О.Бөкей шығармаларындағы біріккен сөздердің қолданылу сипаты
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдері
2.1. Сөзжасам тәсілдерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.2. Аналитикалық сөзжасам сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым
3.1. Біріккен сөздердің өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2. О.Бөкей шығармаларындағы біріккен сөздердің қолданылу сипаты.37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдері
2.1. Сөзжасам тәсілдерінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.2. Аналитикалық сөзжасам сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым
3.1. Біріккен сөздердің өзіндік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
3.2. О.Бөкей шығармаларындағы біріккен сөздердің қолданылу сипаты.37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың қоғамдық өмірінде кейінгі кезде болып жатқан қайта құру, жариялылық саясатына байланысты өзгерістер, жаңарулар аз болған жоқ. Солардың ең бастысы – қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуы, Егеменді Республикамыздың тұңғыш Конституциясында тіліміздің мемлекеттік мәртебесінің заңдастырылуы . Біздің мақсатымыз – сол тілді қадірлеу, құрметтеу, тереңіне бойлау, қыры мен сырын жете түсіну, қарым-қатынаста бар мәнінде колдана алу.
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай қайта түлеп, казіргі заманғы ғылым мен техниканың, әлеуметтік өмір мен қоғамдық қарым-қатынастың сан түрлі саласы бойынша терминдер жүйесін жасау шұғыл қолға алынып, басқа тілдің ықпалынан арылу барысында ана тіліндегі сөздердің байырғы мағыналарына жаңа мағыналар үстеліп немесе сөздерді біріктіру, қосарлау, тіркестіру, қосымша жалғау секілді сөзжасам тәсілдері арқылы жаңа сөздср, терминдер ішінде болып жатқан бүгінгі таңда қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесінен толық және дұрыс мағлұмат беру - әрі әлеуметтік астары бар маңызды, әрі азаматтық борыш саналатын өте жауапты міндет болып табылады.
Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай сараланған салалардың бірі – сөзжасам. Тілдің сөзжасам саласының морфологиядан бөлініп, өз алдына отау тіккені – соңғы жылдары. Соған орай оның теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалған жоқ. Сөзжасамның зерттеу нысанын, тіл біліміндсгі орнын, мән-маңызын ашуда профессор Н.Оралбаеваның, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, профессор С. М. Исаевтың, ғалымдар А.Салқынбайдың, З.Бейсембаеваның, Б.Қасымның тағы басқалардың еңбектерін ерекше атауға болады.
Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары аталған ғылым саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар екендігін көрсетіп отыр. Сондай мәселелердің бірі - жаңа сөз жасау, жаңа мағына туғызудың негізі болып табылатын сөзжасам тәсілдерін әр тәсілдің жасалу жолдарын айқындаудың теориялық та, практикалық та маңызы зор. Аналитикалық сөзжасам нәтижесі ретінде көрсетіліп жүрген біріккен сөздердің жаңа мағыналы лексема ретінде қалыптасуын, жасалу жолдарын зерттеудің қажеттілігі тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Өйткені зерттеу нәтижелері тіліміздегі біріккен сөздердің барлығы да жаңа мағыналы сөз тудырып түрлі сөз табын жасайтынын көрсетеді.
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай қайта түлеп, казіргі заманғы ғылым мен техниканың, әлеуметтік өмір мен қоғамдық қарым-қатынастың сан түрлі саласы бойынша терминдер жүйесін жасау шұғыл қолға алынып, басқа тілдің ықпалынан арылу барысында ана тіліндегі сөздердің байырғы мағыналарына жаңа мағыналар үстеліп немесе сөздерді біріктіру, қосарлау, тіркестіру, қосымша жалғау секілді сөзжасам тәсілдері арқылы жаңа сөздср, терминдер ішінде болып жатқан бүгінгі таңда қазақ тілінің сөзжасамдық жүйесінен толық және дұрыс мағлұмат беру - әрі әлеуметтік астары бар маңызды, әрі азаматтық борыш саналатын өте жауапты міндет болып табылады.
Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай сараланған салалардың бірі – сөзжасам. Тілдің сөзжасам саласының морфологиядан бөлініп, өз алдына отау тіккені – соңғы жылдары. Соған орай оның теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалған жоқ. Сөзжасамның зерттеу нысанын, тіл біліміндсгі орнын, мән-маңызын ашуда профессор Н.Оралбаеваның, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, профессор С. М. Исаевтың, ғалымдар А.Салқынбайдың, З.Бейсембаеваның, Б.Қасымның тағы басқалардың еңбектерін ерекше атауға болады.
Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары аталған ғылым саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар екендігін көрсетіп отыр. Сондай мәселелердің бірі - жаңа сөз жасау, жаңа мағына туғызудың негізі болып табылатын сөзжасам тәсілдерін әр тәсілдің жасалу жолдарын айқындаудың теориялық та, практикалық та маңызы зор. Аналитикалық сөзжасам нәтижесі ретінде көрсетіліп жүрген біріккен сөздердің жаңа мағыналы лексема ретінде қалыптасуын, жасалу жолдарын зерттеудің қажеттілігі тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Өйткені зерттеу нәтижелері тіліміздегі біріккен сөздердің барлығы да жаңа мағыналы сөз тудырып түрлі сөз табын жасайтынын көрсетеді.
1. Абдирасилова Г.Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің аналитикалық тәсіл (бірігу, қосарлану, тіркесу) арқылы жасалуы. Филол. ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация авторефераты. Астана, 2003. – 31б.
2. Бөкей О. Қар қызы: Хикаяттар. – Алматы: Раритет, 2008. – 280 б.
3. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. Москва, 1972.
4. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1974, 110-бет.
5. Жәркешева Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1960.
6. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 – 440 б.
7. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: ҚР Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі. Қазақстан даму институты,1998 – 509 б.
8. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б.
9. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1988. – 104 б.
10. Есматова М.Т. Есім негізді туынды сын есімнің сөзжасамдық жүйесі. Филол. ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация авторефераты. Алматы, 2004. – 33 б.
11. Раманова А.А. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары. Филол. ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация авторефераты. Алматы, 2004. – 31б.
12. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы: «Ана тілі», 1991. – 120 б.
13. Байтұрсынов А. Тіл–құрал. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
14. Жұбанов Қ. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы: Ғылым, 1989.– 211 б.
15. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормасы. Алматы, «Ғылым», 1984. 259б.
16. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, «Санат» 1993ж.
17. Ш. Бектұров, М. Серғалиев. Қазақ тілі. Алматы, «Білім» 1994ж
18. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1993. – 349 б.
19. И. Ишмұхамедов. Қызықты грамматика. Алматы, «Рауан» 1995ж
20. Б.Кәтембаев, М.Нұрғалиева Морфологияны оқытудың әдістемесі.
21. М. Қараев. Қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі» 1993ж
22. Ғ. Қалиев, Ш.Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы, «Ана тілі» 1991ж
23. Н. Оралбаева, Т. Әбдіғалиева, Б. Шалабаева. Практикалық қазақ тілі. Алматы «Ана тілі» 1993 ж
24. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А. Әбілқаев. Қазақ тілі. Алматы, «Қазақ университеті» 1993ж
25. М. Серғалиев, А. Айғабылов, О. Күлкенова. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі» 1991ж
26. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі Алматы, «Ана тілі» 1991ж
2. Бөкей О. Қар қызы: Хикаяттар. – Алматы: Раритет, 2008. – 280 б.
3. Мешков О.Д. Словообразование современного английского языка. Москва, 1972.
4. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, 1974, 110-бет.
5. Жәркешева Г. Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 1960.
6. Қалиев Ғ. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі. Алматы. «Сөздік-Словарь», 2005 – 440 б.
7. Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: ҚР Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі. Қазақстан даму институты,1998 – 509 б.
8. Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1989. – 368 б.
9. Оралбаева Н. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасам жүйесі. – Алматы: Ғылым, 1988. – 104 б.
10. Есматова М.Т. Есім негізді туынды сын есімнің сөзжасамдық жүйесі. Филол. ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация авторефераты. Алматы, 2004. – 33 б.
11. Раманова А.А. Қазіргі қазақ тіліндегі сөз түбіріне кіріккен тәуелдік жалғаулары. Филол. ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін жазылған диссертация авторефераты. Алматы, 2004. – 31б.
12. Шәкенов Ж. Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен күрделі тұлғалар. – Алматы: «Ана тілі», 1991. – 120 б.
13. Байтұрсынов А. Тіл–құрал. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
14. Жұбанов Қ. Қазақ тілі грамматикасы. Алматы: Ғылым, 1989.– 211 б.
15. Балақаев М. Қазақ әдеби тілі және оның нормасы. Алматы, «Ғылым», 1984. 259б.
16. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. Алматы, «Санат» 1993ж.
17. Ш. Бектұров, М. Серғалиев. Қазақ тілі. Алматы, «Білім» 1994ж
18. Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1993. – 349 б.
19. И. Ишмұхамедов. Қызықты грамматика. Алматы, «Рауан» 1995ж
20. Б.Кәтембаев, М.Нұрғалиева Морфологияны оқытудың әдістемесі.
21. М. Қараев. Қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі» 1993ж
22. Ғ. Қалиев, Ш.Сарыбаев. Қазақ диалектологиясы. Алматы, «Ана тілі» 1991ж
23. Н. Оралбаева, Т. Әбдіғалиева, Б. Шалабаева. Практикалық қазақ тілі. Алматы «Ана тілі» 1993 ж
24. Н. Оралбаева, Ғ. Мадина, А. Әбілқаев. Қазақ тілі. Алматы, «Қазақ университеті» 1993ж
25. М. Серғалиев, А. Айғабылов, О. Күлкенова. Қазіргі қазақ тілі. Алматы, «Ана тілі» 1991ж
26. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі Алматы, «Ана тілі» 1991ж
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: О.Бөкей шығармаларындағы біріккен сөздердің қолданылу сипаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3
Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдері
2.1. Сөзжасам тәсілдерінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.2. Аналитикалық сөзжасам
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..12
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым
3.1. Біріккен сөздердің өзіндік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...19
3.2. О.Бөкей шығармаларындағы біріккен сөздердің қолданылу сипаты.37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың қоғамдық өмірінде
кейінгі кезде болып жатқан қайта құру, жариялылық саясатына байланысты
өзгерістер, жаңарулар аз болған жоқ. Солардың ең бастысы – қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебеге ие болуы, Егеменді Республикамыздың тұңғыш
Конституциясында тіліміздің мемлекеттік мәртебесінің заңдастырылуы . Біздің
мақсатымыз – сол тілді қадірлеу, құрметтеу, тереңіне бойлау, қыры мен сырын
жете түсіну, қарым-қатынаста бар мәнінде колдана алу.
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай қайта түлеп, казіргі
заманғы ғылым мен техниканың, әлеуметтік өмір мен қоғамдық қарым-қатынастың
сан түрлі саласы бойынша терминдер жүйесін жасау шұғыл қолға алынып, басқа
тілдің ықпалынан арылу барысында ана тіліндегі сөздердің байырғы
мағыналарына жаңа мағыналар үстеліп немесе сөздерді біріктіру, қосарлау,
тіркестіру, қосымша жалғау секілді сөзжасам тәсілдері арқылы жаңа сөздср,
терминдер ішінде болып жатқан бүгінгі таңда қазақ тілінің сөзжасамдық
жүйесінен толық және дұрыс мағлұмат беру - әрі әлеуметтік астары бар
маңызды, әрі азаматтық борыш саналатын өте жауапты міндет болып табылады.
Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары
сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай
сараланған салалардың бірі – сөзжасам. Тілдің сөзжасам саласының
морфологиядан бөлініп, өз алдына отау тіккені – соңғы жылдары. Соған орай
оның теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалған
жоқ. Сөзжасамның зерттеу нысанын, тіл біліміндсгі орнын, мән-маңызын ашуда
профессор Н.Оралбаеваның, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, профессор С. М.
Исаевтың, ғалымдар А.Салқынбайдың, З.Бейсембаеваның, Б.Қасымның тағы
басқалардың еңбектерін ерекше атауға болады.
Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары
аталған ғылым саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар
екендігін көрсетіп отыр. Сондай мәселелердің бірі - жаңа сөз жасау, жаңа
мағына туғызудың негізі болып табылатын сөзжасам тәсілдерін әр тәсілдің
жасалу жолдарын айқындаудың теориялық та, практикалық та маңызы зор.
Аналитикалық сөзжасам нәтижесі ретінде көрсетіліп жүрген біріккен сөздердің
жаңа мағыналы лексема ретінде қалыптасуын, жасалу жолдарын зерттеудің
қажеттілігі тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Өйткені зерттеу нәтижелері
тіліміздегі біріккен сөздердің барлығы да жаңа мағыналы сөз тудырып түрлі
сөз табын жасайтынын көрсетеді.
Жұмыстың нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің аналитикалық тәсіл
бірігу арқылы жасалған сөздердің көркем шығармада, яғни О. Бөкей
шығармаларындағы қолданылу сипаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
– қазақ тіліндегі сөздердің аналитикалық тәсіл бірігу арқылы жасалуын
казіргі қазақ тіліндегі деректер негізінде зерттеп, сөзжасам
жүйесінен алатын орның, атқаратын қызметін анықтау, аналитикалық
тәсілдің басқа тәсілдер сияқты жаңа лексикалық туындылар жасайтын
тілдік процесс екендігін, айқындау;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:
– сөзжасамның сөздің жасалу процесінің нәтижесі сксндігін анықтау;
– сөзжасамның әлемдік тіл білімінде, түркітану ғылымында және қазақ тіл
біліміндс зсрттелу денгейін анықтау;
– сөзжасамның бслгілі бір тәсіл арқылы жасалатындыгы, оның жолдарын,
зерттелуін, өзіндік ерекшелігін ашу;
– біріктіру арқылы жаңа сөз жасау сипатын көрсету;
– біріктіру арқылы сөз жасау – аналитикалық тәсілдің ең өнімді жолы,
тілімізді жаңа мағыналы лексемалармен байытудың, номинация жасаудың
қайнар көзі;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– қазақ тіл біліміндегі сөзжасам тәсілдерінің бірі - аналитикалық тәсілдің
даму, қалыптасу заңдылықтары ашылып, жасалу жолдары (бірігу, қосарлану,
тіркссу) анықталып, сол тәсіл арқылы жасалған жаңа атаулардың тілді
байытудағы атқаратын қызметі көрсетілді, сөзжасамның аналитикалық тәсілінің
теориялық негізі жасалды;
- біріккен, кос, тіркссті сөздердің сөзжасам тәсілі емес, аналитикалық
сөзжасам процссінің нотижесі екендігі дәлелденді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері сөзжасам теориясына, сөзжасам тәсілдері, оның ішінде
аналитикалық тәсіл бірігу арқылы жасалған күрдслі сөздердің қалыптасу
теориясына қосқан үлес деп санауға болады. Зерттеу барысында жасалған
практикалық жұмыстар басқа да сөзжасамдық бірліктердің зерттелуіне әсері
болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдері
2.1. Сөзжасам тәсілдерінің зерттелуі
Сөзжасам – тіл білімінің ең жаңа жас саласы. Сөзжасам тілдегі жаңа
сөздерді зерттейді. Бұған қарап, жаңа сөздің тілге ену, жасалу сияқты
т. б. мәселелері бұрын зерттелмеген, назардан тыс қалған деуге болмайды.
Бұған дейін сөз тудыру тәсілдері, жолдары морфологияның, ал сол арқылы
тілге енген жаңа сөздер лексикологияның обьектісі ретінде қаралып келді.
Соңғы кездері ғана сөзжасам жаңа сала ретінде зерттеле бастады. Сөзжасам
мәселесіне қатысты зерттеулер оның тілдің өзге салаларынан бөлініп, жеке
зерттеу обьектісіне айнала бастағанын көрсетеді. Дегенмен, сөзжасам қазақ
тілінде лингвистиканың фонетика, лексикология, грамматика секілді бір
саласы ретінде емес, тіл білімінің әр саласының жеке-жеке тарауларында
қаралып жүр. Қазақ тілінде сөзжасамның аналитикалық және синтетикалық
тәсіл арқылы жасалған түрлері грамматиканың, ал лексика-семантикалық түрі
лексикологияның шеңберінде қаралып, сөз тудырудың негізгі мәні – жаңа сөз
жасау процесі көлеңкеде қалып келді.
Сөзжасам ілімінің негізгі обьектісі оның өзіне тән сипаттарын
айқындағанда анық білінеді. Оның негізгі сипаты, мәні – жаңа мағыналы сөз
тудыру болғандықтан, сөзжасам ол сөз қалай жасалды (сөзжасамдық тәсіл)
қандай, жасалған сөздердің мағынасы қандай (дериваттық мағынасы), сол
үлгімен тағы қандай сөздер жасауға болады (сөзжасамдық тізбегі), әр сөз
табының туынды сөздерінің жасалу үлгісі (типі) қандай деген сұрақтарға
жауап береді. Демек, сөзжасамның негізгі обьектісіне туынды сөз жатады да,
сөзжасамдық тәсілдер, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық
типтер оның негізгі мазмұнын құрайды.
Сөзжасамның негізгі обьектісін анықтау арқылы сөзжасам дегеніміз не
деген сұраққа да жауап табуға болады. Сөзжасам өз алдына зерттеу обьектісі
болғандықтан, ол – тіл білімінің жеке бір саласы. Ал, зерттеу обьектісінің
сипаты жағынан жаңа сөздердің жасалу жолдары мен мағыналық ерекшеліктерін
зерттейді. Жоғарыда айтқанымыздай, сөзжасам бұған дейін грамматиканың
морфология саласында, жеке сөз таптарының жасалуы ретінде қарастырылып
келді. Сөзжасам – грамматикамен де, лексикологиямен де байланысты тіл
білімінің жеке бір саласы. Лексикология мен сөзжасамның байланысы екі
жақты: Тілдік единица – сөзден жаңа сөз жасалады, әрі жаңа сөз сөздік
құрамның қатарына еніп, лексикологияның обьектісіне айналады. Ал
грамматика→ сөзжасам деп алу қиын. Себебі лексикалық единицасыз құр
грамматикалық тұлғадан жаңа сөз жасалмайды. Яғни тілдегі дайын мағыналы
сөзден грамматикалық тәсіл арқылы жаңа сөз жасалады. Грамматика лексика
мен сөзжасамның аралығында тұрады: лексика→ грамматика→ сөзжасам. Бұл,
біріншіден, сөзжасамның лексикамен және грамматикамен байланысын көрсетсе,
екіншіден, сөзжасамның лексика, грамматика секілді тілдің жеке саласы
екендігін, тіл қабатынан өзіндік орын алатынын танытады.
Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық мағынаны жеке сөз етіп, таптастыруға
арналған арнайы зерттеу жоқ. Жаңа сөз тудыру туралы әңгіме болғанда, оның
жасалу тәсілі көрсетіледі де, туынды сөздің негізгі мағынасы күңгірт қалып
қояды. Мәселен, қойшы, елші, сөздерін зат атауларынан мамандық, кәсіп иесі
т.б. мағынасын беретін -шы, -ші жұрнақтары арқылы жасалды деп түсіндіретін
болсақ, жайлау сөзін етістіктен тұйық етістік жұрнағы арқылы жасалған
жаңа сөз – зат есім деуге болмайды. Бұндағы жаңа сөз – субстантивтену
(семантикалық) процесінің нәтижесі, осындағы зат атаулары (қой, ел)
негізінде қосымша арқылы пайда болған кәсіп, мамандық иесі деген жаңа
мағына, жайлау сөзін білдіретін жазғы қоныс, орын деген мағына сөзжасамдық
мағына болып табылады.
Ал, сөзжасам тәсілдері көп зерттелгеніне қарамастан, толық шешім
таппағандығы көрінеді. Мұның себебі, сөзжасамдық тәсілдерді аналитикалық,
синтетикалық, лексика-семантикалық деп бөлудің таза структуралық сипатқа
негізделгендігінен болса керек. Мәселен, синтетикалық тәсіл бойынша
белгілі бір сөз табын тудырушы қосымшалар көрсетіледі де, олардың
дериваттық семантикасы ашылмай қалып қояды немесе белгілі бір дериваттық
семантиканы білдіретін сөздер тудыратын қосымшаларды ( -шы, -гер,
-ман) топтастыру, кейбір функциялық қосымшалардың сипатын көрсету
секілді мәселелер назардан тыс қалып қояды. Синтетикалық тәсіл арқылы жаңа
сөз жасалмай, сөз түрленуі де мүмкін: (мәселен: біз кел-ді-к.). Сондай-ақ,
аналитикалық тәсіл бойынша сөздердің қайталануы, қосарлануы арқылы
жасалған сөздердің бәрі бірдей жаңа мағына білдіре бермейді. Мәселен, тау-
тас, көйлек-көншек, жан-жануар дегендер жинақтық я жалпылық мағына берсе,
мая-мая, отыз-қырық дегендер топтау мағынасын берген, демек, бұл сөздер әр
түрлі грамматикалық мағына ғана білдіріп тұр. Түркі тілдерінің
грамматикаларына ортақ жағдай: аналитикалық тәсілдің сөздердің бірігуі,
қосарлануы мен тіркесуі ретінде көрініс табуы. Олардың ішінде тек кейбіреуі
ғана сөздердің қысқаруын аналитикалық тәсіл ретінде қарастырады.
Диалектиканың даму зандылығы бойынша, ештеңе жоқтан пайда болмайды.
Тіл қоғамда өмір сүреді, қоғамның барлық өмірі тілмен тығыз байланысты.
Қоғамның дамуы, ондағы сапалық өзгерістер тілдің құрылымы жағынан дамуына,
жетілуіне, саралануына әсер етеді. Тіл құрылымы мен құрылысындағы дамудың
нәтижесінде тілдің жаңа саласы – сөзжасам сараланды.
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде бөлінуінің де өзіндік
негізі бар. Оның тарихы түркологиялық еңбектерде жатыр. Түркі тілдерінің
сөзжасам мәселесін алғаш көтерген Дивану-лұғат ат-түрк (XI ғ.) сөздігінің
авторы М.Қашқари. Ол өзінің сөздігінде есім сөздер мен етістіктерден жаңа
сөздер жасаған көптеген аффикстерді көрсеткен . Олардың мағынасын нақты
мысалдар арқылы ашып берген. Сөзжасамдық қосымшаларды зерттегені туралы
алғашқы мәліметтерді XIV ғасырдағы Ибн-Муханнаның, Абу-Хайянның
еңбектерінен де кездестіруге болады.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі А.Казембек грамматикасында кең көрініс
тапқан. Түркологиялық еңбектерде, әрине, сөзжасам жеке сала ретінде
танылған жоқ, бірақ Қазан төңкерісіне дейінгі грамматикалардың ешқайсысы
сөзжасамға соқпай кетпеген деуге болады. Мәселен, П.М.Мелиоранский (1894),
М. Терентьев (1875), Н.И.Ашмарин (1848), И.Гиганов (1801), Г.Махмудов
(1897),ал, Архангельскийдің (1894) сңбектеріндс сөзжасам тәсілдері,
негізінен, морфология саласында қарастырылып, сөздердің қосарлануы, бірігуі
сөз жасаудың бір жолы ретінде беріледі.
XX ғасырдың I жартысында көптеген түркі тілдерінің грамматикалары
жарық көрді. Ол кездегі грамматикалардың көпшілігіне тән нәрсе – сөзжасам
сөз таптарының құрамында қарастырылып, сөзжасамның екі тәсілі – аффикстік
жәнс сөздердің бірігуі мен қосарлануы көрсетіледі. Бұған: А.Самойловичтің
(1923), В.Гордлевскийдің (1928), С.Ястремскийдің (1938), И.Батмановтың
(1939), В.Насиловтың (1940), А.И.Кононовтың (1941), Н.А. Баскаковтың
(1940), Н.К.Дмитриевтің (1940, 1948). Л.Н.Харитоновтың (1947),
Н.Т.Дыренкованың (1940) еңбектері дәлел.
Түркі тілдерінің сөзжасам мәселесі 50-ші жылдардан кейін көпшілік
жағдайда дербес сала болып бөлінбей, морфологияның құрамында қарастырылып
келді.
60-жылдардағы кейбір зерттеулерде синтетикалық, аналитикалық
тәсілдерге қосымша фонетикалық тәсіл туралы мәселе қарастырыла бастады.
Оны қолданушылар: С. Джафаров (1960), Г.Гарипов (1959),
Э. Севортян (1962), Л.Покровская (1963), А. Гулямов (1964), С.Усманов
(1964), Ф.Ганиев (1971) т.б.
Ал сөзжасамның лексика-семантикалық немесе лексика-грамматикалық
тәсілдері А.Н. Кононовтың (1960), А. Гулямовтың (1964), Э. Севортянның
(1962), Б.Орузбаеваның (1964) еңбектерінде баяндалады.
Сөзжасамға қатысты зерттеулер 1970-80 жылдары өте көп жазылды деуге
болады. А.Нажимов қарақалпақ тіліндегі қос сөздердің жасалуын (1971),
Н.А.Шарипов өзбек тіліндегі сөзжасамдық аффикстерді (1972), К.Ахунджанова
өзбек тіліндегі сөздердің интернационалдық лексика негізінде жасалуын
зерттеді (1973).
Түркологияда сөзжасам мәселесін жеке қарастырған Б.Орузбаева, Э.
Севортян , Ф.Ганиев, Ч.Х.Бакаев, Ә.Қайдар еңбектерін ерекше атауға болады.
Сөзжасам мәселелерін тағы бір қырынан танытатын еңбектер деп көне
түркі және ортағасырлық есакерткіштер тілін зерттеген еңбектерді айтуға
болады.Оған Ғ.Айдаров, Е.З. Қажыбеков, А.Есенғұлов пен А.
Раджабовтың, Ә.Керімовтың, А.Салқынбайдың, Ж.Отарбекованың
диссертацияларын айту маңызды.
Сөзжасамның басты мәні – жаңа мағыналы сөз тудыру болғандықтан, оның
өзіне тән жасалу жолдары, арнайы тәсілдері болатыны даусыз.
Қазақ тілі сөзжасамына қатысты жалпы мәселелер Н.И.Ильминский,
М.А.Терентьев, П.М.Мелиоранский сияқты орыс ғалымдарының еңбектерінде
қысқаша сөз болғанымен, оның ана тілімізде зерттеле басталуы халқымыздың
біртуар даңқты перзенттерінің бірі А.Байтұрсынұлы еңбектерінен басталады.
Мұнда автор сөз тудырушы жұрнақтардың атқаратын қызметі мен қажеттілігі
жайында бірнеше құнды пікір келтіреді [13,56]. Сондай-ақ, ғалым Қ.Жұбанов
өзінің Қазақ тілі грамматикасында сөз тудыру жолдары жайында бірқатар
тұжырымдар айтады [14,136].
Кейін жарық көрген Қ.Кемеңгерұлы, А.Ысқақов, К.Аханов, И.Ұйықбаев,
Н.Сауранбаев, Н.Оралбаева, Қ.Есенов,С. Исаев, Ғ.Қалиев, Ә.Төлеуов,
Е.Ағманов, Е.Жанпейісов, Б.Құлмағанбетова, М.Серғалиев, З.Бейсембаева,
А.Салқынбай, Б.Қасым және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінен осы құнды
бастаманың жалғасын табамыз. Сөзжасам өз алдына сала, құбылыс, жаңа сөз
жасау процесі екендігін танып, оның мәнін ашып, ғылыми теориялық негізін
айқындауда профессорлар Н.Оралбаева мен С.М. Исаевтың еңбектерінің маңызы
зор.
Сөзжасамның қазіргідей дәрежеге жетуінің негізі әріде. Басқаша айтар
болсақ, тіліміздің әбден қалыптасқан, орныққан күрделі, өте жүйелі
сөзжасамы – ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі. Сөзжасам мәселесіне қатысты
еңбектерге шолу жасай отырып, қазақ тіл біліміндегі сөзжасамның
зерттелуін мынандай кезеңдерге бөліп қарастыруды зерттеуші Абдирасилова
Ж.Қ. былайша ұсынады:
1. ХІХ ғасырға дейінгі кезең. Сөзжасам қосымшалары туралы ілімнің
негізі қалануы.
2. ХІХ ғасырдың басынан Қазан төңкерісіне дейінгі кезең. Сөзжасам
тәсілдері туралы алғашқы зерттеулердің жарық көруі.
3. ХХ ғасырдың І жартысы. Көптеген ғылыми грамматикалардың жарық
көріп, сөзжасамның морфологияның бір элементі ретінде
қарастырылуы.
4. 1950 жылдардан кейінгі кезең. Негізінен морфологияда
қарастырылғанымен сөзжасамның өзіндік қасиеттерінің (өнімді-
өнімсіз, құнарлы-құнарсыздығы) зерттелуі, дербес сала ретінде
арнайы зерттеу нысаныңа айналуы, тарихи тұрғыдан зерттеле бастауы
[1,9].
5. 1989 жылдан кейінгі кезең. Бұл кезеңде сөзжасамның тіл білімінің
жеке саласы ретінде жан-жақты зерттелуі.
Сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін оны тұлғалық,
құрамдық жағынан емес, семантикалық сипаты тұрғысынан қарау керек. Тіл
білімінде сөзжасам термині екі түрлі мағынада қолданылады:
1. Сөзжасамдық тәсілдердің негізінде жаңа сөз жасау жолы.
2. Тілдік құбылысты зерттейтін ғылым. Сөзжасам – ғылым ретінде сөз тудыру
жүйесін, оның өзіне тән заңдылығын, жаңа сөздің пайда болу әдіс-
тәсілін, тілдік құбылыс ретінде жаңа сөз жасау процесін зерттейтін тіл
білімінің жеке бір саласы.
Сөзжасам ғылымының да тілдің басқа салалары сияқты зерттейтін нысаны
бар,ол – сөз. Мысалы, тілдің лексикология саласы кез келген сөзді
мағынасына қарай, морфология құрамына тұлғаларына, сөз табына қатысы
тұрғысынан, синтаксис сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылыс материалы ретінде,
фонетика дыбыстық құрамына қарай зерттейді. Ал сөзжасам ғылымының негізгі
зерттеу нысаны – сөздің жасалу процесін емес, сол процестің жасалу
нәтижесін, туынды сөз құрылымын, жасалу жолын зерттеу.
Сонымен, сөзжасам мәселесін тіл білімінің бір саласы деп тануда
мынадай деректерге сүйенеміз:
Сөзжасамның өзіне тән зерттеу нысаны бар, ол – туынды сөз; тіл
қабатынан алатын орны бар; өзіне тән зерттеу әдісі бар: морфемика мен
дериватология (сөзжасам); мазмұны бар: оған сөзжасамдық ұғымдар жатады;
сөзжасам тәсілдері бар; ғылыми терминологиясы бар.
Сөзжасамды арнайы зерттеп жүрген қазақ тілі мамандары сөзжасам
тәсілдерін үшке бөліп көрсетіп жүр: синтетикалық (морфологиялық),
аналитикалық (синтетикалық), лексика-семантикалық. Бұлайша бөлу
құрылымдық жағынан алғанда істің жайын дұрыс көрсететін секілді. Сөздердің
жасалуының амал-тәсілдері (бірігу, қосарлану, тіркесі, аффикация) әр
түрлі болғанымен, жасалған сөздің жаңа мағынаға ие болуы – дериваттық
семантикасы жағынан келгенде сөзжасамдық процесті, оның нәтижесін толық
көрсетеді дей алмаймыз. Себебі, синтетикалық (морфологиялық) тәсіл арқылы
жаңа мағыналы сөз жасалмай, сөз түрленуі де мүмкін. Мәселен : біз бар-
ды-қ дегенде –ды процестің өткен мерзімін білдірсе, – қ жақтық (жіктік
жалғауының І жағы) әрі көптік секілді реляциялық мағына береді.
Сондай-ақ, аналитикалық тәсіл бойынша сөздердің барлығы бірдей жаңа мағына
білдіре алмайды. Мәселен, мая-мая, тау-тау, жиі-жиі дегендер жинақтық я
жалпылық мағына, яғни әр түрлі грамматикалық мағына білдіретін
синтетикалық және аналитикалық тәсілдерден сөзжасамдық тәсілдердің
өзгешелігі қандай деген сұрақ туады.Кейде тәсілдер таза күйінде
кездеспейді. Мәселен, көсеу, егеу, қашау, бояу, сабау туынды сөздерін
алайық. Бұл сөздер зат атаулары ма әлде қимылды білдіріп тұр ма? Бастапқы
қимылды білдірген көсе, еге, қаша, боя, саба сөздеріне етістіктің -у
жұрнағы жалғанып, қимыл атауларын білдірген де, бірте-бірте қимыл
атаулары зат атауларына айналған. Бұл жерде субстантивтену процесі басты
орын алып тұр. Сондай-ақ қазақ тілінде құрамында септік жалғаулары бар,
кейіннен адвербиалдану процесіне ұшыраған көптеген сөздер бар. Мысалы:
алға, артқа, текке, бекерге, бірге, зорға секілді сөздердің құрамындағы
барыс септік жалғауы; осында, мұнда, сонда, баяғыда деген үстеулердің
құрамындағы сөз түрлендіруші -да, -де; баяғыдан, бұрыннан, кенеттен,
әуелден, етпетінен деген үстеулердегі шығыс септік жалғаулары; күнімен,
жөнімен дегендердегі көмектес септік жалғаулары қазіргі кезде
грамматикалық мағына беріп, сөздерді байланыстырып тұрған жоқ. Бұл жөнінде
үстеулердің сөзжасамына байланысты Қ.Есенов былай дейді: На первый
взгляд кажется, что такие наречия состоят настоящее время потеряли свое
первоначальное значение и составляют единое целое с основами данных слов
– дей отырып, бұндай қосымшаларды үстеулердің сөзжасамдық элементі деп
көрсетеді [16,4]. К.Аханов бұл құбылысты декорреляция процесі деп көрсеткен
болатын [16,106].
Сөз тудырушы қосымшалар арқылы жасалған сөздердің барлығы дерлік
тілдің сөздік құрамына еніп, сөздік реестрге кірмейді. Өйткені кейбір
қосымшалар белгілі бір контексте, белгілі бір жағдайда ғана пайдаланылуы
мүмкін. Сондай кейбір қосымшалар туралы С.М.Исаев былай дейді: Шіркін,
айтушы мен болғанда, үнемі ұқтырушым сен болсайшы, Абай! – деді (
М.Ә.) сөйлемдегі айтушы, ұқтырушы, болсайшы дегендерді сырт тұлғасына
қарап, қосымшалар арқылы жасалған жаңа сөздер деуге болады, бірақ бұл
сөздер сырт тұлғасы жағынан болмаса, шын мәнінде жаңа лексемалар емес.
Өйткені бұлар сөздік құрамға енген лексикалық бүтін, демек, сөздіктерде
жеке берілетін реестрлік сөздер емес. Белгілі контексте ғана
қолданылатын және сол контексте ғана түсінілетін тұлғалар. Олардың
жасалу шегін, жұмсалу шеңберін туынды сөз ретінде айқындауға болады.
Қандай тәсіл арқылы жасалса да, сөз тудырудың (сөзжасамның) ең
басты мәні, ерекше сипаты – жаңа мағыналы сөз (жалаң сөз,туынды сөз,
күрделі сөз болсын) жасап, сол арқылы, біріншіден, жаңа ұғымның атауы
пайда болып, екіншіден, қазақ тілінің сөздік құрамын байыту.
1989 жылы профессор Н.О.Оралбаеваның бастауымен қазақ тіл білімінің
тарихында тіліміздің сөзжасамы бірінші рет өз алдына жеке дербес сала
ретінде зерттеліп, арнайы монография ретінде жазылды. Қазіргі қазақ
тілінің сөзжасам жүйесі деп аталатын еңбекте: Жалғыз қазақ тілінде ғана
емес, тілдердің бәрінде кездесе беретін сөз қабылдау процесі сөздік
құрамның дамуы мен баюында белгілі орын алғанымен, ана тіліміздің
лексикалық құрамының баюында негізгі қызметті тілдің өзіндік сөзжасам
жүйесі атқарады. Ал сөздердің жасалуының қалыптасқан күрделі жүйесі бар.
Бұл жүйенің өзіне ғана тән жолдары мен тәсілдері, сөз жасауға қатысатын
тілдік тұлғалары, олардың қолданылу заңдылықтары әбден қалыптасқан. Ол
арқылы тілде жаңа сөздер жасалады да, лексикалық қорды үнемі байытып
отырады. Сөздік қорды байытып, оның икемділігін арттыратын, қандай күрделі
ой болса да, оны нақтылы дәл жеткізуге мүмкіншілігі мол құдіретті тіл болып
қалыптасуы тілдің сөзжасамының тілде атқаратын қызметі мен оның маңызын
анық байқатады. Қазақ тілінің негізгі байлығы – оның сөздік қоры. Ол
байлықтың қалай жиналғаның, алуан түрлі сөздердің сыры мен қырын, олардың
қалай қалыптасқаның, басқаша айтқанда бай лексикалық түрде, арнайы зерттеу
бүгінгі күннің талабына айналды" [9,6].
2.2. Аналитикалық сөзжасам сипаты
Қос сөз, қысқарған сөзді қоспағанда, нағыз күрделі сөздің үлгісіне —
бүгін, биыл, былтыр, қолқап, коян, жылан, жануар, асказан, ұлтабар,
қарақұс, аққу, шашбау, тамақбау, итмұрын, қарабауыр, тараққұйрық, әкел,
апар, сексен, тоқсан, қарапайым, ақсақал, жарымжан, сары ала, көк ала,
жақсы көру, еңбек ету, күнелту, кұр қалу, ән салу, сатып салу, шығарып салу
тәрізді сөздер жатады.
Жалаң сөздер тәрізді бұларда да сыртқы пішін, ішкі мән-мағына, яғни
бірден көзге түсіп, көңілге қонатын кұрылым болады. Ол оны құрастырушы
компоненттердің тұлғалық, мағыналық бірлігінен тұрады. Басында бір-біріне
ешбір қатысы жоқ жеке дара тұрған ондай сөздер өзара қарым-қатынасқа
түскеннен кейін, олар, әлбетте, жеке тұрғандағы қалпында бейтарап қала
алмайды; біріне-бірі әсер етеді, ықпал жасайды. Соның нәтижесінде күрделі
сөз компоненттерінің білдіретін мағыналары мен тұлғалары және олардың ара
қатынастары арасында сандық та, сапалық та өзгерістер пайда болады.
Тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен,
сөздердің еркін тіркесі болады дедік. Осы грамматикалық категориядан
лексикалық категорияға жататын күрделі сөздің пайда болуы, әрине, кездейсоқ
өзінен-өзі бола қалатын жай емес; күрделі және белгілі бір заңдылықтарға
негізделетін, соның нәтижесінде пайда болатын құбылыс болмақ. Ондай
заңдылықтардың бірі тілдің дыбыс жүйесі, екіншісі лексикасы, үшіншісі
грамматикасына келіп саяды.
Күрделі сөздердің қалыптасуына қатысты фонетикалық, лексика-
грамматикалық, грамматикалык заңдылықтарды күрделі сөздердің түрлеріне
байланысты, нақтылы материалдарға сүйене, соған талдау жасай отырып сөз
етуді жөн көрдік.
Жоғарыда сөз болған ерекшеліктеріне орайлас күрделі сөзді, біздіңше,
былайша анықтауға болады.
Күрделі сөз деп екі я одан да артық сөз тізбегінен құралып, лексика,
лексикалық-грамматикалық мағыналары мен тұлға, сөйлемдегі қызметі жағынан
бөлшектенбей, тұтасымен белгілі бір ұғымның атауы ретте жұмсалатын сөздерді
айтамыз.
Сөздерді лексика-грамматикалық аспектіде жүйелеу мәселесіне келсек,
оларды әуелі жасалу тәсілі тұрғысынан ажыратып, синтетикалық тәсілден
жасалғандарын жалаң аналитикалық тәсілден пайда болғандарын күрделі деп
бөлу дұрыс болмақ.
Сөзжасау тәсілінің екінші бір өнімді түрі – аналитикалық тәсіл.
Мұның ішінде, әсіресе, сөздердің бірігуі арқылы жасалған күрделі сөздер
өте көп кездеседі. Бұл туралы О.Д. Мешков былай деп жазған: Сөздерді
біріктіру – маңызды тәсілдердің бірі, ол арқылы және де басқа тәсілдер
арқылы тіл өзінің сөздік құрамын толықтырады, тілдің құрылысын
жетілдіреді. [3,15]. Мәселен, бутакуз, итболик, итбодан, итбурун,
итпашша, иттиканак, отбоқор, отқулоқ, отчопор, сигирқуйруқ, такасоқол,
туясандиқ, туятовон, уячангал, туяпойпоқ, чучқабоқар, эчкиэмар, эчкисоқол,
қузиқорин, қузиқулоқ, қуйтиканак, қуйкуз т.б.
Түркі тіл білімінде дербес теориялық зерттеу жұмыстары бар, олардың
ішінді өзбек тіліндегі қысқарған сөздерді зерттеген З.А.Аликуловтың
еңбегін, башқұрт тілі бойынша С.Н.Мұратовтың, азербайжан тілі бойынша
М.Адиловтың жұмыстарын айрықша айтуға болады.
Қосарлану тәсілі арқылы жасалған күрделі сөздер саны біріккен сөздерге
қарағанда түрік, өзбек тілдерінде азырақ. Мәселен, от-арава, сигир-
бузоқ, гоз-гоз, от-улов, болам-бутам т.б.
Қазақ тілінің қазіргі кезде әбден қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол
әрине, ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі. Тіліміздің сөзжасам жүйесінің
негізі көне түркі тілінен (ең көне жазба ескерткіштер тілі) басталып, содан
бері дамып, толығып, күрделеніп, сұрыпталып,екшеле келіп, қазіргі жүйелі
дәрежеге жеткен.
Қай тілдің болмасын сөзжасам жүйесі ұзақ уақыттың ішінде қалыптасқан,
ол қысқа, аз уақыт ішінде тез қалыптаса қоятын құбылыс емес. Түркі
тілдерінің ең көне жазба ескерткіштерінің тілі бұл мәселеге толық куә бола
алады. Көне жазба ескерткіштер тілінде негізгі түбір сөздермен қатар туынды
сөздер болғаны белгілі. Олар: туынды түбір, күрделі сөз, бір сөздің бірнеше
мағынада қолданылуы түрінде кездеседі. Басқаша айтқанда, көне жазба
ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг, біл-іг, ур-уш, иел-
ме, өт-унч), сөздердің тіркесуі арқылы жасалды. (күнтұз, Темір-қапығ, Қара-
құм, Ілтеріс, арқыш-тіркес, секіз он, йеті йуз), сол сияқты бір сөздің
бірнеше мағынада қолданылуы да сол кездің сөзжасам жүйесіне жатады:[қат]
1)қабат, қатар; 2)жеміс; 3)жануардың аты; 4)қату; 5)араластыру. Келтірілген
мысалдар көне түркі тілінде сөзжасамның морфологиялық, синтаксистік,
семантикалық тәсілдері болғанын анық көрсетіп тұр.
Тілдің сөзжасам жүйесі көне құбылыстарға жатады, ол күмән туғызбайды.
Өйткені сөз жасаушы тұлғалар сөзжасаудың тәсілдері, үлгілері күнде
құбылатын, күнде жаңаратын құбылыстар емес. Тілдің сөзжасам жүйесі тілдің
даму әрекетінен де тыс қала алмайды. Сондықтан сөзжасам жүйесінде де
өзгеріс болып тұрады, бірақ ол өте баяу болады және ол, тілде бар
үлгілердің белгілі бір кезеңде белсенді қызмет етуі арқылы, ол қызметтің
бәсеңдеуі арқылы, не сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөзжасамдық түрлердің
қолданудан шығуы сияқты т.б. өзгерістер арқылы болады. Мысалы: көне жазба
ескерткіштер тіліндегі туынды сөздер саны бір емес, қазіргі тіл туынды
сөздерге өте бай. Тілдің туынды сөздермен толығуының тілден тыс жағдайларға
қатысын былай қойғанда, оның сөзжасам жүйесіне де тікелей қатысы бар.
Сөз тудырудың аналитикалық тәсілі сөздерді біріктіру, қосарлау,
тіркестіру арқылы көрінеді де, сөзжасам проблемасының шеңберіне еніп, оның
бір тәсілі болып табылады. Яғни бұл тәсіл сөздерді біріктіру, қосарлау,
тіркестіру жолдары арқылы іске асырады. Сөйтіп барып жаңа мағыналы сөз,
жаңа ұғымның атауы туып, тілдің сөздік құрамы дамып, оның қатары өрістей
түседі, байи түседі. Бұл бір. Ол – тілдік құбылыстың басты, мәнді
ерекшелігі. Екіншіден, осы жолдар арқылы жасалған жаңа туындылар
морфологиялық құрамы жағынан (грамматикалық ) күрдслі сөздер тобына жатады.
Күрделі сөздердің әрқайсысының лексика-грамматикалық сөздің жасалу жолы,
құрамдық-тұлғалық жағынан ерекшеліктері бар: қандай сөздер (мағыналық
тұлғалық-құрамдық және грамматикалық топтағы) бір-бірімен бірігеді,
қосарланады немесе тіркеседі т.б. Айталық, зат есім мен зат есім (белбеу),
сын есім мен зат есім (ашудас — ащы mac), есімдік пен зат есім (бүгін — бұл-
күн) т.б. біріксе, мағыналары бір-біріне жақын синонимдес немесе мағыналары
бір-біріне қарама-қайшы антонимдес сөздер бірыңғай мәндс қосарланады: аға-
іні, үлкен-кіші, ыдыс-аяқ т.б.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі жайында тың пікір білдіретін –
профессор Н.Оралбаева. Себебі ғалым тұңғыш рет қазақ тіл білімінде күрдслі
сөздер тобының сөзжасамның нысаны екенін Қазіргі қазақ тіліндегі
етістіктің аналитикалық форманттары атты докторлық диссертациясында
дәлелдеген. Сондай-ақ, профессор Н.Оралбаева сөзжасамның аналитикалық
тәсілі туралы мынадай пікір айтады: "Қанша ғасыр өтсе де, тілде
аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау үзбсй жалғасып келе жатуымен байланысты
қазақ тілінің сөздік байлығы толығуда, ал қазір қолданыс аясын кеңітіп,
сөздік кордың барлық саласынан орын алады" 13,36.
Осымен байланысты тілші А.Салқынбай аналитика-семантикалық сөзжасамның
тіл дамуындағы маңыздылығын және оның сөзжасау қабілетінің молдығын атай
келе: Аналитика-семантикалық сөзжасамда тілде бар бірліктерді парадигмалық
жәнс синтагмалық жүйе негізіндс біріктіру, қосарлау, тіркестіру арқылы жаңа
туынды мағына жасауға болады – деген түйін жасайды [5,256-265]. Тілші бұл
тәсілдің ежелгі замандардан қолданылып келе жатқандығын айтады. Яғни
күрделі сөздердің (қос сөз, біріккен сөз) құрамына сыңарлардын кейбірінің
ежелгі мағынасы мүлде өшкен не көнерген тұлғалар қолданыла береді дей
кеті,оған көрші-қолаң, жігіт-желең т.б. деректерді келтіреді. Сөйтіп, тілші-
ғалым ортақ сөзжасамдық мағына айқын болмағандықтан, жеке сыңарлардың
мағынасына назар аударылмайды деген пікір білдіреді. Әрине, кез келген
күрделі сөздің сөзжасамдық мағынасы құрастырушы сыңарлардың ортақ
мағынасынан шығатыны (мейлі айқын, не жасырын болсын) даусыз, бірақ оның
құрамындағы сыңарлардың мағыналық дәрежелеріне (біреуінде айқын, анық болуы
немесе екіншісіндс жасырын не мүлдс өшуі, көмескіленуі т.б) байланысты
деген тұжырым жасауға болады.
Аналитизм – күрделі туынды аталым жасалудың ұстанымы емес, ұғымды
бірнеше сөздердің тіркесі арқылы таңбалау, күрделі құрылымдық жүйенің дара
бірлік ретінде қалыптасуы, әр түрлі мағынаны білдіретін тіркестер, бір
номинативті мағына беретін тұлға ретінде жаңа қызметте жұмсалуы, сөйтіп,
біртұтас тұрақты мағынаға ие болып, лексема ретінде қалыптасуы. Тілдегі сөз
тіркестерінің мағыналық жағынан өзгеріске түсуі тілдің семантикалық даму
заңдылығына сәйкес жүреді. Олардың күрделі сөзге айналуы – сөзжасамның
нәтижесі [6,13].
Күрделі сөздер әуелгі синтаксистік жай сөз тіркесінің я лексикалануы,
я грамматикалануы негізінде қалыптасатындықтан, олардың компоненттерінің
құралу жүйесі де сөз тіркестерінің ежелден бері қарайғы заң болып
қалыптасқан үлгілеріне сай келеді. Өйткені компоненттері дыбыстық
өзгерістерге ұшырап, түр-тұрпаттары мүлдем басқаша болып қалыптасқан
кіріккен сөздерді (мысалы: білезік және білек жүзік, сексен және сегіз он
деген тәрізділерді), ондай өзгерістерге ұшырамай-ақ та бастапқы түр-
тұрпаттарын сақтаған күйлерінде қалыптасқан күрделі тұрақты сөздерді
(мысалы: аққу, тасбақа, ақсақал, асқазан, қарапайым, қосаяқ, ата мекен,
шопан ата. күні бүгін, егеу құйрық, ата-баба, шыбын-шіркей т. б.) алсақ –
олардың бәрі де лексикалану арқылы күрделі сөздерге айналған. Бірақ олардың
компоненттерінің орындары мен үлгі-пускалары жай сөз тіркестерінің
үлгілерінен (модельдерінен) басқаша емес. Күрделі сөздердің тек кіріккен
сөздер мен қос сөздерден өзге топтарының сыртқы жамылышы (киімі) мен пішін-
тұрпатын жай сөз тіркестерінен ажырату қиын-ақ. Солай болса, күрделі
сөздерді жай сөз тіркестерінен ажыратып іштей таптастырып жіктеуге таяныш
боларлық меже-белгі табудың маңызы төтенше зор.
Ал, ондай меже-белгіні күрделі сөздің сыртқы түр-тұрпатынан да, дыбыс-
ырғағынан да, лексика-семантикалық мағынасынан да, грамматикалық қызметінен
де – қысқасы, олардың компоненттерінің ара қатынасынан іздеген дұрыс.
Компоненттердің ара қатынасы деп бірігу, қосарлану, тіркесу арқасында
туған күрделі сөздің сыртқы фонетикалық түр-тұрпаты мен ішкі семантикалық
құрылымын да, олардың араларында заң ретінде орнығып қалыптасқан қарым-
қатынастардың нәтижесін я оның жиынтығын айтамыз.
Мысалы, қарлыгаш деген сөз әуелдегі бірін-бірі анықтай және анықтала
тіркескен қара ала құс деген үш сөзден туған. Бірақ бұл тіркестегі сөздер
сыртқы түр-тұрпаттары жақтарынан да, ішкі мағыналары жақтарынан да елеулі
өзгерістерге ұшыраудың нәтижесінде, бастапқы түп-төркіндеріне ұқсамайтындай
күйге жетіп, басқа бір жаңа сөз болып қалыптасқан. Осы жаңа сөзді, тек
этимологиялык талдау арқылы ғана болмаса, дәл казіргі кездегі я сыртқы
мүсініне қарап, я беретін ішкі мазмұнына қарап төркіндету мүмкін емес.
Міне, осы айтылғандай ерекшелік күрделі сөздің ішіндегі кіріккен сөз
саласының компоненттеріне тән ара қатынаста болады. Осы айтылғандай ара
қатынас бүгін, биыл, бүрсігүні, таңертең, әжептәуір, ендігәрі, ағайын,
қайны тәрізді кіріккен сөздердің бәріне әрі үлгі болып, әрі заң болып
қалыптасқан.
Ата-ана, туған-туысқан дегеп қос сөздерді өз алдына бір топқа болу
олардың компоненттерінің ара қатынастарына байланысты туған. Бірақ бұлардың
ара қатынасы қарлығаш, бүгін сияқты күрделі сөздердегіден емес, басқашарақ.
Ең алдымен, ата-ана, туган-туысқан дегендердің компоненттері біріне-бірі
сабақталып, демек, бірі анықтап, бірі анықталып құралмаған, біріне-бірі тең
болып салаласа құралған; екіншіден, бұлардың компоненттері ешқандай да
сыртқы өзгеріске ұшырамаған және олардың әрқайсысы, өзді-өзінің екпіндерін
де, бастапқы мағыналарын да сақтап тұр. Дегенмен, солай бола тұрса да,
осылайша жеке сөздердің қайталануынан я қосарлануынан құралған күрделі сөз
дауыс-ырғақ жағынан да, лексика-семантикалық мағынасы жағынан да, лексика-
грамматикалық қызметі жағынан да бірлесіп, біртұтас тұлға (единица) ретінде
қызмет етеді.
Айбалта, ақсақал, асқазан, тасбақа, баспасөз. кезқұйрық тәрізді сөздер
де, ат шабар, шаң босар, қазан бұзар. сары май, қара май, көр тышқан, жалаң
бас сияқты күрделі сөздердің компоненттері де бастапқыда аныктауыш және
анықталушы, толықтауышы жәие толықталушы мүшелер болған. Бірақ осы күрделі
сөздердің бәрі де, компоненттерінің әуелгі синтаксистік қатынастары
бұзылып, өзара бірін бірі анықтайтын я толықтайтын қабілеттерінен айрылып
лексикалануы арқасында орныққан.
Ала аяқ, бос белбеу, бас cayғa, жүрек жұтқан, жүрек жалғау, ауыз
жаласу, жаны ашу, жұлдызы қарсы, тонның ішкі бауындай, қас пен көздің
арасында сияқты күрделі сөздер жане асқар тау, ну қарағай, темір жол, қыпша
бел, сүмбіл шаш, дені сау, есі дұрыс, дымы құру, табан тіреу тәрізді
күрделі сөздер тіл білімінде тұрақты сөз тіркестері немесе фразеологиялық
тұлғалар (единица) деп аталатын күрделі сөздердің қатарына жатады. Бұл
құрамдардағы компоненттердің орындары бұлжымайтындай аса берік,
грамматикалық жағынан мүшеленбейтін бір ғана мағынаны білдіретін бір
бүтін тұлға (единица) ретінде жұмсалады. Бірақ мұндай тіркес
компоненттерінің өз мағыналарын сақтау я сақтамауына қарай іштей
ерекшеленеді. Мысалы, бірінші топтағы ала аяқ, ауыз жаласу... сияқты
күрделі сөздердің мағыналары құрамдарындағы компоненттерінің мағыналарынан
құралмаған, демек, мұндай тіркестің я күрделі сөздің мағынасы
компоненттерінің мағыналарынан тумайды; ол мағына мен компоненттердің
мағыналары арасында ешқандай да байланыс болмайды; күрделі сөздің мағынасы
басқа бір бейнелеу (образ, метафора) ұтымын білдіреді. Мысалы, қас пен
көздің арасында деген тұрақты тіркес лезде (аса тез) деген мағынаны
білдірсе, түйе үстінен сирақ үйтіп деген тұрақты тіркес илікпей
(икемсізденіп) деген ұғымды білдіреді. Осындай тұрақты тіркестер, әдетте,
идиомалық тіркес я фразеологиялық тұтастық деп аталады.
Екінші топтағы асқар тау, темір жол, есі дұрыс, табан тіреу тәрізді
тұрақты тіркестердің компоненттері өздеріне тән бастапқы дербес
мағыналарын жоғалтпай сақтап отырады. Өйткені бұл сияқты тіркестің мағынасы
кұрамына енетін компоненттерінің мағыналарынан құралады, демек, сол
компоненттердің мағыналарының қосындысы сияқты. Сондықтан бұл соңғы
тіркестердің компоненттері я жеке-жеке ажыратып талдағанда да, олар
(тіркестер) тұрақтылық сипатын жоғалтпайды. Тұрақты сөз тіркестерінің бұл
тобы фразалық тіркес я фразалық бірлестік деп аталады.
Сөйтіп, идиомалық тіркестің (фразеологиялық тұтастық) компонеттерінде
ешқандай да мағыналық дербестік болмаса, фразалық тіркестің (фразеологиялық
бірлестіктің) компоненттерінде өзінше әр алуан мағыналык дербестік болады.
Бұл ерекшелік тұрақты сөз тіркестерінің осы айтылған екі тобының
компоненттерінің араларындағы қатынастарының әрі нәтижесі, әрі олардың
араларындағы ара қатынастың нақтылы белгісі я көрсеткіші болып саналады.
Осындай ара қатынастың нәтижесінде идиомалық тіркестің компоненттері
мағыналық дербестіктерін түгелімен (біржолата) жоғалтса, фразалық тіркесте
ол дербестік я бүтіндей, я жарым-жартылай сақталады. Ендеше, бұл екі топтың
аралық шегі олардың компоненттерінің мағыналық дербестіктерін жоғалту я
жоғалтпау (сақтамау я сақтау) дәрежесіне қарай (яғни компоненттердің ара
қатынастарына қарай) анықталады; егерде тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы
компоненттер мағыналық дербестіктерін жоғалтқан болса, ол тіркес идиомалық
тіркеске (фразеологиялық тұтастыққа) жатады; егерде – компоненттері
мағыналық дербестіктерін я бүтіндей, я жарым-жартылай сақтаған болса, ол
тіркес фразалық тіркеске (фразеологиялық бірлестікке) жатады: тұрақты сөз
тіркесінің құрамындағы компоненттер мағыналық дербестіктерін неғұрлым
молырақ жоғалтса, соғұрлым ал тіркес идиомалануға бейімделе береді де,
компоненттері мағыналық дербестіктерін негұрлым молырақ сақтаса, ол тіркес
соғұрлым идиомаланудан алыстай түседі.
Белгілі бір сөз табына тән бір тектсс сөздерден сабақтаса құралған
күрделі есімдер (күрделі зат есім, күрделі сын есім, күрделі сан есім,
күрделі үстеу т. б.), күрделі етістіктер, компоненттерінің ара қатынастары
өзгеше болғандыктан, өз алдына бір топ болып бөлінуге тиіс. Мысалы: ақ
шұбар, қара шұбар, көк шұбар, қызыл шұбар, қоңыр шұбар, сүр шұбар деген
тәрізді үлгі бойынша жасалған тіркестердің әрқайсысы екі-екі сөзден
құралған сын есімдер. Бірақ бұлардың арасындағы қатынас синтаксистік
қатынас бола алмайды, өйткені олардың құрамындағы компоненттері бір күрделі
семантикалық ұғымды білдіреді. Осы себептен, құрамына қарай, күрделі сын
есімнің семантикалық мағынасы да күрделі болады. Әдетте, осындай сын
есімдер күрделі сын есімдер деп аталады.
Ал бере бер, тұра тұр, бере тұр, тұра бер деген тіркестердің
компоненттері өз ара бірін бірі анықтап я пысықтап тұрған жоқ. Олардын
компоненттері де бір-бірімен семантикалық жағынан тұтасып, күрделі бір
сөздің бөлшегі есебінде қолданылады. Сондықтан мұндай тіркестер күрделі
етістіктер я аналитикалық етістіктер деп аталады.
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым
3.1. Біріккен сөздердің өзіндік ерекшелігі
Тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен,
сөздердің еркін тіркесі. Өйткені күрделі сөз, оның ішінде біріккен сөз
қарастырушы компоненттердің тұлғалық, мағыналық бірлігінен тұрады. Басында
синтаксистік байланысқа түскен дербес сөздер өзара қарым-қатынасқа
түскеннен кейін, бір-біріне әсер етеді. Осы грамматикалық категориядан
лексикалық категорияға жататын күрделі сөздердің пайда болуы, әрине,
кездейсоқ, өзінен-өзі бола қалатын жайт емес: күрделі және белгілі бір
заңдылықтарға негізделетін, соның нәтижесінде пайда болатын құбылыс.
Біріккен сөз орысша сложное слово – екі немесе бірнеше сөздің
бірігуінен жасалып, біртұтас сөз ретінде қалыптасқан күрделі сөз.Мысалы:
көкжиек, жолақ, Жезқазған т.б. [6,156].
Біріккен сөз – екі түбірдің (негіздің) морфологиялық бірігуі арқылы
жасалатын морфология мен синтаксис араларындағы сөзжасам тәсілдерінің
бірі. Соның нәтижесінде күрделі сөз туады. Олардың кейбір тобы құрылымдық
жағынан сөз тіркестеріне жақын. Мысалы: бірауыздан, жанқалта, көртышқан,
кішіпейіл, қанішер, қаптесер, қаракөлеңке, қараторы, қырықаяқ, теміржол
т.б. Негізінен біріккен сөздерге біртұтастылық қасиет тән болып келеді.
Оларды бірнеше топқа бөлуге болады:
а) екі компоненттің жеке мағынасы емес, екеуі бірігіп ортақ мағына
пайда болады. Мысалы, ақбоз, алтыатар, алтыбақан, алтыбұрыш, басқұр,
баспана, еңбеккүн т.б.
1. ә) әр компонент ортақ екпінмен айтылып екі сөз бірігеді, соның
нәтижесінде сөз құрылымы түрлі фонетикалық өзгерістерге
ұшырайды.Мысалы: алөкпе (ала+өкпе), күздігүні (күздің-күні),
қырқаяқ (қырық+аяқ) т.б. [7,78]
Біріктіру арқылы сөз жасау – ертедегі қолданып келе жатқан тәсілдердің
бірі болып саналады. Оның пайда болуының өзіндік жолдары бар. Негізгі жолы
– біріккен сөздердің синтаксистік қатынастағы сөз тіркесінен қалыптасуы.
Мәселен, "Жетісу" сөзін алайық. "Жеті" сөзі су (өзен) сөзінің санын
білдіріп, пысықтауыштық қатынаста қолданыла келе, кейін атаулық мәнге ие
болуының нәтижесінде біріккен сөзге айналған. Сол секілді,
"бозторғай" сөзі де бастапқыда торғайдың түр-түсіне байланысты анықтауыштық
сөз тіркесінен сол заттың (кұстың) атауына айналған.. Осы секілді зат есім,
сын есім мен зат есім, сан есім мен зат есім қолданыла келе бұрынғы
мағыналық дербестігінен, синтаксистік қатынасынан айрылып, жаңа сапалы
туынды сөзге айналады. Ол бірден пайда бола қоймайды. Әдетте, екі сөздің
бір сөзге айналу процесі ұзақ жүреді. Тілде олардың кейбіреуінің жасалу
тарихы тіпті әріден басталып, әбден жымдасып қалыптасып кетсе, енді
бірқатары бертінде бұрынғы сөздердің үлгісі бойынша жасалды.
Әдетте, қатар айтылған екі сөздің бірінің не екеуінің де лексикалық
мағынасы солғындаған сайын, олардың арасындағы байланыс ыдырап,
синтаксистік қатынастың орнына жаңа лексикалық біртұтастық пайда болады.
Дегенмен, жаңа атау, жаңа ұғымдарды білдіретін сөздер арасындағы бұрынғы
анықтауыштық толықтауыштық, пысықтауыштық қатынастардың, синтаксистік
байланыстың ізі мүлде жойылып кетеді деуге болмайды. Өйткені көптеген
сөздердің қандай сөздерден біріккенін бөліп көрсетуге болады. Мысалы,
Темірқазық - темір қазық, Ақсай - ақ сай, бой жеткен - бойға жеткен, т.с.с.
Біріккен сөздерді де есімді, етістікті деп бөлуге болады. Есім
негізділердің соңғы бөлшегі есім болады да, екінші сыңарлары есім де,
етістік те, үстеу де бола береді: бұзаубас, жартас, алтыбақан, ашкөз, т.б.
Етістік негізді біріккен сөздердің соңғы бөлшегі етістік болады да, бірінші
сыңары есім, етістік бола береді: жанкүйер, сөзқұмар, бесатар, итемген,
т.с.с.
Біріккен сөздердің бұлай есімді, етістікті болуы оларлың шығу
төркінінің сөз тіркестерімен байланысынан туса керек. Басыңқы сыңар етістік
болғанда, олардың көпшілігінің (кұмар, тану сөздерінен өзге) есімше тұлғалы
болып келгеніне М. Балақаев көңіл аударған. Мәселен: ауызашар, атқамінер,
беташар, орынбасар, жанкүйер секілді - ар, -ер, -р немесс бойжеткен,
тасжарған (өсімдік), наркескен, сүтемген (өсімдік.) секілді -ған, -ген
тұлғасында жұмсалып, ақтық мағына білдіру үшін емес, қимылдың сапа мәнімен
байланысты болатынын көрсеткен [15, 207-208].
Біріккен сөз компонентінің соңғысы өзі бейнелеп тұрған обьектіге
тікелей қатысы бар, белгілі дәрежеде соны білдіретін сөз болып келеді. Оның
мәні, мәселен, қарақұс тәрізді сөздің кұс баласына қатысты екені, ал
көксағыз, асқабақ сияқты біріккен сөз түрлерінің өсімдік атаулары екенін
соңғы компонентінен-ақ білуге болса, аққу, аютабан бұзаубас, егеуқұйрық,
бізтұмсық тәрізді біріккен сөз атауларының өсімдік, жәндік атаулары
болатынын олардың соңғы компоненттерін білу мүмкін емес. Өйткені олар еркін
тіркестерде емес, басқаша жолмен, яғни метафоралық қолданыс немесе бойында
бар ерекше белгі қасиеті бойынша пайда болатын.
Біріккен сөздердің еңбеккүн, қолжазба, автоклуб тәрізді түрлерінің бірі
калька жолымен (тікелей аударма), пайда болған болса, екіншісі екі тілдегі
сөзді жай біріктіруден, үшіншісі басқа тілдің сөзін сол қалпында алып
қолданудан орын теуіп кеткен. Бұл фактілерге қарағанда, күрделі сөздердің
ішінде арғы тегі сөз тіркесі емес, басқа жолмен пайда болған түрлері бар
екендігі айқындалады.
Сөзқосым – казіргі кезеңдегі сөз жасаудың ең өнімді жолы. Өйткені,
біріктіру жолымен жасалған жаңа сөздер көптеп саналады. Біріншіден,
баспасөз беттерінде тоқсаныншы жылдары әр ғылым саласына байланысты
терминдік мәндегі біріккен сөздер көп болса, 1995 жылдан бергі кезеңде
саяси-әлеуметтік сипаттағы сөздер көп жасалған. Алдағылары мемлекеттік
тіл туралы Заңның қабылданып, көптеген ғылыми терминдерді қазақшалауда
аса қажеттілігімен және жоғары оқу орындарындағы көптеген пәндердің
қазақша оқытыла бастауымен байланысты болса, кейінгілері қоғамдық-
әлеуметтік өмірдегі өзгерістермен байланысты болса керек. Мәселен: Елбасы,
Әнұран, Елтаңба, Орда, телеарна, басқосу, сөзбұйда, ұлтжанды, т.с.
сияқтылар. Екіншіден, екі түбірден біріккен өсімдік, аң-
құс, жан-жануар, кұрт-кұмырсқа атаулары орфографиялық сөздіктерде де,
баспасөз беттерінде де бірде бөлек, бірде бірге жазылып келсе, кейінгі
кезде бір жүйеге түсе бастағандығы, яғни, морфологиялық принцип бойынша
бірге жазыла бастағандығы байқалады.
Мәселен: бозжусан, бозшағала, ақләйлек, ақсусар, көкқарға, ешкібұршақ,
түйежапырақ, шайқымыздық, балдырған, түйеошаған, түйешырмауық, шайбидайық,
итшомырт, қарамеңдуана секілді атаулар 1988 жылғы сөздікте бөлек жазылса,
одан кейінгі анықтағыш сөздіктерде, баспасөз беттерінде бірге жазылуда.
Үшіншіден, қазіргі басылымдарда сөздерді орынды-орынсыз қосарлап қолдану
әрекеттері байқалады. Мысалы: Тегі бір, діні бір күллі түркі халықтарының
ama-жұртындағы басқосудағы рухани орталығы, рухани астанам. қаз. әд.) Ата
жұрт - қандай жұрт деген сұраққа жауап беретін, синтаксистік қатынасынан
айрылмаған тіркес. Сондықтан бұл біріккен сөз бола алмайды.
Жүрдек электропойызының алатын орны дa ерекше болмақ (Ег.Қаз).
Электропойыз орыс тіліндегі екі сөзді біріктіретін "о" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: О.Бөкей шығармаларындағы біріккен сөздердің қолданылу сипаты
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3
Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдері
2.1. Сөзжасам тәсілдерінің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.2. Аналитикалық сөзжасам
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..12
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым
3.1. Біріккен сөздердің өзіндік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...19
3.2. О.Бөкей шығармаларындағы біріккен сөздердің қолданылу сипаты.37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...51
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Республикамыздың қоғамдық өмірінде
кейінгі кезде болып жатқан қайта құру, жариялылық саясатына байланысты
өзгерістер, жаңарулар аз болған жоқ. Солардың ең бастысы – қазақ тілінің
мемлекеттік мәртебеге ие болуы, Егеменді Республикамыздың тұңғыш
Конституциясында тіліміздің мемлекеттік мәртебесінің заңдастырылуы . Біздің
мақсатымыз – сол тілді қадірлеу, құрметтеу, тереңіне бойлау, қыры мен сырын
жете түсіну, қарым-қатынаста бар мәнінде колдана алу.
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай қайта түлеп, казіргі
заманғы ғылым мен техниканың, әлеуметтік өмір мен қоғамдық қарым-қатынастың
сан түрлі саласы бойынша терминдер жүйесін жасау шұғыл қолға алынып, басқа
тілдің ықпалынан арылу барысында ана тіліндегі сөздердің байырғы
мағыналарына жаңа мағыналар үстеліп немесе сөздерді біріктіру, қосарлау,
тіркестіру, қосымша жалғау секілді сөзжасам тәсілдері арқылы жаңа сөздср,
терминдер ішінде болып жатқан бүгінгі таңда қазақ тілінің сөзжасамдық
жүйесінен толық және дұрыс мағлұмат беру - әрі әлеуметтік астары бар
маңызды, әрі азаматтық борыш саналатын өте жауапты міндет болып табылады.
Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары
сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай
сараланған салалардың бірі – сөзжасам. Тілдің сөзжасам саласының
морфологиядан бөлініп, өз алдына отау тіккені – соңғы жылдары. Соған орай
оның теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалған
жоқ. Сөзжасамның зерттеу нысанын, тіл біліміндсгі орнын, мән-маңызын ашуда
профессор Н.Оралбаеваның, ҚР ҰҒА корреспондент мүшесі, профессор С. М.
Исаевтың, ғалымдар А.Салқынбайдың, З.Бейсембаеваның, Б.Қасымның тағы
басқалардың еңбектерін ерекше атауға болады.
Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары
аталған ғылым саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар
екендігін көрсетіп отыр. Сондай мәселелердің бірі - жаңа сөз жасау, жаңа
мағына туғызудың негізі болып табылатын сөзжасам тәсілдерін әр тәсілдің
жасалу жолдарын айқындаудың теориялық та, практикалық та маңызы зор.
Аналитикалық сөзжасам нәтижесі ретінде көрсетіліп жүрген біріккен сөздердің
жаңа мағыналы лексема ретінде қалыптасуын, жасалу жолдарын зерттеудің
қажеттілігі тақырыптың өзектілігін көрсетеді. Өйткені зерттеу нәтижелері
тіліміздегі біріккен сөздердің барлығы да жаңа мағыналы сөз тудырып түрлі
сөз табын жасайтынын көрсетеді.
Жұмыстың нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің аналитикалық тәсіл
бірігу арқылы жасалған сөздердің көркем шығармада, яғни О. Бөкей
шығармаларындағы қолданылу сипаты.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
– қазақ тіліндегі сөздердің аналитикалық тәсіл бірігу арқылы жасалуын
казіргі қазақ тіліндегі деректер негізінде зерттеп, сөзжасам
жүйесінен алатын орның, атқаратын қызметін анықтау, аналитикалық
тәсілдің басқа тәсілдер сияқты жаңа лексикалық туындылар жасайтын
тілдік процесс екендігін, айқындау;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:
– сөзжасамның сөздің жасалу процесінің нәтижесі сксндігін анықтау;
– сөзжасамның әлемдік тіл білімінде, түркітану ғылымында және қазақ тіл
біліміндс зсрттелу денгейін анықтау;
– сөзжасамның бслгілі бір тәсіл арқылы жасалатындыгы, оның жолдарын,
зерттелуін, өзіндік ерекшелігін ашу;
– біріктіру арқылы жаңа сөз жасау сипатын көрсету;
– біріктіру арқылы сөз жасау – аналитикалық тәсілдің ең өнімді жолы,
тілімізді жаңа мағыналы лексемалармен байытудың, номинация жасаудың
қайнар көзі;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– қазақ тіл біліміндегі сөзжасам тәсілдерінің бірі - аналитикалық тәсілдің
даму, қалыптасу заңдылықтары ашылып, жасалу жолдары (бірігу, қосарлану,
тіркссу) анықталып, сол тәсіл арқылы жасалған жаңа атаулардың тілді
байытудағы атқаратын қызметі көрсетілді, сөзжасамның аналитикалық тәсілінің
теориялық негізі жасалды;
- біріккен, кос, тіркссті сөздердің сөзжасам тәсілі емес, аналитикалық
сөзжасам процссінің нотижесі екендігі дәлелденді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері сөзжасам теориясына, сөзжасам тәсілдері, оның ішінде
аналитикалық тәсіл бірігу арқылы жасалған күрдслі сөздердің қалыптасу
теориясына қосқан үлес деп санауға болады. Зерттеу барысында жасалған
практикалық жұмыстар басқа да сөзжасамдық бірліктердің зерттелуіне әсері
болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
Қазіргі қазақ тіліндегі сөзжасам тәсілдері
2.1. Сөзжасам тәсілдерінің зерттелуі
Сөзжасам – тіл білімінің ең жаңа жас саласы. Сөзжасам тілдегі жаңа
сөздерді зерттейді. Бұған қарап, жаңа сөздің тілге ену, жасалу сияқты
т. б. мәселелері бұрын зерттелмеген, назардан тыс қалған деуге болмайды.
Бұған дейін сөз тудыру тәсілдері, жолдары морфологияның, ал сол арқылы
тілге енген жаңа сөздер лексикологияның обьектісі ретінде қаралып келді.
Соңғы кездері ғана сөзжасам жаңа сала ретінде зерттеле бастады. Сөзжасам
мәселесіне қатысты зерттеулер оның тілдің өзге салаларынан бөлініп, жеке
зерттеу обьектісіне айнала бастағанын көрсетеді. Дегенмен, сөзжасам қазақ
тілінде лингвистиканың фонетика, лексикология, грамматика секілді бір
саласы ретінде емес, тіл білімінің әр саласының жеке-жеке тарауларында
қаралып жүр. Қазақ тілінде сөзжасамның аналитикалық және синтетикалық
тәсіл арқылы жасалған түрлері грамматиканың, ал лексика-семантикалық түрі
лексикологияның шеңберінде қаралып, сөз тудырудың негізгі мәні – жаңа сөз
жасау процесі көлеңкеде қалып келді.
Сөзжасам ілімінің негізгі обьектісі оның өзіне тән сипаттарын
айқындағанда анық білінеді. Оның негізгі сипаты, мәні – жаңа мағыналы сөз
тудыру болғандықтан, сөзжасам ол сөз қалай жасалды (сөзжасамдық тәсіл)
қандай, жасалған сөздердің мағынасы қандай (дериваттық мағынасы), сол
үлгімен тағы қандай сөздер жасауға болады (сөзжасамдық тізбегі), әр сөз
табының туынды сөздерінің жасалу үлгісі (типі) қандай деген сұрақтарға
жауап береді. Демек, сөзжасамның негізгі обьектісіне туынды сөз жатады да,
сөзжасамдық тәсілдер, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық тізбек, сөзжасамдық
типтер оның негізгі мазмұнын құрайды.
Сөзжасамның негізгі обьектісін анықтау арқылы сөзжасам дегеніміз не
деген сұраққа да жауап табуға болады. Сөзжасам өз алдына зерттеу обьектісі
болғандықтан, ол – тіл білімінің жеке бір саласы. Ал, зерттеу обьектісінің
сипаты жағынан жаңа сөздердің жасалу жолдары мен мағыналық ерекшеліктерін
зерттейді. Жоғарыда айтқанымыздай, сөзжасам бұған дейін грамматиканың
морфология саласында, жеке сөз таптарының жасалуы ретінде қарастырылып
келді. Сөзжасам – грамматикамен де, лексикологиямен де байланысты тіл
білімінің жеке бір саласы. Лексикология мен сөзжасамның байланысы екі
жақты: Тілдік единица – сөзден жаңа сөз жасалады, әрі жаңа сөз сөздік
құрамның қатарына еніп, лексикологияның обьектісіне айналады. Ал
грамматика→ сөзжасам деп алу қиын. Себебі лексикалық единицасыз құр
грамматикалық тұлғадан жаңа сөз жасалмайды. Яғни тілдегі дайын мағыналы
сөзден грамматикалық тәсіл арқылы жаңа сөз жасалады. Грамматика лексика
мен сөзжасамның аралығында тұрады: лексика→ грамматика→ сөзжасам. Бұл,
біріншіден, сөзжасамның лексикамен және грамматикамен байланысын көрсетсе,
екіншіден, сөзжасамның лексика, грамматика секілді тілдің жеке саласы
екендігін, тіл қабатынан өзіндік орын алатынын танытады.
Қазақ тіл білімінде сөзжасамдық мағынаны жеке сөз етіп, таптастыруға
арналған арнайы зерттеу жоқ. Жаңа сөз тудыру туралы әңгіме болғанда, оның
жасалу тәсілі көрсетіледі де, туынды сөздің негізгі мағынасы күңгірт қалып
қояды. Мәселен, қойшы, елші, сөздерін зат атауларынан мамандық, кәсіп иесі
т.б. мағынасын беретін -шы, -ші жұрнақтары арқылы жасалды деп түсіндіретін
болсақ, жайлау сөзін етістіктен тұйық етістік жұрнағы арқылы жасалған
жаңа сөз – зат есім деуге болмайды. Бұндағы жаңа сөз – субстантивтену
(семантикалық) процесінің нәтижесі, осындағы зат атаулары (қой, ел)
негізінде қосымша арқылы пайда болған кәсіп, мамандық иесі деген жаңа
мағына, жайлау сөзін білдіретін жазғы қоныс, орын деген мағына сөзжасамдық
мағына болып табылады.
Ал, сөзжасам тәсілдері көп зерттелгеніне қарамастан, толық шешім
таппағандығы көрінеді. Мұның себебі, сөзжасамдық тәсілдерді аналитикалық,
синтетикалық, лексика-семантикалық деп бөлудің таза структуралық сипатқа
негізделгендігінен болса керек. Мәселен, синтетикалық тәсіл бойынша
белгілі бір сөз табын тудырушы қосымшалар көрсетіледі де, олардың
дериваттық семантикасы ашылмай қалып қояды немесе белгілі бір дериваттық
семантиканы білдіретін сөздер тудыратын қосымшаларды ( -шы, -гер,
-ман) топтастыру, кейбір функциялық қосымшалардың сипатын көрсету
секілді мәселелер назардан тыс қалып қояды. Синтетикалық тәсіл арқылы жаңа
сөз жасалмай, сөз түрленуі де мүмкін: (мәселен: біз кел-ді-к.). Сондай-ақ,
аналитикалық тәсіл бойынша сөздердің қайталануы, қосарлануы арқылы
жасалған сөздердің бәрі бірдей жаңа мағына білдіре бермейді. Мәселен, тау-
тас, көйлек-көншек, жан-жануар дегендер жинақтық я жалпылық мағына берсе,
мая-мая, отыз-қырық дегендер топтау мағынасын берген, демек, бұл сөздер әр
түрлі грамматикалық мағына ғана білдіріп тұр. Түркі тілдерінің
грамматикаларына ортақ жағдай: аналитикалық тәсілдің сөздердің бірігуі,
қосарлануы мен тіркесуі ретінде көрініс табуы. Олардың ішінде тек кейбіреуі
ғана сөздердің қысқаруын аналитикалық тәсіл ретінде қарастырады.
Диалектиканың даму зандылығы бойынша, ештеңе жоқтан пайда болмайды.
Тіл қоғамда өмір сүреді, қоғамның барлық өмірі тілмен тығыз байланысты.
Қоғамның дамуы, ондағы сапалық өзгерістер тілдің құрылымы жағынан дамуына,
жетілуіне, саралануына әсер етеді. Тіл құрылымы мен құрылысындағы дамудың
нәтижесінде тілдің жаңа саласы – сөзжасам сараланды.
Сөзжасамның тіл білімінің жеке саласы ретінде бөлінуінің де өзіндік
негізі бар. Оның тарихы түркологиялық еңбектерде жатыр. Түркі тілдерінің
сөзжасам мәселесін алғаш көтерген Дивану-лұғат ат-түрк (XI ғ.) сөздігінің
авторы М.Қашқари. Ол өзінің сөздігінде есім сөздер мен етістіктерден жаңа
сөздер жасаған көптеген аффикстерді көрсеткен . Олардың мағынасын нақты
мысалдар арқылы ашып берген. Сөзжасамдық қосымшаларды зерттегені туралы
алғашқы мәліметтерді XIV ғасырдағы Ибн-Муханнаның, Абу-Хайянның
еңбектерінен де кездестіруге болады.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі А.Казембек грамматикасында кең көрініс
тапқан. Түркологиялық еңбектерде, әрине, сөзжасам жеке сала ретінде
танылған жоқ, бірақ Қазан төңкерісіне дейінгі грамматикалардың ешқайсысы
сөзжасамға соқпай кетпеген деуге болады. Мәселен, П.М.Мелиоранский (1894),
М. Терентьев (1875), Н.И.Ашмарин (1848), И.Гиганов (1801), Г.Махмудов
(1897),ал, Архангельскийдің (1894) сңбектеріндс сөзжасам тәсілдері,
негізінен, морфология саласында қарастырылып, сөздердің қосарлануы, бірігуі
сөз жасаудың бір жолы ретінде беріледі.
XX ғасырдың I жартысында көптеген түркі тілдерінің грамматикалары
жарық көрді. Ол кездегі грамматикалардың көпшілігіне тән нәрсе – сөзжасам
сөз таптарының құрамында қарастырылып, сөзжасамның екі тәсілі – аффикстік
жәнс сөздердің бірігуі мен қосарлануы көрсетіледі. Бұған: А.Самойловичтің
(1923), В.Гордлевскийдің (1928), С.Ястремскийдің (1938), И.Батмановтың
(1939), В.Насиловтың (1940), А.И.Кононовтың (1941), Н.А. Баскаковтың
(1940), Н.К.Дмитриевтің (1940, 1948). Л.Н.Харитоновтың (1947),
Н.Т.Дыренкованың (1940) еңбектері дәлел.
Түркі тілдерінің сөзжасам мәселесі 50-ші жылдардан кейін көпшілік
жағдайда дербес сала болып бөлінбей, морфологияның құрамында қарастырылып
келді.
60-жылдардағы кейбір зерттеулерде синтетикалық, аналитикалық
тәсілдерге қосымша фонетикалық тәсіл туралы мәселе қарастырыла бастады.
Оны қолданушылар: С. Джафаров (1960), Г.Гарипов (1959),
Э. Севортян (1962), Л.Покровская (1963), А. Гулямов (1964), С.Усманов
(1964), Ф.Ганиев (1971) т.б.
Ал сөзжасамның лексика-семантикалық немесе лексика-грамматикалық
тәсілдері А.Н. Кононовтың (1960), А. Гулямовтың (1964), Э. Севортянның
(1962), Б.Орузбаеваның (1964) еңбектерінде баяндалады.
Сөзжасамға қатысты зерттеулер 1970-80 жылдары өте көп жазылды деуге
болады. А.Нажимов қарақалпақ тіліндегі қос сөздердің жасалуын (1971),
Н.А.Шарипов өзбек тіліндегі сөзжасамдық аффикстерді (1972), К.Ахунджанова
өзбек тіліндегі сөздердің интернационалдық лексика негізінде жасалуын
зерттеді (1973).
Түркологияда сөзжасам мәселесін жеке қарастырған Б.Орузбаева, Э.
Севортян , Ф.Ганиев, Ч.Х.Бакаев, Ә.Қайдар еңбектерін ерекше атауға болады.
Сөзжасам мәселелерін тағы бір қырынан танытатын еңбектер деп көне
түркі және ортағасырлық есакерткіштер тілін зерттеген еңбектерді айтуға
болады.Оған Ғ.Айдаров, Е.З. Қажыбеков, А.Есенғұлов пен А.
Раджабовтың, Ә.Керімовтың, А.Салқынбайдың, Ж.Отарбекованың
диссертацияларын айту маңызды.
Сөзжасамның басты мәні – жаңа мағыналы сөз тудыру болғандықтан, оның
өзіне тән жасалу жолдары, арнайы тәсілдері болатыны даусыз.
Қазақ тілі сөзжасамына қатысты жалпы мәселелер Н.И.Ильминский,
М.А.Терентьев, П.М.Мелиоранский сияқты орыс ғалымдарының еңбектерінде
қысқаша сөз болғанымен, оның ана тілімізде зерттеле басталуы халқымыздың
біртуар даңқты перзенттерінің бірі А.Байтұрсынұлы еңбектерінен басталады.
Мұнда автор сөз тудырушы жұрнақтардың атқаратын қызметі мен қажеттілігі
жайында бірнеше құнды пікір келтіреді [13,56]. Сондай-ақ, ғалым Қ.Жұбанов
өзінің Қазақ тілі грамматикасында сөз тудыру жолдары жайында бірқатар
тұжырымдар айтады [14,136].
Кейін жарық көрген Қ.Кемеңгерұлы, А.Ысқақов, К.Аханов, И.Ұйықбаев,
Н.Сауранбаев, Н.Оралбаева, Қ.Есенов,С. Исаев, Ғ.Қалиев, Ә.Төлеуов,
Е.Ағманов, Е.Жанпейісов, Б.Құлмағанбетова, М.Серғалиев, З.Бейсембаева,
А.Салқынбай, Б.Қасым және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінен осы құнды
бастаманың жалғасын табамыз. Сөзжасам өз алдына сала, құбылыс, жаңа сөз
жасау процесі екендігін танып, оның мәнін ашып, ғылыми теориялық негізін
айқындауда профессорлар Н.Оралбаева мен С.М. Исаевтың еңбектерінің маңызы
зор.
Сөзжасамның қазіргідей дәрежеге жетуінің негізі әріде. Басқаша айтар
болсақ, тіліміздің әбден қалыптасқан, орныққан күрделі, өте жүйелі
сөзжасамы – ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі. Сөзжасам мәселесіне қатысты
еңбектерге шолу жасай отырып, қазақ тіл біліміндегі сөзжасамның
зерттелуін мынандай кезеңдерге бөліп қарастыруды зерттеуші Абдирасилова
Ж.Қ. былайша ұсынады:
1. ХІХ ғасырға дейінгі кезең. Сөзжасам қосымшалары туралы ілімнің
негізі қалануы.
2. ХІХ ғасырдың басынан Қазан төңкерісіне дейінгі кезең. Сөзжасам
тәсілдері туралы алғашқы зерттеулердің жарық көруі.
3. ХХ ғасырдың І жартысы. Көптеген ғылыми грамматикалардың жарық
көріп, сөзжасамның морфологияның бір элементі ретінде
қарастырылуы.
4. 1950 жылдардан кейінгі кезең. Негізінен морфологияда
қарастырылғанымен сөзжасамның өзіндік қасиеттерінің (өнімді-
өнімсіз, құнарлы-құнарсыздығы) зерттелуі, дербес сала ретінде
арнайы зерттеу нысаныңа айналуы, тарихи тұрғыдан зерттеле бастауы
[1,9].
5. 1989 жылдан кейінгі кезең. Бұл кезеңде сөзжасамның тіл білімінің
жеке саласы ретінде жан-жақты зерттелуі.
Сөзжасамды тіл білімінің бір саласы деп тану үшін оны тұлғалық,
құрамдық жағынан емес, семантикалық сипаты тұрғысынан қарау керек. Тіл
білімінде сөзжасам термині екі түрлі мағынада қолданылады:
1. Сөзжасамдық тәсілдердің негізінде жаңа сөз жасау жолы.
2. Тілдік құбылысты зерттейтін ғылым. Сөзжасам – ғылым ретінде сөз тудыру
жүйесін, оның өзіне тән заңдылығын, жаңа сөздің пайда болу әдіс-
тәсілін, тілдік құбылыс ретінде жаңа сөз жасау процесін зерттейтін тіл
білімінің жеке бір саласы.
Сөзжасам ғылымының да тілдің басқа салалары сияқты зерттейтін нысаны
бар,ол – сөз. Мысалы, тілдің лексикология саласы кез келген сөзді
мағынасына қарай, морфология құрамына тұлғаларына, сөз табына қатысы
тұрғысынан, синтаксис сөз тіркесі мен сөйлемнің құрылыс материалы ретінде,
фонетика дыбыстық құрамына қарай зерттейді. Ал сөзжасам ғылымының негізгі
зерттеу нысаны – сөздің жасалу процесін емес, сол процестің жасалу
нәтижесін, туынды сөз құрылымын, жасалу жолын зерттеу.
Сонымен, сөзжасам мәселесін тіл білімінің бір саласы деп тануда
мынадай деректерге сүйенеміз:
Сөзжасамның өзіне тән зерттеу нысаны бар, ол – туынды сөз; тіл
қабатынан алатын орны бар; өзіне тән зерттеу әдісі бар: морфемика мен
дериватология (сөзжасам); мазмұны бар: оған сөзжасамдық ұғымдар жатады;
сөзжасам тәсілдері бар; ғылыми терминологиясы бар.
Сөзжасамды арнайы зерттеп жүрген қазақ тілі мамандары сөзжасам
тәсілдерін үшке бөліп көрсетіп жүр: синтетикалық (морфологиялық),
аналитикалық (синтетикалық), лексика-семантикалық. Бұлайша бөлу
құрылымдық жағынан алғанда істің жайын дұрыс көрсететін секілді. Сөздердің
жасалуының амал-тәсілдері (бірігу, қосарлану, тіркесі, аффикация) әр
түрлі болғанымен, жасалған сөздің жаңа мағынаға ие болуы – дериваттық
семантикасы жағынан келгенде сөзжасамдық процесті, оның нәтижесін толық
көрсетеді дей алмаймыз. Себебі, синтетикалық (морфологиялық) тәсіл арқылы
жаңа мағыналы сөз жасалмай, сөз түрленуі де мүмкін. Мәселен : біз бар-
ды-қ дегенде –ды процестің өткен мерзімін білдірсе, – қ жақтық (жіктік
жалғауының І жағы) әрі көптік секілді реляциялық мағына береді.
Сондай-ақ, аналитикалық тәсіл бойынша сөздердің барлығы бірдей жаңа мағына
білдіре алмайды. Мәселен, мая-мая, тау-тау, жиі-жиі дегендер жинақтық я
жалпылық мағына, яғни әр түрлі грамматикалық мағына білдіретін
синтетикалық және аналитикалық тәсілдерден сөзжасамдық тәсілдердің
өзгешелігі қандай деген сұрақ туады.Кейде тәсілдер таза күйінде
кездеспейді. Мәселен, көсеу, егеу, қашау, бояу, сабау туынды сөздерін
алайық. Бұл сөздер зат атаулары ма әлде қимылды білдіріп тұр ма? Бастапқы
қимылды білдірген көсе, еге, қаша, боя, саба сөздеріне етістіктің -у
жұрнағы жалғанып, қимыл атауларын білдірген де, бірте-бірте қимыл
атаулары зат атауларына айналған. Бұл жерде субстантивтену процесі басты
орын алып тұр. Сондай-ақ қазақ тілінде құрамында септік жалғаулары бар,
кейіннен адвербиалдану процесіне ұшыраған көптеген сөздер бар. Мысалы:
алға, артқа, текке, бекерге, бірге, зорға секілді сөздердің құрамындағы
барыс септік жалғауы; осында, мұнда, сонда, баяғыда деген үстеулердің
құрамындағы сөз түрлендіруші -да, -де; баяғыдан, бұрыннан, кенеттен,
әуелден, етпетінен деген үстеулердегі шығыс септік жалғаулары; күнімен,
жөнімен дегендердегі көмектес септік жалғаулары қазіргі кезде
грамматикалық мағына беріп, сөздерді байланыстырып тұрған жоқ. Бұл жөнінде
үстеулердің сөзжасамына байланысты Қ.Есенов былай дейді: На первый
взгляд кажется, что такие наречия состоят настоящее время потеряли свое
первоначальное значение и составляют единое целое с основами данных слов
– дей отырып, бұндай қосымшаларды үстеулердің сөзжасамдық элементі деп
көрсетеді [16,4]. К.Аханов бұл құбылысты декорреляция процесі деп көрсеткен
болатын [16,106].
Сөз тудырушы қосымшалар арқылы жасалған сөздердің барлығы дерлік
тілдің сөздік құрамына еніп, сөздік реестрге кірмейді. Өйткені кейбір
қосымшалар белгілі бір контексте, белгілі бір жағдайда ғана пайдаланылуы
мүмкін. Сондай кейбір қосымшалар туралы С.М.Исаев былай дейді: Шіркін,
айтушы мен болғанда, үнемі ұқтырушым сен болсайшы, Абай! – деді (
М.Ә.) сөйлемдегі айтушы, ұқтырушы, болсайшы дегендерді сырт тұлғасына
қарап, қосымшалар арқылы жасалған жаңа сөздер деуге болады, бірақ бұл
сөздер сырт тұлғасы жағынан болмаса, шын мәнінде жаңа лексемалар емес.
Өйткені бұлар сөздік құрамға енген лексикалық бүтін, демек, сөздіктерде
жеке берілетін реестрлік сөздер емес. Белгілі контексте ғана
қолданылатын және сол контексте ғана түсінілетін тұлғалар. Олардың
жасалу шегін, жұмсалу шеңберін туынды сөз ретінде айқындауға болады.
Қандай тәсіл арқылы жасалса да, сөз тудырудың (сөзжасамның) ең
басты мәні, ерекше сипаты – жаңа мағыналы сөз (жалаң сөз,туынды сөз,
күрделі сөз болсын) жасап, сол арқылы, біріншіден, жаңа ұғымның атауы
пайда болып, екіншіден, қазақ тілінің сөздік құрамын байыту.
1989 жылы профессор Н.О.Оралбаеваның бастауымен қазақ тіл білімінің
тарихында тіліміздің сөзжасамы бірінші рет өз алдына жеке дербес сала
ретінде зерттеліп, арнайы монография ретінде жазылды. Қазіргі қазақ
тілінің сөзжасам жүйесі деп аталатын еңбекте: Жалғыз қазақ тілінде ғана
емес, тілдердің бәрінде кездесе беретін сөз қабылдау процесі сөздік
құрамның дамуы мен баюында белгілі орын алғанымен, ана тіліміздің
лексикалық құрамының баюында негізгі қызметті тілдің өзіндік сөзжасам
жүйесі атқарады. Ал сөздердің жасалуының қалыптасқан күрделі жүйесі бар.
Бұл жүйенің өзіне ғана тән жолдары мен тәсілдері, сөз жасауға қатысатын
тілдік тұлғалары, олардың қолданылу заңдылықтары әбден қалыптасқан. Ол
арқылы тілде жаңа сөздер жасалады да, лексикалық қорды үнемі байытып
отырады. Сөздік қорды байытып, оның икемділігін арттыратын, қандай күрделі
ой болса да, оны нақтылы дәл жеткізуге мүмкіншілігі мол құдіретті тіл болып
қалыптасуы тілдің сөзжасамының тілде атқаратын қызметі мен оның маңызын
анық байқатады. Қазақ тілінің негізгі байлығы – оның сөздік қоры. Ол
байлықтың қалай жиналғаның, алуан түрлі сөздердің сыры мен қырын, олардың
қалай қалыптасқаның, басқаша айтқанда бай лексикалық түрде, арнайы зерттеу
бүгінгі күннің талабына айналды" [9,6].
2.2. Аналитикалық сөзжасам сипаты
Қос сөз, қысқарған сөзді қоспағанда, нағыз күрделі сөздің үлгісіне —
бүгін, биыл, былтыр, қолқап, коян, жылан, жануар, асказан, ұлтабар,
қарақұс, аққу, шашбау, тамақбау, итмұрын, қарабауыр, тараққұйрық, әкел,
апар, сексен, тоқсан, қарапайым, ақсақал, жарымжан, сары ала, көк ала,
жақсы көру, еңбек ету, күнелту, кұр қалу, ән салу, сатып салу, шығарып салу
тәрізді сөздер жатады.
Жалаң сөздер тәрізді бұларда да сыртқы пішін, ішкі мән-мағына, яғни
бірден көзге түсіп, көңілге қонатын кұрылым болады. Ол оны құрастырушы
компоненттердің тұлғалық, мағыналық бірлігінен тұрады. Басында бір-біріне
ешбір қатысы жоқ жеке дара тұрған ондай сөздер өзара қарым-қатынасқа
түскеннен кейін, олар, әлбетте, жеке тұрғандағы қалпында бейтарап қала
алмайды; біріне-бірі әсер етеді, ықпал жасайды. Соның нәтижесінде күрделі
сөз компоненттерінің білдіретін мағыналары мен тұлғалары және олардың ара
қатынастары арасында сандық та, сапалық та өзгерістер пайда болады.
Тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен,
сөздердің еркін тіркесі болады дедік. Осы грамматикалық категориядан
лексикалық категорияға жататын күрделі сөздің пайда болуы, әрине, кездейсоқ
өзінен-өзі бола қалатын жай емес; күрделі және белгілі бір заңдылықтарға
негізделетін, соның нәтижесінде пайда болатын құбылыс болмақ. Ондай
заңдылықтардың бірі тілдің дыбыс жүйесі, екіншісі лексикасы, үшіншісі
грамматикасына келіп саяды.
Күрделі сөздердің қалыптасуына қатысты фонетикалық, лексика-
грамматикалық, грамматикалык заңдылықтарды күрделі сөздердің түрлеріне
байланысты, нақтылы материалдарға сүйене, соған талдау жасай отырып сөз
етуді жөн көрдік.
Жоғарыда сөз болған ерекшеліктеріне орайлас күрделі сөзді, біздіңше,
былайша анықтауға болады.
Күрделі сөз деп екі я одан да артық сөз тізбегінен құралып, лексика,
лексикалық-грамматикалық мағыналары мен тұлға, сөйлемдегі қызметі жағынан
бөлшектенбей, тұтасымен белгілі бір ұғымның атауы ретте жұмсалатын сөздерді
айтамыз.
Сөздерді лексика-грамматикалық аспектіде жүйелеу мәселесіне келсек,
оларды әуелі жасалу тәсілі тұрғысынан ажыратып, синтетикалық тәсілден
жасалғандарын жалаң аналитикалық тәсілден пайда болғандарын күрделі деп
бөлу дұрыс болмақ.
Сөзжасау тәсілінің екінші бір өнімді түрі – аналитикалық тәсіл.
Мұның ішінде, әсіресе, сөздердің бірігуі арқылы жасалған күрделі сөздер
өте көп кездеседі. Бұл туралы О.Д. Мешков былай деп жазған: Сөздерді
біріктіру – маңызды тәсілдердің бірі, ол арқылы және де басқа тәсілдер
арқылы тіл өзінің сөздік құрамын толықтырады, тілдің құрылысын
жетілдіреді. [3,15]. Мәселен, бутакуз, итболик, итбодан, итбурун,
итпашша, иттиканак, отбоқор, отқулоқ, отчопор, сигирқуйруқ, такасоқол,
туясандиқ, туятовон, уячангал, туяпойпоқ, чучқабоқар, эчкиэмар, эчкисоқол,
қузиқорин, қузиқулоқ, қуйтиканак, қуйкуз т.б.
Түркі тіл білімінде дербес теориялық зерттеу жұмыстары бар, олардың
ішінді өзбек тіліндегі қысқарған сөздерді зерттеген З.А.Аликуловтың
еңбегін, башқұрт тілі бойынша С.Н.Мұратовтың, азербайжан тілі бойынша
М.Адиловтың жұмыстарын айрықша айтуға болады.
Қосарлану тәсілі арқылы жасалған күрделі сөздер саны біріккен сөздерге
қарағанда түрік, өзбек тілдерінде азырақ. Мәселен, от-арава, сигир-
бузоқ, гоз-гоз, от-улов, болам-бутам т.б.
Қазақ тілінің қазіргі кезде әбден қалыптасқан сөзжасам жүйесі бар, ол
әрине, ұзақ уақыттағы дамудың нәтижесі. Тіліміздің сөзжасам жүйесінің
негізі көне түркі тілінен (ең көне жазба ескерткіштер тілі) басталып, содан
бері дамып, толығып, күрделеніп, сұрыпталып,екшеле келіп, қазіргі жүйелі
дәрежеге жеткен.
Қай тілдің болмасын сөзжасам жүйесі ұзақ уақыттың ішінде қалыптасқан,
ол қысқа, аз уақыт ішінде тез қалыптаса қоятын құбылыс емес. Түркі
тілдерінің ең көне жазба ескерткіштерінің тілі бұл мәселеге толық куә бола
алады. Көне жазба ескерткіштер тілінде негізгі түбір сөздермен қатар туынды
сөздер болғаны белгілі. Олар: туынды түбір, күрделі сөз, бір сөздің бірнеше
мағынада қолданылуы түрінде кездеседі. Басқаша айтқанда, көне жазба
ескерткіштер тілінде жаңа сөз жұрнақтар арқылы (тір-іг, біл-іг, ур-уш, иел-
ме, өт-унч), сөздердің тіркесуі арқылы жасалды. (күнтұз, Темір-қапығ, Қара-
құм, Ілтеріс, арқыш-тіркес, секіз он, йеті йуз), сол сияқты бір сөздің
бірнеше мағынада қолданылуы да сол кездің сөзжасам жүйесіне жатады:[қат]
1)қабат, қатар; 2)жеміс; 3)жануардың аты; 4)қату; 5)араластыру. Келтірілген
мысалдар көне түркі тілінде сөзжасамның морфологиялық, синтаксистік,
семантикалық тәсілдері болғанын анық көрсетіп тұр.
Тілдің сөзжасам жүйесі көне құбылыстарға жатады, ол күмән туғызбайды.
Өйткені сөз жасаушы тұлғалар сөзжасаудың тәсілдері, үлгілері күнде
құбылатын, күнде жаңаратын құбылыстар емес. Тілдің сөзжасам жүйесі тілдің
даму әрекетінен де тыс қала алмайды. Сондықтан сөзжасам жүйесінде де
өзгеріс болып тұрады, бірақ ол өте баяу болады және ол, тілде бар
үлгілердің белгілі бір кезеңде белсенді қызмет етуі арқылы, ол қызметтің
бәсеңдеуі арқылы, не сөз мағынасының кеңеюі, кейбір сөзжасамдық түрлердің
қолданудан шығуы сияқты т.б. өзгерістер арқылы болады. Мысалы: көне жазба
ескерткіштер тіліндегі туынды сөздер саны бір емес, қазіргі тіл туынды
сөздерге өте бай. Тілдің туынды сөздермен толығуының тілден тыс жағдайларға
қатысын былай қойғанда, оның сөзжасам жүйесіне де тікелей қатысы бар.
Сөз тудырудың аналитикалық тәсілі сөздерді біріктіру, қосарлау,
тіркестіру арқылы көрінеді де, сөзжасам проблемасының шеңберіне еніп, оның
бір тәсілі болып табылады. Яғни бұл тәсіл сөздерді біріктіру, қосарлау,
тіркестіру жолдары арқылы іске асырады. Сөйтіп барып жаңа мағыналы сөз,
жаңа ұғымның атауы туып, тілдің сөздік құрамы дамып, оның қатары өрістей
түседі, байи түседі. Бұл бір. Ол – тілдік құбылыстың басты, мәнді
ерекшелігі. Екіншіден, осы жолдар арқылы жасалған жаңа туындылар
морфологиялық құрамы жағынан (грамматикалық ) күрдслі сөздер тобына жатады.
Күрделі сөздердің әрқайсысының лексика-грамматикалық сөздің жасалу жолы,
құрамдық-тұлғалық жағынан ерекшеліктері бар: қандай сөздер (мағыналық
тұлғалық-құрамдық және грамматикалық топтағы) бір-бірімен бірігеді,
қосарланады немесе тіркеседі т.б. Айталық, зат есім мен зат есім (белбеу),
сын есім мен зат есім (ашудас — ащы mac), есімдік пен зат есім (бүгін — бұл-
күн) т.б. біріксе, мағыналары бір-біріне жақын синонимдес немесе мағыналары
бір-біріне қарама-қайшы антонимдес сөздер бірыңғай мәндс қосарланады: аға-
іні, үлкен-кіші, ыдыс-аяқ т.б.
Сөзжасамның аналитикалық тәсілі жайында тың пікір білдіретін –
профессор Н.Оралбаева. Себебі ғалым тұңғыш рет қазақ тіл білімінде күрдслі
сөздер тобының сөзжасамның нысаны екенін Қазіргі қазақ тіліндегі
етістіктің аналитикалық форманттары атты докторлық диссертациясында
дәлелдеген. Сондай-ақ, профессор Н.Оралбаева сөзжасамның аналитикалық
тәсілі туралы мынадай пікір айтады: "Қанша ғасыр өтсе де, тілде
аналитикалық тәсіл арқылы сөз жасау үзбсй жалғасып келе жатуымен байланысты
қазақ тілінің сөздік байлығы толығуда, ал қазір қолданыс аясын кеңітіп,
сөздік кордың барлық саласынан орын алады" 13,36.
Осымен байланысты тілші А.Салқынбай аналитика-семантикалық сөзжасамның
тіл дамуындағы маңыздылығын және оның сөзжасау қабілетінің молдығын атай
келе: Аналитика-семантикалық сөзжасамда тілде бар бірліктерді парадигмалық
жәнс синтагмалық жүйе негізіндс біріктіру, қосарлау, тіркестіру арқылы жаңа
туынды мағына жасауға болады – деген түйін жасайды [5,256-265]. Тілші бұл
тәсілдің ежелгі замандардан қолданылып келе жатқандығын айтады. Яғни
күрделі сөздердің (қос сөз, біріккен сөз) құрамына сыңарлардын кейбірінің
ежелгі мағынасы мүлде өшкен не көнерген тұлғалар қолданыла береді дей
кеті,оған көрші-қолаң, жігіт-желең т.б. деректерді келтіреді. Сөйтіп, тілші-
ғалым ортақ сөзжасамдық мағына айқын болмағандықтан, жеке сыңарлардың
мағынасына назар аударылмайды деген пікір білдіреді. Әрине, кез келген
күрделі сөздің сөзжасамдық мағынасы құрастырушы сыңарлардың ортақ
мағынасынан шығатыны (мейлі айқын, не жасырын болсын) даусыз, бірақ оның
құрамындағы сыңарлардың мағыналық дәрежелеріне (біреуінде айқын, анық болуы
немесе екіншісіндс жасырын не мүлдс өшуі, көмескіленуі т.б) байланысты
деген тұжырым жасауға болады.
Аналитизм – күрделі туынды аталым жасалудың ұстанымы емес, ұғымды
бірнеше сөздердің тіркесі арқылы таңбалау, күрделі құрылымдық жүйенің дара
бірлік ретінде қалыптасуы, әр түрлі мағынаны білдіретін тіркестер, бір
номинативті мағына беретін тұлға ретінде жаңа қызметте жұмсалуы, сөйтіп,
біртұтас тұрақты мағынаға ие болып, лексема ретінде қалыптасуы. Тілдегі сөз
тіркестерінің мағыналық жағынан өзгеріске түсуі тілдің семантикалық даму
заңдылығына сәйкес жүреді. Олардың күрделі сөзге айналуы – сөзжасамның
нәтижесі [6,13].
Күрделі сөздер әуелгі синтаксистік жай сөз тіркесінің я лексикалануы,
я грамматикалануы негізінде қалыптасатындықтан, олардың компоненттерінің
құралу жүйесі де сөз тіркестерінің ежелден бері қарайғы заң болып
қалыптасқан үлгілеріне сай келеді. Өйткені компоненттері дыбыстық
өзгерістерге ұшырап, түр-тұрпаттары мүлдем басқаша болып қалыптасқан
кіріккен сөздерді (мысалы: білезік және білек жүзік, сексен және сегіз он
деген тәрізділерді), ондай өзгерістерге ұшырамай-ақ та бастапқы түр-
тұрпаттарын сақтаған күйлерінде қалыптасқан күрделі тұрақты сөздерді
(мысалы: аққу, тасбақа, ақсақал, асқазан, қарапайым, қосаяқ, ата мекен,
шопан ата. күні бүгін, егеу құйрық, ата-баба, шыбын-шіркей т. б.) алсақ –
олардың бәрі де лексикалану арқылы күрделі сөздерге айналған. Бірақ олардың
компоненттерінің орындары мен үлгі-пускалары жай сөз тіркестерінің
үлгілерінен (модельдерінен) басқаша емес. Күрделі сөздердің тек кіріккен
сөздер мен қос сөздерден өзге топтарының сыртқы жамылышы (киімі) мен пішін-
тұрпатын жай сөз тіркестерінен ажырату қиын-ақ. Солай болса, күрделі
сөздерді жай сөз тіркестерінен ажыратып іштей таптастырып жіктеуге таяныш
боларлық меже-белгі табудың маңызы төтенше зор.
Ал, ондай меже-белгіні күрделі сөздің сыртқы түр-тұрпатынан да, дыбыс-
ырғағынан да, лексика-семантикалық мағынасынан да, грамматикалық қызметінен
де – қысқасы, олардың компоненттерінің ара қатынасынан іздеген дұрыс.
Компоненттердің ара қатынасы деп бірігу, қосарлану, тіркесу арқасында
туған күрделі сөздің сыртқы фонетикалық түр-тұрпаты мен ішкі семантикалық
құрылымын да, олардың араларында заң ретінде орнығып қалыптасқан қарым-
қатынастардың нәтижесін я оның жиынтығын айтамыз.
Мысалы, қарлыгаш деген сөз әуелдегі бірін-бірі анықтай және анықтала
тіркескен қара ала құс деген үш сөзден туған. Бірақ бұл тіркестегі сөздер
сыртқы түр-тұрпаттары жақтарынан да, ішкі мағыналары жақтарынан да елеулі
өзгерістерге ұшыраудың нәтижесінде, бастапқы түп-төркіндеріне ұқсамайтындай
күйге жетіп, басқа бір жаңа сөз болып қалыптасқан. Осы жаңа сөзді, тек
этимологиялык талдау арқылы ғана болмаса, дәл казіргі кездегі я сыртқы
мүсініне қарап, я беретін ішкі мазмұнына қарап төркіндету мүмкін емес.
Міне, осы айтылғандай ерекшелік күрделі сөздің ішіндегі кіріккен сөз
саласының компоненттеріне тән ара қатынаста болады. Осы айтылғандай ара
қатынас бүгін, биыл, бүрсігүні, таңертең, әжептәуір, ендігәрі, ағайын,
қайны тәрізді кіріккен сөздердің бәріне әрі үлгі болып, әрі заң болып
қалыптасқан.
Ата-ана, туған-туысқан дегеп қос сөздерді өз алдына бір топқа болу
олардың компоненттерінің ара қатынастарына байланысты туған. Бірақ бұлардың
ара қатынасы қарлығаш, бүгін сияқты күрделі сөздердегіден емес, басқашарақ.
Ең алдымен, ата-ана, туган-туысқан дегендердің компоненттері біріне-бірі
сабақталып, демек, бірі анықтап, бірі анықталып құралмаған, біріне-бірі тең
болып салаласа құралған; екіншіден, бұлардың компоненттері ешқандай да
сыртқы өзгеріске ұшырамаған және олардың әрқайсысы, өзді-өзінің екпіндерін
де, бастапқы мағыналарын да сақтап тұр. Дегенмен, солай бола тұрса да,
осылайша жеке сөздердің қайталануынан я қосарлануынан құралған күрделі сөз
дауыс-ырғақ жағынан да, лексика-семантикалық мағынасы жағынан да, лексика-
грамматикалық қызметі жағынан да бірлесіп, біртұтас тұлға (единица) ретінде
қызмет етеді.
Айбалта, ақсақал, асқазан, тасбақа, баспасөз. кезқұйрық тәрізді сөздер
де, ат шабар, шаң босар, қазан бұзар. сары май, қара май, көр тышқан, жалаң
бас сияқты күрделі сөздердің компоненттері де бастапқыда аныктауыш және
анықталушы, толықтауышы жәие толықталушы мүшелер болған. Бірақ осы күрделі
сөздердің бәрі де, компоненттерінің әуелгі синтаксистік қатынастары
бұзылып, өзара бірін бірі анықтайтын я толықтайтын қабілеттерінен айрылып
лексикалануы арқасында орныққан.
Ала аяқ, бос белбеу, бас cayғa, жүрек жұтқан, жүрек жалғау, ауыз
жаласу, жаны ашу, жұлдызы қарсы, тонның ішкі бауындай, қас пен көздің
арасында сияқты күрделі сөздер жане асқар тау, ну қарағай, темір жол, қыпша
бел, сүмбіл шаш, дені сау, есі дұрыс, дымы құру, табан тіреу тәрізді
күрделі сөздер тіл білімінде тұрақты сөз тіркестері немесе фразеологиялық
тұлғалар (единица) деп аталатын күрделі сөздердің қатарына жатады. Бұл
құрамдардағы компоненттердің орындары бұлжымайтындай аса берік,
грамматикалық жағынан мүшеленбейтін бір ғана мағынаны білдіретін бір
бүтін тұлға (единица) ретінде жұмсалады. Бірақ мұндай тіркес
компоненттерінің өз мағыналарын сақтау я сақтамауына қарай іштей
ерекшеленеді. Мысалы, бірінші топтағы ала аяқ, ауыз жаласу... сияқты
күрделі сөздердің мағыналары құрамдарындағы компоненттерінің мағыналарынан
құралмаған, демек, мұндай тіркестің я күрделі сөздің мағынасы
компоненттерінің мағыналарынан тумайды; ол мағына мен компоненттердің
мағыналары арасында ешқандай да байланыс болмайды; күрделі сөздің мағынасы
басқа бір бейнелеу (образ, метафора) ұтымын білдіреді. Мысалы, қас пен
көздің арасында деген тұрақты тіркес лезде (аса тез) деген мағынаны
білдірсе, түйе үстінен сирақ үйтіп деген тұрақты тіркес илікпей
(икемсізденіп) деген ұғымды білдіреді. Осындай тұрақты тіркестер, әдетте,
идиомалық тіркес я фразеологиялық тұтастық деп аталады.
Екінші топтағы асқар тау, темір жол, есі дұрыс, табан тіреу тәрізді
тұрақты тіркестердің компоненттері өздеріне тән бастапқы дербес
мағыналарын жоғалтпай сақтап отырады. Өйткені бұл сияқты тіркестің мағынасы
кұрамына енетін компоненттерінің мағыналарынан құралады, демек, сол
компоненттердің мағыналарының қосындысы сияқты. Сондықтан бұл соңғы
тіркестердің компоненттері я жеке-жеке ажыратып талдағанда да, олар
(тіркестер) тұрақтылық сипатын жоғалтпайды. Тұрақты сөз тіркестерінің бұл
тобы фразалық тіркес я фразалық бірлестік деп аталады.
Сөйтіп, идиомалық тіркестің (фразеологиялық тұтастық) компонеттерінде
ешқандай да мағыналық дербестік болмаса, фразалық тіркестің (фразеологиялық
бірлестіктің) компоненттерінде өзінше әр алуан мағыналык дербестік болады.
Бұл ерекшелік тұрақты сөз тіркестерінің осы айтылған екі тобының
компоненттерінің араларындағы қатынастарының әрі нәтижесі, әрі олардың
араларындағы ара қатынастың нақтылы белгісі я көрсеткіші болып саналады.
Осындай ара қатынастың нәтижесінде идиомалық тіркестің компоненттері
мағыналық дербестіктерін түгелімен (біржолата) жоғалтса, фразалық тіркесте
ол дербестік я бүтіндей, я жарым-жартылай сақталады. Ендеше, бұл екі топтың
аралық шегі олардың компоненттерінің мағыналық дербестіктерін жоғалту я
жоғалтпау (сақтамау я сақтау) дәрежесіне қарай (яғни компоненттердің ара
қатынастарына қарай) анықталады; егерде тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы
компоненттер мағыналық дербестіктерін жоғалтқан болса, ол тіркес идиомалық
тіркеске (фразеологиялық тұтастыққа) жатады; егерде – компоненттері
мағыналық дербестіктерін я бүтіндей, я жарым-жартылай сақтаған болса, ол
тіркес фразалық тіркеске (фразеологиялық бірлестікке) жатады: тұрақты сөз
тіркесінің құрамындағы компоненттер мағыналық дербестіктерін неғұрлым
молырақ жоғалтса, соғұрлым ал тіркес идиомалануға бейімделе береді де,
компоненттері мағыналық дербестіктерін негұрлым молырақ сақтаса, ол тіркес
соғұрлым идиомаланудан алыстай түседі.
Белгілі бір сөз табына тән бір тектсс сөздерден сабақтаса құралған
күрделі есімдер (күрделі зат есім, күрделі сын есім, күрделі сан есім,
күрделі үстеу т. б.), күрделі етістіктер, компоненттерінің ара қатынастары
өзгеше болғандыктан, өз алдына бір топ болып бөлінуге тиіс. Мысалы: ақ
шұбар, қара шұбар, көк шұбар, қызыл шұбар, қоңыр шұбар, сүр шұбар деген
тәрізді үлгі бойынша жасалған тіркестердің әрқайсысы екі-екі сөзден
құралған сын есімдер. Бірақ бұлардың арасындағы қатынас синтаксистік
қатынас бола алмайды, өйткені олардың құрамындағы компоненттері бір күрделі
семантикалық ұғымды білдіреді. Осы себептен, құрамына қарай, күрделі сын
есімнің семантикалық мағынасы да күрделі болады. Әдетте, осындай сын
есімдер күрделі сын есімдер деп аталады.
Ал бере бер, тұра тұр, бере тұр, тұра бер деген тіркестердің
компоненттері өз ара бірін бірі анықтап я пысықтап тұрған жоқ. Олардын
компоненттері де бір-бірімен семантикалық жағынан тұтасып, күрделі бір
сөздің бөлшегі есебінде қолданылады. Сондықтан мұндай тіркестер күрделі
етістіктер я аналитикалық етістіктер деп аталады.
Сөздердің бірігу арқылы жасалуы немесе сөзқосым
3.1. Біріккен сөздердің өзіндік ерекшелігі
Тарихи тұрғыдан алып қарағанда күрделі сөздердің арғы тегі, негізінен,
сөздердің еркін тіркесі. Өйткені күрделі сөз, оның ішінде біріккен сөз
қарастырушы компоненттердің тұлғалық, мағыналық бірлігінен тұрады. Басында
синтаксистік байланысқа түскен дербес сөздер өзара қарым-қатынасқа
түскеннен кейін, бір-біріне әсер етеді. Осы грамматикалық категориядан
лексикалық категорияға жататын күрделі сөздердің пайда болуы, әрине,
кездейсоқ, өзінен-өзі бола қалатын жайт емес: күрделі және белгілі бір
заңдылықтарға негізделетін, соның нәтижесінде пайда болатын құбылыс.
Біріккен сөз орысша сложное слово – екі немесе бірнеше сөздің
бірігуінен жасалып, біртұтас сөз ретінде қалыптасқан күрделі сөз.Мысалы:
көкжиек, жолақ, Жезқазған т.б. [6,156].
Біріккен сөз – екі түбірдің (негіздің) морфологиялық бірігуі арқылы
жасалатын морфология мен синтаксис араларындағы сөзжасам тәсілдерінің
бірі. Соның нәтижесінде күрделі сөз туады. Олардың кейбір тобы құрылымдық
жағынан сөз тіркестеріне жақын. Мысалы: бірауыздан, жанқалта, көртышқан,
кішіпейіл, қанішер, қаптесер, қаракөлеңке, қараторы, қырықаяқ, теміржол
т.б. Негізінен біріккен сөздерге біртұтастылық қасиет тән болып келеді.
Оларды бірнеше топқа бөлуге болады:
а) екі компоненттің жеке мағынасы емес, екеуі бірігіп ортақ мағына
пайда болады. Мысалы, ақбоз, алтыатар, алтыбақан, алтыбұрыш, басқұр,
баспана, еңбеккүн т.б.
1. ә) әр компонент ортақ екпінмен айтылып екі сөз бірігеді, соның
нәтижесінде сөз құрылымы түрлі фонетикалық өзгерістерге
ұшырайды.Мысалы: алөкпе (ала+өкпе), күздігүні (күздің-күні),
қырқаяқ (қырық+аяқ) т.б. [7,78]
Біріктіру арқылы сөз жасау – ертедегі қолданып келе жатқан тәсілдердің
бірі болып саналады. Оның пайда болуының өзіндік жолдары бар. Негізгі жолы
– біріккен сөздердің синтаксистік қатынастағы сөз тіркесінен қалыптасуы.
Мәселен, "Жетісу" сөзін алайық. "Жеті" сөзі су (өзен) сөзінің санын
білдіріп, пысықтауыштық қатынаста қолданыла келе, кейін атаулық мәнге ие
болуының нәтижесінде біріккен сөзге айналған. Сол секілді,
"бозторғай" сөзі де бастапқыда торғайдың түр-түсіне байланысты анықтауыштық
сөз тіркесінен сол заттың (кұстың) атауына айналған.. Осы секілді зат есім,
сын есім мен зат есім, сан есім мен зат есім қолданыла келе бұрынғы
мағыналық дербестігінен, синтаксистік қатынасынан айрылып, жаңа сапалы
туынды сөзге айналады. Ол бірден пайда бола қоймайды. Әдетте, екі сөздің
бір сөзге айналу процесі ұзақ жүреді. Тілде олардың кейбіреуінің жасалу
тарихы тіпті әріден басталып, әбден жымдасып қалыптасып кетсе, енді
бірқатары бертінде бұрынғы сөздердің үлгісі бойынша жасалды.
Әдетте, қатар айтылған екі сөздің бірінің не екеуінің де лексикалық
мағынасы солғындаған сайын, олардың арасындағы байланыс ыдырап,
синтаксистік қатынастың орнына жаңа лексикалық біртұтастық пайда болады.
Дегенмен, жаңа атау, жаңа ұғымдарды білдіретін сөздер арасындағы бұрынғы
анықтауыштық толықтауыштық, пысықтауыштық қатынастардың, синтаксистік
байланыстың ізі мүлде жойылып кетеді деуге болмайды. Өйткені көптеген
сөздердің қандай сөздерден біріккенін бөліп көрсетуге болады. Мысалы,
Темірқазық - темір қазық, Ақсай - ақ сай, бой жеткен - бойға жеткен, т.с.с.
Біріккен сөздерді де есімді, етістікті деп бөлуге болады. Есім
негізділердің соңғы бөлшегі есім болады да, екінші сыңарлары есім де,
етістік те, үстеу де бола береді: бұзаубас, жартас, алтыбақан, ашкөз, т.б.
Етістік негізді біріккен сөздердің соңғы бөлшегі етістік болады да, бірінші
сыңары есім, етістік бола береді: жанкүйер, сөзқұмар, бесатар, итемген,
т.с.с.
Біріккен сөздердің бұлай есімді, етістікті болуы оларлың шығу
төркінінің сөз тіркестерімен байланысынан туса керек. Басыңқы сыңар етістік
болғанда, олардың көпшілігінің (кұмар, тану сөздерінен өзге) есімше тұлғалы
болып келгеніне М. Балақаев көңіл аударған. Мәселен: ауызашар, атқамінер,
беташар, орынбасар, жанкүйер секілді - ар, -ер, -р немесс бойжеткен,
тасжарған (өсімдік), наркескен, сүтемген (өсімдік.) секілді -ған, -ген
тұлғасында жұмсалып, ақтық мағына білдіру үшін емес, қимылдың сапа мәнімен
байланысты болатынын көрсеткен [15, 207-208].
Біріккен сөз компонентінің соңғысы өзі бейнелеп тұрған обьектіге
тікелей қатысы бар, белгілі дәрежеде соны білдіретін сөз болып келеді. Оның
мәні, мәселен, қарақұс тәрізді сөздің кұс баласына қатысты екені, ал
көксағыз, асқабақ сияқты біріккен сөз түрлерінің өсімдік атаулары екенін
соңғы компонентінен-ақ білуге болса, аққу, аютабан бұзаубас, егеуқұйрық,
бізтұмсық тәрізді біріккен сөз атауларының өсімдік, жәндік атаулары
болатынын олардың соңғы компоненттерін білу мүмкін емес. Өйткені олар еркін
тіркестерде емес, басқаша жолмен, яғни метафоралық қолданыс немесе бойында
бар ерекше белгі қасиеті бойынша пайда болатын.
Біріккен сөздердің еңбеккүн, қолжазба, автоклуб тәрізді түрлерінің бірі
калька жолымен (тікелей аударма), пайда болған болса, екіншісі екі тілдегі
сөзді жай біріктіруден, үшіншісі басқа тілдің сөзін сол қалпында алып
қолданудан орын теуіп кеткен. Бұл фактілерге қарағанда, күрделі сөздердің
ішінде арғы тегі сөз тіркесі емес, басқа жолмен пайда болған түрлері бар
екендігі айқындалады.
Сөзқосым – казіргі кезеңдегі сөз жасаудың ең өнімді жолы. Өйткені,
біріктіру жолымен жасалған жаңа сөздер көптеп саналады. Біріншіден,
баспасөз беттерінде тоқсаныншы жылдары әр ғылым саласына байланысты
терминдік мәндегі біріккен сөздер көп болса, 1995 жылдан бергі кезеңде
саяси-әлеуметтік сипаттағы сөздер көп жасалған. Алдағылары мемлекеттік
тіл туралы Заңның қабылданып, көптеген ғылыми терминдерді қазақшалауда
аса қажеттілігімен және жоғары оқу орындарындағы көптеген пәндердің
қазақша оқытыла бастауымен байланысты болса, кейінгілері қоғамдық-
әлеуметтік өмірдегі өзгерістермен байланысты болса керек. Мәселен: Елбасы,
Әнұран, Елтаңба, Орда, телеарна, басқосу, сөзбұйда, ұлтжанды, т.с.
сияқтылар. Екіншіден, екі түбірден біріккен өсімдік, аң-
құс, жан-жануар, кұрт-кұмырсқа атаулары орфографиялық сөздіктерде де,
баспасөз беттерінде де бірде бөлек, бірде бірге жазылып келсе, кейінгі
кезде бір жүйеге түсе бастағандығы, яғни, морфологиялық принцип бойынша
бірге жазыла бастағандығы байқалады.
Мәселен: бозжусан, бозшағала, ақләйлек, ақсусар, көкқарға, ешкібұршақ,
түйежапырақ, шайқымыздық, балдырған, түйеошаған, түйешырмауық, шайбидайық,
итшомырт, қарамеңдуана секілді атаулар 1988 жылғы сөздікте бөлек жазылса,
одан кейінгі анықтағыш сөздіктерде, баспасөз беттерінде бірге жазылуда.
Үшіншіден, қазіргі басылымдарда сөздерді орынды-орынсыз қосарлап қолдану
әрекеттері байқалады. Мысалы: Тегі бір, діні бір күллі түркі халықтарының
ama-жұртындағы басқосудағы рухани орталығы, рухани астанам. қаз. әд.) Ата
жұрт - қандай жұрт деген сұраққа жауап беретін, синтаксистік қатынасынан
айрылмаған тіркес. Сондықтан бұл біріккен сөз бола алмайды.
Жүрдек электропойызының алатын орны дa ерекше болмақ (Ег.Қаз).
Электропойыз орыс тіліндегі екі сөзді біріктіретін "о" ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz