Мәлік Ғабдуллиннің публицистикасы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПУБЛИЦИСТИКА
1.1 Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Ұлы Отан соғысы кезіндегі әскери публицистика ... ... ... ... ... .. 14
2 МӘЛІК ҒАБДУЛЛИННІҢ ПУБЛИЦИСТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Сұрапыл соғыс және қаламгер Мәлік Ғабдуллин ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Мәлік Ғабдуллиннің ғылыми публицистикасы ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Мәлік Ғабдуллиннің эпистолярлық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
1 ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ПУБЛИЦИСТИКА
1.1 Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... . 7
1.2 Ұлы Отан соғысы кезіндегі әскери публицистика ... ... ... ... ... .. 14
2 МӘЛІК ҒАБДУЛЛИННІҢ ПУБЛИЦИСТИКАСЫ ... ... ... ... ... ... ..23
2.1 Сұрапыл соғыс және қаламгер Мәлік Ғабдуллин ... ... ... ... ... ... ... .34
2.2 Мәлік Ғабдуллиннің ғылыми публицистикасы ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Мәлік Ғабдуллиннің эпистолярлық мұрасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі – сөз өнері. Сонау көне замандардан бастап қазірге дейінгі адам ақыл-ойының маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа жеткізетін де сол өлмейтін сөз.
«Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз – осылай шығарған сөз...» [1,147-148] – деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: «...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" [2,38] – деп тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін «бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңдегі болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға» әкеледі. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ бұтағы бар күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді.
Бүгінгі дүниедегі қат-қабат өзгерістер заманында публицистиканың орасан зор мәнге ие болып отырғандығы да көпшілікке белгілі. Ал оның өз алдына дербес шығармашылық саласы екендігі де дау тудырмайды
Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ публицистикасының зерттелуі негізгі екі бағытта жүргізіліп келді. Оның бірі жалпы журналистиканың құрамдас бөлігі ретінде публицистика тарихы, теориясы, тәжірибесіне арналған еңбектер.
Бұл ретте алғаш аталатыны – М.И.Фетисовтың 1961 жылы жарық көрген «Зарождение казахской публицистики» атты еңбегі. Осы кітаптың алғы сөзінде М.Қаратаев пен А.Брагин былай деп жазыпты:
«...Фетисов правильно обратился к истокам казахской публицистики. Однако он не довел исследования до конца и оставил за гранью книги возникновение публицистики на страницах первых печатных казахских изданий – «Дала уалаяты» и, прежде всего – журнала «Айкап». «Дала уалаяты» – первая казахская газета, и естественно, что именно она призвала к деятельности и первых профессиональных публицистов. В еще большей мере интересен журнал «Айкап». Главы об этих изданиях могли придать книге окончательную завершенность и еще большую убедительность" [3,10.] – деп жазған екен. Қазақ публицистикасының пайда болуына қатысты зерттеуші ойлары кеңестік кезең талаптары тұрғысынан өріледі.
«Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз – осылай шығарған сөз...» [1,147-148] – деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір толғанысында: «...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" [2,38] – деп тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін «бойына сіңірген қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді. Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас бөлігіне айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір кезеңдегі болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз алдымызға» әкеледі. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді, олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне осы сауалдардың бәріне публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ бұтағы бар күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді.
Бүгінгі дүниедегі қат-қабат өзгерістер заманында публицистиканың орасан зор мәнге ие болып отырғандығы да көпшілікке белгілі. Ал оның өз алдына дербес шығармашылық саласы екендігі де дау тудырмайды
Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ публицистикасының зерттелуі негізгі екі бағытта жүргізіліп келді. Оның бірі жалпы журналистиканың құрамдас бөлігі ретінде публицистика тарихы, теориясы, тәжірибесіне арналған еңбектер.
Бұл ретте алғаш аталатыны – М.И.Фетисовтың 1961 жылы жарық көрген «Зарождение казахской публицистики» атты еңбегі. Осы кітаптың алғы сөзінде М.Қаратаев пен А.Брагин былай деп жазыпты:
«...Фетисов правильно обратился к истокам казахской публицистики. Однако он не довел исследования до конца и оставил за гранью книги возникновение публицистики на страницах первых печатных казахских изданий – «Дала уалаяты» и, прежде всего – журнала «Айкап». «Дала уалаяты» – первая казахская газета, и естественно, что именно она призвала к деятельности и первых профессиональных публицистов. В еще большей мере интересен журнал «Айкап». Главы об этих изданиях могли придать книге окончательную завершенность и еще большую убедительность" [3,10.] – деп жазған екен. Қазақ публицистикасының пайда болуына қатысты зерттеуші ойлары кеңестік кезең талаптары тұрғысынан өріледі.
1. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. – Алматы. “Алматы кітап баспасы”, 2009
2. Ғабдуллин М. Шығармашылық және эпистолярлық еңбектер. Көкшетау, 2005ж.
3. Ғабдуллин М. Алтын жұлдыз. Очерктер, хаттар және күнделік. Алматы: «Ана тілі», 2005 – 288 б.
4. Ғабдуллин М. Сұрапыл жылдар. Алматы, «Жазушы», 1972;
5. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.»
6. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1989. - 320 б.
7. Назарбаев Н. Туған елім - тірегім. - Алматы: Рауан, 2001. - 128 б.
8. Фетисов М.И. Зарождение казахской публицистики. - Алматы: КГИХЛ, 1961. -С.440
9. Амандосов Т., Елеукенов Ш., Ыдырысов Т., Қожакеев Т. Газет жанрлары. - Алматы: Қазақстан, 1965. - 208 б.
10. Амандосов Т. Современная казахская публицистика. Автореферат на соиск. учен. степени докт.филол.наук.- Алматы: 1982.- С. 46.
11. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения. -Алматы: КазГУ, 1974. - С. 128.
12. Идрисов Р. Казахская военная публицистика (1941-1945): Автореферат на соиск. учен. степени канд.филол.наук. •- Алматы, 1970. - С. 20
13. Қабдолов 3. Сөз өнері. - Алматы: Мектеп, 1982. - 365 б.
14. Даль В. Толковый словарь. Москва:Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1956. Т.З. - С, 535.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі/ Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. - Алматы: Ана тілі, 1996. - 240 б
16. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. - Алматы: Мектеп, 1978. - 273 б.
17. Гребенщиков А.Я. Некоторые вопросы современной публицистики// Сборник "О публицистике и публицистах". Ленинград: Изд. Ленинградского университета, 1966. - С. 185.
18. Багиров Э.Г. Место телевидения в системе средств массовой информации и пропаганды. - М.: Изд. МГУ, 1976. - С. 119.
19. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды/ Под ред. Ф.М.Головенченко. Собрание сочинений в 3-х томах. Статьи и рецензии. - М.: Гос.издат.худ.лит., 1948. Т.2. - С. 5-67.
20. Гус М. Статья и фельетон (Опыт пособия по газетной публицистике). - Москва: Работник просвещения, 1928. - С. 68.
21. Бекхожин Х.Н. Қазак баспасөзінің даму жоддары (1860-1930 жылдар). - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1964. - 263 б.
22. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: ҚМКӘБ, 1955. - 324 б.
23. Қазақ халқының ауыз әдебиеті.- Алматы: ҚМКӘБ, 1960. I-кітап. - 738 б.
24. Рыбаков Б.А. Доевняя Русь. Сказания, былины, летописи. -М.: Изд. АН СССР, 1963. - С. 361.
25. Ученова В.В. Исторические истоки современной публицистики.- Москва: МГУ, 1972. - С. 73
26. Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики. - М.: МГУ, 1971. - С. 146.
27. Қазақ совет энциклопедиясы.- Алматы: Қазақ совет энц. Бас редакдиясы, 1978. Т.12. - 600-6.
28. 23 Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. СПб. 1896. Т. ҮІІ.
29. Қожакеев Т. Ұлттық баспасөз күні// Жас алаш. - 1992. - 10-мамыр.
30. Тұрарбеков 3. Әдебиеттер достығының дәнекері. - Алматы: Казақстан, 1977. - 147 б.
31. Әуезов М. Ақаңның 50 жылдық тойы// Ақ жол. - 1923. - 4-ақпан.
32. Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. – Алматы: Қазак университеті, 1992. - 272 б.
33. Сұхбанбердина Ү. «Айқап» журналы. Кітапта: «Айқап».-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995. - 366 б.
34. Әуезов М. (Қоңыр). Қазак әдебиетінің қазіргі дәуірі// Шолпан. - 1923. - № 4, 5.
35. «Қазақ» газеті/ Бас редактор Ә.Нысанбаев. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998. - 560 б.
36. Философская энциклопедия. Т.2. - М., 1962.
37. Қозыбаев С., Бекболатов Ж. Өмір айнасы. — Алматы: Қазақстан, 1990. - 88 б.
38. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ өдебиеті. - Алматы: Білім. 2003. - 224 б.
39. Сарсенбаев А. Новое информационное пространство Республики Казахстан: проблемы и перспективы. - Алматы: Ақыл кітабы, 1998. - С. 200.
40. Қабдолов 3. Әдебиет теориясының негіздері. Алматы: Мектеп, 1970. - 379 б.
41. Стюфляева М.И. Поэтика публицистики. Воронеж: Изд. Воронежского университета, 1975. - С. 154.
2. Ғабдуллин М. Шығармашылық және эпистолярлық еңбектер. Көкшетау, 2005ж.
3. Ғабдуллин М. Алтын жұлдыз. Очерктер, хаттар және күнделік. Алматы: «Ана тілі», 2005 – 288 б.
4. Ғабдуллин М. Сұрапыл жылдар. Алматы, «Жазушы», 1972;
5. Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.»
6. Байтұрсынов А. Шығармалары.- Алматы: Жазушы, 1989. - 320 б.
7. Назарбаев Н. Туған елім - тірегім. - Алматы: Рауан, 2001. - 128 б.
8. Фетисов М.И. Зарождение казахской публицистики. - Алматы: КГИХЛ, 1961. -С.440
9. Амандосов Т., Елеукенов Ш., Ыдырысов Т., Қожакеев Т. Газет жанрлары. - Алматы: Қазақстан, 1965. - 208 б.
10. Амандосов Т. Современная казахская публицистика. Автореферат на соиск. учен. степени докт.филол.наук.- Алматы: 1982.- С. 46.
11. Барманкулов М. Жанры печати, радиовещания и телевидения. -Алматы: КазГУ, 1974. - С. 128.
12. Идрисов Р. Казахская военная публицистика (1941-1945): Автореферат на соиск. учен. степени канд.филол.наук. •- Алматы, 1970. - С. 20
13. Қабдолов 3. Сөз өнері. - Алматы: Мектеп, 1982. - 365 б.
14. Даль В. Толковый словарь. Москва:Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1956. Т.З. - С, 535.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі/ Құрастырушылар: З.Ахметов, Т.Шаңбаев. - Алматы: Ана тілі, 1996. - 240 б
16. Амандосов Т. Совет журналистикасының теориясы мен практикасы. - Алматы: Мектеп, 1978. - 273 б.
17. Гребенщиков А.Я. Некоторые вопросы современной публицистики// Сборник "О публицистике и публицистах". Ленинград: Изд. Ленинградского университета, 1966. - С. 185.
18. Багиров Э.Г. Место телевидения в системе средств массовой информации и пропаганды. - М.: Изд. МГУ, 1976. - С. 119.
19. Белинский В.Г. Разделение поэзии на роды и виды/ Под ред. Ф.М.Головенченко. Собрание сочинений в 3-х томах. Статьи и рецензии. - М.: Гос.издат.худ.лит., 1948. Т.2. - С. 5-67.
20. Гус М. Статья и фельетон (Опыт пособия по газетной публицистике). - Москва: Работник просвещения, 1928. - С. 68.
21. Бекхожин Х.Н. Қазак баспасөзінің даму жоддары (1860-1930 жылдар). - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1964. - 263 б.
22. Алтынсарин Ы. Таңдамалы шығармалары. - Алматы: ҚМКӘБ, 1955. - 324 б.
23. Қазақ халқының ауыз әдебиеті.- Алматы: ҚМКӘБ, 1960. I-кітап. - 738 б.
24. Рыбаков Б.А. Доевняя Русь. Сказания, былины, летописи. -М.: Изд. АН СССР, 1963. - С. 361.
25. Ученова В.В. Исторические истоки современной публицистики.- Москва: МГУ, 1972. - С. 73
26. Ученова В.В. Гносеологические проблемы публицистики. - М.: МГУ, 1971. - С. 146.
27. Қазақ совет энциклопедиясы.- Алматы: Қазақ совет энц. Бас редакдиясы, 1978. Т.12. - 600-6.
28. 23 Радлов В.В. Образцы народной литературы тюркских племен. СПб. 1896. Т. ҮІІ.
29. Қожакеев Т. Ұлттық баспасөз күні// Жас алаш. - 1992. - 10-мамыр.
30. Тұрарбеков 3. Әдебиеттер достығының дәнекері. - Алматы: Казақстан, 1977. - 147 б.
31. Әуезов М. Ақаңның 50 жылдық тойы// Ақ жол. - 1923. - 4-ақпан.
32. Қожакеев Т. Көк сеңгірлер. – Алматы: Қазак университеті, 1992. - 272 б.
33. Сұхбанбердина Ү. «Айқап» журналы. Кітапта: «Айқап».-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1995. - 366 б.
34. Әуезов М. (Қоңыр). Қазак әдебиетінің қазіргі дәуірі// Шолпан. - 1923. - № 4, 5.
35. «Қазақ» газеті/ Бас редактор Ә.Нысанбаев. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998. - 560 б.
36. Философская энциклопедия. Т.2. - М., 1962.
37. Қозыбаев С., Бекболатов Ж. Өмір айнасы. — Алматы: Қазақстан, 1990. - 88 б.
38. Қирабаев С. Кеңес дәуіріндегі қазақ өдебиеті. - Алматы: Білім. 2003. - 224 б.
39. Сарсенбаев А. Новое информационное пространство Республики Казахстан: проблемы и перспективы. - Алматы: Ақыл кітабы, 1998. - С. 200.
40. Қабдолов 3. Әдебиет теориясының негіздері. Алматы: Мектеп, 1970. - 379 б.
41. Стюфляева М.И. Поэтика публицистики. Воронеж: Изд. Воронежского университета, 1975. - С. 154.
Тақырыбы: Мәлік Ғабдуллиннің публицистикасы.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ әдебиетіндегі публицистика
1.1 Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... .
7
1.2 Ұлы Отан соғысы кезіндегі әскери
публицистика ... ... ... ... ... .. 14
2 Мәлік Ғабдуллиннің публицистикасы ... ... ... ... ... . ... .23
2.1 Сұрапыл соғыс және қаламгер Мәлік
Ғабдуллин ... ... ... ... ... ... .. ...34
2.2 Мәлік Ғабдуллиннің ғылыми
публицистикасы ... ... ... ... ... . ... ... .41
2.3 Мәлік Ғабдуллиннің эпистолярлық
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...52
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі – сөз
өнері. Сонау көне замандардан бастап қазірге дейінгі адам ақыл-ойының
маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен
құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа
жеткізетін де сол өлмейтін сөз.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз –
осылай шығарған сөз... [1,147-148] – деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем
әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан
шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" [2,38] – деп
тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген
қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді.
Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт
қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға
шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас
бөлігіне айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір
кезеңдегі болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз
алдымызға әкеледі. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді,
олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне осы сауалдардың бәріне
публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді
болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика
өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде
туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным
тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ бұтағы бар
күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді.
Бүгінгі дүниедегі қат-қабат өзгерістер заманында публицистиканың
орасан зор мәнге ие болып отырғандығы да көпшілікке белгілі. Ал оның өз
алдына дербес шығармашылық саласы екендігі де дау тудырмайды
Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ публицистикасының зерттелуі негізгі
екі бағытта жүргізіліп келді. Оның бірі жалпы журналистиканың құрамдас
бөлігі ретінде публицистика тарихы, теориясы, тәжірибесіне арналған
еңбектер.
Бұл ретте алғаш аталатыны – М.И.Фетисовтың 1961 жылы жарық көрген
Зарождение казахской публицистики атты еңбегі. Осы кітаптың алғы сөзінде
М.Қаратаев пен А.Брагин былай деп жазыпты:
...Фетисов правильно обратился к истокам казахской публицистики.
Однако он не довел исследования до конца и оставил за гранью книги
возникновение публицистики на страницах первых печатных казахских изданий –
Дала уалаяты и, прежде всего – журнала Айкап. Дала уалаяты – первая
казахская газета, и естественно, что именно она призвала к деятельности и
первых профессиональных публицистов. В еще большей мере интересен журнал
Айкап. Главы об этих изданиях могли придать книге окончательную
завершенность и еще большую убедительность" [3,10.] – деп жазған екен.
Қазақ публицистикасының пайда болуына қатысты зерттеуші ойлары кеңестік
кезең талаптары тұрғысынан өріледі.
Бұл еңбекте Шоқан, Ыбырай, Абай шығармалары талданады, ал жалпы
публицистика теориясына қатысты айқындама жоқ. Газет жанрлары деген атпен
шыққан ұжымдық зерттеу жинағында публицистика жанрлары ғылыми тұрғыдан
жүйеленеді. Онда баспасөз жанрлары орыс ғалымдары еңбектерімен тығыз
байланыста қарастырылып, олардың публицистикалық сипатына мән берілді [4].
Қазақ публицистикасының теориясы мен тәжірибесіне қатысты мәселелерді алғаш
рет бір арнаға түсіріп, публицистиканы дербес пән ретінде қарастырып, оның
мазмұны, формасы, әдісі, функциялары туралы ғылыми тұжырымдар жасаған
профессор Т.Амандосов болды. Оның Современная казахская публицистика атты
докторлық диссертациясында публицистиканың кейбір ерекшеліктері көрсетілді;
Ә.Әлімжанов, Ү.Бағаев, Б.Бұлқышев, Ә.Нұршайықов, К.Қазыбаев сияқты
қаламгерлер шығармашылығы негізінде публицистік шеберлік мәселелері
зерттелді; қазақ публицистикасының жанрлары айқындалды [5].
Профессор М.Барманқұловтың Жанры печати, радиовещания и телевидения
атты оқу құралында баспасөз, радио және теледидар жанрларының салыстырмалы
түрдегі талдаулары жасалды [6].
Р.Ыдырысовтың Казахская военная публицистика атты кандидаттық
диссертациясында Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әскери публицистика мазмұндық
жағынан зерттелді [7].
Журналистика мәселелерін әр жылдары зерттеген Қ.Бекхожиннің,
Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтің, Ш.Елеукеновтің, Ү.Сұбханбердинаның,
З.Тұрарбековтің, С.Имашевтің, С.Матвиенконың, Ә.Ыдырысовтың, Н.Омашевтың,
С.Қозыбаевтың, Т.Ыдырысовтың, Қ.Әбілдаевтың, М.Арғынбаевтың, С.Масғұтовтың,
Р.Сағымбековтың еңбектерінде де публицистика туралы жекелеген пікір-
тұжырымдар кездеседі.
Қазақ публицистикасын зерттеудің екінші бағыты еліміз тәуелсіздігін
алғаннан кейін жүзеге аса бастады. Бұл – көрнекті қазақ публицистерінің
шығармашылығын монографиялық тұрғыдан қарастыру негізінде публицистиканы
зерттеу. Осы ретте А.Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің, С.Қожановтың,
Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Бөкейхановтың, Н.Төреқұловтың, С.Ерубаевтың,
Х.Досмұхамедұлының, Ә.Әлімжановтың, О.Сүлейменовтің, К.Смайыловтың,
С.Мәуленовтың, Ш.Мұртазаның, Е.Букетовтің публицистік шығармашылығына
қатысты еңбектер шоғырын айтуымыз керек.
Десек те, қазақ публицистикасының гносеологиялық табиғаты, оның қалыптасу,
даму арналары кең ауқымда алынып, тұтас зерттелмеді. Оған бірнеше себептер
де болды. Кеңестік қоғам кезінде ғылымның басқа салаларындағы сияқты
маркстік-лениндік методология публицистиканы тар шеңберде қарастыруға ғана
мүмкіндік берді. Қазақ публицистикасының өзіндік тамырын ашудың ұлттық
сананы ояту қаупі болды. Ал алғашқы газет-журналдардағы публицистикаға бір
жақты баға берілді, ондағы көрнекті публицистер шығармашылығы зерттелмеді.
Алаш қайраткер-қаламгерлерінің аттарын атаудың өзі қылмыс саналды.
Публицистикадағы ұлттық мәселелер көрінісі туралы сөз қозғау тіптен мүмкін
емес еді. Кеңестік дәуірдегі публицистикатану партиялық публицистика
тұрғысынан қарастырылумен шектелді.
Қазақ публицистикасының түпқайнарларын айқындап, қалыптасу,
даму арналарын ашып- анықтауды және соның барысындағы
тақырыптық, проблемалық, жанрлық, пішіндік өзгерістерді
біртұтас бірлікте парықтап- пайымдауды мақсат тұтып,
соған сәйкес төмендегідей нақты міндеттерді алдымызға қойдық:
Жұмыстың нысаны. М.Ғабдуллин публицистикасы, автор туындыларындағы
тақырып кеңдігі, сан алуандығы, ақын шығармашылығының тілдік, көркемдік
қырлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазақ
әдебиетінің көрнекті тұлғасы Мәлік Ғабдуллиннің публицистикалық мұраларын
қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби процестегі орын-
үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын зерделеу.
Қаһарман жазушы шығармашылығының ерекшеліктерінің басты сипаттары:
көзбен көрген жайттарды очерк, новелла, эпистолярлық туындылар арқылы
зерттеп-зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-
саралау мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының
кеңдігі т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда
ұстау міндет етілді:
– М.Ғабдуллин туындыларын тақырып табиғаты, жанрлық-көркемдік
жүйесі тұрғысынан қарастыру;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен мінез-құлқы, іс-әрекеті
жайлы авторлық көзқарас арнасына мән беру;
– ақын поэзиясын зерттеу негізінде шығармашылық үрдіске жіті
көңіл бөлу, ақын қолтаңбасын, яғни стилін анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
– Ж.Нәжімеденов өлеңдеріндегі көріктеуіш құралдар, сөз қолданысының
(өзіндік) сипаты ұлттық-мәдени болмысымен ерекшеленіп, астарлау тәсілі
арқылы берілген мағыналар оның саналы мақсатын (прагматикасын)
көрсетеді;
– сөз қолданыс, сөз таңдау, сөз құбылту сияқты көріктеу құралдарының
өзіндік дәйектері құм, дала, топырақ т.б. ұғымдармен астасып жатады;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен тұжырымдарын – Қазақ әдебиетінің тарихы пәні бойынша,
арнаулы курс пен практикалық сабақтарда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ әдебиетіндегі публицистика
1.1 Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуы
Бүгінгі таңдағы дамыған публицистика бірден пайда бола қойған жоқ.
Публицистиканың тууының өзі көне дәуірлердегі адамдардың бір-бірімен
ақпарат алмасуынан бастау алады. Сонау ерте замандарда адамдар арасында
ақпараттық қажеттілік пайда болды. Бір адам екінші адамға, бір адамдардың
тобы екінші адамдар тобына өз ойларын жеткізгісі келді. Бұл алғашқы
қауымдық құрылыс кезіндегі тілдің пайда болуымен тікелей байланысты еді.
Сөйтіп адамдар санасындағы идеялар, көзқарастар мен ойлар тіл арқылы
басқаларға таралып, іс жүзіне аса бастады. Адамзат қоғамында қарым-қатынас
құралы тілдің пайда болуы – публицистикаға дейінгі алғашқы құбылыстардың
бірі еді.
Көрудің, естудің және сөйлеудің қосылуы негізінде адамдардың қоршаған
орта туралы қоғамдық пікір, көзқарастары қалыптаса бастады. Мемлекеттің
пайда болуымен бірге қоғамдық өмір де күрделене түсті де, түрлі саяси
құрылымдар мен кәсіби саясаткерлер тарих сахнасынан орын алды. Дәл осы
кезде қоғамдық ақпаратты таратуда қалың бұқараның ішінен өзінің
көсемдігімен, ақыл-ой, парасаттылығымен оқшауланып, суырылып шыққан
шешендер белсенді рөл атқарды. Еуропада шешендік өнер бірте-бірте саяси
пікір таластарға ұласты да, ол сөз сайыстары кейінірек парламенттік
мәдениеттің құрамдас бөлігіне айналды. Асылы қазіргі парламент сөзінің
түп-төркіні, француз тілінен аударғанда раrler сөйлеу деген мағынаны
білдіреді. Сонымен, шешендік өнердің пайда болуы – публицистикаға негіз
болған екінші бір кұбылыс болып саналады.
Халқымыздың ақындары, батырлары, хандары мен билері, ақсақалдары мен
әулиелері тауып айтқан асыл сөздің маржандары ұрпақтан ұрпаққа көшіп
отыратын баға жетпес зор байлық.
Бүгінгі қазақ публицистикасының бір бастау бұлағы сол халық
даналығында жатқандығын жадымызда әрдайым ұстауымыз керек.
Археологиялық, этнографиялық және жазбаша тарихи деректердің көрсетіп
отырғанындай, Еуропа мен Азия кұрлықтарының Ұлы даласын мекендеген біздің
бабаларымыз сол кездегі рулар мен тайпалар тек аңшылықпен, мал өсірумен
ғана емес егіншілікпен де шұғылданған. Сол бабалардың үлкен мәдениеті де
болған. Олар өздерінің тұрмыс-тіршілігін, оқиға-құбылыстарды тасқа
таңбалап, ескерткіш белгі етіп қалдырған.
Адамзат дамуында жазудың пайда болуы мен дамуы – қазіргі
публицистиканың пайда болуына ықпал еткен үшінші құбылыс болып саналады.
Ежелгі замандардағы жазба мәдениеттің көп таралған ертедегі
көріністерінің бірі – шаруашылық, дипломатиялық және жеке жолдаулар мен
хаттар болды. Бұл тарихи ескерткіштердің бір тобы – ресми сипаттағы
қызметтік құжаттар болса, енді бір парасы – тұрмыстық, отбасылық, достық
сипаттағы жеке адамдар арасындағы хаттар болды. Кейбір хаттарда қоғамдағы
маңызды мәселелер қозғалып, саяси көзқарас, әлеуметтік идеялар көрініс
тапты. Міне дәл осындай жолдаулардан келіп публицистикалық
эпистолографияның алғашқы көріністері туды.
Сонымен қоғамдық маңызды мәселелерді қозғайтын публицистика – бірнеше
ғасырлардағы адамзат ақыл-ойының жемісі.
Не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен, оның өзін
анық танып, біліп алған жөн[8,8 ].
Шын мәнінде публицистика деген сөздің шығу төркіні жайлы айтсақ, бұл
латынның рublic – қоғамдық деген сөзінен шыққан. Бұдан аңғаратынымыз
публицистика сөзінің этимологиясы қоғамдық деген сөзге тікелей қатысты.
Публицистика – өмірдің әлеуметтік-экономикалық өндірісті, ғылыми
және басқа рухани құбылыстардың , өмір фактілерін өзіне арқау ететін
әдеби жанр. Публицистика осы заманғы көкейкесті тақырыптарды
қозғайтын қоғамдық-саяси әдебиет. Публицистика – саяси-көркем проза,
қаламгерлердің қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді толғауы. Публицистика
– ақиқат өмірдің сырлы суреті, оның арқауы – шындық. Публицистиканың
нысаны – өмір, зерттеу негізі – адам. Публицистиканың қоғамдағы орны
ерекше, себебі ол оқырмандарға өмірдің шындығын жеткізеді. Халықтың
өмірлік күрес тәжірбиелерін байытып, оны насихаттайды. Публицистиканың
жанрлары да әр алуан: газет-журналдардағы бас мақалалар; саяси,
насихаттық, проблемалық, шолу мақалалар, очерктер, репортаждар мен
интервьюлер, памфлеттер мен фельетондар, рецензиялар, листовкалар,
үндеулер, прокломациялар, арнау, ашық хаттар, мемуарлар, т.б. [1,437].
А.Байтұрсынұлы әдебиеттің тарихы мен теориясы туралы қазақ
тіліндегі тұңғыш зерттеу еңбек болып табылатын Әдебиет танытқыш
кітабында публицистиканы көсем сөз деп аударып: Көсем сөз әлеумет
ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсем сөз деп
аталады. Көсем сөз кезінде әлеуметке керек іске мұрындық болып, істеу
ыждаһатымен айтылады деп жазды. Публицистикалық шығармалар фактінің
негізінде, өмірдің терең тамырларынан туады.
Публицистика (от лат. publicus — общественный) — род произведений,
посвященных актуальным проблемам и явлениям текущей жизни и общества;
играет важную политическую и идеологическую роль как средство выражения
плюрализма общественного мнения, в том числе формирующегося вокруг острых
проблем жизни. Публицист — писатель, журналист, автор публицистических
произведений.
Баспасөз Жанрлары — мерзімді баспасөзде жарияланатын публицистикалық
шығармалардың сан алуан түрі. Жанрлық ерекшеліктер мәтіннің мазмұнына,
жазылу пішіміне, деректерді іріктеп, сұрыптау немесе жинақтап, талдау
ыңғайына, тілдік-стильдік әдісіне қарай айқындалады. Баспасөз Жанрларын,
негізінен, 3 топқа: ақпаратты (хабар, есеп, сұхбат, репортаж), талдамалы
(мақала, рецензия, шолу, хат) және көркем-публицистикалық (суреттеме,
очерк, публицистика, эссе, баллада) жанрларға бөлуге болады. Сондай-ақ,
көркем-публицистикалық жанрлардың сатиралық түрлері (фельетон, памфлет,
мысал, эпиграмма, пародия, шарж, т.б.) бар. Баспасөз Жанрлары белгілі бір
оқиғаларды, құбылыстарды нақты деректер мен мәліметтерге сүйене отырып
баяндайды. Әр жанрдың өзіне тән ерекшеліктері мен сипаты әрі бәріне ортақ
белгілері бар. Ақпаратты жанрлар күнделікті оқиғаларды жедел де шынайы
түрде хабарлап, жаңалықтар мен өзгерістерді оқырман қауымға қаз-қалпында
жеткізуге тырысады. Талдамалы жанрларға оқиғаларды салыстыра зерттеу,
деректер мен мәліметтерді тарата талдап, солардың төңірегінде ой қорыту,
бағалау тәсілі тән. Ал, көркем-публицистикалық жанрлар типтік деректерді
талдау, суреттеу әдісімен жазылады; әр қилы әдеби тәсілдер (даралау, образ
жасау, мінез-құлық қақтығысы, оқиға шиеленісі, т.б.) арқылы әлдебір деректі
құбылыстың ішкі мән-мазмұны мен идеялық сипатын көркем-публицистикалық
деңгейде ашып көрсетеді. Сатиралық жанрлар әлеум. тұрмыстағы келеңсіз
құбылыстар мен кертартпа қылықтарды юморлық не сатиралық пішіммен
әшкерелейді, кемшіліктерді жоюға шақырады.
Қазақ публицистикасын тегіне, түріне қарап былайша бөлуге болады:
1. Публицистиканың тектік тұрғыдан алғандағы жүйелерін үш топқа
жіктеуге болады:
а) ақпараттық-оқиғалы публицистика;
ә) талдамалы публицистика;
б) көркем публицистика.
2. Публицистиканың түрлік жағынан алғандағы типологиясы:
а) қоғамдық-саяси публицистика;
ә) экономикалык, публицистика;
б) моральдық-этикалық публицистика;
в) әдеби публицистика;
ғ) сыни публицистика;
г) ғылыми-танымдық публицистика;
д) әскери публицистика.
3. Жанрлық тұрғыдан алғанда:
а) ақпараттық-оқиғалы публицистика тобына: заметка, есеп, репортаж, сұхбат;
ә) талдамалы публицистика тобына: корреспонденция, мақала, шолу, рецензия,
баспасөзге шолу, хат (эпистолярлық жанр ретінде), түсіндірме
(комментарий);
б) көркем публицистика тобына: суреттеме, очерк, фельетон,
памфлет жанрларын кіріктіруге болады.
4. Публицистикалық шығармаларды стильдік тұрғыдан:
а) полемикалық публицистика;
ә) үгітшілік публицистика;
б) насихатшылдық публицистика;
в) сатиралық публицистика;
ғ) эпистолярлық публицистика;
г) талдамалы-сыни публицистика;
д) деректі публицистика;
е) іскерлік публицистика,
– деп жіктей аламыз.
5. Бұқаралық ақпарат құралдарында көрініс табуына орай:
а) газет публицистикасы немесе баспасөздегі публицистика;
ә) радиопублицистика;
б) телепублицистика;
в) фотопублицистика;
ғ) кинопублицистика, – болып жіктеледі.
6. Сондай-ақ кеңестік дәуірдегі қазақ публицистикасы ағартушылық,
үгітшілік, насихатшылық, ұйымдастырушылық, әшкерелеушілік, анықтамалық,
жарнамалық, танымдық функцияларды атқарды.
Кеңестік дәуірде қазақ публицистикасының әр жанры әр түрлі деңгейде
баспасөзден орын алып отырды. 20, 30-шы жылдары заметка, хат, мақаланың
проблемалық түрі, фельетон сияқты публицистика жанрлары көбірек көрініс
тапты. 40-шы жылдары публицистикалық мақала, памфлет, үндеу, рух көтеруге
бағытталған хаттар түріндегі публицистика ерекше дамыды. 50, 60, 70-ші
жылдары очерк өз дамуының биігіне жетті. Очерктің физиологиялық,
социологиялық, экономикалық, проблемалық-аналитикалық, портреттік,
сапарнама, психологиялық, лирикалық, т.б. түрлері бірінен соң бірі жарқырап
көрінді.
Осы жылдары публицистикалық мақаланың өлеңмен жазылған қарасөз
түрлері ерекше ынта-ықылас туғызды. Фельетон жанры қайта өрлеу жолына
түсті. 80-ші жылдары сұхбат жанры мен репортаж кең қолданылды. Сұхбаттың
диалог түріне қоса, сұхбат-монолог, сұхбат-хабар, сұхбат-суреттеме, сұхбат-
пікір, сұхбаттың анкета түрі, дөңгелек стол басындағы әңгіме, баспасөз
конференциясы сияқты бірнеше жаңа түрлері қолданысқа енді. Кеңестік
дәуірдің барлық кезендерінде де заметка, корреспонденция, есеп, бас мақала,
рецензия, шолу, баспасөзге шолу, мақала жанрлары баспасөз бетінен түскен
жоқ. Мұның бәрі де дәуір мазмұны – сол дәуірдің өзіне тән түрді
қажетсінетіндігінің айқын көрінісі.
Тәуелсіздік кезеңінің алғашқы жылдарындағы публицистикалық шығармалар
сараланды.
Демократия мен жариялылықтың нәтижесінде тарихтағы көптеген
актаңдақтардың беті ашыла бастады, ұлт тағдыры, ұлттық сананың калыптасуы,
мемлекеттіктің қалыптасуы сияқты өзекті мәселелерге баспасөз бетінен орын
беріле бастады. Публицистер халықтың тарихта кеткен есесін қайтарып беру
жолында қалам қайратын жұмсады, ел намысын оятуға, жұрт санасын
сілкіндіруге бағытталған рухани серпіліс жасауға көшті. Бұл әсіресе 90-шы
жылдардағы қазақ баспасөзінен, онда жарық көрген публицистикалық
шығармалардан айқын көрініс тапты.
Дәл осы кезеңде қазак публицистикасының дамуында да жаңа бір дәуір
басталды. Ол – азат ойлық, еркін сөздің дәуірі еді.
Публицистика қоғамдық маңызды мәселелерді көтергенде ғана, оның әсер-
ықпалы зор болатындығы белгілі. Сондықтан 90-шы жылдардағы ең өзекті
мәселелерді алға тартқан публицистикалық шығармаларға мынадай ерекшелік
тән болды .
90-шы жылдардағы қазақ баспасөзінде көрініс тапқан негізгі тақырыптар
мынандай болып келді: 1) тәуелсіздік; 2) Қазақстан территориясының
тұтастығы; 3) тіл саясаты; 4) егемендік; 5) қазақтар туралы; 6) қоғамды
жаңғырту жолдары; 7) қазақтардың тарихи атамекеніне оралу мәселесі [34,43].
Бұл жаңа дәуірдегі жанрлық, түрлік өзгешеліктерге назар аударсақ,
әсіресе сыни корреспонденция, корреспонденция-толғаныс, ғылыми-
публицистикалық мақала, проблемалық мақала, полемикалық мақала, тарихи-
танымдық очерк, сұхбат, шолу, хат, есеп, жолсапар очеркі жанрларындағы
шығармалар кездеседі. Дербес және бір тектес заметкалар мол басылды. Мұның
өзі шет елдік жеңіл ақпараттық баспасөзге еліктеуден, әрі күнделікті
оқиғалар туралы тез хабарлаудан туған қажеттілік еді.
Памфлет, баспасөзге шолу сияқты жанрлар мүлдем көрінбей кетті. Ал
репортаж, фельетон, рецензия жанрларында жазылған публицистикалық
шығармалар сирек кездеседі. Бас мақала жанрының орнына оның Редактор
бағанасы, Серкесөз, Ойтүрткі сияқты жаңғырған түрлері пайда болды.
Сұхбаттың қолданылу аясы кеңейді. Жаңа пішіндер пайда болды. Көп
жарияланымдар сұхбаттың монолог, диалог, сұхбат-пікір, сұхбат-толғаныс,
баспасөз конференциясы, брифинг, жедел сұрау салу (блиц-опрос), контрвью
(қарсы интервью) түрлерінде берілетін болды. Радиопублицистикада,
телепублицистикада радиокөпір, телекөпір, телефон арқылы байланыс сияқты
сұхбаттың жаңа түрлері кең қолданысқа енді. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі кіл
мақтау мен марапатқа құрылатын портреттік очерктер мүлдем жарияланбайтын
болды. Оның орнына шағын суреттемелер берілетін болды.
90-шы жылдар публицистикасында синкретизм аясы кеңейді. Кейбір
жарияланымдарды жаңа бір жанрға жатқызып даралау, өзгешелеу мүмкіндігі
болмай қалды. Оның есесіне бір публицистикалық шығарманың бойынан сұхбат
пен репортаждың, корреспонденция мен мақаланың, тағы басқа бірнеше
жанрлардың белгісін табуға болады. Бұл тенденцияның алда қалай өрістейтіні
қалам алған публицистер қауымының фантазиясы мен танымдық көкжиегіне
байланысты болса керек. Оның үстіне жанрлар мен пішіндердің өзгерісі
әлемдік әдебиет пен журналистиканың даму бағыттарына да байланысты
екендігін үмытпаған абзал. Жанр – даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір
әр түрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін
енгізеді... Жанрлық дамудың өзі – тірі процесс. Жанрлар туады, өседі,
өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады... [35,311] – деген академик
З.Қабдолов тұжырымы осындайда айтылса керек. 90-шы жылдар
публицистикасындағы тағы бір ерекшелік шығармадағы ішкі полемика
(қақпайласу, қайымдасу). Мәселен мақала авторы, тууы мүмкін оқырман
сауалдары мен қарсылықтарына ыңғайластырып, ішкі полемиканы туғызады.
Бұл теоретиктердің айтып жүрген Публицистикалық текстің
ішкімонологтық диалогтандырылуы [36,90] болып табылады. Дәл осы ерекшелік
тәуелсіздік дәуіріндегі публицистер шығармашылығында жиі кездесіп отырады.
Тәуелсіздік жылдарындағы баспасөздегі тенденциялар Ш.Мұртаза, К.Смайылов,
Ө.Жәнібеков, Ә.Кекілбай т.б. публицистикалық шығармалары негізінде
көрсетілді.
Публицистиканың көркем әдебиеттен өзіндік өзгешеліктері бар. Ең
алдымен, публицистика шығармашылықтың публицистикалық түріне, ал көркем
әдебиет – шығармашылықтың көркем түріне жатады.
Екіншіден, көркем әдеби шығармалар (әңгіме, хикая, роман) міндетті түрде
сюжетке құрылады, портреттер ойдан шығарылады. Типтендіру, образ жасау,
публицистиканың көркем жанрларына ғана тән келеді. Оның өзінде де очерк пен
фельетон атворлары өздерінің кейіпкерлерімен міндетті түрде кездесіп,
олардың портреті, мінез-құлықтары туралы біраз мағлұмат алады. Сөйтіп,
әдеби шығарма көркем шындыққа негізделіп жазылса, публицистік шығармалар
өмірдің нақтылы шындығына сүйеніліп жазылады" [11,148].
Яғни, көркем әдебиетте шарттылық басым болса, публицистика нақтылыққа
негізделеді.
Үшіншіден, көркем әдебиеттің өзіне ғана тән жанрлар жүйесі болатыны
сияқты, публицистиканың өзіне ғана тиесілі бай жанрлар палитрасы бар.
Төртіншіден, көркем шығармада жазушы өзінің негізгі идеясын, ойларын,
идеалын оқиға желісі, адам образы, характерлер қақтығысы, картиналар,
эпизодтар арқылы береді. Автордың оқырманға ұсынар идеясы оқиға дамуы,
образдың өсу жолдары арқылы ашылып отырады. Ал публицист өз ойын оқырманға
тікелей ұсынады Публицистика – автор мен оқырманның ашық әңгімесі айтылып
отырған оқиғаға байланысты автордың көзқарасы мен сезімі – ашуы таңырқауы
қуанышы, реніші айқын білініп отыруы керек [12,14].
Публицистика автордан терең ой мен білімділікті, тіл шеберлігін, өршіл
пафосты, логика тереңдігін талап етеді. Ол оқырманмен ашық сөйлеседі,
қоғамдық маңызы бар оймен сөйлейді.
Бесіншіден, көркем әдебиетге жазушы көлемді шығармалар жазу үшін бүкіл
ғұмырын сарп етуі мүмкін. Ал публицистикада белгілі бір тар уақыт
шеңберінде айтылмаған ой көнеруі мүмкін. Сондықтан да көркем әдебиет
бірнеше жылдар оқиғасын, тұтас бір дәуірді қамтыса, публицистика күнделікті
өмір ағысына ілесіп отыруы керек.
Профессор Э.Г.Багиров Природу телевидения составляет не только то,
что отличает его от кино, радио и печати, но и то, что их объединяет, что
отличает их от традиционных средств информации [13,43] – дегендей,
публицистика табиғатын да оның көркем әдебиеттен айырмашылықтары ғана емес,
ұқсастықтары мен жақындықтары да құрайды.
Публицистика мен көркем әдебиеттің екеуі де сөз өнерінің салалары.
Екеуінің де құралы сөз. Осы тұрғыдан келгенде, публицистика мен көркем
әдебиеттің ұқсастық жағы болады, олар бір-бірімен органикалық тығыз
байланысады.
Ұлы орыс сыншысы В.Г.Белинский көркем әдебиет пен публицистиканы өнер
ретінде қарап, олардың бір-біріне тым жақын екендігін айта келіп: ... что
здесь нет, четко определенной пограничной линии, так она является скорее
воображаемой, чем действительной, и на нее не покажешь пальцем, как на
государство на карте... [14,318] – деп жазған. Шын мәнінде көркем әдебиет
пен публицистика үшін поэтикалық стилистика арсеналдары – эпитеттер,
метафоралар, теңеулер, гиперболалар, литоталар және троптар мен
фигуралардың палитралық барлық түрлері, сатира мен юморлық, пафостық
құралдар өте қажет. Бұл көркемдік бейнелеу құралдарынсыз сөз өнерінің
эмоциональдык нәрі әлсіреп, атқаратын функциялық дәрежесі төмендеген болар
еді.
1.1. Ұлы Отан соғысы кезіндегі әскери публицистика
Баспасөз жанрларының негізгі, басты міндеті — өмірдегі нақты оқиғалар
мен құбылыстардың күнделікті тізбегін жазу арқылы белгілі бір кезеңнің
тарихи шежіресін жасау.
Соғыс жылдарындағы қазақ әскери публицистикасы — елдің бүкіл сана-
сезім, күш-жігерін ортақ жауды жеңуге жұмылдырды. Бұл кездегі
публицистикалық шығармалар авторлары жоғары патетикалык, пафосты, шешен
тілді, халық даналығын өз ойларына өзек етіп қолданды. Қазақтың әскери
публицистикасы ауыз әдебиетінің бай қазынасымен суарылып, тарихи
аңыздардан, айтыстар мен мақал-мәтелдерден, жыраулық поэзия үлгілері мен
шешендік сөздерден тамыр тартты. Және сол бай рухани мұра майдандағы және
тылдағы деректі фактілермен, ақиқат окиғалармен, баяндаудың қуатты
мәнерімен астасып жатты. Соның нәтижесінде өткір тіл, ойды қысқа және дәл
жеткізуге кұрылған ғажайып публицистикалық шығармалар туды. Соғыс
жылдарында халықтың күшін бір ойға біріктіретін публицистика түрлері мен
жанрлары орнықты. Мәселен үндеу, памфлет, күнделік, хат, очерк, мақала,
публицистикалық қуаты бай өлеңдердің тууы соның дәлелі.
Қазақ журналистикасының алтын парағы саналатын майдандағы басылымдар –
қанша жылдар өтсе де, әлі де зерттеуді қажет ететін, жұмбағы жүз, сыры сан
тарихи құндылық. Сол бір сұрапыл соғыс жылдары бізден алыстаған сайын
ақиқаты ашыла түсетіндей. Осы уақытқа дейін майданда қару мен қаламды қатар
ұстаған жауынгер-журналистер, олардың қалам тартқан тақырыптары жайлы
тарихшы ғалымдар, жазушылардың біршама зерттеулері оқырманға жол тартқан
болатын. Десек те, майдандағы журналистиканың құпияға толы сырларынан біз
әлі бейхабармыз.
Ұлы Жеңістің 65 жылдығы қарсаңында майдандағы қазақ журналистикасына
арналған зерттеулер тағы бір еңбекпен толыққан-ды. Таяуда белгілі тарихшы
Сағымбай Қозыбаевтың Опаленная войной атты тарихи-публицистикалық зерттеу
жинағы жарық көрді. Аталған жинақтағы деректерге сүйенсек, қазақ тіліндегі
майдандық газеттер 1942 жылдың қараша айында шыға бастаған. Қазақ тілінде
20-ға жуық майдандық, әскери және дивизиялық газеттер, жүздеген жауынгерлік
парақшалар шығып тұрған. Осы басылымдардағы материалдар жауынгерге
түсінікті тілмен, қызықты деректерді ашық жазуымен ерекшеленді. Майдандық
басылымдар, негізінен, жауынгерлердің жауға деген өшпенділігі мен жеңіске
деген құлшынысын арттырды, өз Отанын шексіз сүюге тәрбиеледі, – дейді
автор.
Қазақстаннан Ұлы Отан соғысында 70-ке жуық журналист қызмет жасаған
екен. Дәл осы сұрапыл соғыс жылдары тұсында әскери қазақ публицистикасы
біршама биікке көтерілді. Соғыс кезіндегі публицистика Баубек Бұлқышевтің
шығармашылығынан айқын көрініс тапқан. Баубек Бұлқышевпен қатар, майдандық
журналистикаға Бауыржан Момышұлы, Қасым Қайсенов, Дмитрий Снегин, Мәлік
Ғабдуллин, Қалижан Бекхожин сынды жазушылар өшпестей із қалдырды.
Ұлы Отан соғысы жылдары КСРО халықтары тілінде жалпы саны 110
майдандық газет шыққан екен. Соның ішінде Орта Азия мен Қазақстанда 42
газет және жеті журнал басылып тұрған. Майданда барлығы 4500 майдангер
журналист жаумен алыса жүріп, газет шығаруға атсалысты. Оның 200-і – Орта
Азия республикаларынан барған жауынгерлер. Олардың міндеті кеңес
жауынгерлерінің ерлігін көрсету, соғыс оқиғаларын жедел түрде тарату,
хабарлап жеткізу болды.
Сағымбай Қозыбаев, Қазақстан Журналистика академиясының президенті,
тарих ғылымының докторы, профессор:
– Майдандағы журналистика тақырыбын зерттеу – инемен құдық
қазғандай өте күрделі дүние. Аталған тақырыпты жан-жақты зерттеуге небір
факторлар кедергі келтіреді. Айталық, қиын-қыстау соғыс кезінде көптеген
газет-журналдар құпия форматта шыққан. Олай дейтініміз, сол уақыттағы
басылымдарда газеттің қай майданнан, қай әскерден шыққаны, мекенжайы туралы
ақпарат көрсетілмеген. Тіпті кейбір журналистер тек өздерінің лақап аттарын
ғана көрсеткен. Соғыс кезіндегі газеттердің барлығы дерлік құпиялықты
сақтау мақсатында егер майдандық газет болса, өздерін қызыләскер газеті,
егер әскери газет болса, өздерін дивизиялық газет деп атаған. Майдан
баспасөзін зерттеуде тағы бір қиындық туғызатын мәселе – басылымдардың осы
уақытқа дейін сақталмай қалуы. Себебі соғыс уақытында жұмыс істеген
редакциялардың газеттердің шекесінде оқы да, жағып жібер деген секілді
ескертулері болған. Сондай-ақ соғыс жағдайында газет тігінділерін сақтаудың
қандай қиын болғаны айтпаса да түсінікті. Дегенмен майдан журналистикасына
арналған әлі де талай еңбектер жарық көреді деп үміттенемін.
Бүгінде Ұлы Отан соғысын тек кітаптан оқыған, кинодан көрген ұрпақтың
арасында Отан үшін оққа ұшқан ата-әкелеріміздің, ағаларымыздың патриоттығын
адасқандық деп бағалап, өздерінше сын айтып жүргендер де кездеседі. Қалай
болғанда да, біз даланы қан сасытқан осы бір қанды қырғында құрбан болған
миллиондаған қандастарымыздың рухын құрметтеуге міндеттіміз. Сондықтан
бізге майдандағы газеттің болар-болмас сары жұрнағы жетсе де, сол бір
жапырақ қағазға жауынгерлердің жанкештілігі, көз жасы мен қаны сіңгенін
естен шығармайық.
Майдангер жазушылардың бірі Ә.Нұршайықов Ақиқат пен аңыз атты роман-
диалогында Бауыржан Момышұлымен бетпе-бет жүздесе отырып, оның ерлік
жолының қалыптасуын шынайы, реалистік сипатта: Оның ерлігіне, батылдығына,
тапқырлығына, сонымен бірге адамгершілік асыл қасиеттеріне сүйсіндік деп
бейнелейді. Шығармада Бауыржан батыр өзгеше бітімі мен мінезі бар,
қонақжай, әділ, мейірімді, соғыста нар тәуекелшіл, айлакер, жауына қатал,
ал солдаттарына келгенде қаһар жүзі жылып, қатал жүрегі жібіп, жұмсарып
қоя беретін, жауынгерлеріне әкедей әділ, қамқоршы, қатал, қаһарлы,
адамгершілігі мол болғандықтан, оны солдаттардың әскери жарғының талап
етуімен емес, жүрек әмірімен әке деп атағандығы айтылады.
Сондай-ақ КСРО батыры М.Ғабдуллин Б.Момышұлын Қайратты қара шашы
танкке тосқауылға қаққан айқыш-ұйқыш рельстей тікірейген, екі көзі оттай
жайнаған, жағына пышақ жанығандай, ұзын бойлы деп суреттейді. Ал КСРО
батыры генерал-полковник И.М.Чистяков Бауыржанға берген мінездемесінде: Ол
қазақ ұлтынан шыққан, алған бетінен қайтпайтын, қатал мінезді, сымбатты
келген жас командир болатын, - деп көрсетеді. Б.Момышұлымен жүздесіп,
Ақиқат пен аңыз романын жазар алдындағы Ә.Нұршайықов: Баукеңнің өзімен
сөйлесу маған бір жерде отырған бірнеше адаммен сөйлесумен пара-пар болды.
Мен мемлекет қайраткерінің, философтың, атақты қолбасшының, ақпа ақынның,
психолог жазушының, жалынды жас жігіттің, жасамыс азаматтың, қатал әкенің,
қамқор ағаның ортасында отырған іспеттендім, - деп батырдың ой-өрісі кең,
жан-жақты адам екендігін баяндайды.
Қазақ әдебиетінде сұлу сөзді жазушы атанған Ғ.Мүсірепов өзінің Қазақ
солдаты атты романында Кеңес Одағының батыры Қайырғали Смағұловтың
бейнесін Қайрош Сарталиев түрінде сомдайды. Ауылдан қашып келе жатқанын
Қайроштың өзі өмірін басқаша құруға талаптанған ерлігі ретінде түсінуге
болады. Мысалы: Кейде өзімнің өжеттігім мен тәуекелшілдігіме масаттанып та
қоямын. Таныс дүниеден жат дүниеге, таныс ауылдан таныс емес қалаға қашу
үшін де едәуір ерлік керек сияқтанды, - деп келтіреді. Дегенмен көп жүріп
Гурьев қаласына да жетеді. Мұнда көп қиналып, әзер дегенде өзі секілді
балаларға қосылды. Олар Бораш және Шеген болатын. Қайрош Шегенді былай
суреттейді: Шеген сұлу, сұңғақ денелі, бұлшық еттері болаттай иірілетін,
күнге күйген, тобылғы торы екен. Қақпақ жауырынды, қыздай қыпша бел,
кеудесі шалқақ біткен, бәйге атындай жарау, өте оңтайлы бала екен. Келте
мұрын, азғана аузы үлкенірек, қоңыр көздеу болғанымен, маған ол өте
сымбатты көрінді. Табаны жалпақ та, тайпақ та емес, аяғының үсті биік, бар
денесі шақпақтай. Бір көргеннен-ақ мен де Шеген болғым келді. Сонымен
балалар өз бетінше күн көріп жүргенде милицияға ұсталып, балалар үйіне
алынады. Кейін оған Шеген, Бораш та қабылданып, тәрбиеленеді. Балалар үйі
белгілі себептермен Орал қаласына көшіріледі. Шеген оқуды бітіріп,
Орынбордағы әскери ұшқыштар училищесіне оқуға түседі. Ал Қайрош болса, оның
ізін қуып, ол да жоғары сыныпта оқиды. Өзі туралы: Байқаймын, балалар
арасындағы ендігі Шеген мен сияқтымын. Мен қарғымаған биік, мен айналмаған
ағаш ат қалған жоқ. Темір білекке асыла кетіп айналғанда, дөңгелектей
зырылдаймын. Денем темірдей. Бұлшық еттерім жыландай жиырылып, шиыршық
атады. Кеудем көріктей көтеріледі. Бәйге атындай жарау, сып-сидамын, - деп
сипаттайды [160, 48]. Көп ұзамай Бораш та Мәскеудегі консерваторияға
жолдамамен оқуға қабылданады. Ал Қайрош болса, онымен қоса әскер қатарына
алынады. Ол шекарада әскери борышын өтеп жүргенде арнайы әскерилер
дайындайтын оқуға жіберіледі. Сол кезде арнаулы жаттығулардан өтіп,
барлаушы болады. Дегенмен, курс аяқталмай соғыс басталды. Еріктілер
қатарында сержант Сарталиев соғысқа аттанады. Ол соғыс кезінде Сталинград,
Кавказ, Грозный үшін болған шайқастарда асқан ерліктер көрсетіп, Өжеттігі
үшін медалімен марапатталады, лейтенант шеніне дейін көтеріледі.
Қайроштың ерлігі туралы: Капитан Ревякин Жоғары Бас командованиенің
бұйрығы бойынша Керчь қаласына десант түсірілсін деген бұйрықты жеткізеді.
Сонымен лейтенант Сарталиевтің барлаушылары Керчьке десант ретінде
түсіріледі. Жаудың маңызды пункттерін асқан ерлікпен қолға алады. Дегенмен
мықты бекіністі ұстап тұру да қиынға соғады. Дұшпанмен шайқаста бүкіл
барлаушылар бөлімі көп шығындалады. Төбеге келіп түскен траншеяның үш
тармағында үш-ақ адам қалдық: Василий Гришин, Владимир Толетов, Қайырғали
Сарталиев. Былай санасаң да үшеу, олай санасаң да үшеу, - деп
жауынгерлердің жанқияр ерлігіне тоқталады. Сол аралықта негізгі резервтегі
күш жетіп, Отан алдындағы бұйрық орындалады. Жазушы бұл шығармасында
Қайырғали өмірінің деректеріне сүйене отырып, өмірде бар геройдың басынан
кешкендерімен шектеліп қалмаған, сол арқылы өз Отанының патриоты болып
шыққан қазақ солдатының жиынтық образын жасаған.
Асылы, соғыстың әділеттісі жоқ, бірақ, кейде әділет үшін соғысуға да тура
келетіні бар. Соғыстың жақсылығы жоқ, бірақ, кейде өзіңнің теңдігің мен
бостандығың үшін, ең бастысы рухани азаттығың үшін өзгенің мойныңа
лақтырған қыл арқанын үзуге мәжбүрсің. Қобызын қолына алып, мәңгілік өмір
сүруді көксеген Қорқыт Ата жырларының өн бойына арқау болған он екі ерлік
дастанының қайсы сюжетін алсаңыз да, сонау ықылымнан бергі тұтас тарихыңның
жаугершілікпен өткеніне көз жеткізесің. Күн отырмай, түн ұйықтамай,
Күңіреніп Күн астына жортқан баһадүр бабаларыңның ізгі арманы, ұлағатты
аманаты – Отанды қорғау еді! Осы қасиетті ұғымның ұрпақ санасына мықтап
бекуі үшін көз жасын көгілдір тасқа ойып, шегелеп кеткен де солар. Нұрлы
жырларымен, даңқты дастандарымен!
Соғыс тарихы мен табиғаты, қасіреті мен қайғысы туралы жазылған шығармалар
әлем әдебиет тарихында аз емес. Тек қана Шыңғысхан туралы жазылған
шығармаларды оқуға бір ғұмырың жетпейтіні секілді, соғыс туралы жазылған
шығармаларды тізер болсаңыз, арнайы энциклопедиялық жинақ қажет... Бір ғана
Толстойдың Соғыс және бейбітшілігі неге тұрады. Толстой сол романы арқылы
күллі адамзат баласына қарата: Боламыз ба, әлде, бордай тозамыз ба? атты
гамлеттік сұрақты қайта тастаған-ды. Әйтсе де, Шекспир мен Толстой соны
ортаға тастады екен деп, дүние ізгілікке бой бұрған емес. Оған ХХ ғасырдағы
соғыстар, одан бергі әртүрлі оқиғалар, күні бүгінгі қырылыстар мен
қантөгістер куә-дүр.
ХХ ғасырды отты тілімен ораған екі бірдей дүниежүзілік соғыс хақында
әлемнің әр елдерінің жазушылары әртүрлі тақырыпта, әрқилы тәсілдермен ой
өрнектеген. Әсіресе, диалог құрудың асқан шебері, қысқа да, нұсқа жазудың
ерен суреткері Хемингуэйдің кемесін руханият атты шегі жоқ мұхитқа алып
шыққан да осы – екі реткі дүниежүзілік соғыс. Қайыспас қаламгер осы екі
соғысқа да қатысқан жауынгер, мерген. Ол бұл тақырыпты мейлінше еркін
қаузауымен, құлашын кеңге жайып, кейіпкер өмірінің, олардың санасының терең
қатпарларына үңілуімен ерекшеленді. Қош бол, майдан!, Өзеннен өтіп,
тоғайға ену, Аза дабылы кімге соғылады? секілді сүбелі туындыларынан
сырт, қысқа әңгімелер шоғырын жазған жазушы өз дәуіріне шығармаларымен
соғыс ашты. Тіпті, әлемді жаулап алды деуге де болады. Бірақ, оның
соғысы – ізгіліктің, адамгершіліктің, әділеттің соғысы еді. Бұл
шығармалар әлем әдебиетінің бірегей жауһарлары ретінде қабылданатыны мәлім.
Оның аталмыш шығармаларындағы кейіпкерлердің дені өмірді қызу қалпында
сүйетін жандар. Махаббат, достық, адалдықты насихаттаушылар. Бірақ, күн өте
келе солардың көбі өмірден түңілген, күйреген, бәрінен баз кешкен жандарға
айналады. Неге? Себебі, соғыс адамның санасына, оның өмір сүру үрдісіне
өзінің әсерін тигізбей қоймақ емес. Құлазушылық пен жалғыздық, қатігездік
пен сенімнің күйреуі – осы соғыстан, адамның адамға жасаған айуандығынан
бастау алады. Әлем өзінің күнәсін ұмыту үшін одан да зор қасіреттерге
ұрынуда. Рухани құлдырау өз шеңберінен әлдеқайда асып, өзін өзге тіршілік
иелерінен ақылды санайтын адамдар қатігездіктің түпсіз шыңырауына,
тоғышарлыққа, тіпті, барлық болмыс-бітімімен бейсаналылыққа беттеп барады.
Міне, оның шығармаларының арғы өзегінде осындай идеялар бүркеулі. Соғыстан
кейінгі адамдардың көңіл күйінің алақұйындығы, бейбіт өмірге бой үйрете
алмауы да осы шығармаларды ізетпен оқыған жанға бірден түсінікті. Себебі,
соғыстан кейінгі адамдар санасында жүретін ішкі қопарылыс қан майданнан
бірде-бір кем емес. Бірде әңгіме барысында соғыстан кейін әдебиетке келген
жастар жайында Хемингуэйдің аузынан шыққан Мәңгірген бір ұрпақ! деген
қанатты сөзі кейіндеп әлем әдебиетінде орны бар батыстық тұтас буынның
меншікті атына айналғаны да сондықтан болса керек. Осы екі автордың атын
ғана атап отыруымыздың да өзіндік жөні бар, өйткені, соңғы екі ғасыр
ширегіндегі соғыс психологиясын мүлде басқа екі бағытта жеріне жеткізе
көркем өрнектеген дәл осы жазушылар.
Ал бізде ше? Біздің ақын-жазушылар соғыс тақырыбын қаншалықты
көркемдік өреде бейнелеп бере алды?
Рас, қазақтың тұтас тарихы – соғыспен өткен тарих. Бұған тарихи
бастаухаттарға, әсіресе, фольклорымызға үңілген жан бірден көз жеткізері
шүбәсіз. Ал, ХХ ғасырда орын алған ғаламдық соғыстың қай-қайсысы да қазақ
өмірінен сырт айналып өткен жоқ. Екеуінің де белгілі дәрежеде зардап-залалы
қазақ ұлтының басына түсті. Әсіресе, екінші ғаламдық соғыс талай
боздақтарды жер жастандырып, жесір мен жетімдердің санын көбейтті. Әрине,
мұндай кезеңде халық өзіне рухани тұрғыда демеу болар тірек іздейді.
Мәдениет пен өнердің басқа саласына қарағанда, әдебиет мұндай сәттерде
алдыға шығары даусыз. Қазақ сөз өнерінің тектілігі осы соғыс кезінде
мейлінше үлкен рөл атқарды деп ауыз толтырып айтуға негіз бар. Майдангер
ақын-жазушылардың буыны соғыс өтінде жүріп жазған шығармалары мен Соғыстан
қайтқан солдаттардың ішкі таным-түйсігін бейнелеуде біздің әдебиет өзіндік
қолтаңбасын айқын қалыптастыра білді. Алмастай өткір Қасым Аманжолов,
сыршыл Сырбай Мәуленов, жырлары Ақжайықтың толқындарын еске түсірер Жұбан
Молдағалиев, сұңқар текті суреткер Әбділда Тәжібаев, тегеуріні мықты Тоқаш
Бердияров, құлашын шалқар айдынға сермеген Қалижан Бекқожин бастаған от
жүректі ақындарымыздың шығармашылық бедері көзге түсетін кез бұл. Әрине,
олар соғыссыз-ақ айтулы ақынға айналар еді. Дегенмен, соғыс олардың
жүректеріне мұң арқалатып, қаламдарын қайрауға себеп болды. Қасым
Аманжоловтың Абдолла поэмасы осы тақырыпты кең-молынан қаузаған, әрі
ақын, әрі батыр кейіпкерін эстетикалық, эпикалық тұрғыдан жан-жақты аша
алған бірегей туынды дер едік. Ал Дариға, сол қызы – лирикалық иіріммен
өрілген жауынгер жыры, теңдесі жоқ классика! Қазақ руханиятының бірегей
олжасы! Соғыс тақырыбында жазылған өлеңдер сол кезде қанша көп болғанымен,
дәл осы өлеңнің деңгейіне жете алған жырлар некен-саяқ. Өзімізде де, өзге
ұлт әдебиетінде де! Сырбай Мәуленовтың Соғыстан қайтқан солдаттарын да
осы санаттағы жырлар қатарына қосамыз. Ал ерлік дастанын сөз еткенде,
жоғарыда аты аталған және басқа күркіреп күндей өткен соғыстың қып-қызыл
өртінің ішінде жүрген, бұл күндері есімдері ұмытыла бастаған
қаламгерлердің тұтас шығармалары арнайы зерттеуді қажет етеді.
Жоғарыда айтқанымыздай, соғыстың зардабы оның өткен уақытымен ғана
өлшенбейді. Балалық шақтары соғыспен тұспа-тұс келген қазақ қаламгерлерінің
барлығы дерліктей бұл тақырыпқа қалам тартты. Қадырдың қатал тағдыр туралы
иірімдері, Жұмекеннің психологиялық күйзелісті суреттеумен айналысуы,
Мұқағалидың адамдар мұңының астарына үңілуі, Өтежанның өткір мінезді
кейіпкерлер әлемі, Тұманбайдың нәзік лирика астарындағы ішкі өксікке
құрылған жырлары жаралы кезеңнің жанды суреттері еді. Олар соғыстың өзін
емес, оның салдарларын, соғыстан кейінгі халық өмірі мен бейнетті
тағдырларды өз шығармаларына арқау етті. Проза жанрында жазылған еңбектер
де бір төбе. Басына ноқта ілдірмеген батыр Бауыржан Момышұлының Москва
үшін шайқас, Волоколам тас жолы, Соғыс психологиясы секілді бітімі
бөлек дүниелері мен Ә. Нұрпейісовтың Курлияндиясы, Ә. Нұршайықовтың Аңыз
бен ақиқаты, Тахауи Ахтановтың Қаһарлы күндер романы, тағы басқа ақын-
жазушылардың туындылары бар.
1941–1945 жылдардығы Ұлы Отан соғысының шындықтары туралы қазақ әдебиетінде
аз жазылған жоқ. Көп жазылды деп тоқмейілсуге де болмайды. Әңгіме Отан
соғысы шындықтары жайлы қазақ әдебиетінде аз немесе көп жазылғанында емес.
Отан соғысы шындығы белгілі кезеңдегі адамзат қоғамының сипатын,
мемлекеттік билеу болмысын барынша шынайы көрсеткен, көрсететін айрықша
сұрапыл шындықтардың қатарына жатады. Оны көзімен көрген, басынан өткерген,
қаны мен терін төккен, от пен оқтың ортасында қан кешкен ұрпақтан артық
білетін жанды табу қиын. Сондықтан өзегіне соғыстың сұрапыл шындығын арқау
еткен шынайы шығарма жазуға екінің бірінің тәуекелі жете бермейді. Бұл
тақырыпта үлкен эпикалық шығарма жазуды айтпағанда, шағын өлең шығарудың
өзіне үлкен батылдық керек.
Отан соғысы оқиғаларының қазақ әдебиетінде үлкен эпикалық көлемде көрініс
табуына, негізінде, майдангер жазушылардың сіңірген еңбегі зор. Сол саптағы
қаламгерлердің басында Бауыржан Момышұлы тұрды. Бауыржан Момышұлы – Ұлы
Отан соғысының басынан бастап соңына шейін қатысқан, ерлігі елдің есінен
кетпейтін талантты да, қаһарман қолбасы. Ол жауынгерлерімен бірге соғыста
шынықты, соғыста шыңдалды, соғыста өсті. Қолбасының қоластында қаһарман
қазақ аз болған жоқ. Солардың көбі ел тәуелсіздігі үшін қанын төгіп, жанын
берді. Соғыста опат болған ел ұландарының өмірі, ерлік істері хатталмай,
қағаз бетіне түспей, халықтың құлағына жетпей, топырақ астында қалып бара
жатқаны, қолына қару ұстаған қолбасыны жауған оқ пен жанған оттың
құшағындағы ең бір сұрапыл жылдардың өзінде қатты толғандырған. Отан үшін
от кешіп, оққа ұшқан ерлердің, ерліктің атаусыз қалуын халық трагедиясымен
бірдей көрген сардар елдегі белгілі жазушыларға арнайы хаттар жазды.
Соғыстың төртінші жылы Алматыда ғылым мен білім, өнер саласындағы зиялылар
үшін оқыған лекцияларында жазушылардың соғыс шындығын жазуы қажеттігіне
ерекше мән берді. Шындықты жазу – суреткердің ұлы міндеті. Ұрыста шындықты
табу оңай емес, ал оны жинақтау одан да қиынырақ. Бәлкім, менің тарапымнан
жазушыларға қойылып отырған талап шектен шыққан әділетсіздіктей көрінуі
мүмкін, бірақ мен мұны заңды деп білемін,– деді қолбасы осы лекцияларының
бірінде. Лекция барысында лектор баспахананың бояуымен жазылған кітаптар
да, адам қанымен жазылған кітаптар да болатынын, ал өзінің баспахана
бояуымен емес, майдан даласында шынайы қалпында, бар болмысымен, қанмен
жазылған соғыс кітабын оқығанын баян етті... Б. Момышұлының лекцияларында,
хаттарында, естеліктерінде, соғыс үстінде қойын дәптеріне түсірген
қолжазбаларында соғыс шындығын жазу туралы міндетке аса зор мән берілді.
Осы бағыттағы ойлар, майдан даласында бастан өткергендері мен көзбен
көргендері соғыстан сау оралған сардардың жазбауға мүмкіндігін қалдырмады.
Қолбасы өзінің кітаптарында соғыс адамының образын шын қалыпта, ол шайқасқа
қалай кіріп, одан қалай шықса, тура сол қалыпта, сол күйде сомдады. Олар,
автордың өзі айтқандай, қанмен жазылған кітаптар еді. Олардың қатарында
соғыстың қызыл жалынын жамылған Москва үшін шайқас трилогиясы да бар.
М.Әуезов бастаған бірқатар жазушылар Б.Момышүлының сұранысына қолдау
білдіріп, тікелей соғыс майданы шындықтарын суреттеген шығармалар жазды.
Ә.Әбішев, Ғ.Мүсірепов үлкен ізденістерге барды. Майданнан жеңіспен оралған
Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Ә.Нұршайықов, С.Бақбергенов
және басқа қаламгерлер еңбек етті. Ал соғыс жағдайындағы адам тағдырын
үлкен эпос жанры заңдылықтарына сай суреттеген Ғ.Мүсіреповтің Қазақ
солдаты, Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер, Ә.Нұрпейісовтің Курляндия,
Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз секілді романдары ХХ ғасырдағы қазақ
әдебиетінің үлкен жетістіктері еді.
Қазақ әдебиетінде Отан соғысы тақырыбының игерілуіне Б.Момышұлының қозғау
салғаны туралы айттық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Қазақ әдебиетіндегі публицистика
1.1 Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... .
7
1.2 Ұлы Отан соғысы кезіндегі әскери
публицистика ... ... ... ... ... .. 14
2 Мәлік Ғабдуллиннің публицистикасы ... ... ... ... ... . ... .23
2.1 Сұрапыл соғыс және қаламгер Мәлік
Ғабдуллин ... ... ... ... ... ... .. ...34
2.2 Мәлік Ғабдуллиннің ғылыми
публицистикасы ... ... ... ... ... . ... ... .41
2.3 Мәлік Ғабдуллиннің эпистолярлық
мұрасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...45
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...50
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...52
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзаттың асыл қасиеттерінің бірі – сөз
өнері. Сонау көне замандардан бастап қазірге дейінгі адам ақыл-ойының
маржандары сөз арқылы бізге жетті. Өмірде болған небір оқиғалар мен
құбылыстарды, тіршіліктің алуан түсті бояулары мен айшықтарын келер ұрпаққа
жеткізетін де сол өлмейтін сөз.
Бір нәрсе турасындағы пікірімізді, яғни қиялымызды, яки көңіліміздің
күйін сөз арқылы жақсылап айта білсек, сол сөз өнері болады. Ішіндегі
пікірді, қиялды, көңілдің күйін тәртіптеп қисынын, қырын, кестесін
келістіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз шығару болады. Шығарма дегеніміз –
осылай шығарған сөз... [1,147-148] – деп жазыпты Ахмет Байтұрсынов.
Публицистика да – сөз өнерінің үлкен бір саласы. Ол – көркем
әдебиетпен бірге туып, қалыптасып, өсіп, өркендеп келе жатқан
шығармашылықтың ерекше бір тармағы.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің мемлекеттік тіл туралы бір
толғанысында: ...Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай
қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі
қару, әрі қалқан, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тілінен
артық қазақ үшін бұл дүниеде қымбат не бар екен!?" [2,38] – деп
тебіреніпті. Сол туған тіліміздің барлық қадір-қасиетін бойына сіңірген
қазақ публицистикасы еліміз жүріп өткен ұзақ жолдың шежіресі бола білді.
Жұрт қиналса, демеу болып, жігер отын жаныды, намыс рухын оятты, ұлт
қуанса, медеу болып жарқын жолға бастады, биік белестерді бағындыруға
шақырды. Сөйтіп, қазақ публицистикасы ұлттың рухани байлығының ажырамас
бөлігіне айналды. Оның ғажаптығының өзі сонда – публицистика белгілі бір
кезеңдегі болған белгілі бір нақтылы оқиғаны айна-қатесіз бүгін көз
алдымызға әкеледі. Сол кезде не болды, қалай болды, кімдер өмір сүрді,
олар қандай әрекет, мінез көрсетті? Міне осы сауалдардың бәріне
публицистикалық шығармалардан жауап таба аламыз. Өткенді бүгінге, бүгінді
болашаққа жалғап тұрған ақиқат көпірін көргіңіз келсе – ол публицистика
өнері.
Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде
туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным
тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ бұтағы бар
күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді.
Бүгінгі дүниедегі қат-қабат өзгерістер заманында публицистиканың
орасан зор мәнге ие болып отырғандығы да көпшілікке белгілі. Ал оның өз
алдына дербес шығармашылық саласы екендігі де дау тудырмайды
Қазіргі уақытқа дейінгі қазақ публицистикасының зерттелуі негізгі
екі бағытта жүргізіліп келді. Оның бірі жалпы журналистиканың құрамдас
бөлігі ретінде публицистика тарихы, теориясы, тәжірибесіне арналған
еңбектер.
Бұл ретте алғаш аталатыны – М.И.Фетисовтың 1961 жылы жарық көрген
Зарождение казахской публицистики атты еңбегі. Осы кітаптың алғы сөзінде
М.Қаратаев пен А.Брагин былай деп жазыпты:
...Фетисов правильно обратился к истокам казахской публицистики.
Однако он не довел исследования до конца и оставил за гранью книги
возникновение публицистики на страницах первых печатных казахских изданий –
Дала уалаяты и, прежде всего – журнала Айкап. Дала уалаяты – первая
казахская газета, и естественно, что именно она призвала к деятельности и
первых профессиональных публицистов. В еще большей мере интересен журнал
Айкап. Главы об этих изданиях могли придать книге окончательную
завершенность и еще большую убедительность" [3,10.] – деп жазған екен.
Қазақ публицистикасының пайда болуына қатысты зерттеуші ойлары кеңестік
кезең талаптары тұрғысынан өріледі.
Бұл еңбекте Шоқан, Ыбырай, Абай шығармалары талданады, ал жалпы
публицистика теориясына қатысты айқындама жоқ. Газет жанрлары деген атпен
шыққан ұжымдық зерттеу жинағында публицистика жанрлары ғылыми тұрғыдан
жүйеленеді. Онда баспасөз жанрлары орыс ғалымдары еңбектерімен тығыз
байланыста қарастырылып, олардың публицистикалық сипатына мән берілді [4].
Қазақ публицистикасының теориясы мен тәжірибесіне қатысты мәселелерді алғаш
рет бір арнаға түсіріп, публицистиканы дербес пән ретінде қарастырып, оның
мазмұны, формасы, әдісі, функциялары туралы ғылыми тұжырымдар жасаған
профессор Т.Амандосов болды. Оның Современная казахская публицистика атты
докторлық диссертациясында публицистиканың кейбір ерекшеліктері көрсетілді;
Ә.Әлімжанов, Ү.Бағаев, Б.Бұлқышев, Ә.Нұршайықов, К.Қазыбаев сияқты
қаламгерлер шығармашылығы негізінде публицистік шеберлік мәселелері
зерттелді; қазақ публицистикасының жанрлары айқындалды [5].
Профессор М.Барманқұловтың Жанры печати, радиовещания и телевидения
атты оқу құралында баспасөз, радио және теледидар жанрларының салыстырмалы
түрдегі талдаулары жасалды [6].
Р.Ыдырысовтың Казахская военная публицистика атты кандидаттық
диссертациясында Ұлы Отан соғысы жылдарындағы әскери публицистика мазмұндық
жағынан зерттелді [7].
Журналистика мәселелерін әр жылдары зерттеген Қ.Бекхожиннің,
Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтің, Ш.Елеукеновтің, Ү.Сұбханбердинаның,
З.Тұрарбековтің, С.Имашевтің, С.Матвиенконың, Ә.Ыдырысовтың, Н.Омашевтың,
С.Қозыбаевтың, Т.Ыдырысовтың, Қ.Әбілдаевтың, М.Арғынбаевтың, С.Масғұтовтың,
Р.Сағымбековтың еңбектерінде де публицистика туралы жекелеген пікір-
тұжырымдар кездеседі.
Қазақ публицистикасын зерттеудің екінші бағыты еліміз тәуелсіздігін
алғаннан кейін жүзеге аса бастады. Бұл – көрнекті қазақ публицистерінің
шығармашылығын монографиялық тұрғыдан қарастыру негізінде публицистиканы
зерттеу. Осы ретте А.Байтұрсыновтың, М.Әуезовтің, С.Қожановтың,
Б.Майлиннің, Ғ.Мүсіреповтің, Ә.Бөкейхановтың, Н.Төреқұловтың, С.Ерубаевтың,
Х.Досмұхамедұлының, Ә.Әлімжановтың, О.Сүлейменовтің, К.Смайыловтың,
С.Мәуленовтың, Ш.Мұртазаның, Е.Букетовтің публицистік шығармашылығына
қатысты еңбектер шоғырын айтуымыз керек.
Десек те, қазақ публицистикасының гносеологиялық табиғаты, оның қалыптасу,
даму арналары кең ауқымда алынып, тұтас зерттелмеді. Оған бірнеше себептер
де болды. Кеңестік қоғам кезінде ғылымның басқа салаларындағы сияқты
маркстік-лениндік методология публицистиканы тар шеңберде қарастыруға ғана
мүмкіндік берді. Қазақ публицистикасының өзіндік тамырын ашудың ұлттық
сананы ояту қаупі болды. Ал алғашқы газет-журналдардағы публицистикаға бір
жақты баға берілді, ондағы көрнекті публицистер шығармашылығы зерттелмеді.
Алаш қайраткер-қаламгерлерінің аттарын атаудың өзі қылмыс саналды.
Публицистикадағы ұлттық мәселелер көрінісі туралы сөз қозғау тіптен мүмкін
емес еді. Кеңестік дәуірдегі публицистикатану партиялық публицистика
тұрғысынан қарастырылумен шектелді.
Қазақ публицистикасының түпқайнарларын айқындап, қалыптасу,
даму арналарын ашып- анықтауды және соның барысындағы
тақырыптық, проблемалық, жанрлық, пішіндік өзгерістерді
біртұтас бірлікте парықтап- пайымдауды мақсат тұтып,
соған сәйкес төмендегідей нақты міндеттерді алдымызға қойдық:
Жұмыстың нысаны. М.Ғабдуллин публицистикасы, автор туындыларындағы
тақырып кеңдігі, сан алуандығы, ақын шығармашылығының тілдік, көркемдік
қырлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазақ
әдебиетінің көрнекті тұлғасы Мәлік Ғабдуллиннің публицистикалық мұраларын
қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби процестегі орын-
үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын зерделеу.
Қаһарман жазушы шығармашылығының ерекшеліктерінің басты сипаттары:
көзбен көрген жайттарды очерк, новелла, эпистолярлық туындылар арқылы
зерттеп-зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-
саралау мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының
кеңдігі т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда
ұстау міндет етілді:
– М.Ғабдуллин туындыларын тақырып табиғаты, жанрлық-көркемдік
жүйесі тұрғысынан қарастыру;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен мінез-құлқы, іс-әрекеті
жайлы авторлық көзқарас арнасына мән беру;
– ақын поэзиясын зерттеу негізінде шығармашылық үрдіске жіті
көңіл бөлу, ақын қолтаңбасын, яғни стилін анықтау;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы
– Ж.Нәжімеденов өлеңдеріндегі көріктеуіш құралдар, сөз қолданысының
(өзіндік) сипаты ұлттық-мәдени болмысымен ерекшеленіп, астарлау тәсілі
арқылы берілген мағыналар оның саналы мақсатын (прагматикасын)
көрсетеді;
– сөз қолданыс, сөз таңдау, сөз құбылту сияқты көріктеу құралдарының
өзіндік дәйектері құм, дала, топырақ т.б. ұғымдармен астасып жатады;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу жұмысының
нәтижелері мен тұжырымдарын – Қазақ әдебиетінің тарихы пәні бойынша,
арнаулы курс пен практикалық сабақтарда қолдануға болады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Қазақ әдебиетіндегі публицистика
1.1 Қазақ публицистикасының қалыптасуы мен дамуы
Бүгінгі таңдағы дамыған публицистика бірден пайда бола қойған жоқ.
Публицистиканың тууының өзі көне дәуірлердегі адамдардың бір-бірімен
ақпарат алмасуынан бастау алады. Сонау ерте замандарда адамдар арасында
ақпараттық қажеттілік пайда болды. Бір адам екінші адамға, бір адамдардың
тобы екінші адамдар тобына өз ойларын жеткізгісі келді. Бұл алғашқы
қауымдық құрылыс кезіндегі тілдің пайда болуымен тікелей байланысты еді.
Сөйтіп адамдар санасындағы идеялар, көзқарастар мен ойлар тіл арқылы
басқаларға таралып, іс жүзіне аса бастады. Адамзат қоғамында қарым-қатынас
құралы тілдің пайда болуы – публицистикаға дейінгі алғашқы құбылыстардың
бірі еді.
Көрудің, естудің және сөйлеудің қосылуы негізінде адамдардың қоршаған
орта туралы қоғамдық пікір, көзқарастары қалыптаса бастады. Мемлекеттің
пайда болуымен бірге қоғамдық өмір де күрделене түсті де, түрлі саяси
құрылымдар мен кәсіби саясаткерлер тарих сахнасынан орын алды. Дәл осы
кезде қоғамдық ақпаратты таратуда қалың бұқараның ішінен өзінің
көсемдігімен, ақыл-ой, парасаттылығымен оқшауланып, суырылып шыққан
шешендер белсенді рөл атқарды. Еуропада шешендік өнер бірте-бірте саяси
пікір таластарға ұласты да, ол сөз сайыстары кейінірек парламенттік
мәдениеттің құрамдас бөлігіне айналды. Асылы қазіргі парламент сөзінің
түп-төркіні, француз тілінен аударғанда раrler сөйлеу деген мағынаны
білдіреді. Сонымен, шешендік өнердің пайда болуы – публицистикаға негіз
болған екінші бір кұбылыс болып саналады.
Халқымыздың ақындары, батырлары, хандары мен билері, ақсақалдары мен
әулиелері тауып айтқан асыл сөздің маржандары ұрпақтан ұрпаққа көшіп
отыратын баға жетпес зор байлық.
Бүгінгі қазақ публицистикасының бір бастау бұлағы сол халық
даналығында жатқандығын жадымызда әрдайым ұстауымыз керек.
Археологиялық, этнографиялық және жазбаша тарихи деректердің көрсетіп
отырғанындай, Еуропа мен Азия кұрлықтарының Ұлы даласын мекендеген біздің
бабаларымыз сол кездегі рулар мен тайпалар тек аңшылықпен, мал өсірумен
ғана емес егіншілікпен де шұғылданған. Сол бабалардың үлкен мәдениеті де
болған. Олар өздерінің тұрмыс-тіршілігін, оқиға-құбылыстарды тасқа
таңбалап, ескерткіш белгі етіп қалдырған.
Адамзат дамуында жазудың пайда болуы мен дамуы – қазіргі
публицистиканың пайда болуына ықпал еткен үшінші құбылыс болып саналады.
Ежелгі замандардағы жазба мәдениеттің көп таралған ертедегі
көріністерінің бірі – шаруашылық, дипломатиялық және жеке жолдаулар мен
хаттар болды. Бұл тарихи ескерткіштердің бір тобы – ресми сипаттағы
қызметтік құжаттар болса, енді бір парасы – тұрмыстық, отбасылық, достық
сипаттағы жеке адамдар арасындағы хаттар болды. Кейбір хаттарда қоғамдағы
маңызды мәселелер қозғалып, саяси көзқарас, әлеуметтік идеялар көрініс
тапты. Міне дәл осындай жолдаулардан келіп публицистикалық
эпистолографияның алғашқы көріністері туды.
Сонымен қоғамдық маңызды мәселелерді қозғайтын публицистика – бірнеше
ғасырлардағы адамзат ақыл-ойының жемісі.
Не нәрсенің болса да теориясын пайымдамас бұрын, алдымен, оның өзін
анық танып, біліп алған жөн[8,8 ].
Шын мәнінде публицистика деген сөздің шығу төркіні жайлы айтсақ, бұл
латынның рublic – қоғамдық деген сөзінен шыққан. Бұдан аңғаратынымыз
публицистика сөзінің этимологиясы қоғамдық деген сөзге тікелей қатысты.
Публицистика – өмірдің әлеуметтік-экономикалық өндірісті, ғылыми
және басқа рухани құбылыстардың , өмір фактілерін өзіне арқау ететін
әдеби жанр. Публицистика осы заманғы көкейкесті тақырыптарды
қозғайтын қоғамдық-саяси әдебиет. Публицистика – саяси-көркем проза,
қаламгерлердің қоғамдық-әлеуметтік мәселелерді толғауы. Публицистика
– ақиқат өмірдің сырлы суреті, оның арқауы – шындық. Публицистиканың
нысаны – өмір, зерттеу негізі – адам. Публицистиканың қоғамдағы орны
ерекше, себебі ол оқырмандарға өмірдің шындығын жеткізеді. Халықтың
өмірлік күрес тәжірбиелерін байытып, оны насихаттайды. Публицистиканың
жанрлары да әр алуан: газет-журналдардағы бас мақалалар; саяси,
насихаттық, проблемалық, шолу мақалалар, очерктер, репортаждар мен
интервьюлер, памфлеттер мен фельетондар, рецензиялар, листовкалар,
үндеулер, прокломациялар, арнау, ашық хаттар, мемуарлар, т.б. [1,437].
А.Байтұрсынұлы әдебиеттің тарихы мен теориясы туралы қазақ
тіліндегі тұңғыш зерттеу еңбек болып табылатын Әдебиет танытқыш
кітабында публицистиканы көсем сөз деп аударып: Көсем сөз әлеумет
ісіне басшылық пікір жүргізетін сөз болғандықтан да көсем сөз деп
аталады. Көсем сөз кезінде әлеуметке керек іске мұрындық болып, істеу
ыждаһатымен айтылады деп жазды. Публицистикалық шығармалар фактінің
негізінде, өмірдің терең тамырларынан туады.
Публицистика (от лат. publicus — общественный) — род произведений,
посвященных актуальным проблемам и явлениям текущей жизни и общества;
играет важную политическую и идеологическую роль как средство выражения
плюрализма общественного мнения, в том числе формирующегося вокруг острых
проблем жизни. Публицист — писатель, журналист, автор публицистических
произведений.
Баспасөз Жанрлары — мерзімді баспасөзде жарияланатын публицистикалық
шығармалардың сан алуан түрі. Жанрлық ерекшеліктер мәтіннің мазмұнына,
жазылу пішіміне, деректерді іріктеп, сұрыптау немесе жинақтап, талдау
ыңғайына, тілдік-стильдік әдісіне қарай айқындалады. Баспасөз Жанрларын,
негізінен, 3 топқа: ақпаратты (хабар, есеп, сұхбат, репортаж), талдамалы
(мақала, рецензия, шолу, хат) және көркем-публицистикалық (суреттеме,
очерк, публицистика, эссе, баллада) жанрларға бөлуге болады. Сондай-ақ,
көркем-публицистикалық жанрлардың сатиралық түрлері (фельетон, памфлет,
мысал, эпиграмма, пародия, шарж, т.б.) бар. Баспасөз Жанрлары белгілі бір
оқиғаларды, құбылыстарды нақты деректер мен мәліметтерге сүйене отырып
баяндайды. Әр жанрдың өзіне тән ерекшеліктері мен сипаты әрі бәріне ортақ
белгілері бар. Ақпаратты жанрлар күнделікті оқиғаларды жедел де шынайы
түрде хабарлап, жаңалықтар мен өзгерістерді оқырман қауымға қаз-қалпында
жеткізуге тырысады. Талдамалы жанрларға оқиғаларды салыстыра зерттеу,
деректер мен мәліметтерді тарата талдап, солардың төңірегінде ой қорыту,
бағалау тәсілі тән. Ал, көркем-публицистикалық жанрлар типтік деректерді
талдау, суреттеу әдісімен жазылады; әр қилы әдеби тәсілдер (даралау, образ
жасау, мінез-құлық қақтығысы, оқиға шиеленісі, т.б.) арқылы әлдебір деректі
құбылыстың ішкі мән-мазмұны мен идеялық сипатын көркем-публицистикалық
деңгейде ашып көрсетеді. Сатиралық жанрлар әлеум. тұрмыстағы келеңсіз
құбылыстар мен кертартпа қылықтарды юморлық не сатиралық пішіммен
әшкерелейді, кемшіліктерді жоюға шақырады.
Қазақ публицистикасын тегіне, түріне қарап былайша бөлуге болады:
1. Публицистиканың тектік тұрғыдан алғандағы жүйелерін үш топқа
жіктеуге болады:
а) ақпараттық-оқиғалы публицистика;
ә) талдамалы публицистика;
б) көркем публицистика.
2. Публицистиканың түрлік жағынан алғандағы типологиясы:
а) қоғамдық-саяси публицистика;
ә) экономикалык, публицистика;
б) моральдық-этикалық публицистика;
в) әдеби публицистика;
ғ) сыни публицистика;
г) ғылыми-танымдық публицистика;
д) әскери публицистика.
3. Жанрлық тұрғыдан алғанда:
а) ақпараттық-оқиғалы публицистика тобына: заметка, есеп, репортаж, сұхбат;
ә) талдамалы публицистика тобына: корреспонденция, мақала, шолу, рецензия,
баспасөзге шолу, хат (эпистолярлық жанр ретінде), түсіндірме
(комментарий);
б) көркем публицистика тобына: суреттеме, очерк, фельетон,
памфлет жанрларын кіріктіруге болады.
4. Публицистикалық шығармаларды стильдік тұрғыдан:
а) полемикалық публицистика;
ә) үгітшілік публицистика;
б) насихатшылдық публицистика;
в) сатиралық публицистика;
ғ) эпистолярлық публицистика;
г) талдамалы-сыни публицистика;
д) деректі публицистика;
е) іскерлік публицистика,
– деп жіктей аламыз.
5. Бұқаралық ақпарат құралдарында көрініс табуына орай:
а) газет публицистикасы немесе баспасөздегі публицистика;
ә) радиопублицистика;
б) телепублицистика;
в) фотопублицистика;
ғ) кинопублицистика, – болып жіктеледі.
6. Сондай-ақ кеңестік дәуірдегі қазақ публицистикасы ағартушылық,
үгітшілік, насихатшылық, ұйымдастырушылық, әшкерелеушілік, анықтамалық,
жарнамалық, танымдық функцияларды атқарды.
Кеңестік дәуірде қазақ публицистикасының әр жанры әр түрлі деңгейде
баспасөзден орын алып отырды. 20, 30-шы жылдары заметка, хат, мақаланың
проблемалық түрі, фельетон сияқты публицистика жанрлары көбірек көрініс
тапты. 40-шы жылдары публицистикалық мақала, памфлет, үндеу, рух көтеруге
бағытталған хаттар түріндегі публицистика ерекше дамыды. 50, 60, 70-ші
жылдары очерк өз дамуының биігіне жетті. Очерктің физиологиялық,
социологиялық, экономикалық, проблемалық-аналитикалық, портреттік,
сапарнама, психологиялық, лирикалық, т.б. түрлері бірінен соң бірі жарқырап
көрінді.
Осы жылдары публицистикалық мақаланың өлеңмен жазылған қарасөз
түрлері ерекше ынта-ықылас туғызды. Фельетон жанры қайта өрлеу жолына
түсті. 80-ші жылдары сұхбат жанры мен репортаж кең қолданылды. Сұхбаттың
диалог түріне қоса, сұхбат-монолог, сұхбат-хабар, сұхбат-суреттеме, сұхбат-
пікір, сұхбаттың анкета түрі, дөңгелек стол басындағы әңгіме, баспасөз
конференциясы сияқты бірнеше жаңа түрлері қолданысқа енді. Кеңестік
дәуірдің барлық кезендерінде де заметка, корреспонденция, есеп, бас мақала,
рецензия, шолу, баспасөзге шолу, мақала жанрлары баспасөз бетінен түскен
жоқ. Мұның бәрі де дәуір мазмұны – сол дәуірдің өзіне тән түрді
қажетсінетіндігінің айқын көрінісі.
Тәуелсіздік кезеңінің алғашқы жылдарындағы публицистикалық шығармалар
сараланды.
Демократия мен жариялылықтың нәтижесінде тарихтағы көптеген
актаңдақтардың беті ашыла бастады, ұлт тағдыры, ұлттық сананың калыптасуы,
мемлекеттіктің қалыптасуы сияқты өзекті мәселелерге баспасөз бетінен орын
беріле бастады. Публицистер халықтың тарихта кеткен есесін қайтарып беру
жолында қалам қайратын жұмсады, ел намысын оятуға, жұрт санасын
сілкіндіруге бағытталған рухани серпіліс жасауға көшті. Бұл әсіресе 90-шы
жылдардағы қазақ баспасөзінен, онда жарық көрген публицистикалық
шығармалардан айқын көрініс тапты.
Дәл осы кезеңде қазак публицистикасының дамуында да жаңа бір дәуір
басталды. Ол – азат ойлық, еркін сөздің дәуірі еді.
Публицистика қоғамдық маңызды мәселелерді көтергенде ғана, оның әсер-
ықпалы зор болатындығы белгілі. Сондықтан 90-шы жылдардағы ең өзекті
мәселелерді алға тартқан публицистикалық шығармаларға мынадай ерекшелік
тән болды .
90-шы жылдардағы қазақ баспасөзінде көрініс тапқан негізгі тақырыптар
мынандай болып келді: 1) тәуелсіздік; 2) Қазақстан территориясының
тұтастығы; 3) тіл саясаты; 4) егемендік; 5) қазақтар туралы; 6) қоғамды
жаңғырту жолдары; 7) қазақтардың тарихи атамекеніне оралу мәселесі [34,43].
Бұл жаңа дәуірдегі жанрлық, түрлік өзгешеліктерге назар аударсақ,
әсіресе сыни корреспонденция, корреспонденция-толғаныс, ғылыми-
публицистикалық мақала, проблемалық мақала, полемикалық мақала, тарихи-
танымдық очерк, сұхбат, шолу, хат, есеп, жолсапар очеркі жанрларындағы
шығармалар кездеседі. Дербес және бір тектес заметкалар мол басылды. Мұның
өзі шет елдік жеңіл ақпараттық баспасөзге еліктеуден, әрі күнделікті
оқиғалар туралы тез хабарлаудан туған қажеттілік еді.
Памфлет, баспасөзге шолу сияқты жанрлар мүлдем көрінбей кетті. Ал
репортаж, фельетон, рецензия жанрларында жазылған публицистикалық
шығармалар сирек кездеседі. Бас мақала жанрының орнына оның Редактор
бағанасы, Серкесөз, Ойтүрткі сияқты жаңғырған түрлері пайда болды.
Сұхбаттың қолданылу аясы кеңейді. Жаңа пішіндер пайда болды. Көп
жарияланымдар сұхбаттың монолог, диалог, сұхбат-пікір, сұхбат-толғаныс,
баспасөз конференциясы, брифинг, жедел сұрау салу (блиц-опрос), контрвью
(қарсы интервью) түрлерінде берілетін болды. Радиопублицистикада,
телепублицистикада радиокөпір, телекөпір, телефон арқылы байланыс сияқты
сұхбаттың жаңа түрлері кең қолданысқа енді. Бұрынғы кеңестік дәуірдегі кіл
мақтау мен марапатқа құрылатын портреттік очерктер мүлдем жарияланбайтын
болды. Оның орнына шағын суреттемелер берілетін болды.
90-шы жылдар публицистикасында синкретизм аясы кеңейді. Кейбір
жарияланымдарды жаңа бір жанрға жатқызып даралау, өзгешелеу мүмкіндігі
болмай қалды. Оның есесіне бір публицистикалық шығарманың бойынан сұхбат
пен репортаждың, корреспонденция мен мақаланың, тағы басқа бірнеше
жанрлардың белгісін табуға болады. Бұл тенденцияның алда қалай өрістейтіні
қалам алған публицистер қауымының фантазиясы мен танымдық көкжиегіне
байланысты болса керек. Оның үстіне жанрлар мен пішіндердің өзгерісі
әлемдік әдебиет пен журналистиканың даму бағыттарына да байланысты
екендігін үмытпаған абзал. Жанр – даму үстіндегі ұғым. Әрбір тарихи дәуір
әр түрлі жанрдың түп негізін сақтай тұра, оның табиғатына өз ерекшеліктерін
енгізеді... Жанрлық дамудың өзі – тірі процесс. Жанрлар туады, өседі,
өзгереді, жоғалады, жаңадан пайда болады... [35,311] – деген академик
З.Қабдолов тұжырымы осындайда айтылса керек. 90-шы жылдар
публицистикасындағы тағы бір ерекшелік шығармадағы ішкі полемика
(қақпайласу, қайымдасу). Мәселен мақала авторы, тууы мүмкін оқырман
сауалдары мен қарсылықтарына ыңғайластырып, ішкі полемиканы туғызады.
Бұл теоретиктердің айтып жүрген Публицистикалық текстің
ішкімонологтық диалогтандырылуы [36,90] болып табылады. Дәл осы ерекшелік
тәуелсіздік дәуіріндегі публицистер шығармашылығында жиі кездесіп отырады.
Тәуелсіздік жылдарындағы баспасөздегі тенденциялар Ш.Мұртаза, К.Смайылов,
Ө.Жәнібеков, Ә.Кекілбай т.б. публицистикалық шығармалары негізінде
көрсетілді.
Публицистиканың көркем әдебиеттен өзіндік өзгешеліктері бар. Ең
алдымен, публицистика шығармашылықтың публицистикалық түріне, ал көркем
әдебиет – шығармашылықтың көркем түріне жатады.
Екіншіден, көркем әдеби шығармалар (әңгіме, хикая, роман) міндетті түрде
сюжетке құрылады, портреттер ойдан шығарылады. Типтендіру, образ жасау,
публицистиканың көркем жанрларына ғана тән келеді. Оның өзінде де очерк пен
фельетон атворлары өздерінің кейіпкерлерімен міндетті түрде кездесіп,
олардың портреті, мінез-құлықтары туралы біраз мағлұмат алады. Сөйтіп,
әдеби шығарма көркем шындыққа негізделіп жазылса, публицистік шығармалар
өмірдің нақтылы шындығына сүйеніліп жазылады" [11,148].
Яғни, көркем әдебиетте шарттылық басым болса, публицистика нақтылыққа
негізделеді.
Үшіншіден, көркем әдебиеттің өзіне ғана тән жанрлар жүйесі болатыны
сияқты, публицистиканың өзіне ғана тиесілі бай жанрлар палитрасы бар.
Төртіншіден, көркем шығармада жазушы өзінің негізгі идеясын, ойларын,
идеалын оқиға желісі, адам образы, характерлер қақтығысы, картиналар,
эпизодтар арқылы береді. Автордың оқырманға ұсынар идеясы оқиға дамуы,
образдың өсу жолдары арқылы ашылып отырады. Ал публицист өз ойын оқырманға
тікелей ұсынады Публицистика – автор мен оқырманның ашық әңгімесі айтылып
отырған оқиғаға байланысты автордың көзқарасы мен сезімі – ашуы таңырқауы
қуанышы, реніші айқын білініп отыруы керек [12,14].
Публицистика автордан терең ой мен білімділікті, тіл шеберлігін, өршіл
пафосты, логика тереңдігін талап етеді. Ол оқырманмен ашық сөйлеседі,
қоғамдық маңызы бар оймен сөйлейді.
Бесіншіден, көркем әдебиетге жазушы көлемді шығармалар жазу үшін бүкіл
ғұмырын сарп етуі мүмкін. Ал публицистикада белгілі бір тар уақыт
шеңберінде айтылмаған ой көнеруі мүмкін. Сондықтан да көркем әдебиет
бірнеше жылдар оқиғасын, тұтас бір дәуірді қамтыса, публицистика күнделікті
өмір ағысына ілесіп отыруы керек.
Профессор Э.Г.Багиров Природу телевидения составляет не только то,
что отличает его от кино, радио и печати, но и то, что их объединяет, что
отличает их от традиционных средств информации [13,43] – дегендей,
публицистика табиғатын да оның көркем әдебиеттен айырмашылықтары ғана емес,
ұқсастықтары мен жақындықтары да құрайды.
Публицистика мен көркем әдебиеттің екеуі де сөз өнерінің салалары.
Екеуінің де құралы сөз. Осы тұрғыдан келгенде, публицистика мен көркем
әдебиеттің ұқсастық жағы болады, олар бір-бірімен органикалық тығыз
байланысады.
Ұлы орыс сыншысы В.Г.Белинский көркем әдебиет пен публицистиканы өнер
ретінде қарап, олардың бір-біріне тым жақын екендігін айта келіп: ... что
здесь нет, четко определенной пограничной линии, так она является скорее
воображаемой, чем действительной, и на нее не покажешь пальцем, как на
государство на карте... [14,318] – деп жазған. Шын мәнінде көркем әдебиет
пен публицистика үшін поэтикалық стилистика арсеналдары – эпитеттер,
метафоралар, теңеулер, гиперболалар, литоталар және троптар мен
фигуралардың палитралық барлық түрлері, сатира мен юморлық, пафостық
құралдар өте қажет. Бұл көркемдік бейнелеу құралдарынсыз сөз өнерінің
эмоциональдык нәрі әлсіреп, атқаратын функциялық дәрежесі төмендеген болар
еді.
1.1. Ұлы Отан соғысы кезіндегі әскери публицистика
Баспасөз жанрларының негізгі, басты міндеті — өмірдегі нақты оқиғалар
мен құбылыстардың күнделікті тізбегін жазу арқылы белгілі бір кезеңнің
тарихи шежіресін жасау.
Соғыс жылдарындағы қазақ әскери публицистикасы — елдің бүкіл сана-
сезім, күш-жігерін ортақ жауды жеңуге жұмылдырды. Бұл кездегі
публицистикалық шығармалар авторлары жоғары патетикалык, пафосты, шешен
тілді, халық даналығын өз ойларына өзек етіп қолданды. Қазақтың әскери
публицистикасы ауыз әдебиетінің бай қазынасымен суарылып, тарихи
аңыздардан, айтыстар мен мақал-мәтелдерден, жыраулық поэзия үлгілері мен
шешендік сөздерден тамыр тартты. Және сол бай рухани мұра майдандағы және
тылдағы деректі фактілермен, ақиқат окиғалармен, баяндаудың қуатты
мәнерімен астасып жатты. Соның нәтижесінде өткір тіл, ойды қысқа және дәл
жеткізуге кұрылған ғажайып публицистикалық шығармалар туды. Соғыс
жылдарында халықтың күшін бір ойға біріктіретін публицистика түрлері мен
жанрлары орнықты. Мәселен үндеу, памфлет, күнделік, хат, очерк, мақала,
публицистикалық қуаты бай өлеңдердің тууы соның дәлелі.
Қазақ журналистикасының алтын парағы саналатын майдандағы басылымдар –
қанша жылдар өтсе де, әлі де зерттеуді қажет ететін, жұмбағы жүз, сыры сан
тарихи құндылық. Сол бір сұрапыл соғыс жылдары бізден алыстаған сайын
ақиқаты ашыла түсетіндей. Осы уақытқа дейін майданда қару мен қаламды қатар
ұстаған жауынгер-журналистер, олардың қалам тартқан тақырыптары жайлы
тарихшы ғалымдар, жазушылардың біршама зерттеулері оқырманға жол тартқан
болатын. Десек те, майдандағы журналистиканың құпияға толы сырларынан біз
әлі бейхабармыз.
Ұлы Жеңістің 65 жылдығы қарсаңында майдандағы қазақ журналистикасына
арналған зерттеулер тағы бір еңбекпен толыққан-ды. Таяуда белгілі тарихшы
Сағымбай Қозыбаевтың Опаленная войной атты тарихи-публицистикалық зерттеу
жинағы жарық көрді. Аталған жинақтағы деректерге сүйенсек, қазақ тіліндегі
майдандық газеттер 1942 жылдың қараша айында шыға бастаған. Қазақ тілінде
20-ға жуық майдандық, әскери және дивизиялық газеттер, жүздеген жауынгерлік
парақшалар шығып тұрған. Осы басылымдардағы материалдар жауынгерге
түсінікті тілмен, қызықты деректерді ашық жазуымен ерекшеленді. Майдандық
басылымдар, негізінен, жауынгерлердің жауға деген өшпенділігі мен жеңіске
деген құлшынысын арттырды, өз Отанын шексіз сүюге тәрбиеледі, – дейді
автор.
Қазақстаннан Ұлы Отан соғысында 70-ке жуық журналист қызмет жасаған
екен. Дәл осы сұрапыл соғыс жылдары тұсында әскери қазақ публицистикасы
біршама биікке көтерілді. Соғыс кезіндегі публицистика Баубек Бұлқышевтің
шығармашылығынан айқын көрініс тапқан. Баубек Бұлқышевпен қатар, майдандық
журналистикаға Бауыржан Момышұлы, Қасым Қайсенов, Дмитрий Снегин, Мәлік
Ғабдуллин, Қалижан Бекхожин сынды жазушылар өшпестей із қалдырды.
Ұлы Отан соғысы жылдары КСРО халықтары тілінде жалпы саны 110
майдандық газет шыққан екен. Соның ішінде Орта Азия мен Қазақстанда 42
газет және жеті журнал басылып тұрған. Майданда барлығы 4500 майдангер
журналист жаумен алыса жүріп, газет шығаруға атсалысты. Оның 200-і – Орта
Азия республикаларынан барған жауынгерлер. Олардың міндеті кеңес
жауынгерлерінің ерлігін көрсету, соғыс оқиғаларын жедел түрде тарату,
хабарлап жеткізу болды.
Сағымбай Қозыбаев, Қазақстан Журналистика академиясының президенті,
тарих ғылымының докторы, профессор:
– Майдандағы журналистика тақырыбын зерттеу – инемен құдық
қазғандай өте күрделі дүние. Аталған тақырыпты жан-жақты зерттеуге небір
факторлар кедергі келтіреді. Айталық, қиын-қыстау соғыс кезінде көптеген
газет-журналдар құпия форматта шыққан. Олай дейтініміз, сол уақыттағы
басылымдарда газеттің қай майданнан, қай әскерден шыққаны, мекенжайы туралы
ақпарат көрсетілмеген. Тіпті кейбір журналистер тек өздерінің лақап аттарын
ғана көрсеткен. Соғыс кезіндегі газеттердің барлығы дерлік құпиялықты
сақтау мақсатында егер майдандық газет болса, өздерін қызыләскер газеті,
егер әскери газет болса, өздерін дивизиялық газет деп атаған. Майдан
баспасөзін зерттеуде тағы бір қиындық туғызатын мәселе – басылымдардың осы
уақытқа дейін сақталмай қалуы. Себебі соғыс уақытында жұмыс істеген
редакциялардың газеттердің шекесінде оқы да, жағып жібер деген секілді
ескертулері болған. Сондай-ақ соғыс жағдайында газет тігінділерін сақтаудың
қандай қиын болғаны айтпаса да түсінікті. Дегенмен майдан журналистикасына
арналған әлі де талай еңбектер жарық көреді деп үміттенемін.
Бүгінде Ұлы Отан соғысын тек кітаптан оқыған, кинодан көрген ұрпақтың
арасында Отан үшін оққа ұшқан ата-әкелеріміздің, ағаларымыздың патриоттығын
адасқандық деп бағалап, өздерінше сын айтып жүргендер де кездеседі. Қалай
болғанда да, біз даланы қан сасытқан осы бір қанды қырғында құрбан болған
миллиондаған қандастарымыздың рухын құрметтеуге міндеттіміз. Сондықтан
бізге майдандағы газеттің болар-болмас сары жұрнағы жетсе де, сол бір
жапырақ қағазға жауынгерлердің жанкештілігі, көз жасы мен қаны сіңгенін
естен шығармайық.
Майдангер жазушылардың бірі Ә.Нұршайықов Ақиқат пен аңыз атты роман-
диалогында Бауыржан Момышұлымен бетпе-бет жүздесе отырып, оның ерлік
жолының қалыптасуын шынайы, реалистік сипатта: Оның ерлігіне, батылдығына,
тапқырлығына, сонымен бірге адамгершілік асыл қасиеттеріне сүйсіндік деп
бейнелейді. Шығармада Бауыржан батыр өзгеше бітімі мен мінезі бар,
қонақжай, әділ, мейірімді, соғыста нар тәуекелшіл, айлакер, жауына қатал,
ал солдаттарына келгенде қаһар жүзі жылып, қатал жүрегі жібіп, жұмсарып
қоя беретін, жауынгерлеріне әкедей әділ, қамқоршы, қатал, қаһарлы,
адамгершілігі мол болғандықтан, оны солдаттардың әскери жарғының талап
етуімен емес, жүрек әмірімен әке деп атағандығы айтылады.
Сондай-ақ КСРО батыры М.Ғабдуллин Б.Момышұлын Қайратты қара шашы
танкке тосқауылға қаққан айқыш-ұйқыш рельстей тікірейген, екі көзі оттай
жайнаған, жағына пышақ жанығандай, ұзын бойлы деп суреттейді. Ал КСРО
батыры генерал-полковник И.М.Чистяков Бауыржанға берген мінездемесінде: Ол
қазақ ұлтынан шыққан, алған бетінен қайтпайтын, қатал мінезді, сымбатты
келген жас командир болатын, - деп көрсетеді. Б.Момышұлымен жүздесіп,
Ақиқат пен аңыз романын жазар алдындағы Ә.Нұршайықов: Баукеңнің өзімен
сөйлесу маған бір жерде отырған бірнеше адаммен сөйлесумен пара-пар болды.
Мен мемлекет қайраткерінің, философтың, атақты қолбасшының, ақпа ақынның,
психолог жазушының, жалынды жас жігіттің, жасамыс азаматтың, қатал әкенің,
қамқор ағаның ортасында отырған іспеттендім, - деп батырдың ой-өрісі кең,
жан-жақты адам екендігін баяндайды.
Қазақ әдебиетінде сұлу сөзді жазушы атанған Ғ.Мүсірепов өзінің Қазақ
солдаты атты романында Кеңес Одағының батыры Қайырғали Смағұловтың
бейнесін Қайрош Сарталиев түрінде сомдайды. Ауылдан қашып келе жатқанын
Қайроштың өзі өмірін басқаша құруға талаптанған ерлігі ретінде түсінуге
болады. Мысалы: Кейде өзімнің өжеттігім мен тәуекелшілдігіме масаттанып та
қоямын. Таныс дүниеден жат дүниеге, таныс ауылдан таныс емес қалаға қашу
үшін де едәуір ерлік керек сияқтанды, - деп келтіреді. Дегенмен көп жүріп
Гурьев қаласына да жетеді. Мұнда көп қиналып, әзер дегенде өзі секілді
балаларға қосылды. Олар Бораш және Шеген болатын. Қайрош Шегенді былай
суреттейді: Шеген сұлу, сұңғақ денелі, бұлшық еттері болаттай иірілетін,
күнге күйген, тобылғы торы екен. Қақпақ жауырынды, қыздай қыпша бел,
кеудесі шалқақ біткен, бәйге атындай жарау, өте оңтайлы бала екен. Келте
мұрын, азғана аузы үлкенірек, қоңыр көздеу болғанымен, маған ол өте
сымбатты көрінді. Табаны жалпақ та, тайпақ та емес, аяғының үсті биік, бар
денесі шақпақтай. Бір көргеннен-ақ мен де Шеген болғым келді. Сонымен
балалар өз бетінше күн көріп жүргенде милицияға ұсталып, балалар үйіне
алынады. Кейін оған Шеген, Бораш та қабылданып, тәрбиеленеді. Балалар үйі
белгілі себептермен Орал қаласына көшіріледі. Шеген оқуды бітіріп,
Орынбордағы әскери ұшқыштар училищесіне оқуға түседі. Ал Қайрош болса, оның
ізін қуып, ол да жоғары сыныпта оқиды. Өзі туралы: Байқаймын, балалар
арасындағы ендігі Шеген мен сияқтымын. Мен қарғымаған биік, мен айналмаған
ағаш ат қалған жоқ. Темір білекке асыла кетіп айналғанда, дөңгелектей
зырылдаймын. Денем темірдей. Бұлшық еттерім жыландай жиырылып, шиыршық
атады. Кеудем көріктей көтеріледі. Бәйге атындай жарау, сып-сидамын, - деп
сипаттайды [160, 48]. Көп ұзамай Бораш та Мәскеудегі консерваторияға
жолдамамен оқуға қабылданады. Ал Қайрош болса, онымен қоса әскер қатарына
алынады. Ол шекарада әскери борышын өтеп жүргенде арнайы әскерилер
дайындайтын оқуға жіберіледі. Сол кезде арнаулы жаттығулардан өтіп,
барлаушы болады. Дегенмен, курс аяқталмай соғыс басталды. Еріктілер
қатарында сержант Сарталиев соғысқа аттанады. Ол соғыс кезінде Сталинград,
Кавказ, Грозный үшін болған шайқастарда асқан ерліктер көрсетіп, Өжеттігі
үшін медалімен марапатталады, лейтенант шеніне дейін көтеріледі.
Қайроштың ерлігі туралы: Капитан Ревякин Жоғары Бас командованиенің
бұйрығы бойынша Керчь қаласына десант түсірілсін деген бұйрықты жеткізеді.
Сонымен лейтенант Сарталиевтің барлаушылары Керчьке десант ретінде
түсіріледі. Жаудың маңызды пункттерін асқан ерлікпен қолға алады. Дегенмен
мықты бекіністі ұстап тұру да қиынға соғады. Дұшпанмен шайқаста бүкіл
барлаушылар бөлімі көп шығындалады. Төбеге келіп түскен траншеяның үш
тармағында үш-ақ адам қалдық: Василий Гришин, Владимир Толетов, Қайырғали
Сарталиев. Былай санасаң да үшеу, олай санасаң да үшеу, - деп
жауынгерлердің жанқияр ерлігіне тоқталады. Сол аралықта негізгі резервтегі
күш жетіп, Отан алдындағы бұйрық орындалады. Жазушы бұл шығармасында
Қайырғали өмірінің деректеріне сүйене отырып, өмірде бар геройдың басынан
кешкендерімен шектеліп қалмаған, сол арқылы өз Отанының патриоты болып
шыққан қазақ солдатының жиынтық образын жасаған.
Асылы, соғыстың әділеттісі жоқ, бірақ, кейде әділет үшін соғысуға да тура
келетіні бар. Соғыстың жақсылығы жоқ, бірақ, кейде өзіңнің теңдігің мен
бостандығың үшін, ең бастысы рухани азаттығың үшін өзгенің мойныңа
лақтырған қыл арқанын үзуге мәжбүрсің. Қобызын қолына алып, мәңгілік өмір
сүруді көксеген Қорқыт Ата жырларының өн бойына арқау болған он екі ерлік
дастанының қайсы сюжетін алсаңыз да, сонау ықылымнан бергі тұтас тарихыңның
жаугершілікпен өткеніне көз жеткізесің. Күн отырмай, түн ұйықтамай,
Күңіреніп Күн астына жортқан баһадүр бабаларыңның ізгі арманы, ұлағатты
аманаты – Отанды қорғау еді! Осы қасиетті ұғымның ұрпақ санасына мықтап
бекуі үшін көз жасын көгілдір тасқа ойып, шегелеп кеткен де солар. Нұрлы
жырларымен, даңқты дастандарымен!
Соғыс тарихы мен табиғаты, қасіреті мен қайғысы туралы жазылған шығармалар
әлем әдебиет тарихында аз емес. Тек қана Шыңғысхан туралы жазылған
шығармаларды оқуға бір ғұмырың жетпейтіні секілді, соғыс туралы жазылған
шығармаларды тізер болсаңыз, арнайы энциклопедиялық жинақ қажет... Бір ғана
Толстойдың Соғыс және бейбітшілігі неге тұрады. Толстой сол романы арқылы
күллі адамзат баласына қарата: Боламыз ба, әлде, бордай тозамыз ба? атты
гамлеттік сұрақты қайта тастаған-ды. Әйтсе де, Шекспир мен Толстой соны
ортаға тастады екен деп, дүние ізгілікке бой бұрған емес. Оған ХХ ғасырдағы
соғыстар, одан бергі әртүрлі оқиғалар, күні бүгінгі қырылыстар мен
қантөгістер куә-дүр.
ХХ ғасырды отты тілімен ораған екі бірдей дүниежүзілік соғыс хақында
әлемнің әр елдерінің жазушылары әртүрлі тақырыпта, әрқилы тәсілдермен ой
өрнектеген. Әсіресе, диалог құрудың асқан шебері, қысқа да, нұсқа жазудың
ерен суреткері Хемингуэйдің кемесін руханият атты шегі жоқ мұхитқа алып
шыққан да осы – екі реткі дүниежүзілік соғыс. Қайыспас қаламгер осы екі
соғысқа да қатысқан жауынгер, мерген. Ол бұл тақырыпты мейлінше еркін
қаузауымен, құлашын кеңге жайып, кейіпкер өмірінің, олардың санасының терең
қатпарларына үңілуімен ерекшеленді. Қош бол, майдан!, Өзеннен өтіп,
тоғайға ену, Аза дабылы кімге соғылады? секілді сүбелі туындыларынан
сырт, қысқа әңгімелер шоғырын жазған жазушы өз дәуіріне шығармаларымен
соғыс ашты. Тіпті, әлемді жаулап алды деуге де болады. Бірақ, оның
соғысы – ізгіліктің, адамгершіліктің, әділеттің соғысы еді. Бұл
шығармалар әлем әдебиетінің бірегей жауһарлары ретінде қабылданатыны мәлім.
Оның аталмыш шығармаларындағы кейіпкерлердің дені өмірді қызу қалпында
сүйетін жандар. Махаббат, достық, адалдықты насихаттаушылар. Бірақ, күн өте
келе солардың көбі өмірден түңілген, күйреген, бәрінен баз кешкен жандарға
айналады. Неге? Себебі, соғыс адамның санасына, оның өмір сүру үрдісіне
өзінің әсерін тигізбей қоймақ емес. Құлазушылық пен жалғыздық, қатігездік
пен сенімнің күйреуі – осы соғыстан, адамның адамға жасаған айуандығынан
бастау алады. Әлем өзінің күнәсін ұмыту үшін одан да зор қасіреттерге
ұрынуда. Рухани құлдырау өз шеңберінен әлдеқайда асып, өзін өзге тіршілік
иелерінен ақылды санайтын адамдар қатігездіктің түпсіз шыңырауына,
тоғышарлыққа, тіпті, барлық болмыс-бітімімен бейсаналылыққа беттеп барады.
Міне, оның шығармаларының арғы өзегінде осындай идеялар бүркеулі. Соғыстан
кейінгі адамдардың көңіл күйінің алақұйындығы, бейбіт өмірге бой үйрете
алмауы да осы шығармаларды ізетпен оқыған жанға бірден түсінікті. Себебі,
соғыстан кейінгі адамдар санасында жүретін ішкі қопарылыс қан майданнан
бірде-бір кем емес. Бірде әңгіме барысында соғыстан кейін әдебиетке келген
жастар жайында Хемингуэйдің аузынан шыққан Мәңгірген бір ұрпақ! деген
қанатты сөзі кейіндеп әлем әдебиетінде орны бар батыстық тұтас буынның
меншікті атына айналғаны да сондықтан болса керек. Осы екі автордың атын
ғана атап отыруымыздың да өзіндік жөні бар, өйткені, соңғы екі ғасыр
ширегіндегі соғыс психологиясын мүлде басқа екі бағытта жеріне жеткізе
көркем өрнектеген дәл осы жазушылар.
Ал бізде ше? Біздің ақын-жазушылар соғыс тақырыбын қаншалықты
көркемдік өреде бейнелеп бере алды?
Рас, қазақтың тұтас тарихы – соғыспен өткен тарих. Бұған тарихи
бастаухаттарға, әсіресе, фольклорымызға үңілген жан бірден көз жеткізері
шүбәсіз. Ал, ХХ ғасырда орын алған ғаламдық соғыстың қай-қайсысы да қазақ
өмірінен сырт айналып өткен жоқ. Екеуінің де белгілі дәрежеде зардап-залалы
қазақ ұлтының басына түсті. Әсіресе, екінші ғаламдық соғыс талай
боздақтарды жер жастандырып, жесір мен жетімдердің санын көбейтті. Әрине,
мұндай кезеңде халық өзіне рухани тұрғыда демеу болар тірек іздейді.
Мәдениет пен өнердің басқа саласына қарағанда, әдебиет мұндай сәттерде
алдыға шығары даусыз. Қазақ сөз өнерінің тектілігі осы соғыс кезінде
мейлінше үлкен рөл атқарды деп ауыз толтырып айтуға негіз бар. Майдангер
ақын-жазушылардың буыны соғыс өтінде жүріп жазған шығармалары мен Соғыстан
қайтқан солдаттардың ішкі таным-түйсігін бейнелеуде біздің әдебиет өзіндік
қолтаңбасын айқын қалыптастыра білді. Алмастай өткір Қасым Аманжолов,
сыршыл Сырбай Мәуленов, жырлары Ақжайықтың толқындарын еске түсірер Жұбан
Молдағалиев, сұңқар текті суреткер Әбділда Тәжібаев, тегеуріні мықты Тоқаш
Бердияров, құлашын шалқар айдынға сермеген Қалижан Бекқожин бастаған от
жүректі ақындарымыздың шығармашылық бедері көзге түсетін кез бұл. Әрине,
олар соғыссыз-ақ айтулы ақынға айналар еді. Дегенмен, соғыс олардың
жүректеріне мұң арқалатып, қаламдарын қайрауға себеп болды. Қасым
Аманжоловтың Абдолла поэмасы осы тақырыпты кең-молынан қаузаған, әрі
ақын, әрі батыр кейіпкерін эстетикалық, эпикалық тұрғыдан жан-жақты аша
алған бірегей туынды дер едік. Ал Дариға, сол қызы – лирикалық иіріммен
өрілген жауынгер жыры, теңдесі жоқ классика! Қазақ руханиятының бірегей
олжасы! Соғыс тақырыбында жазылған өлеңдер сол кезде қанша көп болғанымен,
дәл осы өлеңнің деңгейіне жете алған жырлар некен-саяқ. Өзімізде де, өзге
ұлт әдебиетінде де! Сырбай Мәуленовтың Соғыстан қайтқан солдаттарын да
осы санаттағы жырлар қатарына қосамыз. Ал ерлік дастанын сөз еткенде,
жоғарыда аты аталған және басқа күркіреп күндей өткен соғыстың қып-қызыл
өртінің ішінде жүрген, бұл күндері есімдері ұмытыла бастаған
қаламгерлердің тұтас шығармалары арнайы зерттеуді қажет етеді.
Жоғарыда айтқанымыздай, соғыстың зардабы оның өткен уақытымен ғана
өлшенбейді. Балалық шақтары соғыспен тұспа-тұс келген қазақ қаламгерлерінің
барлығы дерліктей бұл тақырыпқа қалам тартты. Қадырдың қатал тағдыр туралы
иірімдері, Жұмекеннің психологиялық күйзелісті суреттеумен айналысуы,
Мұқағалидың адамдар мұңының астарына үңілуі, Өтежанның өткір мінезді
кейіпкерлер әлемі, Тұманбайдың нәзік лирика астарындағы ішкі өксікке
құрылған жырлары жаралы кезеңнің жанды суреттері еді. Олар соғыстың өзін
емес, оның салдарларын, соғыстан кейінгі халық өмірі мен бейнетті
тағдырларды өз шығармаларына арқау етті. Проза жанрында жазылған еңбектер
де бір төбе. Басына ноқта ілдірмеген батыр Бауыржан Момышұлының Москва
үшін шайқас, Волоколам тас жолы, Соғыс психологиясы секілді бітімі
бөлек дүниелері мен Ә. Нұрпейісовтың Курлияндиясы, Ә. Нұршайықовтың Аңыз
бен ақиқаты, Тахауи Ахтановтың Қаһарлы күндер романы, тағы басқа ақын-
жазушылардың туындылары бар.
1941–1945 жылдардығы Ұлы Отан соғысының шындықтары туралы қазақ әдебиетінде
аз жазылған жоқ. Көп жазылды деп тоқмейілсуге де болмайды. Әңгіме Отан
соғысы шындықтары жайлы қазақ әдебиетінде аз немесе көп жазылғанында емес.
Отан соғысы шындығы белгілі кезеңдегі адамзат қоғамының сипатын,
мемлекеттік билеу болмысын барынша шынайы көрсеткен, көрсететін айрықша
сұрапыл шындықтардың қатарына жатады. Оны көзімен көрген, басынан өткерген,
қаны мен терін төккен, от пен оқтың ортасында қан кешкен ұрпақтан артық
білетін жанды табу қиын. Сондықтан өзегіне соғыстың сұрапыл шындығын арқау
еткен шынайы шығарма жазуға екінің бірінің тәуекелі жете бермейді. Бұл
тақырыпта үлкен эпикалық шығарма жазуды айтпағанда, шағын өлең шығарудың
өзіне үлкен батылдық керек.
Отан соғысы оқиғаларының қазақ әдебиетінде үлкен эпикалық көлемде көрініс
табуына, негізінде, майдангер жазушылардың сіңірген еңбегі зор. Сол саптағы
қаламгерлердің басында Бауыржан Момышұлы тұрды. Бауыржан Момышұлы – Ұлы
Отан соғысының басынан бастап соңына шейін қатысқан, ерлігі елдің есінен
кетпейтін талантты да, қаһарман қолбасы. Ол жауынгерлерімен бірге соғыста
шынықты, соғыста шыңдалды, соғыста өсті. Қолбасының қоластында қаһарман
қазақ аз болған жоқ. Солардың көбі ел тәуелсіздігі үшін қанын төгіп, жанын
берді. Соғыста опат болған ел ұландарының өмірі, ерлік істері хатталмай,
қағаз бетіне түспей, халықтың құлағына жетпей, топырақ астында қалып бара
жатқаны, қолына қару ұстаған қолбасыны жауған оқ пен жанған оттың
құшағындағы ең бір сұрапыл жылдардың өзінде қатты толғандырған. Отан үшін
от кешіп, оққа ұшқан ерлердің, ерліктің атаусыз қалуын халық трагедиясымен
бірдей көрген сардар елдегі белгілі жазушыларға арнайы хаттар жазды.
Соғыстың төртінші жылы Алматыда ғылым мен білім, өнер саласындағы зиялылар
үшін оқыған лекцияларында жазушылардың соғыс шындығын жазуы қажеттігіне
ерекше мән берді. Шындықты жазу – суреткердің ұлы міндеті. Ұрыста шындықты
табу оңай емес, ал оны жинақтау одан да қиынырақ. Бәлкім, менің тарапымнан
жазушыларға қойылып отырған талап шектен шыққан әділетсіздіктей көрінуі
мүмкін, бірақ мен мұны заңды деп білемін,– деді қолбасы осы лекцияларының
бірінде. Лекция барысында лектор баспахананың бояуымен жазылған кітаптар
да, адам қанымен жазылған кітаптар да болатынын, ал өзінің баспахана
бояуымен емес, майдан даласында шынайы қалпында, бар болмысымен, қанмен
жазылған соғыс кітабын оқығанын баян етті... Б. Момышұлының лекцияларында,
хаттарында, естеліктерінде, соғыс үстінде қойын дәптеріне түсірген
қолжазбаларында соғыс шындығын жазу туралы міндетке аса зор мән берілді.
Осы бағыттағы ойлар, майдан даласында бастан өткергендері мен көзбен
көргендері соғыстан сау оралған сардардың жазбауға мүмкіндігін қалдырмады.
Қолбасы өзінің кітаптарында соғыс адамының образын шын қалыпта, ол шайқасқа
қалай кіріп, одан қалай шықса, тура сол қалыпта, сол күйде сомдады. Олар,
автордың өзі айтқандай, қанмен жазылған кітаптар еді. Олардың қатарында
соғыстың қызыл жалынын жамылған Москва үшін шайқас трилогиясы да бар.
М.Әуезов бастаған бірқатар жазушылар Б.Момышүлының сұранысына қолдау
білдіріп, тікелей соғыс майданы шындықтарын суреттеген шығармалар жазды.
Ә.Әбішев, Ғ.Мүсірепов үлкен ізденістерге барды. Майданнан жеңіспен оралған
Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов, Т.Ахтанов, Ә.Нұрпейісов, Ә.Нұршайықов, С.Бақбергенов
және басқа қаламгерлер еңбек етті. Ал соғыс жағдайындағы адам тағдырын
үлкен эпос жанры заңдылықтарына сай суреттеген Ғ.Мүсіреповтің Қазақ
солдаты, Т.Ахтановтың Қаһарлы күндер, Ә.Нұрпейісовтің Курляндия,
Ә.Нұршайықовтың Ақиқат пен аңыз секілді романдары ХХ ғасырдағы қазақ
әдебиетінің үлкен жетістіктері еді.
Қазақ әдебиетінде Отан соғысы тақырыбының игерілуіне Б.Момышұлының қозғау
салғаны туралы айттық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz