
- Маманның информациялық есептік сұраныстарын қанағаттандырады.
- Жауаптың минимальды уақытты ал сұраныстар қолданушынікі.
- Қолданушы дайындау деңгейіне және оның профессионалды сұрауларына
бейімделу.
- АЖО-да жұмысты тез қабылдау, көмек берудің қарапайымдылығы және
сенімділігі.
- Қолданушыға шыдамдылықпен қарау.
- Қолданушыны тез оқытып-үйрету мүмкіндігі.
- Есептеуіш желінің құрамындағы жұмыстың мүмкіндігі. АЖО-ның
жалпыланған схемасы 2-суретте көрсетілген.
Жалпы программалық қамсыздандыру (ПҚ) есептеуіш техниканың
функционерленуін және жаңа программалардың қосылуын және өңделуін
қамтамасыздандырады. АЖО-ның профессионалды бағытталуы ПҚ-ның
функциональдық бөлігімен анықталады. (ФПҚ) дәл осы жерде нақты маманға
бағыт анықталады, айқындалған пәндік облыстардың есептері шешіледі. ФПҚ-ды
өңдеу барысында үлкен көңіл "адам-машина" қатынасын ұйымдастыру сұрақтарына
аударылады. Қолданушы ЭЕМ-мен жұмыс жасағанда өз ісінің қажетті, шынайы
екендігін сезіну керек. Әйтпесе, адамдар жұмысына деген жағымсыз сезімдер
пайда болуы мүмкін.
Диалогты жүйелерді талдау осы диалогты ұйымдастырушыларының көзқарасы
бойынша оларды мынадай түрлерге бөлуге болады:
• Командалық тілі бар жүйелер.
• "Адам объектілер әлемінде".
• "Меню" формасындағы диалог.
Қолданбалы желілерді командалық тілді қолдану мини және микро ЭЕМ үшін
интерпретатор командаларын құру идеяларын көшіру. Оның негізгі ерекшелігі
құрылуының қарапайымдылығы мен жүзеге асырылуына, ал кемшілігі:
командаларының олардың параметрлерін еске сақтау, қате енгізулерді
қайталау, командаларға әр түрлі деңгейде ену мүмкіндігін шектеу және т.б.
Осылайша қолданушы жүйелерде қарым-қатынас тілін меңгеруге тиіс.
"Меню" негізгі менюіндегі форманы диалогы қолданушыға көптеген
альтернативті әрекеттерді ұсынады. Ол ішінен өзіне ең керегі таңдап ала
алады. Қазіргі кезде ең көп таралған қолданушылар интерфейсі онда барлық
жұмыс орны үш бөлікке бөлінеді (объектке). Біріншісі (жоғарыда орналасқан
жол) немесе мәзір жолағы деп аталады. Оның көмегімен қолданушы "қаңқа"
программаларын құрайтын әр түрлі мәзірлерді жүргізе алады, олардың
жәрдемімен басқа объектілерге ену мүмкіндігін алуға болады. Екінші бөлігі
(төменгі жақта немесе кейбір кішігірім программалардың болмауы да мүмкін)
қалып-күй қатары деп аталады. Оның көмегімен өте жиі шақырылатын объекттер
немесе ағымдағы информация көріну мүмкін. Үшінші бөлігі жұмыс беті (стол
беті) деп аталады, ол ең үлкен бөлігі. Мұнда мәзірде немесе қалып-күй
қатарынан шақырылатын командалардың көбісі шақырыла алады. Адам мен
машинаның арасында мұндай диалог орнату өте қолайлы болып табылады және ол
өте жиі қолданылады. Кез-келген жағдайда ол СИА стандартына сәйкес болуы
керек.
Енді АЖО-ны өңдеу үшін қолданылатын 2 подходты қарастырайық.
1) функционалдық қарапайым функциялардың автоматтандырылуы:
Функционалдық ПҚ-ны нақты қолдану шарттарына қалай бейімделетіндігін
қарастырайық,сол сияқты АЖО-ның әр түрлі мамандықтарының негізінде базалық
болып табылатын программаық жабдықтарды атап өткен жөн.
Ең бірінші болып техникалық жеке тұлға еңбегін автоматтандыру үшін
қолданатын программалық жабдықтар пайда болады. Бұған ең қарапайым мысал
текссік редакторлар (процессорлар). Олар информацияны тез арада енгізуге,
оны редакциялауға, қателерін іздеуге жіне мәтінді басып шығаруға дайындауға
мүмкіндік береді. Тексттік редактрлерде қолдану басып шығарушылардың
еңбегінің сапасын неғұрлым жоғарылатады.
Мамандарға әр түрлі құжаттарды дайындауға мәліметтерді табу үшін үлкен
көлемді информациялармен жұмыс істеуге тура келеді. Осы тектес жұмыстарды
атқару үшін, яғни бұл жұмысты жеңілдету үшін арнайы МҚБЖ пайда болады(СУБД:
DBASE, RBASE, ORACLE және т. б.). МҚБЖ өте үлкен көлемді информацияларды
сақтауға және ең қолайлы қажет мәліметтерді дер кезінде табуға мүмкіндік
береді. Мысалы, картотекамен жұмыс жасағанда қажетті информацияны табу үшін
өте үлкен мәліметтер архивін үзу керек, өйткені кейбір карточкалар
дұрысемес ретпен сұрыпталған. Ал МҚБЖ бұл әрекетті санаулы секундтар ішінде
орындай алады.
Мамандардың көпшілігі сонымен бірге әртүрлі таблицалармен жұмыс
жасайды, өйткені қазір көп жағдайда экономикалық информациялар кестелік
құжат түрінде көрсетіледі. КЭТ (ҮЭК) (үлкен форматты электрондық кестелер)
осндай құжаттарды дайындауға көмектеседі. Қорытындылық немесе аралық
мәліметтерді тез арада енгізіп, кейбір өзгертулерді пайда болған жағдайда
автоматты түрде енгізіп отырады.
Көптеген мекемелерде ұйымдардың тұрмысын координациялау және бақылау
үшін арналған программалық жабдықтардың АЖО-ның рөлі ерекше. Мұнда барлыќ
басќару тұрмысы бір процесс жиынтығы болып есептеледі, олардың әрќайсысының
басталу және біту мерзімі бар. Әр жұмысшының тұрмыстыќ іс-әрекеті
басќалармен тығыз байланыста, осылайша жұмыстың аяќталу уаќытын еске салып
тұрады.
Мекемелік тұрмыста үлкен орынды мєліметтердің оперативті алмасуы
алады, ол яғни, басќарушының 95%-ға дейінгі, ал маманның 53%-ға дейінгі
уаќытын алады. Осыған байланысты электрондыќ почта типті программалыќ
жабдыќтары кең тараған. Оларды ќолдану бізге үлкен мүмкіндіктер туғызады:
мекеменің ішінде ќұжатарды тарату, жіберу, әртүрлі жұмыс орындарынан
хабарламаларды алу жєне оларды өңдеу, мамандардың жиналыстарын өткізу жєне
т. б. Мәліметтердің алмасу проблемасы есептеу желісінің ќұрмындағы АЖО-ы
ұйымдастыру жұмысымен тығыз байланысты.
Ќазіргі уаќытта тексттік редакторлар, кестелер, графиктік
редакторларды өзіне сыйдыратын бөліктенген пакеттерге үлкен сұраныс бар.
МҚБЖ көбінесе информацияны саќтау үшін қолданылады жєне олар осы типті
мєліметтерді бір бүтіндей етіп саќтайды. Қазір информацияның екі басќа
түрінің шапшаң дамуы жүріп жатыр (дыбыстық жєне видео информация). Олар
үшін өздеріне ғана тєн редакторлары құрылған, мүмкін алдағы уақытта
информацияның бұл түрлері көптеген МҚ-ң ажырамас бөлігі болып кетер.
Қазіргі ФПК қажеттіліктердің барлығын қанағаттандырса, кейбір кемшіліктерін
көруге болады. Сондықтан да ПК-ға жаңа өңдеулер мен өзгертулер енгізу өте
қолайлы болар еді. АЖО-да жаңа программалық құралдарды өңдеу екі
бағыттажүреді: ПК-ң мамандандырылуы мен жаңа мамандыќтар үшін жаңа
программалыќ ќамсыз дандыруын құру. Ќазіргі уаќыта АЖО-ны ќұруға бағыт
байќалады.
Ол келесі түрде сипатталады:
• шешілетін мәселелер есебі.
• басќа жұмысшылармен өзара іс-әрекет.
• профессионалды әдеттер мен бағыттарды есептеу.
• тек ФПЌ емес, арнайы техникалыќ ќұрылғыларда да өңдеу (тышќан, желі,
телефон номерлерін автоматы түрде алу және т.б.).
АЖО-мен мамандарды жабдықтау мекеме жұмысшыларының еңбек сапасын
көтеруге, экономикалыќ информацияны өңдеу жылдамдығын көтеруге мүмкіндік
береді.
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын талаптар
Жұмыс орнын автоматтандыру саласы мамандарының айтуы анықтамасы
бойынша кіші кәсіптік-бағыттаушы есептеуіш техника деп, мамандардың жұмыс
орнында орналасқан және олардың жұмысын автоматтандыруға арналған жабдықты
айтады. Әрбір объектінің автоматтандырылған жұмыс орнын басқару бекітілген
міндеттеріне сай қарастырылуы керек. Дегенмен, автоматтандырылған жұмыс
орнын жасаудың жалпы принциптері: жүйелілік, икемділік, орнықтылық,
тиімділік - әрқашан орындалуы керек. Автоматтандырылған жұмыс орнының
басқарылуы жүйелілік принципі құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес
анықталатын жүйе ретінде қарастырылуы керек.
Икемділік принципі - қандайда бір модуль арқылы құрылатын жүйе ішінде
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элементтерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігі.
Орнықтылық принципі - жұмыс орынын автоматтандыру жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек.
Тиімділік принципі - жүйені жасауға және оны пайдалануға кеткен
шығынға қатысты жұмыс орынын автоматтандыру жоғарыда келтірілген
принциптерін іске асуын интегралды түрде қарастыру.
Жұмыс орынын автоматтандыруға қойылатын талаптар төмендегідей:
- мамандардың ақпараттық және есептеу талабын уақытында қанағаттандыру;
- автоматтандыру уақытты ұту қажеттілігінен туындайтындықтан қолданушының
сұранысына аз уақыт ішінде жауап беру;
- пайдаланушының дайындалу деңгейіне және оның профессионалдық сұранысына
байланысты келтіру(адаптация);
- автоматтандырылған жұмыс орынының функцияларын үйренудің
қарапайымдылығы, сенімділігі;
- пайдаланушыға байланыс бойынша шыдамдылықты қамтамасыз ету;
- пайдаланушының тез үйренуінің маңыздылығы;
есептеуіш желі құрамында жұмыс істеуінің маңыздылығы.
Қазіргі уақытта әртүрлі мамандық саласында ойлауды және еңбекті
басқаруды интенсивтендіру жасалып, дербес компьютер негізінде жұмыс
істейтін автоматтандырылған жұмыс орныны кең ауқымда таралуда.
Автоматтандырылған жұмыс орнының техникалық негізі болатын дербес
компьютердің жалпы схемасын келесідей келтіруге болады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының мамандық бағдары программалық
қамсыздандырудың функционалды бөлігімен анықталады. Аймақтың анықталған
пәндік есептерін шешу қамтамасыз етіледі. Функционалдық программалық
қамсыздандыруда көбінесе адам-машина деген сұраққа көңіл бөлінеді.
Қолданушы компьютерде өзін-өзі керекті және пайдалы нақты нақты жұмыс істеп
жатырмын деп сезінсе, жұмыс істеу қызықты және тартымды болады. Кері
жағдайда келеңсіз жағдайға ұшыратуы мүмкін, жаман әсерде қалдыруы мүмкін.
АЖО индивидуальді, толық және ұжымдық болады. ЭЕМ жүйесінің нәтижелі
қызмет етуі үшін толық және ұжымдық АЖО-ларға қолданылатын мамандарға
(ұжымға) АЖО жұмысын ұйымдастыруға талапты қатаңдату керек және бұндай
жүйедегі әкімшіліктендіру функцияларын нақты анықтау керек. Адам-машина
болып табылатын АЖО жүйесі ашық, икемді, тұрақты даму мен жетілдіруге
икемдену керек. Ондай жүйеде мыналар қамтамасыз етілуі қажет:
• Мамандардың мәліметті өңдеудің машиналық құралдарына максималды
жақындығы;
• Диалогты режимде жұмыс істеуі;
• Эргономика талаптарына сәйкес АЖО-ның қамсыздануы;
• Компьютердің жоғарғы өнімділігі;
• Күрделі процесстерді максималды автоматтандыру;
• Мамандардың шығармашылық белсенділігін ынталандыратын еңбек
талаптарының моральді қанағаттануы;
• Мамандардың өз бетінше оқу мүмкіндігі.
АЖО-да шешілетін мәселелерді мәліметті және есептегіш деп бөлуге
болады. Мәліметтік мәселелерге кодтау, сұрыпталу, жинау, құрылымдық ұйым,
дұрыстау, сақтау, іздеу және мәліметті беру. Көп жағдайларда мәліметтік
мәселелерде арифметикалық және мәтіндік сипат пен қатынастың оңай есепті
және логикалық процедуралары болады. Олар негізінен күрделі болады және
маман жұмыс уақытының үлкен бөлігін алады.
Есептегіш мәселелерді қалаптастырылатын және қалыптаспайтын болып
екіге ажыратылады. Қалыптастырылатын мәселелер формальдік алгоритмдер
негізінде шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу мәселелері және
математикалық үлгі негізіндегі мәселелер. Тікелей есептеу мәселелері
қарапайым алгоритм көмегімен шешіледі. Ал күрделі мәселелерге әртүрлі
математикалық есептерді пайдалану керек.
1.3 Мәліметтер қорының жалпы құрылымы
Мәліметтер қоры дегеніміз - бұл алдымен кестелер жиынтығы. Мәліметтер
қорына процедуралар және объектілер кіреді.
Кестені қандай да бір жиын атрибуттары бар екі өлшемді кесте ретінде
елестетуге болады. Кестенің аты идентификатор болады, ол арқылы оған
сілтеме жүреді. Кестенің бағандары сол немесе басқа объектілердің
характеристикаларына сәйкес келеді, яғни өрістерге сәйкес келеді. Әрбір
өріс сақталған мәліметтердің аты мен типі арқылы сипатталады. Өрістің аты -
идентификатор. Ол әр түрлі программадағы мәліметтерді манипуляциялау үшін
қолданылады. Өрістің аты латын әрпімен жазылады. Өрістің типі мәліметтер
өрісінде сақталғандардың типін сипаттайды.Ол жол, сан, үлкен тексттер, әр
түрлі кескіндер болуы мүмкін.
Әрбір кестенің жолы берілген кестеде сипатталған объектілердің
біреуіне сәйкес келеді, оны жазба деп атайды және оның құрамына берілген
объектіні сипаттайтын барлық өрістердің мәні кіреді. Мәліметтер қорын
құрған кезде информациялардың қарама-қайшылықсыз болуын қамтамасыз ету
маңызды. Әдетте бұл әрбір жазбаның қайталанбауын қамтамасыз ететін кілттік
өрісті енгізумен іске асады. Кілттік өріс бір немесе бірнеше болуы мүмкін.
Өрістердің мәнін қолданушы өзі енгізеді және ол мәліметтер қорында
сақталады. Бұл өрістерден басқа кейбір жүйелерде есептелінетін өрістерді
енгізуге болады. Мұндай өрістердің мәнін қолданушы енгізбейді, ол автоматты
түрде басқа жазба өрістерінің мәні негізінде есептелінеді.
Кестемен жұмыс кезінде қолданушы немесе программа курсормен
жазбалардың бойымен жылжитын сияқты. Әрбір уақыт мезгілінде ағымдағы жазба
бар және онымен жұмыс жасалады. Мәліметтер қорын құратын және оларға
сұрауды өңдейтін мәліметтер қорын басқару жүйесі МҚБЖ. Дербес МҚБЖ бір
компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды қамтамасыз етеді. Жеке
МҚБЖ - Paradox, dBase, Access, FoxPro.
Мәліметтер қоры - қоғамның қандай да бір саласындағы немесе оның
бөліміндегі нақты объектілер туралы мәліметтер жиынтығы.
Комплекстік мәліметтер қорын бірнеше әдістермен құруға болады:
• Программалаудың алгоритмдік тілдері - Паскаль, Бейсик.
• Программалау ортасының көмегімен - Visual Basic, Delphi.
• Мәліметтер қорын басқару жүйесі деп аталатын арнайы программалық
жабдық көмегімен - Access, FoxPro.
Дербес МҚБЖ бір компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды
қамтамасыз етеді. Жеке МҚБЖ - Paradox, dBase, Access, FoxPro. Жалпы МҚБЖ
“Клиент - Сервер” архитектурасымен жұмыс істейтін информациялық жүйелерді
құруды қамтамасыз етеді. Мысалы Oracle, Ms Sol,Interbase.
Мәліметтер қорын басқару жүйесінің тілдік құрылғыларының құрамына
мыналар жатады (3-сурет):
• Мәліметтерді сипаттау тілі - мәліметтердің логикалық құрылымын
сипаттауға арналған.
• Мәліметтерді игеру тілі - мәліметтерді енгізу, таңдау, модификациялау
операцияларын орындайды.
• SQL - құрылымды программалау сұраулар тілі, мәліметтер құрылымын
басқаруға, игеруге және қашықтықтағы мәліметтер қорына енуге арналған
стандартты құрылғы.
3-сурет. Мәліметтер қорын (МҚ) өңдеу кезеңдерінің схемасы
Мәліметтер қоры төмендегідей талаптарды қанағаттандырады:
1. Мәліметтер тәуелсіздігі - бұл принципті екі жақты анықтауға болады.
а) Мәліметтер өзгертілгенде осы мәліметтерге қолданылған программа
өзгертілуі міндетті емес.
ә) Мәліметтер қорымен жұмыс жасайтын барлық программа басқа
программадағы өзгертулерден оқшауланған болуы тиіс.
2. Мәліметтер қорында мәліметтер мүмкіндігінше қайталанбауы тиіс, яғни
артық мәлімет болмайтындай етіп, сақтауды ұйымдастыру.
3. Жан -жақты байланысты орнату және қолдау. Мұндай байланыстар қандай
да бір файлды әр түрлі қолданбалы программалардан шақыруды ұйымдастырады.
4. Үзіліссіз дамытылуы, яғни, барлық уақытта мәліметтер өзгертіліп
және кеңейтіліп отыру мүмкіндігі бар.
5. Мейлінше аз шығындану, яғни жадыдан көп орын алмау.
Мәліметтер қоры негізінде үш белгісі бойынша жіктеледі.
Бірінші белгісі - сақталынған информацияның сипатына қарай мәліметтер
қоры фактографиялық және құжаттық болып бөлінеді. Фактографиялық мәліметтер
қоры қатаң анықталған пішімде ұсынылған, жазылған объектілердің қысқаша
мәліметтерінен тұрады. Мысалы, кітапханадағы кітаптар қорының мәліметтер
қорында әрбір кітап туралы деректер библиографиялық түрде сақталады:
шығарылған жылы, авторы және т.б. Кітаптың мәтіні мәліметтер қорында
сақталмайды. Яғни,фактографиялық мәліметтер қоры - картотекалар.
Құжаттың мәліметтер қоры әр түрлі типтегі: мәтіндік, графикалық,
дыбыстық, мультимедиалық кең көлемдегі информациялардан тұрады. Мысалы,
заңдық актілердің құжаттық мәліметтер қоры - бұл архив.
Екінші белгісі - информацияларды сақтау әдісі бойынша мәліметтер қоры
орталықтандырылған мәліметтер қорында барлық информациялар бір компьютерде
сақталады. Бөліктелген мәліметтер қоры компьютердің жергілікті және ауқымды
желілерінде қолданылады және информацияның әрбір бөліктері бөлек
компьютерлерде сақталуы мүмкін.
Үшінші белгісі - информацияны ұйымдастыру құрылымы реляциялық,
иерархиялық және желілік болып бөлінеді.
Реляциялық мәліметтер моделі
Қорда мәліметтерді ұйымдастырудың бірнеше модельдері бар: иерархиялық,
топтық, реляциялық және обьектілі - бағытталған. Соның ішінде көп
қолданылатыны - реляциялық.
Реляциялық мәліметтер қоры өзінің атын relation (қатынас) ағылшын
сөзінен алынған, 1970 жылы IBM фирмасының қызметкері Эдтар Кодд ұсынған.
Реляциялық мәліметтер қоры - ол қатынаспен байланысқан кестелер жиыны.
Реляциялық мәліметтер моделінің артықшылығы құрылысының қарапайымдылығы мен
үйлесімділігі. Сонымен қатар, оны компьютерде пайдалану өте ыңғайлы. Дербес
компьютерге арналған мәліметтер қорының көпшілігі реляциялық болып
табылады.
Қазіргі кезде РМҚБЖ - інде қолдану әдістемелеріне сәйкес мәліметтер
қорын жобалау, яғни қолданбалы программа дайындау барысы жоғарыдағы
кезеңдерді қамтитын негізгі үш бөлімнен тұрады: концептуалдық, логикалық
және Физикалық жобалау; нәтижесінде үш модель анықталады (4-сурет).
4-сурет. Модель түрлері
Концептуалдық жобалау кезеңінде программада қарастырылатын негізгі
мәселелер мен функциялар анықталып, өңделетін алғашқы информацияны талдау
мен оның құрылымын анықтау қарастырылады. Концептуалдық жобалау нәтижесінің
бірі қойылған мәселенің информациялық моделі - ER - моделі негізінде
реляциялық жүйелердің мүмкіндігі ескерілген мәліметтердің логикалық моделі
анықталады: мәліметтер кестелерінің арасындағы n-n (көпке-көп) n-1 (көпке-
бір) 1-n (бірге-көп ) байланыстарына жіктеледі және кестелердің
қалыптастыру (normalization) тәртібін қанағаттандыратындығы тексеріледі.
Физикалық жобалау кезеңінде МЛМ нақты РМҚБЖ - інде Физикалық модельге
түрлендіріледі. Бұл жұмыста реляциялық мәліметтер қоры кестелерін
қалыптастыру мәселелері қарастырылады.
РМҚБЖ - інде өңделетін мәліметтер кестелерде сақталады: белгілі бір
объектіге қатысты информация кесте жолдарын құрайды; кесте бағаналары
объектіні анықтайтын атрибуттарды білдіреді. Әр түрлі объектке қатысты
кестелерді мәліметтердің қайталанып жазылуын болдырмау үшін олар бір ортақ
белгілері бойынша өзара байланыстырылады, әдетте ол үшін байланыстырушы
белгілерден (код) тұратын атрибут қолданылады. Демек, реляциялық мәліметтер
қоры өзара байланыстырылған кестелерде жазылған мәліметтер жиынтығы.
Реляциялық мәліметтер қорында кестелерге қолданылатын негізгі 8 амал бар:
• Жиындарға қолданылатын амалдар: біріктіру, қиылыстыру, айырма,
декарттық көбейтінді, бөлу;
• Арнайы реляциялық амалдар: проекция, жалғастыру, таңдалу
(шектеулер, сүзу).
Реляциялық кестелер бағаналарына байланысты негізгі кесте және
бағанадағы кесте (байланыстырушы кесте) болып екіге бөлінеді. Негізгі
кесте нақты объектіге қатысты мәліметтерден тұрады. Негізгі кестедегі
атрибуттардың біреуі ондағы жеке объект туралы информацияны қалтықсыз дәл
анықтайды, бұл жеке объектке қатысты мәліметтердің кестеде қайталанып
жазылмауын қамтамасыз етеді. Мұндай атрибут кестенің кілті (немесе негізгі
кілті - РК Primary Key) реляциялық мәліметтер қорытылады. Кілт бірнеше
атрибуттардан тұруы мүмкін, мұндай кілт құрама немесе күрделі кілт деп
аталады. Сонымен, кілт бағаналарындағы жазбалардың мәндері бірдей болуы
мүмкін емес, реляциялық модельдегі мұндай шарт мәліметтердің бүтіндігін
қамтамасыз етеді.
Реляциялық модель сыртқы кілттерге сілтеме бүтіндік шартын қояды, оның
мағынасы: байланысты кестедегі әрбір сыртқы кілттің мәніне сәйкес негізгі
кестеде мән (жазба) болуы тиіс. Реляциялық мәліметтер қорында әрбір кестеге
тағы бір шарт қойылады: кестелер қалыпқа келтірілген, яғни дұрыс
қалыптастырылған (normalizaton) болуы қажет.
Бұл мәліметтер қорындағы информацияның қайталануын және де басқа
қайшылықтардың болуын сақтайды.
Мәліметтер қорындағы атрибуттар негізгі екі талапқа сай болуы керек:
• Кестедегі атрибуттардың арасында қажет емес функционалдық
тәуелділік болмауы керек;
• Атрибуттарды топтастыру информацияның қайталануын болдыртпай,
базадағы мәліметтерді өңдеу мен жаңартуды жеңілдетуі тиіс.
Бұл талаптар мәліметтер қорының кестелерін дұрыс қалыптастыру арқылы
қанағаттандырылады.
Кестелерді қалыптастыру - мәліметтер қорындағы барлық информацияны
өзара байланыстағы, жеке, қарапайым кестелерге жіктеу дегенді білдіреді.
Осы кезде атрибуттар арасындағы барлық атрибуттар анықталады.
Қалыптастыру аппаратын алғаш Е.Ф.Кодд ұсынған: ол алғашында 1ҚҮ, 2ҚҮ,
3ҚҮ түріндегі үш түрлі қалыптастырылған үлгілерді (ҚҮ) - Normal Form (NF) -
анықтады. 1974 жылы қосымша күшейтілген SҚҮ - Бойс-Кодд көмекші үлгі
қызметін атқарды.
Кестелерді қалыптастыру атрибуттардың арасындағы функционалдық
тәуелділік ұғымына негізделген.
1 - анықтама. Е кестесінің А атрибутының әрбір жеке мәніне В
атрибутының бір ғана мәні сәйкес болатын болса, В атрибуты А атрибутына
функционалды тәуелді болып табылады. Бұл тәуелділік АВ деп белгіленеді.
2 - анықтама. Егер кілт емес атрибут құрама кілттің бір бөлігіне ғана
тәуелді болса, онда ол жартылай тәуелді деп аталады.
3 - анықтама. Егер Е кестесінің кілт емес В атрибуты А атрибуттар
тобына, яғни құрама кілт құрамындағы барлық атрибуттарға функционалды
тәуелді болса және ешбір жартылай тәуелділік болмаса, В атрибуты А
атрибутына толық функционалды тәуелді болады.
4 - анықтама. Егер А,В,С атрибуттары А В және В С болып, кері
тәуелділік болмаса, С атрибуты А атрибутына транзитивті тәуелді деп
аталады.
Бірінші қалыптастырылған үлгі (1ҚҮ)
Кесте 1ҚҮ болуы үшін әрбір атрибут жіктелмейтін жалғау және әрбір
жазба қайталанбайтын яғни, ерекше болуы тиіс. Бір жазбаны анықтайтын
атрибутты бір мағыналы және әр мағыналы бірнеше мәні болмауы керек.
Кестені 1ҚҮ - ге келтіру үшін келесі амалдарды орындау керек:
1. Күрделі атрибуттарды жеке атрибуттарға жіктеу;
2. Қайталанатын атрибуттардан жаңа кесте анықтау;
3. Кестелерді байланыстыру.
Екінші қалыптастырылған үлгі (2ҚҮ)
Егер реляциялық кесте 1ҚҮ - де болып, кілт емес атрибут оның кілтінен
толық тәуелді болса, кесте 2ҚҮ - де деп саналады. 2ҚҮ құрама кілттен
кестелер үшін ғана мағынасы бар.
1ҚҮ - ден 2ҚҮ - ге көшу үшін келесі амалдарды орындау керек:
1. Кестенің кілт жиектерін кілт емес кейбір жиектер толық тәуелді
болатын бөліктерге жіктеу (ол тек бір атрибуттан тұруы шарт емес);
2. Әрбір осындай бөліктерден жаңа кесте анықтау; оның кілті - алғашқы
кестедегі құрама кілттің құрамындағы жиек болып табылатыны түсінікті;
3. Алғашқы кестеден жаңа кестеге көшірілген сыртқы кілттен өзге барлық
атрибуттарды өшіру.
Үшінші қалыптастырылған үлгі (3ҚҮ)
Егер реляциялық кесте 2ҚҮ - де болып, кілт емес оның әрбір атрибуты
оның кілтіне толық тәуелді болса, яғни ешбір кілт емес атрибуттардың
арасында функционалдық тәуелділік болмаса, кесте 3ҚҮ - де деп саналады.
2ҚҮ - ден 3ҚҮ - ге көшу үшін келесі амалдарды орындау керек:
1. Кестеде өзіне тәуелді басқа жиектер бар жиектерді анықтау;
2. Осындай әрбір жиек пен оған тәуелді жиектерден тұратын жаңа кесте
анықтау;
3. Алғашқы кестеде жаңа кестелерге көшірілген сыртқы кілттен өзге
барлық атрибуттарды өшіру.
Нормаланған қатынас ұғымы
Бірдей мәліметтер кесте (қатынас) түрінде бірнеше әдіспен топтала
алады, яғни өзара байланысқан ақпараттық объектілер қатынастарының әр түрлі
топтары ұйымдастырылуы мүмкін. Атрибуттардың қатынас түріндегі топталуы
рационалды болу қажет, яғни мәліметтердің қайталануын минимизациялайтын
және оларды өңдеу процедурасы мен жаңартуды жеңілдете алатындай болуы
қажет.
Қатынастардың кейбір жиынын қосқан кезде, модификациялағанда,
өшіргенде қатынастардың барлық басқа жиынына қарағанда ерекше қасиеті
болады, егер ол нормаланған қатынас талабын қанағаттандыратын болса.
Нормаланған қатынас - қайталауды болдырмайтын, сақталынған мәліметтер
қоры қарама-қайшылықсыз болатын, мәліметтер қорын енгізуге күрделілігін
қатынастарды қалыптастыруды шектейтін формальдық аппарат.
Е.Кодд қатынастардың нормаланған формасының үш түрін және кез-келген
қатынасты үшінші (ең дамыған) нормаланған формаға өзгертуді ұсынды.
Бірінші нормаланған форма.
Қатынас нормаланған немесе бірінші нормаланған формаға келтірілді деп
аталады, егер оның барлық атрибуттары қарапайым болса (әрі қарай
бөлінбейтін болса). Қатынасты бірінші нормаланған формаға келтіру қатынас
реквизиттері (өрістері) санының өсуіне және кілттің өзгеруіне әкеледі.
Екінші нормаланған форма.
Қатынасты екінші нормаланған формаға келтіру сұрағын қарастырмас
бұрын, функционалдық тәуелділік және толық функционалдық тәуелділік деген
ұғымдарға түсінік беру қажет.
Ақпараттық объектілердің сипаттау реквизиттері оларға ортақ кілтпен
логикалық байланысқан, бұл байланыс реквизиттердің функционалдық байланысын
көрсетеді.
Реквизиттердің функционалдық тәуелділігі - ақпараттық объектінің
экземплярында кілттік реквизиттің анық мәнінде сипаттаушы реквизиттің тек
бір мәні сәйкес келетін тәуелділік.
Функционалдық тәуелділіктің мұндай анықтамасы пәндік облыстың барлық
реквизиттерінің өзара байланысын талдау кезінде өз алдына бөлек ақпараттық
объектіні көрсетеді.
Құрылымдық кілт болған жағдайда толық функционалдық тәуелділік ұғымы
енгізіледі.
Кілттік емес атрибуттардың толық функционалдық тәуелділігі әрбір
кілттік емес атрибут кілтпен функционалдық тәуелді, бірақ құрылымдық
кілттің ешқандайда бөлігінен функционалдық тәуелді болмайды деп
тұжырымдайды.
Қатынас екінші нормаланған формада бола алады, егер ол бірінші
нормаланған формада болса, және әрбір кілттік емес атрибут құрылымдық
кілттен толық функционалдық тәуелді.
Үшінші нормаланған форма.
Үшінші нормаланған форма ұғымы транзитивтік емес тәуелділік ұғымына
енгізіледі.
Транзитивтік тәуелділік байқалады сол жағдайда, егер екі сипаттаушы
реквизиттердің біреуі кілттен тәуелді болса, ал басқа сипаттаушы реквизит
бірінші сипаттаушы реквизиттен тәуелді болса.
Қатынас үшінші нормаланған формада бола алады, егер ол екінші
нормаланған формада болса, және әрбір кілттік емес атрибут алғашқы кілттен
транзитивтік емес тәуелділікте болса.
1.4 Мәліметтер қорының реляциялық моделі
Мәліметтер моделі дегеніміз - бұл мәліметтердің құрылымын,
мәліметтердің рұқсат етілген жүзеге асыруларын мәліметтерге қолданылатын
рұқсат етілген амалдарын анықтайтын ережелер.
Инфологиялық модель пәндік саланы мазмұндық деңгейде сипаттайды. Оны
жасау кезіндегі бірінші кезеңде пәндік пәндік салаға, шығарылатын
есептерге, пәндік салада жүретін оқиғалар мен процестерді бейнелейтін
құжаттар мен пайдаланушылар сұраныстарына талдау жүргізіледі. Бұл талдаудың
нәтижесі пәндік сала объектілерінің тізбегі, олардың қасиеттері мен
атрибуттарының тізімі, объектілер арасындағы байланыстарды анықтау және
пәндік саланың құрылымын диаграмма түрінде сипаттау болып табылады.
Атрибуттардың әрқайсысы үшін пәндік саланың қасиеттерімен анықталатын
олардың мүмкін мәндеріне қойылатын шектеулер көрсетіледі. Мұндай шектеулер
мәліметтердің тұтастығына қойылатын шектеулер деп аталады. Инфологиялыұ
модель жеке пайдаланушылардың талаптарын біртұтас жалпыланған кейіптеуге
біріктіреді. Сондықтан ЭЕМ жадында мәліметтерді кейіптеу ерекшеліктерін
ескермей жасалынады.
Концептуальды модель пәндік саланың объектілері мен байланыстарын
формальды деңгейде сипаттайды. Оны жасау екінші кезеңде жүргізіледі және
бірінші кезеңде алынған инфологиялық модельге сүйенеді. Жсау процесі
кезінде мәліметтер моделінің түрі таңдалады және оның элементтері
анықталады. Әрбір МҚБЖ модельдердің тек біреуін ғана қолдап жүргізеді.
Мәліметтер моделін таңдау мен МҚБЖ таңдау өзара тығыз байланысты.
Мәліметтердің ішкі немесе физикалық моделі тікелей машиналық
мәліметтерді орналастыру әдісін анықтайды, мәліметтерді бөліп таратуды,
кіру мүмкіндігі әдістері мен индекстеу тәсілдерін ескереді. Қазіргі заманғы
қолданбалы бағдарламалық құралдарда бұл ұйымдастыру деңгейі пайдаланушының
араласуынсыз автоматты түрде қамтамасыз етіледі. Пайдаланушы ереже бойынша
қолданбалы бағдарламалар мен әмбебап бағдарламалық құралдарда МҚБЖ
мәліметтерді ұйымдастыруға бағытталған кейіптеулерін қолданады.Сонымен
қатар, жобалаудың негізгі міндеті пәндік саланың инфологиялық моделін және
мәліметтер қорының концептуалдық моделін құрудан тұрады.
Реляциялық мәліметтер қорының анықтамасы
Реляциялық мәліметтер қоры МҚ-да сақталатын барлық ақпараттардан
тұратын қатынастар жиынтығы болады. Қатынастар деп объектілер арасындағы
немесе олардың қасиеттері арасындағы кез келген өз ара байланысты айтады.
Объектілер арасындағы, бір объектінің қасиеттері арасындағы және әр түрлі
объектілер қасиеттерінің арасындағы өз ара байланыстар болып бөлінеді.
Қатынастар өзінің атымен және осы қатынастар байланысқан
элементтермен, атрибуттар тізімімен беріледі:
қатынас аты(атрибуттар тізімі)
Қатынас аты қатынас элементтері арасындағы байланыстардың маңызын
түсіндіретіндей болып таңдалады.
Объектілердің немесе байланыстардың кейбір қасиеттерін сипаттау үшін
атрибуттар деп аталатын мәліметтердің қарапайым бөлінбейтін элементтері
қолданылады.
Атрибуттар атымен, типімен, мәнімен және басқа қасиеттерімен
сипатталады.
Атрибут аты - бұл мәліметтерді өңдеу процесіндегі атрибуттың шартты
белгіленуі. Ол бір қатынаста және сол қатынастың өзінде уникальды болуы
қажет.
Атрибуттың мәні - объектілер мен байланыстардың кейбір қасиеттерін
сипаттайтын шама.
Атрибуттар қатынастардағы мәліметтерді біріктіретін, мәндер класына
сәйкес келеді. Қатынастар атрибуттарының аттарының тізімі және олардың
сипаттамалары қатынас схемасы деп аталады.
Атрибуттар сипаттамалары қатынастың әрбір аргументі үшін мәндерді
енгізу облысымен беріледі.
Нақты кортеждің бір мәнді идентификациясы үшін қолданылатын атрибут
немесе атрибуттар жиыны қатынастың алғашқы кілті немесе жай кілт деп
аталады.
Мәліметтердің реляциялық моделі қазіргі уақытта кең таралымға ие болды
және барлық қазіргі МҚБЖ мәліметтердің осындай түрде берілуіне бағытталған.
Реляциялық модельді өз мәліметтерінде қамтитын (кесте түрінді)
мәліметтерді қарастырудың ерекше әдісі және олармен жұмыс және әрекет жасау
тәсілдері (байланыстар түрінде) ретінде бейнелеуге болады. Реляциялық
модель үш концептуалдық элементтің болуын жорамалдайды: құрылым, тұтастық
және мәліметтерді өңдеу, айта кететін жағдай, басқа көптеген реляциялық
емес модельдерде осы элементтерден тұрды. Бұл элементтерде кейінгі
түсіндірулер үшін қажет болатын арнайы ұғымдар бар, оларды қысқаша
түсіндіріп өтейік.
Кесте мәліметтердің тікелей сақтаушысы ретінде қарастырылады.
Реляциялық жүйелерде кестені қалыптасқан дәстүр бойынша қатынас деп атайды.
Кестенің жолын кортеж десе, бағанын артибут деп атайды. Оған қоса
артибуттардың бірегей атаулары (қатынас шеңберінде) бар. Кестедегі котежднр
саны кардинальды сан деп аталса, атрибуттар саны-дәреже деп аталады.
Қатынас үшін бірегей идентификатор қолданылады, яғни мәндері бір уақытта
бірдей болмайтын бір немесе бірнеше атрибуттар, мұндай идентификаторды
алғашқы кілт деп атайды. Домен дегеніміз осы немесе басқа атрибут үшін
мүмкін біртекті мәндердің жиынтығы болып табылады. Сонымен, домен ретінде
аталынған мәліметтер жиынтығын қарастыруға болады, бұл жиынтықтың құрамдас
бөліктері логикалық бөлінбейтін бірліктер (домен ретінде, мысалы, мекеменің
қызметкерлерінің фамилияларының тізімі бола алады, алайда кестеде барлық
фамилиялар болмауф да мүмкін) болып табылады.
Қатынас екі бөліктен - тақырыбы (аты) және мазмұнды бөліктен тұрады.
Тақырыбы атрибуттардың шектеулі жиынтығын, ал мазмұнды бөлік (қатынас
денесі) атрибут атының жұптары мен оның мәндерінің жиынтығын қамтиды.
Мысалы келесі суретте тақырыбында келтірілген KOD, NAME және SUMM,
атрибуттар болып табылады, ал SUMM-25000 немесе KOD-5216 қатынас денесінің
элементтері болып табылады (5-сурет).
KOD NAME SUMM
5216 Асанов Н.Д. 25000
5217 Даулетов М.М. 17000
5-сурет. KOD, NAME және SUMM атрибуттары
Реляциялық МҚ ұғымдарын түсіндіру кестесі
Реляциялық мәліметтер қорының (МҚ) басқа модельдерден ерекшелігі -
пайдаланушы қалай істеу керектігін емес, оған қандай мәліметтердің қажет
екендігін көрсетеді. Осы себепті реляциялық жүйелердегі МҚ бойынша орын
ауыстыру және навигация процестері автоматты түрде болады, бұл міндетті
МҚБЖ-да оптимизатор атқарады. Сонымен оптимизатор мәліметтердің қандай
кестеден таңдалып алынатынын, мұндай кестелерде ақпараттардың қаншалықты
көп екендігін, жазбалардың кестеде физикалық реті қандай екендігін және
олардың қалай топтасқандарын және т.б. анықтай білуі қажет.
Сонымен қатар, реляциялық МҚБЖ каталог қызметінде атқарады. Каталогта
МҚ құралған барлық объектілердің - кестелер, индекстер, триггер және т.б.
сипаттамалары сақталады. Бұл бүкіл жүйенің дұрыс жұмыс істеуіне өте қажет,
себебі оптимизатор өз жұмысында каталогта сақталынатын ақпаратты
пайдаланады. Каталогтың өзі де кестелер жиынтығы болып табылады, сондықтан
МҚБЖ ерекше әдістер мен тәсілдерге сүйенбей-ақ, дәстүрлі құралдарды
пайдалана алады.
Домендер мен қатынастар
Негізгі анықтамалар: домендер, қатынастар түрлері, предикаттар.
Қатынастардың бірқатар негізгі қасиеттері бар, оларды атап өтсек:
• жалпы жағдайда қатынаста екі бірдей кортеж болмайды. Бұл қатынастың
анықтамасының өзінен шығады, алайда кейбір МҚБЖ үшін кейбір жағдайларда бұл
қасиетті сақтамайды. Шындығында, қатынаста алғашқы кілт болғандықта, бірдей
кортеждердің болуы мүмкін емес;
• Кортеждер жоғарыдан төменге реттелмеген - қатынаста позициялық номер
ұғымы жоққа тән. Қатынаста ақпаратты жоғалтпай кортеждерді нәтижелі түрде
кез келген ретпен орналастыруға болады;
• атрибуттар солдан оңға қарай реттелмеген - қатынас тақырыптарындағы
атрибуттарды кез келген ретпен орналастыруға болады, бұл жағдайда
мәліметтер қорының тұтастығы бұзылмайды. Сондықтан атрибутқа қатысты
позициялық номер ұғымы да жоқ;
• атрибуттар мәндері логикалық бөлінбейтін бірліктерден тұрады, бұл
қасиет - мәндердің доменнен алынуының салдары болып табылады. Басқаша
айтқанда, қатынастар қайталаулар топтарын қамтымайды, яғни нормалданған
болып табылады.
Қатынастар
Реляциялық жүйелерде қатынастардың бірнеше түрі бар.
Аталынды - МҚБЖ жасау операторлары арқылы анықталатын айнымалы
қатынасты береді және пайдаланушы үшін ақпаратты ыңғайлы түрде бейнелеуге
қажет болып табылады.
Негізгі қатынас - МҚ-ның тікелей маңызды бөлігі болып табылады,
сондықтан жобалау кезінде оларға меншікті атау береді.
Туындаушы қатынас - МҚБЖ құралдарын пайдалану арқылы басқа қатынастар
көмегімен анықталатын қатынастар.
Бейнелеу - аталынды туындаушы қатынас болып табылады, оған қоса
бейнелеу МҚБЖ аталынды қатынастарға қолданылған операторлары көмегімен ғана
өрнектеледі, сондықтан олар МҚ -да физикалық түрде жоқ деуге болады.
Сұраныс нәтижесі - бұл мәліметтерді - нақты сұраныс нәтижесін қамтитын
аталымды туындаушы қатынас. МҚ сұраныс нәтижесі сақталмайды, тек
пайдаланушыға қажет болған уақытта ғана бар болады.
Сақталынатын қатынас - компьютер жадында физикалық қалыптасатын
қатынас. Сақталынатын қатынастарға көпшілік жағдайда негіздік қатынастар
жатады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, реляциялық МҚ өз ара байланысқан
қатынастар жиынтығы деп қарастыруға болады.
Бұл жағдайда байланыс дегеніміз - екі немесе бірнеше қатынастардың
ассоцациясы. Қатынастар арасында байланыстары жоқ МҚ өте қарапайым
құрылымды болады және толық мәнде реляциялық деп аталынбайды. Реляциялық МҚ-
ұйымдастыруға қатысатын негізгі талаптардың бірі - бір кортежді
басқалардың мәні бойынша іздеу мүмкіндігін қамтамасыз ету, ол үшін олардың
арасында байланысты орнату керек. Ал нақты ақпараттық жүйелерде көбінесе
мыңдаған кортеждер болатындықтан, теория жүзінде олардың арасында
миллионнан аса байланыс орнатылуы мүмкін. Байланыстардың осыншама көптігі
МҚ- ң реляциялық моделінің күрделілігін анықтайды.
2 БАҒДАРЛАМА ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРЫЛЫМДАР.
2.1 Delphi – де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері
Локалдік мәліметтер қорында мәліметтер қоры клиент машинасында, ал файл
– сервер мәліметтер қорында мәліметтер қоры файл – серверде болады.
Локалдік вариантта мәліметтермен жұмыс істеу бір пайдаланушы режимінде
болады. Бұл вариант корпоративтік жұмыста іс жүзінде кездеспейді, себебі
бір мезгілде мәліметтермен жұмыс істеп отырған пайдаланушы саны мен
мәліметтер қоры қөшірмесінің саны тең болатындай бірнеше мәліметтер қор
қөшірмесінің құрамын синхрондау қиын.
Файл – сервер мәліметтер қорында мәліметтер желілік файл – серверде
орналасады, ол бір мезгілде бірнеше пайдаланушы жұмыс істей алады,
сондықтан мұндай мәліметтер қорында қөп пайдаланушы режимінде пайдалануы
мүмкін. Мәліметтер қорында ғы мәліметтердің жалғыз ғана сақталады, әрбір
клиент әр уақыт мезетінде осы мәліметтердің локалдік қөшірмесімен жұмыс
істейді, мәліметтерді басқару түгелімен клиент бағдарламасына
жүктеледі.Олар әрбір клиент орнындағы мәліметтердің локалдік қөшірмесін
негізгі мәліметтер қоры құрамымен синхрондауды жүргізуі тиіс.
Екеуінде де BDE клиент машинасында болады, және бағдарламамен бірігіп
локалдік мәліметтер қорын басқару жүйесін құрады, мұнда қөшірме саны мен
пайдаланушы саны тең болады.Бұл жүйеде қашықтағы орналасқан компьютерлермен
INTERNET желісіне шығуға болады. BDE локалдік және клиент – серверлік
мәліметтер қорын төмендегідей пайдалануды қамтамасыз ететін PLL- библиотека
жиынын білдіреді. Ол Delphi – де жазылған мәліметтер қорымен жұмыс істеу
үшін қолданылатын қосымшаларды пайдаланатын әрбір компьютерге қондырылады.
Клиент – серверлік мәліметтер қоры. Клиент – сервер архитектурасында
BDE мен мәліметтер қоры арасында мәліметтер қор сервері (арнайы бағдарлама,
мәліметтер қоры басқарады) – деген маңызды аралық звено пайда болады.
Клиент – серверге реляциялық мәліметтер қоры (бір – бірімен байланысы
бар кестелерден тұратын мәліметтер қоры) үшін өндірістін стандарт болатын
SQL(Structured Query Language – құрылымдық сұраныс тілі) сұраныс тілінде
сұраныс құрады. SQL сервер сұраныс интерпретациясын қамтамасыз етеді, оны
орындайды, нәтижесін құрады және оны клиентке жібереді. Мұнда клиент
компьютері сұранысты физикалық орындауға қатыспайды, ол тек қана сұранысты
мәліметтер қоры серверіне жібереді және нәтижені алады, содан кейін оны
керекті түрге келтіреді және пайдаланушыға береді. Клиенттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі уақытта біздің қоғам ақпараттық ағынның күрт өсуімен
сипатталатын заманда өмір сүреді. Бұл тек экономикалық салаға ғана емес,
сонымен бірге әлеуметтік салаға да қатысты. Ақпарат көлемінің ең көп өсуі
өндіріс, сауда, қаржылық-банктік, салық салу салаларында байқалды.
Өндірісте ақпарат көлемінің өсуі өндіріс көлемінің ұлғаюымен, шығаратын
өнімнің, қолданылатын материалдардың, технологиялық жабдықтардың
күрделенуімен, экономикалық объекттердің сыртқы және ішкі байланыстарының
кеңеюімен тікелей байланысты. Нарықтық қарым-қатынастар ақпараттың дер
кезділігі, анықтығы, толықтығы сияқты қасиеттеріне жоғары талаптар қояды.
Қоғамдық өмірде ақпараттың ролі күрт өзгерді. Ақпараттың өзгерту, анықтау
қасиеті пайда болды. Информатика өнеркәсібінің құрылуы және ақпараттық
өнімнің тауарға айналуы қоғамның терең әлеуметтік өзгерістеріне әкеліп, оны
өндірістік қоғамнан ақпараттық қоғамға айналдырды. Ақпарат - қоғам өмірінің
барлық жақтарын, материалдық өндірістен бастап, әлеуметтік салаға дейін
қамтыды. Сапасы жағынан адам іс-әрекетінің ақпараттық процестері жаңа
қызмет көрсетуі дербес электрондық есептеуіш техникасын пайдалануымен,
телекоммуникация жүйелерін пайдалануымен, ЭЕМ желілерінің құрылуымен
байланысты. Бұған байланысты мемлекет деңгейіндегі қоғам бірқатар
ақпараттандыру мәселелерін шешуі қажет. Олардың ең маңыздыларының шешу
жолдары Қазақстан республикасының Президентінің (“Ақпараттандыру
саласындағы мемлекеттік саясаты туралы”) бұйрығында ұйымдық, экономикалық
және заңдық шаралар жиынтығымен анықталған. Бұл құжаттың негізгі ережелерін
қарастырайық:
- Қызметтің әр түрлі салаларында халыққа жаппай ақпараттық қызмет көрсету
жүйелерін құру және пайдалану.
- Ақпараттандыру инфрақұрылымының негізгі компоненттерінің құрылуы және
дамуы.
- Халықты ақпараттық мәдениетпен, компьютерлік сауаттылықпен қамтамасыз
ету.
Дипломдық жобаның негізгі мақсаты кез-келген уақытта қажет
ақпараттарды тез жүйелейтін бағдарламалық жабдықты құру болып табылады.
Сонымен бірге құрылған бағдарлама пайдаланушыға түсінікті және ыңғайлы
түрде берілуі қажет.
Дипломдық жұмыс Мекен-жай кітапшасы бағдарламалық өнімі Delphi 6
интегралдық ортасында жазылды және мәліметтер қорын басқару жүйесі ретінде
Poradox-та қолданылды.
Мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox ақпаратты сақтау және өңдеу
үшін қолданылады. Қолдану шеңбері әртүрлі: жұмыс тобы деңгейі жүйесінен
бастап үлкен өндіріс деңгейіндегі жүйеге дейін. Мәліметтер қорын басқару
жүйесі Poradox реляциялық мәліметтер қоры болып саналады және де оны
пайдалану жаңадан бастаған пайдаланушыға да, сондай-ақ маманға да қолайлы.
Қазіргі кезде Delphi корпоративтік қолдану үшін қолданылатын
мәліметтер қоры қосымшасын құруда бірден-бір кеңінен таратылған құрылғы
болып есептелінеді. Бұл тіл визуалды бағдарламалау ортасы, бағдарламалауға
тиімді және қолайлы. Оның көмегімен әртүрлі клиенттік орындарға арналған
тиімді (өнімділігі жоғарғы және салыстырмалы көп емес сиымдылығы)
бағдарламалық өнімдер құруға болады.
Дипломдық жұмыстың бірінші тарауында автоматтандырылған ақпараттық
жүйелер және оның классификациясы туралы жазылды.
Екінші тарау мәліметтер қорын басқару жүйесі Poradox және Delphi
бағдарламалау ортасы туралы мағлұмат беруге арналған.
Үшінші тарауда есептің қойылымы, бағдарламаны жазу жолдары және
пайдаланушыға арналған нұсқау көрсетілген.
1 АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН АҚПАРАТТЫҚ ЖҮЙЕ
1.1 ДЭЕМ негізінде жұмыс орнының жағдайы және дамуы
Электрониканың дамуы есептеуіш машиналардың жаңа класының. Дербес ЭЕМ-
нің пайда болуына әкелді. Дербес ЭЕМ-ң негізгі ерекшелігі оның төмен
бағасы жєне сонымен қатар жоғары сапалылығы. Мысалы, 60-шы жылдардың
басындағы үлкен ЭЕМ-дің шығарылуының, 70-ші жылдардың басындағы кіші ЭЕМ-
дің жєне 80-ші жылдардағы Дербес ЭЕМ-дің шығарылу сұранысының жоғарылығы
бір-бірімен шамалас. Қазіргі кезде Дербес ЭЕМ-ң төмен бағасы, сенімділігі
адам тұрмыс тіршілігінің қалып күйіне арналған.
Мұндай облыстарға Дербес ЭЕМ қолданылатын ұжымдық тұрмыста жатады (1-
сурет)
1-сурет. Дербес ЭЕМ-нің жалпы схемасы:
1-микропроцессор, 2-негізгі жады, 3-сыртқы жады, 4-дисплей,
5-клавиатура, 6-басып шығару құрылғысы, 7-жүйелік магистраль.
ЭЕМ-нің қолданылуы:
- мамандардың информацияны өңдеумен байланысты еңбек сапасын өсіруге
шынымен мүмкіндік берді. Бұл аспект ерекше көзге түсерліктей, өйткені осы
уақытқа дейін басқару еңбегі сапасының жоғарылығы өте жай қадаммен өсіп
келді. Осылайша ол соңғы 30 жыл ішінде 2-3 есе өсті, ал сонымен қатар
өнеркәсіпте 14-15 есе өсті. Қазіргі уақытта әртүлі салалар мамандарының
басқару және ой еңбегінің интенсификациясы үшін ДЭЕМ-нің негізінде
функционалданатын АЖО өте кең көлемде өңделіп дамып келеді.
- экономикалық қызметтердің жұмысшыларының АЖО-ның негізгі құраушы
элементтерін, басқару тұрмысын жєне т.б. олардың қолданылуының жєне
дамуының перспективалары. 1-суретте АЖО-ң техникалық негізін құрайтын ДЭЕМ-
нің жалпы схемасы көрсетілген.
- Дербес ЭЕМ-нің негізгі құрылғысы программа құрамындағы әртүрлі
операциялардың орындалуын қамтамасыз ететін микропроцессор болып табылады.
Қазіргі уақытта ең кең көлемде таралған 32-разрядты процессорлар, бірақ көп
кешікпей олардың орнына 64-разрядты процессорлар келеді. Разрядтылық елілік
кодтағы жұмысшы сөзінің ұзындығын білдіреді. Микропроцессорлар
разрядтылығынан басқа тактілік жиілігімен де ерекшеленеді. Тактілік жиілік
пен разрядтылық неғұрлым үлкен болса, соғұрлым процессордың сапасыжоғары
болады. Бір секундта ондаған миллиондаған операцияларды орындау Дербес ЭЕМ
үшін қалапты нәрсе.
Дербес ЭЕМ-нің жұмыс істеу шапшаңдығы сонымен қатар жұмыс істейтін
жадының көлеміне де байланысты. Жады негізгі және сыртқы болып бөлінеді.
Негізгі жады 2 компоненттен тұрады: тұрақты есте сақтау құрылғысы(ROM
немесе ПЗУ) және жедел есте сақтау құрылғысы (RAM немесе ОЗУ) ЖЕҚ - да
программаның динамикалық информациясы және өңделетін мәліметтер сақталады.
Компьютерді сөндіргенде ЖЕҚ құрамындағы барлық информация өшіріліп қалады.
ТЕҚ-сы ЖЕҚ-ға қарағанда кішірек, онда информация ұзаққа сақталады және оны
өзгерту мүмкін емес, немесе оны арнайы құрылғылардың көмегімен өзгертуге
болады (ТЕҚ-прогматтары). Сыртқы есте сақтау құрылғылары (СЕҚ) сонымен
қатар әр түрлі типті болады. Сызықтық жинағыштар информацияны магниттік
таспаға жазу үшін қолданылады. Қазіргі кезде бірнеше гигабайтқа дейін
информацияны сақтай алады (1гб=1024мгб). Бұл құрылғылар ертеректе шыққанына
қарамастан, олар әлі де кең көлемде қолданылады, оның ең басты себебі
көлемінің үлкендігі, олар информацияны резервті түрде көшіруге және ұзақ
уақыт сақтауға арналған. Дисктік жинағыштар да қазіргі кезде кең таралған.
Оларды бірнеше топтарға бөліп тастауға болады:
а) иілгіш дисктегі жинағыштар (флоппи дисктегі) дискеталар
салыстырмалы түрде сыйымдылығының өте төмен болуына қарамастан, бағасының
арзандығына байланысты кең таралған.
б) Қатты дискідегі жинағыштар (винчестер) олар иілгіш дискілер секілді
көп қолданылады, бірақ қатты дискілердің мәліметтерді жіберу жылдамдығы
күшті және сыйымдылығы жоғары винчестер бағасы түсіп келеді, ал жылдамдығы
сенімділігі және сыйымдылығы өсуде. Бұл айтылғандардың барлығы қазіргі кез-
келген ДЭЕМ-нің ең басты атрибуты болып табылады.
в) Лазерлік дисктегі жинағыштар да осы уақытта жақсы таралып келеді.
(CD-ROM) өзінің кемшіліктеріне байланысты CD-ROM информацияны сақтау
орнының үлкендігіне байланысты информацияны сақтау құрылғысы ретінде оның
алатын орны ерекше (700 мгб).
г) Қазіргі кезде көп қолданыс таппаған басқа да көптеген СЕҚ да бар.
(Магнитті - оптикалық дисктер Бернулли дисктері, WORM-дисктері, Mobile
дисктері және т.б.). Кейбір жинағыштар (перфоленталар, перфокарталар,
магниттік барабандар және т.б.). Қазіргі уақытта ескіріп қалған және соңғы
ДЭЕМ-де олар мүлдем қолданылмайды.
- Дисплей информацияны қарауға арналған негізгі құрылғы. Ол экранның
өлшемімен сипатталады.
- Клавиатура (пернетақта) информацияны енгізуге арналған негізгі
құрылғы. Сонымен бірге оператордың жұмысын жеңілдететін қосымша құрылғылар
да бар. Олар тышқан және т.б. Информацияны енгізу үшін сонымен қатар сканер
де қолданылады. Информацияны қабылдау және талдау құрылғылары мен бейнені
(сақтау) қабылдау құрылғыларының болашағы өте үлкен.
- Дербес ЭЕМ-нің барлық құрылғылары жүйелік магистраль арқылы қатынас
жасай алады. Бірақ информация әуелі СЕҚ-ның ЖЕҚ-ның жазылып, содан кейін
процессор оған ену мүмкіндігін ала алады. Дербес ЭЕМ-ді қолданудың ең
тиімді формасы ол Дербес ЭЕМ-ның негізінде нақты АЖО-ң мамандарын
ұйымдастыру, бұл әдіс адам мен машинаның арасындағы қатынастардың
психологиялық қабынуларын жоғалтады.
АЖО келесі сұрақтарға жауап беру керек:
- Маманның информациялық есептік сұраныстарын қанағаттандырады.
- Жауаптың минимальды уақытты ал сұраныстар қолданушынікі.
- Қолданушы дайындау деңгейіне және оның профессионалды сұрауларына
бейімделу.
- АЖО-да жұмысты тез қабылдау, көмек берудің қарапайымдылығы және
сенімділігі.
- Қолданушыға шыдамдылықпен қарау.
- Қолданушыны тез оқытып-үйрету мүмкіндігі.
- Есептеуіш желінің құрамындағы жұмыстың мүмкіндігі. АЖО-ның
жалпыланған схемасы 2-суретте көрсетілген.
Жалпы программалық қамсыздандыру (ПҚ) есептеуіш техниканың
функционерленуін және жаңа программалардың қосылуын және өңделуін
қамтамасыздандырады. АЖО-ның профессионалды бағытталуы ПҚ-ның
функциональдық бөлігімен анықталады. (ФПҚ) дәл осы жерде нақты маманға
бағыт анықталады, айқындалған пәндік облыстардың есептері шешіледі. ФПҚ-ды
өңдеу барысында үлкен көңіл "адам-машина" қатынасын ұйымдастыру сұрақтарына
аударылады. Қолданушы ЭЕМ-мен жұмыс жасағанда өз ісінің қажетті, шынайы
екендігін сезіну керек. Әйтпесе, адамдар жұмысына деген жағымсыз сезімдер
пайда болуы мүмкін.
Диалогты жүйелерді талдау осы диалогты ұйымдастырушыларының көзқарасы
бойынша оларды мынадай түрлерге бөлуге болады:
• Командалық тілі бар жүйелер.
• "Адам объектілер әлемінде".
• "Меню" формасындағы диалог.
Қолданбалы желілерді командалық тілді қолдану мини және микро ЭЕМ үшін
интерпретатор командаларын құру идеяларын көшіру. Оның негізгі ерекшелігі
құрылуының қарапайымдылығы мен жүзеге асырылуына, ал кемшілігі:
командаларының олардың параметрлерін еске сақтау, қате енгізулерді
қайталау, командаларға әр түрлі деңгейде ену мүмкіндігін шектеу және т.б.
Осылайша қолданушы жүйелерде қарым-қатынас тілін меңгеруге тиіс.
"Меню" негізгі менюіндегі форманы диалогы қолданушыға көптеген
альтернативті әрекеттерді ұсынады. Ол ішінен өзіне ең керегі таңдап ала
алады. Қазіргі кезде ең көп таралған қолданушылар интерфейсі онда барлық
жұмыс орны үш бөлікке бөлінеді (объектке). Біріншісі (жоғарыда орналасқан
жол) немесе мәзір жолағы деп аталады. Оның көмегімен қолданушы "қаңқа"
программаларын құрайтын әр түрлі мәзірлерді жүргізе алады, олардың
жәрдемімен басқа объектілерге ену мүмкіндігін алуға болады. Екінші бөлігі
(төменгі жақта немесе кейбір кішігірім программалардың болмауы да мүмкін)
қалып-күй қатары деп аталады. Оның көмегімен өте жиі шақырылатын объекттер
немесе ағымдағы информация көріну мүмкін. Үшінші бөлігі жұмыс беті (стол
беті) деп аталады, ол ең үлкен бөлігі. Мұнда мәзірде немесе қалып-күй
қатарынан шақырылатын командалардың көбісі шақырыла алады. Адам мен
машинаның арасында мұндай диалог орнату өте қолайлы болып табылады және ол
өте жиі қолданылады. Кез-келген жағдайда ол СИА стандартына сәйкес болуы
керек.
Енді АЖО-ны өңдеу үшін қолданылатын 2 подходты қарастырайық.
1) функционалдық қарапайым функциялардың автоматтандырылуы:
Функционалдық ПҚ-ны нақты қолдану шарттарына қалай бейімделетіндігін
қарастырайық,сол сияқты АЖО-ның әр түрлі мамандықтарының негізінде базалық
болып табылатын программаық жабдықтарды атап өткен жөн.
Ең бірінші болып техникалық жеке тұлға еңбегін автоматтандыру үшін
қолданатын программалық жабдықтар пайда болады. Бұған ең қарапайым мысал
текссік редакторлар (процессорлар). Олар информацияны тез арада енгізуге,
оны редакциялауға, қателерін іздеуге жіне мәтінді басып шығаруға дайындауға
мүмкіндік береді. Тексттік редактрлерде қолдану басып шығарушылардың
еңбегінің сапасын неғұрлым жоғарылатады.
Мамандарға әр түрлі құжаттарды дайындауға мәліметтерді табу үшін үлкен
көлемді информациялармен жұмыс істеуге тура келеді. Осы тектес жұмыстарды
атқару үшін, яғни бұл жұмысты жеңілдету үшін арнайы МҚБЖ пайда болады(СУБД:
DBASE, RBASE, ORACLE және т. б.). МҚБЖ өте үлкен көлемді информацияларды
сақтауға және ең қолайлы қажет мәліметтерді дер кезінде табуға мүмкіндік
береді. Мысалы, картотекамен жұмыс жасағанда қажетті информацияны табу үшін
өте үлкен мәліметтер архивін үзу керек, өйткені кейбір карточкалар
дұрысемес ретпен сұрыпталған. Ал МҚБЖ бұл әрекетті санаулы секундтар ішінде
орындай алады.
Мамандардың көпшілігі сонымен бірге әртүрлі таблицалармен жұмыс
жасайды, өйткені қазір көп жағдайда экономикалық информациялар кестелік
құжат түрінде көрсетіледі. КЭТ (ҮЭК) (үлкен форматты электрондық кестелер)
осндай құжаттарды дайындауға көмектеседі. Қорытындылық немесе аралық
мәліметтерді тез арада енгізіп, кейбір өзгертулерді пайда болған жағдайда
автоматты түрде енгізіп отырады.
Көптеген мекемелерде ұйымдардың тұрмысын координациялау және бақылау
үшін арналған программалық жабдықтардың АЖО-ның рөлі ерекше. Мұнда барлыќ
басќару тұрмысы бір процесс жиынтығы болып есептеледі, олардың әрќайсысының
басталу және біту мерзімі бар. Әр жұмысшының тұрмыстыќ іс-әрекеті
басќалармен тығыз байланыста, осылайша жұмыстың аяќталу уаќытын еске салып
тұрады.
Мекемелік тұрмыста үлкен орынды мєліметтердің оперативті алмасуы
алады, ол яғни, басќарушының 95%-ға дейінгі, ал маманның 53%-ға дейінгі
уаќытын алады. Осыған байланысты электрондыќ почта типті программалыќ
жабдыќтары кең тараған. Оларды ќолдану бізге үлкен мүмкіндіктер туғызады:
мекеменің ішінде ќұжатарды тарату, жіберу, әртүрлі жұмыс орындарынан
хабарламаларды алу жєне оларды өңдеу, мамандардың жиналыстарын өткізу жєне
т. б. Мәліметтердің алмасу проблемасы есептеу желісінің ќұрмындағы АЖО-ы
ұйымдастыру жұмысымен тығыз байланысты.
Ќазіргі уаќытта тексттік редакторлар, кестелер, графиктік
редакторларды өзіне сыйдыратын бөліктенген пакеттерге үлкен сұраныс бар.
МҚБЖ көбінесе информацияны саќтау үшін қолданылады жєне олар осы типті
мєліметтерді бір бүтіндей етіп саќтайды. Қазір информацияның екі басќа
түрінің шапшаң дамуы жүріп жатыр (дыбыстық жєне видео информация). Олар
үшін өздеріне ғана тєн редакторлары құрылған, мүмкін алдағы уақытта
информацияның бұл түрлері көптеген МҚ-ң ажырамас бөлігі болып кетер.
Қазіргі ФПК қажеттіліктердің барлығын қанағаттандырса, кейбір кемшіліктерін
көруге болады. Сондықтан да ПК-ға жаңа өңдеулер мен өзгертулер енгізу өте
қолайлы болар еді. АЖО-да жаңа программалық құралдарды өңдеу екі
бағыттажүреді: ПК-ң мамандандырылуы мен жаңа мамандыќтар үшін жаңа
программалыќ ќамсыз дандыруын құру. Ќазіргі уаќыта АЖО-ны ќұруға бағыт
байќалады.
Ол келесі түрде сипатталады:
• шешілетін мәселелер есебі.
• басќа жұмысшылармен өзара іс-әрекет.
• профессионалды әдеттер мен бағыттарды есептеу.
• тек ФПЌ емес, арнайы техникалыќ ќұрылғыларда да өңдеу (тышќан, желі,
телефон номерлерін автоматы түрде алу және т.б.).
АЖО-мен мамандарды жабдықтау мекеме жұмысшыларының еңбек сапасын
көтеруге, экономикалыќ информацияны өңдеу жылдамдығын көтеруге мүмкіндік
береді.
1.2 Жұмыс орнын автоматтандыру принциптері мен оған қойылатын талаптар
Жұмыс орнын автоматтандыру саласы мамандарының айтуы анықтамасы
бойынша кіші кәсіптік-бағыттаушы есептеуіш техника деп, мамандардың жұмыс
орнында орналасқан және олардың жұмысын автоматтандыруға арналған жабдықты
айтады. Әрбір объектінің автоматтандырылған жұмыс орнын басқару бекітілген
міндеттеріне сай қарастырылуы керек. Дегенмен, автоматтандырылған жұмыс
орнын жасаудың жалпы принциптері: жүйелілік, икемділік, орнықтылық,
тиімділік - әрқашан орындалуы керек. Автоматтандырылған жұмыс орнының
басқарылуы жүйелілік принципі құрылымы белгіленген міндетіне сәйкес
анықталатын жүйе ретінде қарастырылуы керек.
Икемділік принципі - қандайда бір модуль арқылы құрылатын жүйе ішінде
барлық жүйелерді қайта құру және олардың элементтерін бір үлгіге салу
мүмкіншілігі.
Орнықтылық принципі - жұмыс орынын автоматтандыру жүйесі мүмкін
болатын ішкі және сыртқы әсер ететін себептерге байланыссыз негізгі
қызметтерді орындау керек.
Тиімділік принципі - жүйені жасауға және оны пайдалануға кеткен
шығынға қатысты жұмыс орынын автоматтандыру жоғарыда келтірілген
принциптерін іске асуын интегралды түрде қарастыру.
Жұмыс орынын автоматтандыруға қойылатын талаптар төмендегідей:
- мамандардың ақпараттық және есептеу талабын уақытында қанағаттандыру;
- автоматтандыру уақытты ұту қажеттілігінен туындайтындықтан қолданушының
сұранысына аз уақыт ішінде жауап беру;
- пайдаланушының дайындалу деңгейіне және оның профессионалдық сұранысына
байланысты келтіру(адаптация);
- автоматтандырылған жұмыс орынының функцияларын үйренудің
қарапайымдылығы, сенімділігі;
- пайдаланушыға байланыс бойынша шыдамдылықты қамтамасыз ету;
- пайдаланушының тез үйренуінің маңыздылығы;
есептеуіш желі құрамында жұмыс істеуінің маңыздылығы.
Қазіргі уақытта әртүрлі мамандық саласында ойлауды және еңбекті
басқаруды интенсивтендіру жасалып, дербес компьютер негізінде жұмыс
істейтін автоматтандырылған жұмыс орныны кең ауқымда таралуда.
Автоматтандырылған жұмыс орнының техникалық негізі болатын дербес
компьютердің жалпы схемасын келесідей келтіруге болады.
Автоматтандырылған жұмыс орнының мамандық бағдары программалық
қамсыздандырудың функционалды бөлігімен анықталады. Аймақтың анықталған
пәндік есептерін шешу қамтамасыз етіледі. Функционалдық программалық
қамсыздандыруда көбінесе адам-машина деген сұраққа көңіл бөлінеді.
Қолданушы компьютерде өзін-өзі керекті және пайдалы нақты нақты жұмыс істеп
жатырмын деп сезінсе, жұмыс істеу қызықты және тартымды болады. Кері
жағдайда келеңсіз жағдайға ұшыратуы мүмкін, жаман әсерде қалдыруы мүмкін.
АЖО индивидуальді, толық және ұжымдық болады. ЭЕМ жүйесінің нәтижелі
қызмет етуі үшін толық және ұжымдық АЖО-ларға қолданылатын мамандарға
(ұжымға) АЖО жұмысын ұйымдастыруға талапты қатаңдату керек және бұндай
жүйедегі әкімшіліктендіру функцияларын нақты анықтау керек. Адам-машина
болып табылатын АЖО жүйесі ашық, икемді, тұрақты даму мен жетілдіруге
икемдену керек. Ондай жүйеде мыналар қамтамасыз етілуі қажет:
• Мамандардың мәліметті өңдеудің машиналық құралдарына максималды
жақындығы;
• Диалогты режимде жұмыс істеуі;
• Эргономика талаптарына сәйкес АЖО-ның қамсыздануы;
• Компьютердің жоғарғы өнімділігі;
• Күрделі процесстерді максималды автоматтандыру;
• Мамандардың шығармашылық белсенділігін ынталандыратын еңбек
талаптарының моральді қанағаттануы;
• Мамандардың өз бетінше оқу мүмкіндігі.
АЖО-да шешілетін мәселелерді мәліметті және есептегіш деп бөлуге
болады. Мәліметтік мәселелерге кодтау, сұрыпталу, жинау, құрылымдық ұйым,
дұрыстау, сақтау, іздеу және мәліметті беру. Көп жағдайларда мәліметтік
мәселелерде арифметикалық және мәтіндік сипат пен қатынастың оңай есепті
және логикалық процедуралары болады. Олар негізінен күрделі болады және
маман жұмыс уақытының үлкен бөлігін алады.
Есептегіш мәселелерді қалаптастырылатын және қалыптаспайтын болып
екіге ажыратылады. Қалыптастырылатын мәселелер формальдік алгоритмдер
негізінде шешіледі және екі топқа бөлінеді: тікелей есептеу мәселелері және
математикалық үлгі негізіндегі мәселелер. Тікелей есептеу мәселелері
қарапайым алгоритм көмегімен шешіледі. Ал күрделі мәселелерге әртүрлі
математикалық есептерді пайдалану керек.
1.3 Мәліметтер қорының жалпы құрылымы
Мәліметтер қоры дегеніміз - бұл алдымен кестелер жиынтығы. Мәліметтер
қорына процедуралар және объектілер кіреді.
Кестені қандай да бір жиын атрибуттары бар екі өлшемді кесте ретінде
елестетуге болады. Кестенің аты идентификатор болады, ол арқылы оған
сілтеме жүреді. Кестенің бағандары сол немесе басқа объектілердің
характеристикаларына сәйкес келеді, яғни өрістерге сәйкес келеді. Әрбір
өріс сақталған мәліметтердің аты мен типі арқылы сипатталады. Өрістің аты -
идентификатор. Ол әр түрлі программадағы мәліметтерді манипуляциялау үшін
қолданылады. Өрістің аты латын әрпімен жазылады. Өрістің типі мәліметтер
өрісінде сақталғандардың типін сипаттайды.Ол жол, сан, үлкен тексттер, әр
түрлі кескіндер болуы мүмкін.
Әрбір кестенің жолы берілген кестеде сипатталған объектілердің
біреуіне сәйкес келеді, оны жазба деп атайды және оның құрамына берілген
объектіні сипаттайтын барлық өрістердің мәні кіреді. Мәліметтер қорын
құрған кезде информациялардың қарама-қайшылықсыз болуын қамтамасыз ету
маңызды. Әдетте бұл әрбір жазбаның қайталанбауын қамтамасыз ететін кілттік
өрісті енгізумен іске асады. Кілттік өріс бір немесе бірнеше болуы мүмкін.
Өрістердің мәнін қолданушы өзі енгізеді және ол мәліметтер қорында
сақталады. Бұл өрістерден басқа кейбір жүйелерде есептелінетін өрістерді
енгізуге болады. Мұндай өрістердің мәнін қолданушы енгізбейді, ол автоматты
түрде басқа жазба өрістерінің мәні негізінде есептелінеді.
Кестемен жұмыс кезінде қолданушы немесе программа курсормен
жазбалардың бойымен жылжитын сияқты. Әрбір уақыт мезгілінде ағымдағы жазба
бар және онымен жұмыс жасалады. Мәліметтер қорын құратын және оларға
сұрауды өңдейтін мәліметтер қорын басқару жүйесі МҚБЖ. Дербес МҚБЖ бір
компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды қамтамасыз етеді. Жеке
МҚБЖ - Paradox, dBase, Access, FoxPro.
Мәліметтер қоры - қоғамның қандай да бір саласындағы немесе оның
бөліміндегі нақты объектілер туралы мәліметтер жиынтығы.
Комплекстік мәліметтер қорын бірнеше әдістермен құруға болады:
• Программалаудың алгоритмдік тілдері - Паскаль, Бейсик.
• Программалау ортасының көмегімен - Visual Basic, Delphi.
• Мәліметтер қорын басқару жүйесі деп аталатын арнайы программалық
жабдық көмегімен - Access, FoxPro.
Дербес МҚБЖ бір компьютерде орындалатын жеке мәліметтер қорын құруды
қамтамасыз етеді. Жеке МҚБЖ - Paradox, dBase, Access, FoxPro. Жалпы МҚБЖ
“Клиент - Сервер” архитектурасымен жұмыс істейтін информациялық жүйелерді
құруды қамтамасыз етеді. Мысалы Oracle, Ms Sol,Interbase.
Мәліметтер қорын басқару жүйесінің тілдік құрылғыларының құрамына
мыналар жатады (3-сурет):
• Мәліметтерді сипаттау тілі - мәліметтердің логикалық құрылымын
сипаттауға арналған.
• Мәліметтерді игеру тілі - мәліметтерді енгізу, таңдау, модификациялау
операцияларын орындайды.
• SQL - құрылымды программалау сұраулар тілі, мәліметтер құрылымын
басқаруға, игеруге және қашықтықтағы мәліметтер қорына енуге арналған
стандартты құрылғы.
3-сурет. Мәліметтер қорын (МҚ) өңдеу кезеңдерінің схемасы
Мәліметтер қоры төмендегідей талаптарды қанағаттандырады:
1. Мәліметтер тәуелсіздігі - бұл принципті екі жақты анықтауға болады.
а) Мәліметтер өзгертілгенде осы мәліметтерге қолданылған программа
өзгертілуі міндетті емес.
ә) Мәліметтер қорымен жұмыс жасайтын барлық программа басқа
программадағы өзгертулерден оқшауланған болуы тиіс.
2. Мәліметтер қорында мәліметтер мүмкіндігінше қайталанбауы тиіс, яғни
артық мәлімет болмайтындай етіп, сақтауды ұйымдастыру.
3. Жан -жақты байланысты орнату және қолдау. Мұндай байланыстар қандай
да бір файлды әр түрлі қолданбалы программалардан шақыруды ұйымдастырады.
4. Үзіліссіз дамытылуы, яғни, барлық уақытта мәліметтер өзгертіліп
және кеңейтіліп отыру мүмкіндігі бар.
5. Мейлінше аз шығындану, яғни жадыдан көп орын алмау.
Мәліметтер қоры негізінде үш белгісі бойынша жіктеледі.
Бірінші белгісі - сақталынған информацияның сипатына қарай мәліметтер
қоры фактографиялық және құжаттық болып бөлінеді. Фактографиялық мәліметтер
қоры қатаң анықталған пішімде ұсынылған, жазылған объектілердің қысқаша
мәліметтерінен тұрады. Мысалы, кітапханадағы кітаптар қорының мәліметтер
қорында әрбір кітап туралы деректер библиографиялық түрде сақталады:
шығарылған жылы, авторы және т.б. Кітаптың мәтіні мәліметтер қорында
сақталмайды. Яғни,фактографиялық мәліметтер қоры - картотекалар.
Құжаттың мәліметтер қоры әр түрлі типтегі: мәтіндік, графикалық,
дыбыстық, мультимедиалық кең көлемдегі информациялардан тұрады. Мысалы,
заңдық актілердің құжаттық мәліметтер қоры - бұл архив.
Екінші белгісі - информацияларды сақтау әдісі бойынша мәліметтер қоры
орталықтандырылған мәліметтер қорында барлық информациялар бір компьютерде
сақталады. Бөліктелген мәліметтер қоры компьютердің жергілікті және ауқымды
желілерінде қолданылады және информацияның әрбір бөліктері бөлек
компьютерлерде сақталуы мүмкін.
Үшінші белгісі - информацияны ұйымдастыру құрылымы реляциялық,
иерархиялық және желілік болып бөлінеді.
Реляциялық мәліметтер моделі
Қорда мәліметтерді ұйымдастырудың бірнеше модельдері бар: иерархиялық,
топтық, реляциялық және обьектілі - бағытталған. Соның ішінде көп
қолданылатыны - реляциялық.
Реляциялық мәліметтер қоры өзінің атын relation (қатынас) ағылшын
сөзінен алынған, 1970 жылы IBM фирмасының қызметкері Эдтар Кодд ұсынған.
Реляциялық мәліметтер қоры - ол қатынаспен байланысқан кестелер жиыны.
Реляциялық мәліметтер моделінің артықшылығы құрылысының қарапайымдылығы мен
үйлесімділігі. Сонымен қатар, оны компьютерде пайдалану өте ыңғайлы. Дербес
компьютерге арналған мәліметтер қорының көпшілігі реляциялық болып
табылады.
Қазіргі кезде РМҚБЖ - інде қолдану әдістемелеріне сәйкес мәліметтер
қорын жобалау, яғни қолданбалы программа дайындау барысы жоғарыдағы
кезеңдерді қамтитын негізгі үш бөлімнен тұрады: концептуалдық, логикалық
және Физикалық жобалау; нәтижесінде үш модель анықталады (4-сурет).
4-сурет. Модель түрлері
Концептуалдық жобалау кезеңінде программада қарастырылатын негізгі
мәселелер мен функциялар анықталып, өңделетін алғашқы информацияны талдау
мен оның құрылымын анықтау қарастырылады. Концептуалдық жобалау нәтижесінің
бірі қойылған мәселенің информациялық моделі - ER - моделі негізінде
реляциялық жүйелердің мүмкіндігі ескерілген мәліметтердің логикалық моделі
анықталады: мәліметтер кестелерінің арасындағы n-n (көпке-көп) n-1 (көпке-
бір) 1-n (бірге-көп ) байланыстарына жіктеледі және кестелердің
қалыптастыру (normalization) тәртібін қанағаттандыратындығы тексеріледі.
Физикалық жобалау кезеңінде МЛМ нақты РМҚБЖ - інде Физикалық модельге
түрлендіріледі. Бұл жұмыста реляциялық мәліметтер қоры кестелерін
қалыптастыру мәселелері қарастырылады.
РМҚБЖ - інде өңделетін мәліметтер кестелерде сақталады: белгілі бір
объектіге қатысты информация кесте жолдарын құрайды; кесте бағаналары
объектіні анықтайтын атрибуттарды білдіреді. Әр түрлі объектке қатысты
кестелерді мәліметтердің қайталанып жазылуын болдырмау үшін олар бір ортақ
белгілері бойынша өзара байланыстырылады, әдетте ол үшін байланыстырушы
белгілерден (код) тұратын атрибут қолданылады. Демек, реляциялық мәліметтер
қоры өзара байланыстырылған кестелерде жазылған мәліметтер жиынтығы.
Реляциялық мәліметтер қорында кестелерге қолданылатын негізгі 8 амал бар:
• Жиындарға қолданылатын амалдар: біріктіру, қиылыстыру, айырма,
декарттық көбейтінді, бөлу;
• Арнайы реляциялық амалдар: проекция, жалғастыру, таңдалу
(шектеулер, сүзу).
Реляциялық кестелер бағаналарына байланысты негізгі кесте және
бағанадағы кесте (байланыстырушы кесте) болып екіге бөлінеді. Негізгі
кесте нақты объектіге қатысты мәліметтерден тұрады. Негізгі кестедегі
атрибуттардың біреуі ондағы жеке объект туралы информацияны қалтықсыз дәл
анықтайды, бұл жеке объектке қатысты мәліметтердің кестеде қайталанып
жазылмауын қамтамасыз етеді. Мұндай атрибут кестенің кілті (немесе негізгі
кілті - РК Primary Key) реляциялық мәліметтер қорытылады. Кілт бірнеше
атрибуттардан тұруы мүмкін, мұндай кілт құрама немесе күрделі кілт деп
аталады. Сонымен, кілт бағаналарындағы жазбалардың мәндері бірдей болуы
мүмкін емес, реляциялық модельдегі мұндай шарт мәліметтердің бүтіндігін
қамтамасыз етеді.
Реляциялық модель сыртқы кілттерге сілтеме бүтіндік шартын қояды, оның
мағынасы: байланысты кестедегі әрбір сыртқы кілттің мәніне сәйкес негізгі
кестеде мән (жазба) болуы тиіс. Реляциялық мәліметтер қорында әрбір кестеге
тағы бір шарт қойылады: кестелер қалыпқа келтірілген, яғни дұрыс
қалыптастырылған (normalizaton) болуы қажет.
Бұл мәліметтер қорындағы информацияның қайталануын және де басқа
қайшылықтардың болуын сақтайды.
Мәліметтер қорындағы атрибуттар негізгі екі талапқа сай болуы керек:
• Кестедегі атрибуттардың арасында қажет емес функционалдық
тәуелділік болмауы керек;
• Атрибуттарды топтастыру информацияның қайталануын болдыртпай,
базадағы мәліметтерді өңдеу мен жаңартуды жеңілдетуі тиіс.
Бұл талаптар мәліметтер қорының кестелерін дұрыс қалыптастыру арқылы
қанағаттандырылады.
Кестелерді қалыптастыру - мәліметтер қорындағы барлық информацияны
өзара байланыстағы, жеке, қарапайым кестелерге жіктеу дегенді білдіреді.
Осы кезде атрибуттар арасындағы барлық атрибуттар анықталады.
Қалыптастыру аппаратын алғаш Е.Ф.Кодд ұсынған: ол алғашында 1ҚҮ, 2ҚҮ,
3ҚҮ түріндегі үш түрлі қалыптастырылған үлгілерді (ҚҮ) - Normal Form (NF) -
анықтады. 1974 жылы қосымша күшейтілген SҚҮ - Бойс-Кодд көмекші үлгі
қызметін атқарды.
Кестелерді қалыптастыру атрибуттардың арасындағы функционалдық
тәуелділік ұғымына негізделген.
1 - анықтама. Е кестесінің А атрибутының әрбір жеке мәніне В
атрибутының бір ғана мәні сәйкес болатын болса, В атрибуты А атрибутына
функционалды тәуелді болып табылады. Бұл тәуелділік АВ деп белгіленеді.
2 - анықтама. Егер кілт емес атрибут құрама кілттің бір бөлігіне ғана
тәуелді болса, онда ол жартылай тәуелді деп аталады.
3 - анықтама. Егер Е кестесінің кілт емес В атрибуты А атрибуттар
тобына, яғни құрама кілт құрамындағы барлық атрибуттарға функционалды
тәуелді болса және ешбір жартылай тәуелділік болмаса, В атрибуты А
атрибутына толық функционалды тәуелді болады.
4 - анықтама. Егер А,В,С атрибуттары А В және В С болып, кері
тәуелділік болмаса, С атрибуты А атрибутына транзитивті тәуелді деп
аталады.
Бірінші қалыптастырылған үлгі (1ҚҮ)
Кесте 1ҚҮ болуы үшін әрбір атрибут жіктелмейтін жалғау және әрбір
жазба қайталанбайтын яғни, ерекше болуы тиіс. Бір жазбаны анықтайтын
атрибутты бір мағыналы және әр мағыналы бірнеше мәні болмауы керек.
Кестені 1ҚҮ - ге келтіру үшін келесі амалдарды орындау керек:
1. Күрделі атрибуттарды жеке атрибуттарға жіктеу;
2. Қайталанатын атрибуттардан жаңа кесте анықтау;
3. Кестелерді байланыстыру.
Екінші қалыптастырылған үлгі (2ҚҮ)
Егер реляциялық кесте 1ҚҮ - де болып, кілт емес атрибут оның кілтінен
толық тәуелді болса, кесте 2ҚҮ - де деп саналады. 2ҚҮ құрама кілттен
кестелер үшін ғана мағынасы бар.
1ҚҮ - ден 2ҚҮ - ге көшу үшін келесі амалдарды орындау керек:
1. Кестенің кілт жиектерін кілт емес кейбір жиектер толық тәуелді
болатын бөліктерге жіктеу (ол тек бір атрибуттан тұруы шарт емес);
2. Әрбір осындай бөліктерден жаңа кесте анықтау; оның кілті - алғашқы
кестедегі құрама кілттің құрамындағы жиек болып табылатыны түсінікті;
3. Алғашқы кестеден жаңа кестеге көшірілген сыртқы кілттен өзге барлық
атрибуттарды өшіру.
Үшінші қалыптастырылған үлгі (3ҚҮ)
Егер реляциялық кесте 2ҚҮ - де болып, кілт емес оның әрбір атрибуты
оның кілтіне толық тәуелді болса, яғни ешбір кілт емес атрибуттардың
арасында функционалдық тәуелділік болмаса, кесте 3ҚҮ - де деп саналады.
2ҚҮ - ден 3ҚҮ - ге көшу үшін келесі амалдарды орындау керек:
1. Кестеде өзіне тәуелді басқа жиектер бар жиектерді анықтау;
2. Осындай әрбір жиек пен оған тәуелді жиектерден тұратын жаңа кесте
анықтау;
3. Алғашқы кестеде жаңа кестелерге көшірілген сыртқы кілттен өзге
барлық атрибуттарды өшіру.
Нормаланған қатынас ұғымы
Бірдей мәліметтер кесте (қатынас) түрінде бірнеше әдіспен топтала
алады, яғни өзара байланысқан ақпараттық объектілер қатынастарының әр түрлі
топтары ұйымдастырылуы мүмкін. Атрибуттардың қатынас түріндегі топталуы
рационалды болу қажет, яғни мәліметтердің қайталануын минимизациялайтын
және оларды өңдеу процедурасы мен жаңартуды жеңілдете алатындай болуы
қажет.
Қатынастардың кейбір жиынын қосқан кезде, модификациялағанда,
өшіргенде қатынастардың барлық басқа жиынына қарағанда ерекше қасиеті
болады, егер ол нормаланған қатынас талабын қанағаттандыратын болса.
Нормаланған қатынас - қайталауды болдырмайтын, сақталынған мәліметтер
қоры қарама-қайшылықсыз болатын, мәліметтер қорын енгізуге күрделілігін
қатынастарды қалыптастыруды шектейтін формальдық аппарат.
Е.Кодд қатынастардың нормаланған формасының үш түрін және кез-келген
қатынасты үшінші (ең дамыған) нормаланған формаға өзгертуді ұсынды.
Бірінші нормаланған форма.
Қатынас нормаланған немесе бірінші нормаланған формаға келтірілді деп
аталады, егер оның барлық атрибуттары қарапайым болса (әрі қарай
бөлінбейтін болса). Қатынасты бірінші нормаланған формаға келтіру қатынас
реквизиттері (өрістері) санының өсуіне және кілттің өзгеруіне әкеледі.
Екінші нормаланған форма.
Қатынасты екінші нормаланған формаға келтіру сұрағын қарастырмас
бұрын, функционалдық тәуелділік және толық функционалдық тәуелділік деген
ұғымдарға түсінік беру қажет.
Ақпараттық объектілердің сипаттау реквизиттері оларға ортақ кілтпен
логикалық байланысқан, бұл байланыс реквизиттердің функционалдық байланысын
көрсетеді.
Реквизиттердің функционалдық тәуелділігі - ақпараттық объектінің
экземплярында кілттік реквизиттің анық мәнінде сипаттаушы реквизиттің тек
бір мәні сәйкес келетін тәуелділік.
Функционалдық тәуелділіктің мұндай анықтамасы пәндік облыстың барлық
реквизиттерінің өзара байланысын талдау кезінде өз алдына бөлек ақпараттық
объектіні көрсетеді.
Құрылымдық кілт болған жағдайда толық функционалдық тәуелділік ұғымы
енгізіледі.
Кілттік емес атрибуттардың толық функционалдық тәуелділігі әрбір
кілттік емес атрибут кілтпен функционалдық тәуелді, бірақ құрылымдық
кілттің ешқандайда бөлігінен функционалдық тәуелді болмайды деп
тұжырымдайды.
Қатынас екінші нормаланған формада бола алады, егер ол бірінші
нормаланған формада болса, және әрбір кілттік емес атрибут құрылымдық
кілттен толық функционалдық тәуелді.
Үшінші нормаланған форма.
Үшінші нормаланған форма ұғымы транзитивтік емес тәуелділік ұғымына
енгізіледі.
Транзитивтік тәуелділік байқалады сол жағдайда, егер екі сипаттаушы
реквизиттердің біреуі кілттен тәуелді болса, ал басқа сипаттаушы реквизит
бірінші сипаттаушы реквизиттен тәуелді болса.
Қатынас үшінші нормаланған формада бола алады, егер ол екінші
нормаланған формада болса, және әрбір кілттік емес атрибут алғашқы кілттен
транзитивтік емес тәуелділікте болса.
1.4 Мәліметтер қорының реляциялық моделі
Мәліметтер моделі дегеніміз - бұл мәліметтердің құрылымын,
мәліметтердің рұқсат етілген жүзеге асыруларын мәліметтерге қолданылатын
рұқсат етілген амалдарын анықтайтын ережелер.
Инфологиялық модель пәндік саланы мазмұндық деңгейде сипаттайды. Оны
жасау кезіндегі бірінші кезеңде пәндік пәндік салаға, шығарылатын
есептерге, пәндік салада жүретін оқиғалар мен процестерді бейнелейтін
құжаттар мен пайдаланушылар сұраныстарына талдау жүргізіледі. Бұл талдаудың
нәтижесі пәндік сала объектілерінің тізбегі, олардың қасиеттері мен
атрибуттарының тізімі, объектілер арасындағы байланыстарды анықтау және
пәндік саланың құрылымын диаграмма түрінде сипаттау болып табылады.
Атрибуттардың әрқайсысы үшін пәндік саланың қасиеттерімен анықталатын
олардың мүмкін мәндеріне қойылатын шектеулер көрсетіледі. Мұндай шектеулер
мәліметтердің тұтастығына қойылатын шектеулер деп аталады. Инфологиялыұ
модель жеке пайдаланушылардың талаптарын біртұтас жалпыланған кейіптеуге
біріктіреді. Сондықтан ЭЕМ жадында мәліметтерді кейіптеу ерекшеліктерін
ескермей жасалынады.
Концептуальды модель пәндік саланың объектілері мен байланыстарын
формальды деңгейде сипаттайды. Оны жасау екінші кезеңде жүргізіледі және
бірінші кезеңде алынған инфологиялық модельге сүйенеді. Жсау процесі
кезінде мәліметтер моделінің түрі таңдалады және оның элементтері
анықталады. Әрбір МҚБЖ модельдердің тек біреуін ғана қолдап жүргізеді.
Мәліметтер моделін таңдау мен МҚБЖ таңдау өзара тығыз байланысты.
Мәліметтердің ішкі немесе физикалық моделі тікелей машиналық
мәліметтерді орналастыру әдісін анықтайды, мәліметтерді бөліп таратуды,
кіру мүмкіндігі әдістері мен индекстеу тәсілдерін ескереді. Қазіргі заманғы
қолданбалы бағдарламалық құралдарда бұл ұйымдастыру деңгейі пайдаланушының
араласуынсыз автоматты түрде қамтамасыз етіледі. Пайдаланушы ереже бойынша
қолданбалы бағдарламалар мен әмбебап бағдарламалық құралдарда МҚБЖ
мәліметтерді ұйымдастыруға бағытталған кейіптеулерін қолданады.Сонымен
қатар, жобалаудың негізгі міндеті пәндік саланың инфологиялық моделін және
мәліметтер қорының концептуалдық моделін құрудан тұрады.
Реляциялық мәліметтер қорының анықтамасы
Реляциялық мәліметтер қоры МҚ-да сақталатын барлық ақпараттардан
тұратын қатынастар жиынтығы болады. Қатынастар деп объектілер арасындағы
немесе олардың қасиеттері арасындағы кез келген өз ара байланысты айтады.
Объектілер арасындағы, бір объектінің қасиеттері арасындағы және әр түрлі
объектілер қасиеттерінің арасындағы өз ара байланыстар болып бөлінеді.
Қатынастар өзінің атымен және осы қатынастар байланысқан
элементтермен, атрибуттар тізімімен беріледі:
қатынас аты(атрибуттар тізімі)
Қатынас аты қатынас элементтері арасындағы байланыстардың маңызын
түсіндіретіндей болып таңдалады.
Объектілердің немесе байланыстардың кейбір қасиеттерін сипаттау үшін
атрибуттар деп аталатын мәліметтердің қарапайым бөлінбейтін элементтері
қолданылады.
Атрибуттар атымен, типімен, мәнімен және басқа қасиеттерімен
сипатталады.
Атрибут аты - бұл мәліметтерді өңдеу процесіндегі атрибуттың шартты
белгіленуі. Ол бір қатынаста және сол қатынастың өзінде уникальды болуы
қажет.
Атрибуттың мәні - объектілер мен байланыстардың кейбір қасиеттерін
сипаттайтын шама.
Атрибуттар қатынастардағы мәліметтерді біріктіретін, мәндер класына
сәйкес келеді. Қатынастар атрибуттарының аттарының тізімі және олардың
сипаттамалары қатынас схемасы деп аталады.
Атрибуттар сипаттамалары қатынастың әрбір аргументі үшін мәндерді
енгізу облысымен беріледі.
Нақты кортеждің бір мәнді идентификациясы үшін қолданылатын атрибут
немесе атрибуттар жиыны қатынастың алғашқы кілті немесе жай кілт деп
аталады.
Мәліметтердің реляциялық моделі қазіргі уақытта кең таралымға ие болды
және барлық қазіргі МҚБЖ мәліметтердің осындай түрде берілуіне бағытталған.
Реляциялық модельді өз мәліметтерінде қамтитын (кесте түрінді)
мәліметтерді қарастырудың ерекше әдісі және олармен жұмыс және әрекет жасау
тәсілдері (байланыстар түрінде) ретінде бейнелеуге болады. Реляциялық
модель үш концептуалдық элементтің болуын жорамалдайды: құрылым, тұтастық
және мәліметтерді өңдеу, айта кететін жағдай, басқа көптеген реляциялық
емес модельдерде осы элементтерден тұрды. Бұл элементтерде кейінгі
түсіндірулер үшін қажет болатын арнайы ұғымдар бар, оларды қысқаша
түсіндіріп өтейік.
Кесте мәліметтердің тікелей сақтаушысы ретінде қарастырылады.
Реляциялық жүйелерде кестені қалыптасқан дәстүр бойынша қатынас деп атайды.
Кестенің жолын кортеж десе, бағанын артибут деп атайды. Оған қоса
артибуттардың бірегей атаулары (қатынас шеңберінде) бар. Кестедегі котежднр
саны кардинальды сан деп аталса, атрибуттар саны-дәреже деп аталады.
Қатынас үшін бірегей идентификатор қолданылады, яғни мәндері бір уақытта
бірдей болмайтын бір немесе бірнеше атрибуттар, мұндай идентификаторды
алғашқы кілт деп атайды. Домен дегеніміз осы немесе басқа атрибут үшін
мүмкін біртекті мәндердің жиынтығы болып табылады. Сонымен, домен ретінде
аталынған мәліметтер жиынтығын қарастыруға болады, бұл жиынтықтың құрамдас
бөліктері логикалық бөлінбейтін бірліктер (домен ретінде, мысалы, мекеменің
қызметкерлерінің фамилияларының тізімі бола алады, алайда кестеде барлық
фамилиялар болмауф да мүмкін) болып табылады.
Қатынас екі бөліктен - тақырыбы (аты) және мазмұнды бөліктен тұрады.
Тақырыбы атрибуттардың шектеулі жиынтығын, ал мазмұнды бөлік (қатынас
денесі) атрибут атының жұптары мен оның мәндерінің жиынтығын қамтиды.
Мысалы келесі суретте тақырыбында келтірілген KOD, NAME және SUMM,
атрибуттар болып табылады, ал SUMM-25000 немесе KOD-5216 қатынас денесінің
элементтері болып табылады (5-сурет).
KOD NAME SUMM
5216 Асанов Н.Д. 25000
5217 Даулетов М.М. 17000
5-сурет. KOD, NAME және SUMM атрибуттары
Реляциялық МҚ ұғымдарын түсіндіру кестесі
Реляциялық мәліметтер қорының (МҚ) басқа модельдерден ерекшелігі -
пайдаланушы қалай істеу керектігін емес, оған қандай мәліметтердің қажет
екендігін көрсетеді. Осы себепті реляциялық жүйелердегі МҚ бойынша орын
ауыстыру және навигация процестері автоматты түрде болады, бұл міндетті
МҚБЖ-да оптимизатор атқарады. Сонымен оптимизатор мәліметтердің қандай
кестеден таңдалып алынатынын, мұндай кестелерде ақпараттардың қаншалықты
көп екендігін, жазбалардың кестеде физикалық реті қандай екендігін және
олардың қалай топтасқандарын және т.б. анықтай білуі қажет.
Сонымен қатар, реляциялық МҚБЖ каталог қызметінде атқарады. Каталогта
МҚ құралған барлық объектілердің - кестелер, индекстер, триггер және т.б.
сипаттамалары сақталады. Бұл бүкіл жүйенің дұрыс жұмыс істеуіне өте қажет,
себебі оптимизатор өз жұмысында каталогта сақталынатын ақпаратты
пайдаланады. Каталогтың өзі де кестелер жиынтығы болып табылады, сондықтан
МҚБЖ ерекше әдістер мен тәсілдерге сүйенбей-ақ, дәстүрлі құралдарды
пайдалана алады.
Домендер мен қатынастар
Негізгі анықтамалар: домендер, қатынастар түрлері, предикаттар.
Қатынастардың бірқатар негізгі қасиеттері бар, оларды атап өтсек:
• жалпы жағдайда қатынаста екі бірдей кортеж болмайды. Бұл қатынастың
анықтамасының өзінен шығады, алайда кейбір МҚБЖ үшін кейбір жағдайларда бұл
қасиетті сақтамайды. Шындығында, қатынаста алғашқы кілт болғандықта, бірдей
кортеждердің болуы мүмкін емес;
• Кортеждер жоғарыдан төменге реттелмеген - қатынаста позициялық номер
ұғымы жоққа тән. Қатынаста ақпаратты жоғалтпай кортеждерді нәтижелі түрде
кез келген ретпен орналастыруға болады;
• атрибуттар солдан оңға қарай реттелмеген - қатынас тақырыптарындағы
атрибуттарды кез келген ретпен орналастыруға болады, бұл жағдайда
мәліметтер қорының тұтастығы бұзылмайды. Сондықтан атрибутқа қатысты
позициялық номер ұғымы да жоқ;
• атрибуттар мәндері логикалық бөлінбейтін бірліктерден тұрады, бұл
қасиет - мәндердің доменнен алынуының салдары болып табылады. Басқаша
айтқанда, қатынастар қайталаулар топтарын қамтымайды, яғни нормалданған
болып табылады.
Қатынастар
Реляциялық жүйелерде қатынастардың бірнеше түрі бар.
Аталынды - МҚБЖ жасау операторлары арқылы анықталатын айнымалы
қатынасты береді және пайдаланушы үшін ақпаратты ыңғайлы түрде бейнелеуге
қажет болып табылады.
Негізгі қатынас - МҚ-ның тікелей маңызды бөлігі болып табылады,
сондықтан жобалау кезінде оларға меншікті атау береді.
Туындаушы қатынас - МҚБЖ құралдарын пайдалану арқылы басқа қатынастар
көмегімен анықталатын қатынастар.
Бейнелеу - аталынды туындаушы қатынас болып табылады, оған қоса
бейнелеу МҚБЖ аталынды қатынастарға қолданылған операторлары көмегімен ғана
өрнектеледі, сондықтан олар МҚ -да физикалық түрде жоқ деуге болады.
Сұраныс нәтижесі - бұл мәліметтерді - нақты сұраныс нәтижесін қамтитын
аталымды туындаушы қатынас. МҚ сұраныс нәтижесі сақталмайды, тек
пайдаланушыға қажет болған уақытта ғана бар болады.
Сақталынатын қатынас - компьютер жадында физикалық қалыптасатын
қатынас. Сақталынатын қатынастарға көпшілік жағдайда негіздік қатынастар
жатады.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, реляциялық МҚ өз ара байланысқан
қатынастар жиынтығы деп қарастыруға болады.
Бұл жағдайда байланыс дегеніміз - екі немесе бірнеше қатынастардың
ассоцациясы. Қатынастар арасында байланыстары жоқ МҚ өте қарапайым
құрылымды болады және толық мәнде реляциялық деп аталынбайды. Реляциялық МҚ-
ұйымдастыруға қатысатын негізгі талаптардың бірі - бір кортежді
басқалардың мәні бойынша іздеу мүмкіндігін қамтамасыз ету, ол үшін олардың
арасында байланысты орнату керек. Ал нақты ақпараттық жүйелерде көбінесе
мыңдаған кортеждер болатындықтан, теория жүзінде олардың арасында
миллионнан аса байланыс орнатылуы мүмкін. Байланыстардың осыншама көптігі
МҚ- ң реляциялық моделінің күрделілігін анықтайды.
2 БАҒДАРЛАМА ҚҰРУҒА ҚОЛДАНЫЛҒАН ИНСТРУМЕНТАЛЬДЫ ҚҰРЫЛЫМДАР.
2.1 Delphi – де қолданылатын мәліметтер қорының түрлері
Локалдік мәліметтер қорында мәліметтер қоры клиент машинасында, ал файл
– сервер мәліметтер қорында мәліметтер қоры файл – серверде болады.
Локалдік вариантта мәліметтермен жұмыс істеу бір пайдаланушы режимінде
болады. Бұл вариант корпоративтік жұмыста іс жүзінде кездеспейді, себебі
бір мезгілде мәліметтермен жұмыс істеп отырған пайдаланушы саны мен
мәліметтер қоры қөшірмесінің саны тең болатындай бірнеше мәліметтер қор
қөшірмесінің құрамын синхрондау қиын.
Файл – сервер мәліметтер қорында мәліметтер желілік файл – серверде
орналасады, ол бір мезгілде бірнеше пайдаланушы жұмыс істей алады,
сондықтан мұндай мәліметтер қорында қөп пайдаланушы режимінде пайдалануы
мүмкін. Мәліметтер қорында ғы мәліметтердің жалғыз ғана сақталады, әрбір
клиент әр уақыт мезетінде осы мәліметтердің локалдік қөшірмесімен жұмыс
істейді, мәліметтерді басқару түгелімен клиент бағдарламасына
жүктеледі.Олар әрбір клиент орнындағы мәліметтердің локалдік қөшірмесін
негізгі мәліметтер қоры құрамымен синхрондауды жүргізуі тиіс.
Екеуінде де BDE клиент машинасында болады, және бағдарламамен бірігіп
локалдік мәліметтер қорын басқару жүйесін құрады, мұнда қөшірме саны мен
пайдаланушы саны тең болады.Бұл жүйеде қашықтағы орналасқан компьютерлермен
INTERNET желісіне шығуға болады. BDE локалдік және клиент – серверлік
мәліметтер қорын төмендегідей пайдалануды қамтамасыз ететін PLL- библиотека
жиынын білдіреді. Ол Delphi – де жазылған мәліметтер қорымен жұмыс істеу
үшін қолданылатын қосымшаларды пайдаланатын әрбір компьютерге қондырылады.
Клиент – серверлік мәліметтер қоры. Клиент – сервер архитектурасында
BDE мен мәліметтер қоры арасында мәліметтер қор сервері (арнайы бағдарлама,
мәліметтер қоры басқарады) – деген маңызды аралық звено пайда болады.
Клиент – серверге реляциялық мәліметтер қоры (бір – бірімен байланысы
бар кестелерден тұратын мәліметтер қоры) үшін өндірістін стандарт болатын
SQL(Structured Query Language – құрылымдық сұраныс тілі) сұраныс тілінде
сұраныс құрады. SQL сервер сұраныс интерпретациясын қамтамасыз етеді, оны
орындайды, нәтижесін құрады және оны клиентке жібереді. Мұнда клиент
компьютері сұранысты физикалық орындауға қатыспайды, ол тек қана сұранысты
мәліметтер қоры серверіне жібереді және нәтижені алады, содан кейін оны
керекті түрге келтіреді және пайдаланушыға береді. Клиенттің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz