Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар сипаты
1.1 Фольклорлық дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Өнер тақырыбын суреттеу мен миф, хикая, аңыздың қызметі ... ... ... ... 14
2. Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық танымның сипаттары
2.1 Халықтық дүниетанымның тағылымдық.тәрбиелік мәнін ашудағы фольклорлық сарындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Фольклорлық үрдістердің ұлттық образ жасаудағы рөлі ... ... ... ... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
1 Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар сипаты
1.1 Фольклорлық дәстүр жалғастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Өнер тақырыбын суреттеу мен миф, хикая, аңыздың қызметі ... ... ... ... 14
2. Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық танымның сипаттары
2.1 Халықтық дүниетанымның тағылымдық.тәрбиелік мәнін ашудағы фольклорлық сарындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2 Фольклорлық үрдістердің ұлттық образ жасаудағы рөлі ... ... ... ... ... ... .30
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда әлемдік ауқымда танылып үлгерген егеменді еліміздің мемлекеттік бағдарламаларында ұлттық руханиятқа кең өріс берілуі ғалымдардың жаңа тынысын ашты. Соның нәтижесінде фольклор, этнография, көркем әдебиет салалары да өз нысандарына тереңдей еніп зерттеудің және өзара сабақтастықта дамудың жаңа белесіне көтерілді.
Әдебиеттегі этнография мен фольклордың маңызы жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымының көшбасшысы С.Қирабаев «Қазақтардың ауыз әдебиеті аса бай және көп жанрлы. Олардың ертегілік мұрасы, эпостық (батырлар жырлары, лиро-эпос, тарихи дастандар) шығармалары, тұрмыс-салт жырлары, шешендік, тапқырлыққа құрылған көркемсөз үлгілері (шешендік сөздер, айтыстар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б.) өзі қатарлы халықтардың ешқайсысынан кем емес, қайта мазмұнымен атқаратын көркемдік, қоғамдық өнегелерімен биік тұр. Олар халқымыздың өмір сүру жағдайлары мен тарихи тұрмыс қалпынан, дүниетанымымен наным-сенімінен, кәсібімен, әдет-ғұрпынан, халық рухының өміршеңдігімен әрқашан болашаққа қараған оптимизмінен мол мәлімет береді» деген болатын [1, 10 ].
Бүгінгі күні жаңа сапалық өзгерістерге түскен қазақ прозасының тарихи даму жолы күрделі сатылардан өтті. Әсіресе, ұлттық прозадағы этно-фольклорлық үрдістердің көркемдік кеңістігін ғылыми тұрғыдан сарапқа салу кенже қалып келген болатын. Ол ұзақ жылдар бойына жүргізілген ұлттық сана мен сезімді тұмшалауға тырысқан саясатпен байланысты. Тәуелсіздік тұсында осы мәселені жаңаша зерделеудің мүмкіндігі туып отыр.
Өткен ғасырдың басындағы қазақ прозасының көрнекті өкілдері –М.Дулатов, М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтардан бастау алатын прозадағы фольклорлық үрдістер 60-80 жылдар прозасында өзгеше өрнек тапты Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, Ш.Мұртаза, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Т.Әбдік, А.Сүлейменов, Д.Исабеков, О.Бөкей, С.Жүнісов, т.б. қаламгерлер «социалистік реализм» құрсауында жүріп-ақ ұлттық құндылықтардың қадір-қасиетін танытудың өзіндік жолдарын таба білді. Ал, тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда бұл дәстүр тың тұрғыда қайта түледі. Көркем прозадағы этно-мәдени дәстүрдің шығармашылықпен игерілу жолы бір тұтастықта алып қарастырылатын бұл зерттеуде әрбір кезең дамуындағы осы бағыттағы көркемдік ізденістер назарға алынып, оның жаңарған сипаты ғылыми тұрғыдан сарапталады.
Тарихи дамудың сан түрлі жолдарынан өтіп, кемелденген, көркемдік биікке жетіп, жанрлық жағынан да, тақырыптың ауқымы тұрғысынан да кең қанат жайған қазақ прозасындағы этнографиялық-фольклорлық сарындардың көркемдік қызметін ғылыми саралау – бүгінгі күннің аса зәру мәселесі болып табылады. Әрине, этнография, фольклор, көркем әдебиеттің өз алдына тарихы, бай тәжірибесі мен өзіндік бағыт-бағдары қалыптасқан жеке-жеке жүйе екендігі белгілі. Оларды көркемдік тұрғыдан ұштастырып, түрлі ғылым салалары арасындағы диалектикалық бірлікті өз талап-талғамына жарату хас талантқа ғана тиесілі.
Әдебиеттегі этнография мен фольклордың маңызы жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымының көшбасшысы С.Қирабаев «Қазақтардың ауыз әдебиеті аса бай және көп жанрлы. Олардың ертегілік мұрасы, эпостық (батырлар жырлары, лиро-эпос, тарихи дастандар) шығармалары, тұрмыс-салт жырлары, шешендік, тапқырлыққа құрылған көркемсөз үлгілері (шешендік сөздер, айтыстар, мақал-мәтелдер, жұмбақтар т.б.) өзі қатарлы халықтардың ешқайсысынан кем емес, қайта мазмұнымен атқаратын көркемдік, қоғамдық өнегелерімен биік тұр. Олар халқымыздың өмір сүру жағдайлары мен тарихи тұрмыс қалпынан, дүниетанымымен наным-сенімінен, кәсібімен, әдет-ғұрпынан, халық рухының өміршеңдігімен әрқашан болашаққа қараған оптимизмінен мол мәлімет береді» деген болатын [1, 10 ].
Бүгінгі күні жаңа сапалық өзгерістерге түскен қазақ прозасының тарихи даму жолы күрделі сатылардан өтті. Әсіресе, ұлттық прозадағы этно-фольклорлық үрдістердің көркемдік кеңістігін ғылыми тұрғыдан сарапқа салу кенже қалып келген болатын. Ол ұзақ жылдар бойына жүргізілген ұлттық сана мен сезімді тұмшалауға тырысқан саясатпен байланысты. Тәуелсіздік тұсында осы мәселені жаңаша зерделеудің мүмкіндігі туып отыр.
Өткен ғасырдың басындағы қазақ прозасының көрнекті өкілдері –М.Дулатов, М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтардан бастау алатын прозадағы фольклорлық үрдістер 60-80 жылдар прозасында өзгеше өрнек тапты Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, Ш.Мұртаза, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин, Т.Әбдік, А.Сүлейменов, Д.Исабеков, О.Бөкей, С.Жүнісов, т.б. қаламгерлер «социалистік реализм» құрсауында жүріп-ақ ұлттық құндылықтардың қадір-қасиетін танытудың өзіндік жолдарын таба білді. Ал, тәуелсіздік тұсындағы прозалық туындыларда бұл дәстүр тың тұрғыда қайта түледі. Көркем прозадағы этно-мәдени дәстүрдің шығармашылықпен игерілу жолы бір тұтастықта алып қарастырылатын бұл зерттеуде әрбір кезең дамуындағы осы бағыттағы көркемдік ізденістер назарға алынып, оның жаңарған сипаты ғылыми тұрғыдан сарапталады.
Тарихи дамудың сан түрлі жолдарынан өтіп, кемелденген, көркемдік биікке жетіп, жанрлық жағынан да, тақырыптың ауқымы тұрғысынан да кең қанат жайған қазақ прозасындағы этнографиялық-фольклорлық сарындардың көркемдік қызметін ғылыми саралау – бүгінгі күннің аса зәру мәселесі болып табылады. Әрине, этнография, фольклор, көркем әдебиеттің өз алдына тарихы, бай тәжірибесі мен өзіндік бағыт-бағдары қалыптасқан жеке-жеке жүйе екендігі белгілі. Оларды көркемдік тұрғыдан ұштастырып, түрлі ғылым салалары арасындағы диалектикалық бірлікті өз талап-талғамына жарату хас талантқа ғана тиесілі.
1 Қирабаев С.С. Көп томдық шығармалар жинағы. Т.5.– Алматы: Қазығұрт, 2007. - 461 б.
2 Азадовский Литература и фольклор. Л., Наука, - 1938. С-479.
3 Елеонский С.Ф. Литература и народное творчество. М.,1956. С.391
4 Уланов А. Бурятский фольклор и литература. М., 1985. - С. - 471.
5 Петров В.Т. Фольклорные традиции в якутской советской литературе Л.,1987. -С.-295.
6 Медриш Д.Н. Литература и фольклорная традиция Вопросы поэтики. Саратов: 1980.- С-361.
7 Далгат У.Б. Литература и фольклор. Теоретический аспект.М., 1971.- С.412.
8 Савушкина Н.И. Русское поэзия начала ХХ века и фольклор.М.,1996.-
9 С.394.
10 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім әлемі.Алматы: Раритет,2008.-408 б.
11 Қасқабасов С. Әдебиет пен фольклордың байланысы туралы // Қазіргі әдебиет және фольклор. Алматы: Арда, 2009 – 475 б.
12 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, -1891. - 240-б.
13 Исмакова А.С. Казахская художественая проза. Поэтика, жанр, стиль. Начало XX века и современность Алматы: Ғылым,-1998.- С-394.
14 Майтанов Б. Әуезов және қазіргі қазақ романындағы эпикалық баяндау үрдістері. М.О.Әуезов және қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы: 2009. -336 б.
15 Тебегенов Т.С. Халық ақындар шығармашылығы жөніндегі әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Ғылым,1997 – 472 б.
16 Жұмабаев М. Шығармалар. 2, 3-том., – Алматы: Білім, -512 б.
17 Қазақ халқының салт дәстүрлері. – Алматы: Алматыкітап, 2004. – 284
18 Народная музыка. История и типология. Л., 1989.- С.-149.
19 Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004. – 208 б.
20 Элиаде М. Миф о вечном возвращении Л.,– СПб, 1998.С -346
21 Қасқабасов С. Жаназық. – Астана: Аударма,- 2002. -584 б.
22 Алтай А. Роман-миф, повесть-причта, новелла. – Алматы: Өлке, 2002. 292б.
23 Пірәлиева Г. Ішкі монолог. – Алматы: 1994. -138 б.
24 Әбдікұлы Т. Оң қол. Алматы: Атамұра,2002,- 349 б.
25 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. І том. А., 1985. -560 б.
26 Тілеуханов Т. Соңғы сері. Алматы: Қайнар - 2007 – 431 б
27 Арғынбаев Қ. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: 1987. - 281 б.
28 Исабеков Д.Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы. 1993. – 544.
29 Айымбетов М. Нәзік жаңғырық. Алматы: Қазақпарат баспасы, 2006, -387б.
30 Шаханова Н.Ж. Мир традицонной культуры казахов. – Алматы: 1998. – 457 б.
31 Қазіргі әдебиет және фольклор.Алматы:Арда 2009.476 б
32 31.Лихачев Д.С. Историческая поэтика русской литературы. Санк-Петербург: 2001.391.
33 Жұмаділов Қ. Прометей алауы. Алматы: Атамұра,2002. – 352б.
34 Тойшанұлы А. Түрік - моңғол мифологиясы. – Алматы, 2009. – 192 б.
35 1 Хамзина М. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік. (ХХ ғ. 70-80 ж.ж.). Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы: 2004. –127 б.
36 Есембеков Т. Художственно-эстетическое значение драматизма в казахской прозе. Дисс. на соиск.учен. докт. филол. наук: – Алматы: 1999.– 229с
37 Канафина М. Проблема творческой индивидуальности Д. Исабекова (на основе прозы). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Алматы: 2004.– 24 с.
38 Таханов С. Принципы раскрытия художественного характера в современной казахской прозе. – Алматы: –1998.–207с.
39 Орда Г. Әңгіме. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: 2005.–Т,9.–Б.241-242.
40 Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы: Білім, 1996.–Т.3. 289 б.
41 Қаратаев М. Дәстүр және жаңашылдық.– Алматы:– 1980. – 158 б.
42 Исабеков Д. 2-томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1993.–497б
43 Ергөбек Қ. Ұлтын сүйген жүрек үнi. //Қазақ әдебиетi:1992, №10.
44 Әмірхан М. Мәңгiлiкпен межелеу. // Егемен Қазақстан: 1992, №7.
45 Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. Алматы: Алаш, 2003; –328-б.
46 Жарылғапов Ж. 70-80-жылдардағы қазақ прозасындағы адам концепциясы. ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.– Алматы: 2000–153-б.
47 Оралхан Бөкей. Таңдамалы.–Т.1 – Алматы: 1994.–415
48 Ертегілер. Т.3. Алматы, 1988.
2 Азадовский Литература и фольклор. Л., Наука, - 1938. С-479.
3 Елеонский С.Ф. Литература и народное творчество. М.,1956. С.391
4 Уланов А. Бурятский фольклор и литература. М., 1985. - С. - 471.
5 Петров В.Т. Фольклорные традиции в якутской советской литературе Л.,1987. -С.-295.
6 Медриш Д.Н. Литература и фольклорная традиция Вопросы поэтики. Саратов: 1980.- С-361.
7 Далгат У.Б. Литература и фольклор. Теоретический аспект.М., 1971.- С.412.
8 Савушкина Н.И. Русское поэзия начала ХХ века и фольклор.М.,1996.-
9 С.394.
10 Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім әлемі.Алматы: Раритет,2008.-408 б.
11 Қасқабасов С. Әдебиет пен фольклордың байланысы туралы // Қазіргі әдебиет және фольклор. Алматы: Арда, 2009 – 475 б.
12 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, -1891. - 240-б.
13 Исмакова А.С. Казахская художественая проза. Поэтика, жанр, стиль. Начало XX века и современность Алматы: Ғылым,-1998.- С-394.
14 Майтанов Б. Әуезов және қазіргі қазақ романындағы эпикалық баяндау үрдістері. М.О.Әуезов және қазіргі қазақ әдебиеті. – Алматы: 2009. -336 б.
15 Тебегенов Т.С. Халық ақындар шығармашылығы жөніндегі әдебиет пен фольклор дәстүрі. – Алматы: Ғылым,1997 – 472 б.
16 Жұмабаев М. Шығармалар. 2, 3-том., – Алматы: Білім, -512 б.
17 Қазақ халқының салт дәстүрлері. – Алматы: Алматыкітап, 2004. – 284
18 Народная музыка. История и типология. Л., 1989.- С.-149.
19 Әбдезұлы Қ. Тарих және тағдыр. – Алматы: Қазығұрт, 2004. – 208 б.
20 Элиаде М. Миф о вечном возвращении Л.,– СПб, 1998.С -346
21 Қасқабасов С. Жаназық. – Астана: Аударма,- 2002. -584 б.
22 Алтай А. Роман-миф, повесть-причта, новелла. – Алматы: Өлке, 2002. 292б.
23 Пірәлиева Г. Ішкі монолог. – Алматы: 1994. -138 б.
24 Әбдікұлы Т. Оң қол. Алматы: Атамұра,2002,- 349 б.
25 Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалар. І том. А., 1985. -560 б.
26 Тілеуханов Т. Соңғы сері. Алматы: Қайнар - 2007 – 431 б
27 Арғынбаев Қ. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: 1987. - 281 б.
28 Исабеков Д.Екі томдық таңдамалы шығармалар. – Алматы: Жазушы. 1993. – 544.
29 Айымбетов М. Нәзік жаңғырық. Алматы: Қазақпарат баспасы, 2006, -387б.
30 Шаханова Н.Ж. Мир традицонной культуры казахов. – Алматы: 1998. – 457 б.
31 Қазіргі әдебиет және фольклор.Алматы:Арда 2009.476 б
32 31.Лихачев Д.С. Историческая поэтика русской литературы. Санк-Петербург: 2001.391.
33 Жұмаділов Қ. Прометей алауы. Алматы: Атамұра,2002. – 352б.
34 Тойшанұлы А. Түрік - моңғол мифологиясы. – Алматы, 2009. – 192 б.
35 1 Хамзина М. Қазақ повестеріндегі көркем уақыт пен кеңістік. (ХХ ғ. 70-80 ж.ж.). Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы: 2004. –127 б.
36 Есембеков Т. Художственно-эстетическое значение драматизма в казахской прозе. Дисс. на соиск.учен. докт. филол. наук: – Алматы: 1999.– 229с
37 Канафина М. Проблема творческой индивидуальности Д. Исабекова (на основе прозы). Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук. – Алматы: 2004.– 24 с.
38 Таханов С. Принципы раскрытия художественного характера в современной казахской прозе. – Алматы: –1998.–207с.
39 Орда Г. Әңгіме. Қазақ әдебиетінің тарихы. – Алматы: 2005.–Т,9.–Б.241-242.
40 Жұмабаев М. Шығармалары. Алматы: Білім, 1996.–Т.3. 289 б.
41 Қаратаев М. Дәстүр және жаңашылдық.– Алматы:– 1980. – 158 б.
42 Исабеков Д. 2-томдық шығармалар жинағы. –Алматы: Жазушы, 1993.–497б
43 Ергөбек Қ. Ұлтын сүйген жүрек үнi. //Қазақ әдебиетi:1992, №10.
44 Әмірхан М. Мәңгiлiкпен межелеу. // Егемен Қазақстан: 1992, №7.
45 Пірәлиева Г. Көркем прозадағы психологизмнің кейбір мәселелері. Алматы: Алаш, 2003; –328-б.
46 Жарылғапов Ж. 70-80-жылдардағы қазақ прозасындағы адам концепциясы. ф.ғ.к. ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация.– Алматы: 2000–153-б.
47 Оралхан Бөкей. Таңдамалы.–Т.1 – Алматы: 1994.–415
48 Ертегілер. Т.3. Алматы, 1988.
Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар сипаты
1. Фольклорлық дәстүр
жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
2. Өнер тақырыбын суреттеу мен миф, хикая, аңыздың
қызметі ... ... ... ... 14
2. Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық танымның сипаттары
2.1 Халықтық дүниетанымның тағылымдық-тәрбиелік мәнін ашудағы фольклорлық
сарындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20
2.2 Фольклорлық үрдістердің ұлттық образ жасаудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...55
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда әлемдік ауқымда танылып
үлгерген егеменді еліміздің мемлекеттік бағдарламаларында ұлттық руханиятқа
кең өріс берілуі ғалымдардың жаңа тынысын ашты. Соның нәтижесінде фольклор,
этнография, көркем әдебиет салалары да өз нысандарына тереңдей еніп
зерттеудің және өзара сабақтастықта дамудың жаңа белесіне көтерілді.
Әдебиеттегі этнография мен фольклордың маңызы жөнінде қазақ әдебиеттану
ғылымының көшбасшысы С.Қирабаев Қазақтардың ауыз әдебиеті аса бай және көп
жанрлы. Олардың ертегілік мұрасы, эпостық (батырлар жырлары, лиро-эпос,
тарихи дастандар) шығармалары, тұрмыс-салт жырлары, шешендік, тапқырлыққа
құрылған көркемсөз үлгілері (шешендік сөздер, айтыстар, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар т.б.) өзі қатарлы халықтардың ешқайсысынан кем емес, қайта
мазмұнымен атқаратын көркемдік, қоғамдық өнегелерімен биік тұр. Олар
халқымыздың өмір сүру жағдайлары мен тарихи тұрмыс қалпынан,
дүниетанымымен наным-сенімінен, кәсібімен, әдет-ғұрпынан, халық рухының
өміршеңдігімен әрқашан болашаққа қараған оптимизмінен мол мәлімет береді
деген болатын [1, 10 ].
Бүгінгі күні жаңа сапалық өзгерістерге түскен қазақ прозасының тарихи
даму жолы күрделі сатылардан өтті. Әсіресе, ұлттық прозадағы этно-
фольклорлық үрдістердің көркемдік кеңістігін ғылыми тұрғыдан сарапқа салу
кенже қалып келген болатын. Ол ұзақ жылдар бойына жүргізілген ұлттық сана
мен сезімді тұмшалауға тырысқан саясатпен байланысты. Тәуелсіздік тұсында
осы мәселені жаңаша зерделеудің мүмкіндігі туып отыр.
Өткен ғасырдың басындағы қазақ прозасының көрнекті өкілдері –М.Дулатов,
М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтардан бастау алатын прозадағы фольклорлық
үрдістер 60-80 жылдар прозасында өзгеше өрнек тапты Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мұстафин, Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, Ш.Мұртаза, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин,
Т.Әбдік, А.Сүлейменов, Д.Исабеков, О.Бөкей, С.Жүнісов, т.б. қаламгерлер
социалистік реализм құрсауында жүріп-ақ ұлттық құндылықтардың қадір-
қасиетін танытудың өзіндік жолдарын таба білді. Ал, тәуелсіздік тұсындағы
прозалық туындыларда бұл дәстүр тың тұрғыда қайта түледі. Көркем прозадағы
этно-мәдени дәстүрдің шығармашылықпен игерілу жолы бір тұтастықта алып
қарастырылатын бұл зерттеуде әрбір кезең дамуындағы осы бағыттағы көркемдік
ізденістер назарға алынып, оның жаңарған сипаты ғылыми тұрғыдан
сарапталады.
Тарихи дамудың сан түрлі жолдарынан өтіп, кемелденген, көркемдік
биікке жетіп, жанрлық жағынан да, тақырыптың ауқымы тұрғысынан да кең қанат
жайған қазақ прозасындағы этнографиялық-фольклорлық сарындардың көркемдік
қызметін ғылыми саралау – бүгінгі күннің аса зәру мәселесі болып табылады.
Әрине, этнография, фольклор, көркем әдебиеттің өз алдына тарихы, бай
тәжірибесі мен өзіндік бағыт-бағдары қалыптасқан жеке-жеке жүйе екендігі
белгілі. Оларды көркемдік тұрғыдан ұштастырып, түрлі ғылым салалары
арасындағы диалектикалық бірлікті өз талап-талғамына жарату хас талантқа
ғана тиесілі.
Алаш зиялыларынан бастау алған бұл көркемдік үрдістің әртүрлі қоғамдық
өзгерістерге сай даму ерекшелігін ашу бүгінгі жаһандану үрдісіндегі
әдебиеттану үшін ең өзекті мәселе болып табылады. Себебі, көркем әдебиеттің
ұлттық руханияттың аса маңызды құрамдас бөлігі ретіндегі мән-маңызын
саралау – заман талабынан туған қажеттілік.
Әрине, осы уақытқа дейін бүкіл әлемдік көркем ой дамуымен сабақтастықта
даму нәтижесінде қазақ прозасының биік белестерге жеткені белгілі. Алайда
шығармашылық заңдылықтың маңызды талаптарының бірі –әрбір ұлттық
әдебиеттегі қайталанбайтын ерекшеліктеріне тереңдей мән беру екінші қатарда
қалып отырды. Мұның өзі көркемдік танымның динамикасының даму жүйесіне
нұқсан келтіретін еді. Сондықтан да ел егемендігі тұсында дәстүрлі
этнография мен фольклорға көркем әдебиеттің қайта оралып, оны өз көркемдік
көкжиегін кеңейтудің амал-тәсілдеріне айналдырып отырғанын ашып көрсете
отырып саралау– заман мұраттарымен үндесіп жатқан міндет. Сол арқылы ғана
қазақ әдебиетінің, соның ішінде қазақ прозасының көне архаикалық ұжымдық
ойдан фольклорлық поэтикалық ойлауға, одан жеке автордың даралық ой-
сезіміне дейінгі даму сатыларын айқындауға болады.
Көркем прозадағы фольклорлық үрдіс секілді ауқымды тақырыптың зерттелу
деңгейі әрбір ғылыми саланың талаптарына сәйкес әртүрлі деңгейде жүзеге
асырылып отырды. Бұл мәселе ең алдымен фольклор мен әдебиет жөніндегі
ұжымдық монографиялар мен жекелеген зерттеу еңбектерде белгілі бір тақырып
аясында, түрлі дәрежеде сөз етілді. Әдебиеттің тарихи негіздерін ашу
мақсатында жекелеген күрделі мәселелерге арналған еңбектерде, атап
айтқанда, М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, т.б. ғалымдар зерттеулерінде
көрініс тапты.
Ал, С.А.Қасқабасовтың жетекшілігімен жазба әдебиеттің поэзия, проза,
драматургия жанрларындағы фольклоризм көріністерін жаңаша пайымдаған
Қазіргі әдебиет және фольклор атты ұжымдық еңбекте тәуелсіздік тұсындағы
әдебиет пен фольклордың байланысы қарастырылған.
Қазақ әдебиетінде кешірек қолға алынғанымен, бұл тақырыпты зерттеу
тәжірибесі кеңес әдебиетінде ежелден-ақ қалыптасқан болатын.
Т.Тебегеновтің Ауызша поэзиядағы фольклор мен әдебиет дәстүрі (Әдеби
процесс. Авторлық поэзия) Ақындық өнер психологиясы және Халық ақындар
шығармашылығы жөніндегі әдебиет пен фольклор дәстүрі атты зерттеуінде
т.с.с. еңбектерде жазба әдебиеттің этно-мәдени сипаты ғылыми тұрғыдан
зерделенді.
Осы мәселенің кейбір қырлары бірқатар еңбектерде қарастырылған
Ж.Ибрагимованың Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романының поэтикасы, А.
Нұрпейісованың Қазақ прозасындағы дәстүрлі мәдениет үлгілерінің
бейнеленуі, Ж.Дүйсенбаеваның Ә.Кекілбаев прозасы: Халықтың аңыздар және
көркемдік шешім, А.Мәуленовтің Қазіргі қазақ прозасындағы аңыздар мен
мифтердің көркемдік қызметі, А.Сейілханның Қазақ тіліндегі
этнографизмдердің лингвомәдени танымдық мәні, Ж.А.Манкееваның Қазақ
тілінің заттық мәдениет лексикасы, Ж.Ә.Айтмұхамедованың Оралхан Бөкей
прозасындағы мифологизм мәселесі, т.б. зерттеушілер еңбектерінде
фольклорлық үрдістердің көркемдік мәні әр түрлі сипатта сараланды.
Тақырыбы: Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ прозасындағы фольклорлық, этнографиялық
сарындардың көркемдік рөлін ашу;
Зерттеудің міндеті:
– Қазақ әдебиетінің прозалық туындыларындағы этнографиялық, фольклорлық
заңдылықтар сипатын айқындау, тақырыптық тұрғыдан саралау;
– көркем прозадағы Алаш әдебиетінен бастап, 60-80–жылдардағы ұлттық
өрнектердің берілу сипаттары мен тәуелсіздік тұсында жазылған
туындылардағы этно-мәдени үрдістің көркемдік қызметін ғылыми дәйектеу;
– көркем шығармалар мазмұнындағы миф, хикая, аңыз, әпсана, ертегі,
архетип, мотив ұғымдарының авторлық қолданыстағы мән-маңызын ашу;
– ұлттық сипаттағы көркем бейне жасау мақсатындағы (сал-сері, күйші,
қобызшы, ұста, зергер қария, кейуана, келін, отағасы, т.б.) этно-
фольклорлық, этно-психологиялық образдардың жасалу жолдарын сараптау;
– ұлттық кәсіп пен тұрмыс-тіршілікті таныту үшін атбегілік, ұсталық,
саятшылық, т.б. этно-мәдени дәстүрлердің көркемдік тұрғыдан бейнелеу
үрдістерін айқындау;
– туған жер, туған топырақ, туған үй, бауыр-туыс ұғымдарының бүгінгі
ұлттық бейнені берудегі мәнін ашу;
– авторлық таным мен авторлық баяндаудағы этно-фольклорлық дүниетаным
іздерін айқындау;
Зерттеу нысаны: 60-80 жылдардағы қазақ прозасы, қазақ қаламгерлерінің
туындылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ прозасының фольклорлық сипаты алғаш
рет дипломдық жұмыс деңгейінде зерттеу нысанына алынып, оның шығарма
тақырыбы, образдар жасалымы, көркемдік, композициялық құрылымындағы мәні
ғылыми тұрғыдан зерделенді;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Қазақ прозасының
фольклорлық сипаты осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық
зерттелмеген, сондықтан зерттеу жұмысында мәліметтерді, деректерді
саралай отыра, бұл үдерістің тиімді жолдарын табу көзделеді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелеріндегі
ой қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы
бойынша жүргізілген арнаулы курстарда пайдалануға болады. Сондай-ақ
этнография, фольклор, жазба әдебиетінің ара-қатынасын зерттеуге бағытталған
ғылыми зерттеулерге негіз бола алады. Қазақ прозасындағы фольклорлық
дәстүрдің көркемдік қызметін ашу үшін тарихи-салыстырмалы, объективті-
аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, мәтін анализы.
1 Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар сипаты
1.1 Фольклорлық дәстүр жалғастығы
Қазірде кемелденген жазба әдебиеттің алтын арқауы, рухани өнеріміздің
алғашқы тұғыры фольклор екені даусыз. Фольклор ілкі заманда туып, ұрпақтан-
ұрпаққа аманат ретінде, қалдырылатын рухани мұра болса, ал, этнография
фольклормен үндесе, жымдаса жүретін, халықтың санасынан берік орын алған,
сол халықтың бүкіл тыныс-тіршілігінен хабардар ететін құбылыс. Ал,
әдебиеттің этно-фольклормен арақатынасы әдебиеттің даму тарихымен тығыз
байланысты. Әдебиеттің даму тарихы заман келбетіне, сипатына тәуелді болды.
Әдебиет өз даму тарихының әрбір кезеңінде этнография және фольклормен біте
қайнасып, бірге тіршілік еткен және шығармаларда белгілі бір сюжетті
құруға, кейіпкердің образын ашуға, көркемдік тәсілдердің қолданылуында,
оқиғалардың шешімінде яғни, шығарманың бүкіл өн бойында белгілі бір қызмет
етіп отырған. Халықтың байырғы тұрмыс-тіршілігіне тән, этнографиясы мен
ұлттық өмір сүру ерекшеліктеріне сәйкес, әбден орныққан, қалыптасқан
фольклорлық этнографиялық заңдылықтар мен ұғым-түсініктердің, ұлттық әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлерге қатысты қағида, ережелердің қатаң сақталуын және
сонымен бірге көшпелі тұрмысқа тән көркем детальдардың орнымен қолданылуын
айтуға болады [9 , 76 ].
Біздің зерттеуімізше, ежелгі замандағы рухани мәдениетімідің қайнар
көзі фольклордағы фольклорлық сарындарды, образдарды прозада жазушы дәл
сол қалпында өрнектемейді, оны өңдеп, өз шығармасына белгілі бір қажетіне
жаратып отырады. Екіншіден,фольклорда көбінесе оқиға бақытты түйінмен
аяқталатын болса, ал кемелденген прозада оқиғаның аяқталуы әрқалай болып
келеді. Әдебиет пен фольклордың байланысы мәселесінде жазушының фольклорға
қатынасы – маңызды аспектінің бірі. Жазушының фольклорға қызығушылығы бар
да, сол фольклорды өз шығармасында не үшін және қалай қолданылатыны тағы
бар [10 ,17 ].
Фольклор мен прозаның байланысы, адам жанының әртүрлі мінездік
нышандарын табиғатпен егіздеу және жансыз дүниелерге жан бітіру (тасқа,
көлге, тауға, ағашқа т.б.) сияқты көркемдік тәсілден де көрінеді. Прозалық
шығармалар қайнар көзін ертегілік желілер мен ауыз әдебиетіндегі елге көп
тараған аңыз әңгімелер, қиссалар мен хикаяттардан алған. Ұлы ақын Абай
Құнанбаев пен қазақтың тұңғыш ағартушысы Ыбырай Алтынсарин мысалдары мен
прозалық туындыларында фольклорлық және этнографиялық үлгілерді өз
шығармаларына арқау еткен. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Алаш әдебиетінде
де осы үрдіс жалғасын тапқан. Сол дәуір әдебиетінің өкілдері – М.Дулатов,
С.Көбеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Әуезов және т.б.
прозалық шығармаларында этно-фольклорлық ерекшеліктерді кеңінен не ішінара
қолданған. Өйткені, ол кезде халық бірден өзінің бастапқы негізінен ажырай
қоймаған, ал, жаңа заман талабы шым-шымдап санаға кіре бастаса да, толық
анықталмаған өліара шақ еді. М.Әуезов: Жазылатын пьесаларда, романдарда,
әңгімелерде, поэмаларда қазақтың негізгі мінездерін айқын көрсететін типтер
жасау керек [11, 240 ] – деп, өзіне де өзгеге де талап қойып, сол талап
мүддесінен өзі де шыға білген. Мәселен, оның Көксерек атты повесіндегі
түз тағысының табиғи сипатын ашудың ерекше үлгісі қазақ прозасында бүгінгі
күнге дейін образдық, көркемдік тұрғыдан сан түрлі тарапта жаңғыртылды.
Ғалым А.Ісмақова өзінің еңбегінде Архетипы проявляются в сказках, мифах,
притчах в форме устойчивых мотивов, выражая собой определеный морально-
нравственный код или знаковость. В этой связи казахский фольклор, являясь
основной частью свода национального культурного архетипа, представляется
активно действующим фактором в жанровой памяти современной казахской
прозы[12, 240 ].
Әуезовтің өз туындысында жануарды бас кейіпкер етуінің сырын іздегенде,
кеңестік дәуірдегі әдебиеттанушылар көбінесе бұл құбылыстың сыры Еуропа
қаламгерлерінің шығармашылығы, атап айтқанда Э.Сетон-Томпсонның Бала мен
сілеусін, Джек Лондонның Ақ азуы т.б. туындыларға, еліктеушілікте
жатқандығына тоқталғаны белгілі. алайда, ұлы жазушының бұл суреткерлік
қадамы ең алдымен арысы ежелгі түркілердің, берісі қазақ халқының көне
дүниетанымын шығармашылық мақсатта қолдануға ұмтылысқа негізделген еді.
Бұны бәрінен бұрын жазушының өзінің ғылыми зерттеулерінен аңғарамыз.
М.Әуезовтің біз сөз етіп отырған туындысындағы шығармашылық
тұғырнамасын қалыптастыруда қазақ фольклорындағы ертегілер жанрын зерттеп,
зерделеуінің ролі зор болғаны айқын. Қазақ халқының әлеуметтік жағдайын,
ұлттық психологиясын және тарихын жетік біліп қана қоймай, көркем
туындылары арқылы ХХ ғасырдың басында-ақ көркемдік биікке көтерген
суреткердің Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесінен бастап, Көксерек
(1929), Қараш-қараш оқиғасы (1927), Қилы заман (1928) атты
туындыларында қазақ халқының этнографиялық ерекшеліктері шынайы бейнеленсе,
30-жылдардағы Білекке білек, Тас түлек, Үш күн, Іздер, Шатқалаң,
Қасеннің құбылыстары атты шығармаларында дәстүрлі тұрмыс-тіршілік пен
жаңа заман өзгерісі сабақтастықта алынды. Жазушының әрбір әңгімесіндегі
ұлттық, этнографиялық, фольклорлық ұғымдарды асқақ рухта беру тәсілі жеке
дәстүр ретінде қалыптасты. Мәселен Қорғансыздың күніндегі найзаға сүйеніп
тұрып жан тапсырған батырлық рухтың символы Күшікбай бейнесін дәріптейтін
аңыз бен Жетімдегі өлімді қорлықпен зорлыққа қарсы құрал ретінде
мойындаған Қасым рухы – осының дәлелі. Яғни, Әуезов – әуел бастан-ақ
этнографиялық фольклорлық сарындарды шығармашылықпен игерудің өзіндік
өрнегін салған қаламгер. Оның Бүркітші атты әңгімесінде Бекбол аңшының
қасиеттері мен қыран құстың қимыл-қозғалысын, ұшу бағыты мен тілек-қалауын
тәптіштей суреттеуі ежелгі аңшылық, саяткерлік өнердің қыр-сырын жетік
білетіндігін аңғартады. Бұл жөнінде ғалым Б.Майтанов: Әуезовтей қаламгер
аңшы мен бүркітті бірінен бірін айырып, ажырағысыздай бір тұтастыққа
айналдырып жіберді. Мөлдіреп тұнып тұрған табиғат құшағындағы ақынның іс-
әрекет, қимыл-қозғалыс, мінез қылығы ұлттық өзгешелікке әңгіме көлеміне
лайық береді, [13, 132 ] – деген ғылыми тұжырым жасаған. М.Әуезов қара сөз
үлгісіндегі фольклорды ертегі, аңыз, күй аңызы деп ғылыми тұрғыдан
жіктеумен қатар осы жанрлық жіктердің ерекшелігін көркем туындыларында да
ұтымды пайдаланғаны белгілі. Мәселен, Қыр әңгімелері, Сыбанның
моласында атты туындыларында дәстүрлі әңгімешінің тұлғасын тірілтіп,
ауызекі әңгіме заңдылықтарын прозада пайдаланудың тың ізденісін көрсетеді.
Прозадағы хикаялық сарынды шеберлікпен әрбір жанр (әңгіме, повесть, роман)
ерекшелігіне сай икемдеп пайдалану үрдісі де Әуезовтен бастау алған.
Қаламгердің кез-келген туындысында да қазақтың әдет-ғұрпы, салт-санасы,
кәсібі, сауық кешін аса бір ыждағаттылықпен зерделей отырып, халық тілінің
бейнелі, әсерлі сөз келісімдерін сақтай білгендігін аңғаруға болады.
Себебі, жазушы ұлттық характер, ұлттық болмыстың бір күннің жемісі емес,
сан ғасырлық тарихтың ізі екендігін жете зерделеген. М.Жұмабаев болса,
дәстүрлі фольклорлық негізді жазба әдебиетте, – өзінің Қойлыбайдың
қобызы, Қорқыт, Батыр Баян, Жүсіп хан, Өтірік ертегі атты
шығармаларында ой қазық етіп, сол түпкі сарыннан алшақтамай сюжеттік
оқиғаларды түрлендіріп, өзгеше қарқынмен жаңаша жырлайды. Аллаға табыну,
жазмыш, тағдыр ұғымдарына қатысты этнографиялық фольклорлық түсініктерді
көркемдік көрігінен өткереді. Арман-тілегін, өткені мен бүгінін, ертеңі мен
болашағын фольклорда өрнектейтін қазақ халқының жанына – ауыз әдебиеті
үлгілерінің қай түрі болса да жақын екені рас. Жаңа қоғам өзімен бірге
өнерге де, соның ішінде әдебиетке де өзінің социалистік реализм әдісін
ала келді. Яғни, кез-келген ақын-жазушы өнерге, әдебиетке тек таптық
тұрғыдан келуге және қарауға тиісті болды.
Қызыл тілім кісендеулі, – деп Мағжан ақын айтқандай, ақын-жазушылар
кеңестік идеологияның қысымына қарамай, тығырықтан шығып, заман шындығын
астарлы пішінде, соның ішінде осы фольклорлық сарын үлгісінде жеткізді.
Сәбиін бесік жырымен әлдилеп, ертегі айтып ұйықтататын қазаққа социалистік
реализм әдісі қанша шек қойса да, оларды өз негізінен айыра алмады.
Зерттеуші ғалым Т.Тебегенов Әдеби шығарма - өткен мен бүгінді, болашақты
тұтастай елестететін өзекті мәселелерді қамтитын көркемдік-эстетикалық
тағылымы мол халық дүниетанымының айнасы деп әдебиет пен мәдениеттің
ықпалдасу тұстарын ашып көрсетеді.[14, 240 ].
Қазақты салт-дәстүрмен, наным-сенімдермен қатар халқымыздың
руханиятында ежелден ерекше орын алып келе жатқан исламдық негіздегі
тағылымдар – шариғат заңымен белгіленген тыйым ғұрыптарының бір белгісі
Мағжан Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі атты әңгімесінде бейнеленген.
Ежелден елдігін ойлаған, Ұл туғанға күн туады, Қыз туғанға ай туады
деп келген қазақ танымы, сондай ұлттық құндақта тәрбиеленген Шолпанның
әңгімедегі бала берме деген кереғар ойын автор басты назарға алып сол
алмағайып, өліара кезеңдегі жаңа заман жастарының болашақ жөніндегі
көзқарастарын астарлы меңзейді деп ой топшылауға болады. Мұхтар Әуезовтің
Қаралы сұлу атты әңгімесіндегі қара деген эпитеттің қолданылуы арқылы
бүкіл бір әңгіменің түйіні шешіліп, жалғыздыққа ұшыраған Қарагөздің
бақытсыз, қаралы күндерінен хабар берілетіні анық. Ал, М.Жұмабаевтың
Шолпанның күнәсі атты әңгімесінде Есалаң деген сөз Есалаң тілек,
Есалаң ой, Есалаң күй, Есалаң жүрек, Ессіз Шолпан, Ессіздік,
Есалаң өмір, Есалаң өзен, Есалаңданған шақтарында, Есалаң от,
Есалаң, мас Әзімбай, Есалаң Әзімбай деген эпитетті сөз тіркестері
құрамында қолданылуы арқылы осы шағын әңгіменің түпкі идеялық негізі
бағамдалып, автордың астарлы ойы шығарма шешімімен үйлесіп тұр. Автор,
Шолпанның өмірін көбелектің отқа ұмтылуымен параллель алып, Шолпанның күйін
әсерлі, бейнелі сипатта бейнелеген және Шолпанның бастапқы ойымен кейінгі
ойын қарама-қарсы алып, Шолпаның әр кездегі жай-күйін бірде астарлы меңзеу
арқылы, бірде әңгіме басталған сәттен бері үзілмей келе жатқан кейіпкердің
ой-тасқыны арқылы ашып отырады. Шолпанның бастапқы Бала берме деген
ойынан кейін оқиға желісі ары қарай өрбиді. Қазақ халқы ежелден сөзді
қастерлеп, әр сөзіннің мағынасына мән беріп сөйлеген. Халықтың санының
көбейгенін, әсіресе ұл баланың дүниеге келуін тілеп өткен халық – Судың да
иесі, сөздің де киесі бар, – деп қарайтын қазақ танымына қарапайым қазақ
әйелінің бұл ойы мүлдем кереғар. Яғни, М.Жұмабаев жоғарыда аталған
әңгімесінде дәстүрлі халықтық тәрбиенің заман талабына байланысты ескерусіз
қалуын сезімтал ақындық жан-айқайымен астарлы түрде аңғартады.
Әйтеуір ол маған қатын болмайды. Талақ болсын, Талақ! Талақ! [15, 109
].
Әдет бойынша әйелінен айырылысқан ері оны талақ етеді. Мұндай жағдай
көбінесе әйелі ерінің көзіне шөп салса, тағы басқа жат істер болғанда
қолданады. Күйеуі талақ деген сөзді үш рет қайталаса, неке бұзылған
немесе айырылысқан деп есептеледі [16, 254 ].
Сәрсенбайдың аузынан үкім ретінде шыққан бұл сөздер Шолпанның бүкіл
тағдырын шешкен еді. Осы сөздерден кейінгі қолданылған жазаға жас Шолпан
шыдамай, өзінің Алла алдындағы күнәсі мен адам алдындағы кінәсін жалғыз өзі
арқалап бұл дүниеден кете барды.
Күнмен таласа Шолпан да өмірімен қоштасты [15, 109 ].
Әйел – ердің тәңірісі, жарата да алады, жоқ қыла да алады, сүйдіре де
алады, күйдіре де алады. Әйел – ердің құлы, табанының астында топырақ
болады, ердің көлеңкесіне айналады, өзі жоқ болады. Ердің аруағы басса,
әйел адамдықтан шығып, жоқ болады [15, 109 ], – деп, автор ұлттық
танымымызға берік сіңген ежелден келе жатқан халықтық тәрбиемізден, ата-
жолынан аттағандар ар жазасының алдында осылай жауап береді деген ойды
астармен бергендей. Сол кездегі көптеген ақын-жазушылардың поэзиялық,
прозалық шығармаларында үлкендердің батасын алмай, ата жолынан
тайғандардың, аға буынның айтқанына көнбей, жеті атаға толмай, жаңаша жол
таңдағандардың тағдыры трагедиямен аяқталуы не себептен екен деген ойға
қаласың. Бәлкім, ел болам десеңдер, елдігіңді, ежелден ата-баба қанымен
жазылған, мыңдаған жылдар сүзгіден өткізілген салт-дәстүрлеріңді, бірнеше
ғасырлық өмір тәжірибесінде қалыптасқан ұлттық және исламдық наным-
сенімдеріңді жоғалтып алмай, таза күйінде болашақ ұрпақтың танымдық,
тәрбиелік, рухани қажетіне жаратыңдар деген астарлы оймен берілген ұлтын
сүйген ұлы жүректердің жанайқайы мен өз халқына деген қамқорлықтары және
болашаққа қалдырған аманат-өсиеттері болар. Ел болам десең, бесігіңді
түзе, – деп Әуезов айтқандай, аталмыш әңгімедегі: Ұйып отырған отбасында
жеті атасы түгіл өзінің туған атасының анық кім екенін білмей өсетін
жалтақ, дүбәра балалар дүниеге келгенде елдігіміз қайда қалады? деген
астармен берілген авторлық ұстанымды байқауға болады.
Осы әңгімемен сарындас Б.Майлиннің Талақ әңгімесі кейіпкерінің
жүрегін күйеуінің жәй айта салған бір ауыз сөзі жаралап, күні бойы
құлағынан ызыңдап кетпей қойғаны шығармаға арқау болған. Б.Майлиннің әрбір
туындысындағы бір ауыз сөзге (талақ, қайыс, т.б.) сыйдырылған көркемдік
детальда қазақ тұрмысы мен мінезінің, халықтың этно-мәдени нақыштарының
жиынтық сипаттары бар. Бүкіл бір халықтың тыйым ғұрпының бір түрі болып
табылатын сол ар жазасының ауырлығы мен одан жирену қажеттілігін бір-ақ
ауыз сөзбен айтылған үкімге сыйғызу Б.Майлиннің қиыннан қиыстырар
шеберлігі. Ал, Ж.Аймауытовта шағын әңгімелерінен бастап, қазақ қызының ішкі
ой еркіндігін шебер бейнелейтін Ақбілек романына дейінгі
этнопсихологизмнің сипаты күрделі.
Уақыт өткен сайын, қоғам өзгерген сайын әдебиет фольклорлық сарынды
қажет етіп, прозада ауыз әдебиеті үлгілерінің көрініс табуын талап етті.
Алаш зиялыларынан нәр алған осы дәстүр жалғастығы кеңес кезеңінде
көмескіленгенімен бір жола үзілмеген. Бұл орайда этнографиялық дәстүрді
пайдаланудың ғажап үлгісін көрсеткен көркемсөздің хас шебері қайталанбас
творчестволық даралық. Ғ.Мүсіреповтің Этнографиялық әңгімесінің әрқашанда
шоқтығы биік. Әр кейіпкерінің киім-киісі, тұрмыс-тіршілігі, кескін-келбеті,
емеуріні, шебер тұтасып, этнографиялық белгілер арқылы жан құбылыстарын ашу
шеберлігі танылады. Сондай-ақ Талпақ танаудағы сары атанға тіл бітуі, Ер
Қаптағай атты әңгімесіндегі қарапайым адам бойындағы ұлттық этникалық
ерекшелік пен Өмір жорығындағы көкқасқа балыққа адами қасиеттер дарыту
және Ана туралы әңгімелеріндегі ұлттық тілге тән афоризмдер – дәстүр мен
жаңашылықтың арақатынасының нәтижесі. Аталған жазушының Оянған өлке, Жат
қолында, Ұлпан атты романдарында және Тұтқын қыз атты шығармасында да
этнопсихологиялық детальдар да мол.
Ұлттық құндылықтардың қадір-қасиетін көрсету Асқар Сүлейменовтің
Сүйеніш, Қара шал, Ақ кемпір, Адасқақ атты туындыларынан да айқын
сезіледі. Қара шалда қазақтың аяулысына балаған тұлпар (Қызылайғыр)
тағдырына төнген қауіп арқылы қазақ тарихындағы қасірет таңбаланады. Ағайын
арасына жік түсу, ауызбірлік пен ынтымақтың бұзылуы, қазақи қадір-қасиеттің
кемуі аса көркем түрде шеберлікпен суреттеледі. Ақ кемпір атты
туындысында қайғырған қарттың жан азабы, жүрек қайғысы арқылы қазақтың
отбасы, жер ұғымдарына тән құндылықтар дәріптелген. Адасқақтағы Біржанның
өнері мен өмірі, оның Абаймен, Ақанмен сөз қағысуларындағы ұлттық ой-
танымның көріністері, байырғы қазақ сөздерін тың мазмұн мен астарға құруы
қаламгерлік ерекшелігін танытады.
Оралхан Бөкейдің Қар қызы Жетім бота секілді туындыларында
мифологиялық персонаждарды тірілту мен қоса Алтыбақан, Апамның астауы
атты шығармалары мәтінінде сипатталатын ұлттық киім, тұрмыс-салт пен
этикалық өлшемдер қайталанбас соны сипаттарға ие.
Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін ұлттық таным, ұлттық рух талап еткен
фольклорлық сарын қазақ әдебиетіне жаңа леппен, соны сарынмен қайта оралды.
Біздің қазақ прозасының этнографиялық-фольклорлық негіздерін талдаған
зерттеу барысында анықтағанымыз: көне дүниетаным тудырыған рухани
құндылықтарды пайдалануда қаламгерлер әр дәуірдің ерекшелігіне байланысты
әртүрлі көзқарас ұстанған. Оны қазақ жазба прозасының бастауында ақын-
жазушыларымыздың (мысалы, М.Жұмабаев, І.Жансүгіров, Ж.Аймауытов, М.Әуезов)
архаихалық сарындарды ежелгі түркілік идеяларды ашық насихаттау мақсатында
қолданса, қызыл империя цензурасының құрсауында шығармашылықпен айналысуға
мәжбүр болған қазақ жазушыларының бұндай мотивтерді өздері ашық айта
алмаған шындықты білдірудің құралы ретінде қолданды. Ал, тәуелсіздік
кезеңіндегі қазақ прозасында қаламгерлер бұл тақырыпқа ешқандай қысымсыз
емен-еркін барды деп айтуымызға болады. Бұған соңғы кезде көптеп жазылған
жазушылардың шығармалары дәлел бола алады.
(Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, А.Алтай, Т.Нұрмағанбетов, Т.Ахметжан, С.Досанов,
Т.Әбдік, М.Айымбетов, Д.Әшімханов, Ө.Қырғызбайұлы, Т.Тілеуханов, Б.Сарыбай
т.б.)
1.2 Өнер тақырыбын суреттеу мен миф, хикая, аңыздың қызметі
Өнерпаз тақырыбын суреттеу Ж.Аймауытовтың Әнші әңгімесінен басталып,
Ғ.Мүсіреповтің Атақты әнші Майра, Т.Ахтановтың Алғашқы ән,
Ә.Кекілбаевтың Күй, С.Жүнісовтің Ақан сері А.Сүлейменовтің Адасқақ,
Т.Әлімқұлов Телқоңыр Д.Исабековтын.т.б.қаламгерлердің туындыларында
жалғасын тапты. Қазақ прозасындағы күй өнері, күйші тағдыры жайлы жазылған
шығармалардің бірі – Ә.Кекілбаев Күй атты повесінде ежелгі аңыз-әңгімені,
өткен күннің елесін ой елегінен өткізіп, бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерін қозғайды. Жазушы ескі аңызды қайта жаңғыртып, қайта баяндап
қана қоймайды, оған философиялық, психологиялық реңк үстемелей отырып
аңыздың әлеуметтік сипатын, ашады. Бітімге келмей, тек қана жауласумен
болған, өзара сыйыса алмай, ұғыса алмай өткен екі бауырлас жұрт талай
тауқыметті бастан кешіріпті, бірін-бірі кешіре алмапты. Автор талай
замандар бойы қазақ даласы мен түркімен құмдарындағы зорлық-зомбылықтың
неше алуан түрі: алып кету, шауып кету, жер дауы, жесір дауы, жазаның ең
ауыр сұмдық түрі – мәңгүрт жасау сияқты аңыздық желілерді шебер қолдана
білген. Шығармада түркімен батыры – Жөнейіт қолға түскен тұтқын жас-
өспірімдерді мәңгүртке айналдырып, жаулықтың, дұшпандықтың ең ауыр да
сорақы үлгісін көрсетеді. Бағзы заманнан адам баласына неше түрлі қиянат
зұлымдық-әрекеттер жасаудың ішіндегі ең сұмдығы, ең шектен шыққаны адамды
қинап, мәңгүрт жасау болып табылады. Мәңгүрттіктің қасында басқа зұлымдық,
жауыздық дегеніңіз түк емес. Бұл қорлау – мәңгүрт жасап, жеңген жауының
тұқымын құрту, болашақтың тамырына балта шабу мақсатында жасалған мәңгілік
азап. Автор повестің сюжет желісіне мәңгүрттік туралы аңызды орынды енгізе
білген. Бір-біріне жасаған қорлықтарының салдарынан ішке түскен
пендешіліктің жегі құртынан бабалар үні, қасиетті домбыра сарыны арқылы ой
салу арқылы айықтыруға ұмтылады. Жауласқан елдер тарихында мәңгүрттік және
мәңгүрт жасау ежелден бар екендігі белгілі. Бұл жайлы кейбір мәліметтер
ауыз әдебиеті нұсқаларында кездеседі. Мысалы, қырғыздың әйгілі Манас
жырында да жас балаларды алып қашып кетіп, олардың басына шіре байлайтыны
жайлы айтылады. Кепеш кигізу, шіре байлау дегенді мәңгүрттікпен
байланыстыруға болады. Төл әдебиетімізге, жалпы өз кезеңінде, одақтық
әдебиетке мәңгүрт ұғымын алғаш алып келген қаламгер – Әбіш Кекілбаев.
Автордың айтпағы – әр заманның, әр қоғамның өз мәңгүрті болады деген ой.
Патша үкіметі тұсындағы, бертін келе кеңес үкіметі тұсындағы күшпен
енгізілген отаршылықтың таз кепеші мәңгүрт ұрпақты дүниеге әкелді. Бүгінгі
күні ешкімнің зорлық-қорлығынсыз-ақ туған тілімізден, дінімізден айырылған,
тегін білмейтін шала қазақ дейтін рухани мәңгүрт ұрпақ өмір сүруде.
Автор танымы рухани мәңгүрттік – мәңгүрттіктің ішіндегі аса қауіптісі деген
байламға саяды. Екі елді татуластырып табыстырған да, бітістірген де –
өнердің құдіреті. Ол күйдің астарында рухани таным, ұлттық болмыс, салт-
сана, фольклорлық сана, бүкіл қазақ елінің рухани-мәдени-пәлсапалық
байлығының негізі, түп-тамыры жатыр.
Өтеш Қырғызбаевтың Сүгір атты шығармасы шертпе күйдің теңдесі жоқ
шебері – Сүгір Әліұлының тарихи бейнесін сомдауға арналған. Өзінің
көркемдік болмысымен бөлектенетін бұл туындыда қазақ халқының күйшілік
өнерге деген ықыласы, бұрынғы өткен күйшілер жайлы аңыздық-әпсаналық
материалдар үйлесім тапқан. Жазушы талданып отырған туындысында күй
аңыздарын шеберлікпен шығарма өзегіне жымдастыра білген. Шығармадағы
жазушының Сүгірдің аяқтанар сәтін бейнелейтін тұста да халықтық дәстүр
орны, ата-ана ризашылығы, жазмыш ұйғарымына бағыну секілді халықтық ұғымдар
көркемдік мән иеленген. Бас екеу болмай, мал екеу болмайды, – дейтін
халықтық қағидаға сәйкес күйші шаңырағына шаттық әкелген жар, перзент
ұғымдары негізгі кейіпкер тұлғасын кемелдендіре түскен.
Бесік жанындағы күйші әкенің шығармашылық толғаныс үстіндегі жан
толқынысы бейнелейді. Шығармада өнерпаз әкенің перзентіне деген әкелік
махаббат сезімін паш ету үшін дәстүрлі бесік жыры күймен алмастырылады.
Қазақы тұрмыс-тіршілік тынысы танылып, қараша үй, бесік, әке ұғымдары
астасып жатады да, шығарманың ұлттық бояуы қалыңдай түседі. Жазушының
шеберлік қыры күйшінің шабыт шақырып шамырқану сәтіндегі жан толғаныстарын
күйші сәбиінің жан-күйімен астастыра алуында жатыр.
Қонақ күту үстіндегі көңілді ахуал, адамдардың өзара ұғысуы мен жылылық
сезімдерін танытатын юморлық, қалжың әңгімелер шығарма өзегіне шебер
қиюластырылып отырады. Әсіресе Сүгірдің ұлы күйші Ықыластан күй үйренер
тұсы аса көркем суреттелген. Мұндағы жазушының төгілген тілі арқылы
күйшілердің шабыт үстіндегі жан қалтарысын мүлт жібермей қадағалап, қаз
қалпында жеткізу киелі Қобыз бен домбыраның қасиетіне көңіл аударту арқылы
шеберлікпен жүзеге асырылған.
Авторлық таным музыкалық аспаптың адам, ағаш, аң-құс жанымен
байланыстылығы, солардың жаны арқылы жасалғандығы туралы көне түсініктерге
негізделген [17, 28 ].
Қазақ үшін киелі саналатын қос аспап – қобыз бен домбыраның үні,
қобызшы мен күйшінің шалқар шабыт үстіндегі жан тебіреністері ерекше бір
толғаныспен бейнеленген. Қобыз үнінің күйші жүрегін елтіп, ой-санасын
баураған сәтін суреттейтін тұстарда артық ой, сөз, сөйлемсіз дәлдік пен
ықшамдылық танылып, көркем бояу мен суретті тіл кестесі қолданылған.
Т.Әлімқұлов шығармашылығын терең қарастырған Қ.Әбдезұлы Бір ғана өнер
туындысын жасаушы өнерпаз бейнесі, өнерпаздың өнер туындысын орындаушы
ретіндегі тұлғасы, өнерпаздың орындауындағы өнер туындысын қабылдауы –
бұлардың әрқайсысының өз табиғи даралығын көрсету, тек өзіне ғана тән
психологиялық, азаматтық, адамгершілік қабілетін таныту жазушыдан терең
танымды, эстетикалық биік талғамды, жазушылық шеберлікті талап ететіні
анық [18, 85 ] – деп ой қорытады. Шығармадағы Ықылас күйшінің аруағын
қастерлеп, ақыретке жөнелту парызын адал атқарған перзенті – Түсіпбектің
ісін сипаттайтын авторлық баяндау да фольклорлық заңдылықтар аясында
өрбіген. Белгілі жазушы Т.Әсемқұловтың Талтүс романының Тәттімбет күйші
тағдырына қатысты тұстарында өнерпаз жанның мәрттігі мен адамгершілік бет-
бейнесі жарқырай ашылған. Күйшінің жоқ-жітікке шарапаты мен сұңқарлар
іспетті жемтігін шашып жейтін қасиетін көрсету – өте ұтымды көркемдік
деталь. Өзінің маңындағы малдылардың малын малсыздарға үлестіруі, ит
жүгіртіп, құс салып саяткерлік құруы, онан түскен табысты елге таратуы
Тәттімбет болмысының қайталанбас даралығын сипаттайтын қасиеттер ретінде
суреттелген. Күйші дүниетанымында аң мен адамның, тұтас табиғаттың теңдігі
сақталатын мифтік түсінік астасып жатады. Жазушы Тәтімбетті жоқтаған елдің
қайғы-қасіретін бейнелеу арқылы күйшінің қоғамдағы орнын суреткерлікпен
бедерлеген. Сондай-ақ күйдің шығу тарихын баяндау барысында суырдың
қарғысынан адамның өлімге ұшырау оқиғасын бейнелеу арқылы, тыңдаушының
жадындағы архетиптік сана жаңғырады. Бұл М.Элиаденің: Только сакральное
существует абсолютно, действует эффективно, творит и преодолевает
существование вещей, – деген түйіндерімен астасып жатыр [19,118 ]. Бұдан
шығатын қорытынды әңгімедегі суырдың адам типтес тіршілік кешуі жайлы
ұғымдарда ең көне заманғы сенім ізі бар. Жазушы осыны ұтымды пайдаланған.
Жазушы Е.Аманшаев та – күй өнері тақырыбына қалам тартып, өзіндік
өрнегін қалыптастыра алған сөз зергері. Оның Шертолғау атты туындысы
Ә.Кекілбай, Т.Әлімқұлов туындыларымен үндес жатыр. Онда күйші өнерінің
құпия сырларына бойлап тереңдеумен бірге автор күйдің мазмұнын, оны
орындаушының құдіретін шын суреткерге ғана тән нәзік сезімталдықпен нұрлы
шұғылаға бөлеп, келісті суреттейді. Алайда, ат үстінде күн кешкен көшпелі
өмірдің өз заңына сәйкес, ер-азаматтардың жоқтығын пайдаланып жымысқылана
кірген жау істері де оқиға өріліміне сай бейнеленген. Сонау бір жаугершілік
заманда барымта сойылы ру мен ру, ауыл мен ауыл арасында ғана ойнаған жоқ,
ел мен елдің, туыстас, тамырлас, тағдыры бір, мұңы бір, қонысы кемерлес ұлт
пен ұлттың арасында да талай дау – шырғалаңның түрткісі болған. Осындай
барымта оқиғасын жазушы күй өнерімен шендестіре алып суреттейді. Күй –
тарих, ерлік, елдік тарихы, жанның рахаты. Ал-барымта – атыс-шабыс, зорлық-
зомбылық адам өлімі. Бірақ, бұл да қазақ тұрмысына тән болған. Жазушы осыны
көрсетеді.
Фольклорлық санамызға берік орын тепкен, қазіргі прозада ұлттық
негізбен байланыстырылатын рухани байлығымыздың бір қайнар көзі мифтер
болып табылады. Қазіргі қазақ прозасындағы миф – бұл өте таңғажайып сан
қырлы құбылыс. Миф әртүрлі көркем бағыттар мен жанрларда орнығып қана
қоймай, көркем мәтіннің барлық деңгейіне енді. Әсіресе оның реминсценция
түрінде көрінуі өте айқын. Реминисценция ұғымының қазақша баламасы көркем
шығармада басқа біреу шығармашылығының әсерінен байқалуы, соның жаңғыруы
немесе басқа бір шығарманы еске түсіруіне алып келетін бір сипаты, әдетте
бұл автордың бөгде образ, мотив, стилистикалық тәсілді
интонациялық–ритмикалық жүрісті ерікті немесе еріктен тыс алып
пайдаланылуының нәтижесі. М.Ысқақбаевтың Ұят туралы аңыз атты повесінде
сонау бағзы замандардан да әрідегі біздің бабаларымыз тәу еткен Тәңірі
туралы әңгімеленеді.
Ғалым С.А.Қасқабасов Қазақтың көне мифінде болуға тиісті ілкі ата –
демиург бейнесі Тәңір образымен алмастырылған. Ал, Тәңір аспанның әміршісі
саналған. Яғни Тәңір – ең жоғарғы Құдай, ол – аспан мен жердегі тылсым мен
тіршіліктің иесі, – деген [20, 96 ]. М.Ысқақбаевтың Ұят туралы аңыз
повесін фольклорлық таным пайымы сарынында жазылған жасампаздық мифке
жатқызуға болады.Бұл мифтік повесте Тәңірі екі періштесін кезек тыңдап,
ғаламда болып жатқан өзгерістерді солардың шар айналарынан қарап біліп
отырады. Анда-санда жерге қарап, әуелде адамзат атаулы Адам ата мен Хауа
ананы пейіштен қуғанда екеу-ақ еді, қазір ұзын саны бірер мың болыпты деп
ой түйеді. Жазушы А.Мекебаевтың Жезтырнақ повесі түрленіп, өзгеріп,
жаңарып келген реминисценциялық үлгідегі жезтырнақ және авторлық танымға
қызмет атқарып тұр. Жазушының жезтырнағы бір үйдің шаңырағын ортасына
түсіріп, өш алу құралына айналған. Қазақы танымдағы зәрені алатын жезтырнақ
образы қолдан жасалып, Тұрманқожа жезтырнақ кейпіне еніп, мола басында
Құран оқып отырған Жұмағұлды жезтырнақ болып қорқытып, ақыры өлтіріп
тынады. Автордың айтпағы – жезтырнақ деген суық сөздің өзі бір отбасына
қаншама қайғы, мұң, зар әкелгендігі.
Д.Досжановтың Тілегімді бере гөр атты повесінде Шалқардың шалғай
түкпірінде жас журналист жігіт Дана сол маңнан мемлекеттік қорық аштырмақ
болады. Жергілікті Охотсоюздың қорықшысы, өкіметтің байлығына қолын
салып, тегін ішіп-жеп отырған араны ашылған Молдаберді зиянкестік әрекет
жасап, жас жігітті ай далада соққыға жығып тастап кетеді. Біраз жыл өткен
соң Молдаберді ұшты-күйлі жоғалып кетеді. Бұл повесте автор аш бөрідей
деп қазақ айтпақшы өмірінде тою дегенді білмей, өмірі ашкөзденіп, аш
қасқырдай жалаңдап өткен Молдабердінің образын символмен ұтымды берген.
Автор неліктен кейіпкерін қасқырға айналдырды? Бұл ретте ел арасында
тараған танымал аңыз желісімен келетін болсақ, халық қарғысына ұшыраған
Қарынбай сараңның суырға айналуын тілге тиек ете кетуге болады.
Молдабергеннің қасқырға айналуы оның аш көзділігінің салдары болса керек.
Д.Досжановтың тағы бір Қызылқұмның желі не деп жырлайды атты әңгімесінде
түйеден өзге уайымы жоқ қария алдындағы малды совхоз басшысы басқа кісіге
алып бермекші болғанда, шарт ашуланып, түйесіне мінеді де, құмға сіңіп,
ұшты-күйлі жоғалып кетеді. Автор бұл жерде кейіпкерін неліктен түйеге
айналдырып отыр? Көзін ашқалы көргені түйе, бар ынта пейілі өзінің
алдындағы аз ғана түйесінің қамы болған, адамдардан гөрі түйемен тіл табысу
оңайырақ тиетін Мүсіркеп шалды түйе малынан басқа малға айналдырудың жөні
жоқ сияқты.Көркем шығармалардағы фольклорлық жанрлардың шығармашылықпен
пайдаланылу үлгісі Т.Ахтановтың Алыстан жеткен сарын әңгімесінің тұтас
желісіне арқау болған фольклорлық аңыздан байқалады. Жазушы фольклорлық
әңгіме жанрына тән шарттылықтар мен әңгімешілдік қабілеттің қыр-сырын тани
білгендігін көрсеткен. Бұл әңгімеде фольклорлық ұғымдар мен түсініктер
авторлық айналымға түскен. Т.Ахтановтың талданып отырған туындысындағы
әрбір оқиға нақтылы өмір шындығы іспетті баяндалады. Хан уәзірінің баласы
мен елден ерек батыр тұлғаларының арасындағы сұлу қыз үшін тартыс – талай
фольклорлық әңгіме-аңыздың сюжеттік негізі. Намыс алаңында айқасқан екі
жігіттің сынға түскен ерлігі мен ездігінің, ақылы мен парасатының қозғаушы
күші – Айбарша сұлу. Фольклорлық образдарды сомдаудың поэтикасына сәйкес
Айбаршаның азғындық пейілі мен тұрақсыз көңілін шегіне жеткізе көрсету үшін
автор жазба әдебиетке суреткерлікпен келеді. Тән сұлулығы мен әке байлығына
және мансабына мастанған Айбаршаның адамдық болмысынан гөрі қанағатсыздық
пен нәпсіқұмарлық ісі кең суреттелген. Ол ер-азаматқа ғана емес, туған жер
мен ел-жұртына да қайырымсыз мінез иесі ретінде бейнеленген. Фольклордың
басқа жанрларына қарағанда, ауызекі әңгіме қандай да бір оқиғаға негізделіп
туындайды. Болған оқиғаны бейнелеп шығады. Жазушы фольклорлық жанрдың осы
ерекшелігін сақтай білген. Аярлық пен қулықтың құрбаны болған жігіттің
батырға тән аңғалдығымен қоса аңғырттығы эпостық жырлардағы батыр
тұлғаларын еске түсіреді. Батырлық пен ерлік мінездермен жарыса
өлермендікпен жасалған зұлымдық та шығарма соңына дейін сақталған. Қаламгер
талантының бөлекше бітімі осы жазаға ұрындыру үшін кейіпкер мінезін қилы
оқиғамен, шешуші іс-әрекеттермен сабақтастыра бейнелеудің амал-тәсілдерінде
жатыр. Әңгіменің Алыстан жеткен сарын аталуының да мағынасы терең. Сол
сарынның бүгінгі жас ұрпақ, жалпы адам баласы үшін де айтар ұлағаты мен
тағылымы айқын. Ол – әділет үшін өмір сүру идеясы.Перзенттің ата-анаға,
туған отаны мен еліне озбырлығы неге жеткізеді, сатқындық, аярлық түбі
қайда апарады дейтін мәңгілік сауалдарға жауап беруде автор өзіндік шешім
тапқан. Бұдан шығатын қорытынды шеберлікпен пайдалана білгенде аңыз,
әңгімелер қашан да өміршең ой идеялар берудің құралы бола бермек.
Белгілі жазушы А.Алтай өзінің Алтай балладасы атты шығармасының
жанрына қатысты роман-миф терминін қолдануы тегін емес, өйткені онда қазақ
халқының тотемдік, шамандық мифтері пайдаланылған, көне түріктердің, оның
ішінде қазақтардың, үш сатылы әлем туралы наным-сенімдері кеңінен көрініс
берген. Аю мен адамның арасындағы жақындық туралы халық шығарған, бізге
ертегі немесе аңыз пішінінде жеткен және оның тотемдік миф болып
табылатынын анық аңғартады. Аюдың дене-тұрқында және күн көру тәсілдерінде
де, тұрмысында да адамға ұқсас жайттар көп екенін қарастырылып отырған
туындымен танысу барысында айқын сезінеміз. Жазушының бұл туындысында
ерекше көңіл бөлген мәселесі – Алтай өлкесінде бұрын болған қызыл
қасқырлардың тағдыры. Қызыл қасқырлардың жер бетінен жоғалғаны да Ұлардың
жанын жегідей жейтіні аңшы жігіттің: Кешегі Марқакөлді мекен еткен қызыл
қасқырлар секілді бұл ...Тұқым қалмаған, – [21, 142 ] деген ішкі монолог
түріндегі естелігі арқылы аңғарылады. Қызыл қасқырлардың қайта оралуын
Алтай балладасының бас кейіпкері де аңсайтыны сол туындыдағы Ұлардың
көрген түстерінің бірінен байқалады. А.Алтайдың бұл туындысында қызыл
қасқырлар мәселесін көтеруінің символдық мәні бар, себебі, роман-миф жарық
көрген кезде түркі халықтарының басым көпшілігі егемендік алып, түркілік
идеялар осы заманның ең өзекті мәселесі ретінде көтеріле бастағаны белгілі.
Құрып кеткен қызыл қасқырлардың бір туындының бас кейіпкерінің түсінде,
екінші бір туындының бас кейіпкерінің өңінде көрініп барып, көзден ғайып
болуын бейнелеу арқылы автор түркі халықтарының ежелгі біртұтастығын
қалпына келтіруге кедергі келтіріп тұрған шешуін таппаған мәселелердің
молдығын мегзеп тұрғандай.
Жазушы Б.Сарыбайдың Ертегі әңгімесінің фольклорлық сипаты
композициялық құрылым мен жалпы стиліне ғана емес, негізгі кейіпкердің іс-
әрекеті мен ой-санасына толық сіңірілген. Халықтық тәрбие құндағында өскен
бала санасының нені көксейтінін автор жеріне жеткізе суреттейді. Әңгіме
кейіпкері – Адалбектің адал жолдан айнуына себеп болған түрткі де
фольклорлық ұғымдармен байланысты. Ол себеп - арғымақ атын сұрау үшін
өтірік айтуға мәжбүрлілік. Өйткені ол ойына алған батырлық, жігіттік
ерлігін ұнатқан қызы алдында дәлелдеу эпостық жырлар мен ертегілеріміздегі
батырлық сынақ алдындағы тұлпар жарату мотивін еске түсіреді. Әңгіме
түйінінде автор кейіпкерін өз тәлім-тәрбиесінің бесігіне қайта оралтады.
Атасы үйреткен өмірлік қағидалардан ауытқудың жақсылыққа апармайтынына көз
жеткізген бала көңілінде еріксіз айтылған бұл өтірік өмір бойы сақталып
қалады. Сондай-ақ, А.Сейдімбек Аңшы өтірік айтпайды атты әңгімесінде
әңгіме ішіндегі әңгіме арқылы аңшылық өмірдің қызық жағы ұтылу, ұту, ерлік
пен естілікті, қару сайысы мен қабілет сайысының тартысы болып табылатынын
аңғартады. Әңгімедегі Жәкен қарттың жүйрік тазыларының түлкі аулаудағы
қимыл-әрекеті арқылы жазушы ит жүгірту кәсібін бүге-шүгесіне дейін
көрсетуге ұмтылған. Мұндағы түлкінің айлакерлігі, оның тіпті бірнеше рет
тазыларға ізін көрсетпей кетуі қызғылықты әңгімеленеді.
2. Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық танымның сипаттары
2.1 Халықтық дүниетанымның тағылымдық-тәрбиелік мәнін ашудағы фольклорлық
сарындар
Мысалы, көне анимистік, тотемдік ұғымдар аталар аруағына табыну,
киелеу, дүниеден көшкен жанның аруағын еске алып, қабірін қастерлеу дәстүрі
қазақта күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Осындай киелі ой-түсінікті жазушы Әбділдәбек Салықбай Құлпытастың
киесі атты әңгімесіне арқау еткен. Аталар аруағын қастерлеген халық
марқұмның жерленген орнын да ерекше қадірлеген. Ата-баба қорымы – ата-баба
сүйегі жатқан жер олардың мәңгілік мекен тұрағы ретінде жан-жақты
қамқорлықпен күтілген. Қабірді бүлдіру ата-баба намысын қорлау, таптау боп
есептеліп, қорлықтың ең үлкені саналған.
Әңгімедегі психологизм сипатын тереңдетіп, кейіпкердің іс-әрекетіне
түрткі болған жайларды суреттеуде автор екі түрлі дүниетанымның ара жігін
байқатады. Ол үшін ішкі монологты көркемдік тәсіл ретінде алады.
Осыны да жер деп отыр-ау сорлы қазақтар, – деп, аяқ астына ызалана
шырт түкірді Матвей, – қаңыраған қу далаға несіне қызығады екен?....
Жазушы ішкі монолог арқылы Матвейдің жан түкпіріндегі бүркемелі сырын ашып
қояды. Жері мен елін пайдаланса да, халқына деген сүйіспеншілігі оянбаған,
жат жұрттық келімсектердің типтік бейнесі осы образға сыйдырылған. Оның
түсінігіндегі сорлы қазақ, қу дала ұғымдары – қазақ үшін қайталанбас
қасиеттерге ие қымбат ұғымдар. Қасық қаны қалғанша бір сүйем жер үшін
күрескен қазақтың ата-баба ерлігін сезіну түгілі, жай түсіне білу – Матвей
сияқтыларға жат сезім. Себебі, ол – басқа болмыс пен дүниетаным
көзқарастың өкілі.
Адам баласының түрлі сыртқы факторлар арқылы үзілген генетикалық
негізі түптің түбінде бір зауал әкеледі, – дейтін ойды ұстанады автор.
Қимыл-харекет үстіндегі Матвейдің санасын сансыратқан өз ата-бабасы жайлы
пайымдауы әңгімедегі авторлық шешім. Бұл көп айтылып жүрген мәңгүрттену,
ұлттық құндылықтан ажырау ұғымдарымен өзектесіп жатыр. Шағын әңгіме
кейіпкерінің өзге ұлт салт-дәстүріне еніп, өзінің ата-тегін ұмытуын,
әкесінің көзін көрген Иван Харитоновичтің әке аманатын жеткізетін тұстағы
диалогын жазушы ұтымды қолданған. Осы диалог арқылы әңгіме арқауының түпкі
түйіні тарқатылады. Ол – тексіздік, мәңгүрттік, өз қағынан жерініп, өзгеге
бас ұрып, өз жұртын жатырқау проблемасы.
Әңгімедегі Матвей әрекетінің үстінен шыққан бақташы қазақ бейнесі бір
ғана мезеттік емес, жалпы халықтық құндылықтың қорғаушысы ретіндегі
қасиетке ие. Тілін білмеген жатжұрттыққа ұқтыра алмай безек қаққан
қарапайым қазақтың құлпытасқа деген құрметін көрсететін эпизод та – әңгіме
сюжетіне тән шеберліктің бір қыры. Осындағы құлпытас қойылған марқұм атының
Шоқан болуының да терең символикалық мәні бар деуге болады. Қазақ үшін
аяулы есімді автор мақсатты түрде алып, ұзақ уақыт бойына ұлттық тұлғалар
мен құндылықтарға зұлмат әкелген отаршылдық пиғылдың бір деталін сәтті
бейнелеген. Бұл ойымызды Матвейдің ойы, арман-мақсаты тереңдете дәлелдей
түседі. Ұлттық кәсіптің көмескіленіп, өзгенің кәсібіне тәуелді болуы –
қазақ халқының бодандыққа түсуінің басты себептерінің бірі. Бүкіл қазақ
жұртын тіршілік көзі нан арқылы қол астында ұстағысы келген Матвей
секілділер қазақ тарихында мың-мыңдап саналады. Қаламгер қол диірмен салу
үшін қазақтың киелі жеріндегі құлпытасын бүлдіріп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1 Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар сипаты
1. Фольклорлық дәстүр
жалғастығы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
2. Өнер тақырыбын суреттеу мен миф, хикая, аңыздың
қызметі ... ... ... ... 14
2. Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық танымның сипаттары
2.1 Халықтық дүниетанымның тағылымдық-тәрбиелік мәнін ашудағы фольклорлық
сарындар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20
2.2 Фольклорлық үрдістердің ұлттық образ жасаудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... .30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...55
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Бүгінгі таңда әлемдік ауқымда танылып
үлгерген егеменді еліміздің мемлекеттік бағдарламаларында ұлттық руханиятқа
кең өріс берілуі ғалымдардың жаңа тынысын ашты. Соның нәтижесінде фольклор,
этнография, көркем әдебиет салалары да өз нысандарына тереңдей еніп
зерттеудің және өзара сабақтастықта дамудың жаңа белесіне көтерілді.
Әдебиеттегі этнография мен фольклордың маңызы жөнінде қазақ әдебиеттану
ғылымының көшбасшысы С.Қирабаев Қазақтардың ауыз әдебиеті аса бай және көп
жанрлы. Олардың ертегілік мұрасы, эпостық (батырлар жырлары, лиро-эпос,
тарихи дастандар) шығармалары, тұрмыс-салт жырлары, шешендік, тапқырлыққа
құрылған көркемсөз үлгілері (шешендік сөздер, айтыстар, мақал-мәтелдер,
жұмбақтар т.б.) өзі қатарлы халықтардың ешқайсысынан кем емес, қайта
мазмұнымен атқаратын көркемдік, қоғамдық өнегелерімен биік тұр. Олар
халқымыздың өмір сүру жағдайлары мен тарихи тұрмыс қалпынан,
дүниетанымымен наным-сенімінен, кәсібімен, әдет-ғұрпынан, халық рухының
өміршеңдігімен әрқашан болашаққа қараған оптимизмінен мол мәлімет береді
деген болатын [1, 10 ].
Бүгінгі күні жаңа сапалық өзгерістерге түскен қазақ прозасының тарихи
даму жолы күрделі сатылардан өтті. Әсіресе, ұлттық прозадағы этно-
фольклорлық үрдістердің көркемдік кеңістігін ғылыми тұрғыдан сарапқа салу
кенже қалып келген болатын. Ол ұзақ жылдар бойына жүргізілген ұлттық сана
мен сезімді тұмшалауға тырысқан саясатпен байланысты. Тәуелсіздік тұсында
осы мәселені жаңаша зерделеудің мүмкіндігі туып отыр.
Өткен ғасырдың басындағы қазақ прозасының көрнекті өкілдері –М.Дулатов,
М.Әуезов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаевтардан бастау алатын прозадағы фольклорлық
үрдістер 60-80 жылдар прозасында өзгеше өрнек тапты Ғ.Мүсірепов,
Ғ.Мұстафин, Ә.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, Ш.Мұртаза, Ә.Кекілбаев, М.Мағауин,
Т.Әбдік, А.Сүлейменов, Д.Исабеков, О.Бөкей, С.Жүнісов, т.б. қаламгерлер
социалистік реализм құрсауында жүріп-ақ ұлттық құндылықтардың қадір-
қасиетін танытудың өзіндік жолдарын таба білді. Ал, тәуелсіздік тұсындағы
прозалық туындыларда бұл дәстүр тың тұрғыда қайта түледі. Көркем прозадағы
этно-мәдени дәстүрдің шығармашылықпен игерілу жолы бір тұтастықта алып
қарастырылатын бұл зерттеуде әрбір кезең дамуындағы осы бағыттағы көркемдік
ізденістер назарға алынып, оның жаңарған сипаты ғылыми тұрғыдан
сарапталады.
Тарихи дамудың сан түрлі жолдарынан өтіп, кемелденген, көркемдік
биікке жетіп, жанрлық жағынан да, тақырыптың ауқымы тұрғысынан да кең қанат
жайған қазақ прозасындағы этнографиялық-фольклорлық сарындардың көркемдік
қызметін ғылыми саралау – бүгінгі күннің аса зәру мәселесі болып табылады.
Әрине, этнография, фольклор, көркем әдебиеттің өз алдына тарихы, бай
тәжірибесі мен өзіндік бағыт-бағдары қалыптасқан жеке-жеке жүйе екендігі
белгілі. Оларды көркемдік тұрғыдан ұштастырып, түрлі ғылым салалары
арасындағы диалектикалық бірлікті өз талап-талғамына жарату хас талантқа
ғана тиесілі.
Алаш зиялыларынан бастау алған бұл көркемдік үрдістің әртүрлі қоғамдық
өзгерістерге сай даму ерекшелігін ашу бүгінгі жаһандану үрдісіндегі
әдебиеттану үшін ең өзекті мәселе болып табылады. Себебі, көркем әдебиеттің
ұлттық руханияттың аса маңызды құрамдас бөлігі ретіндегі мән-маңызын
саралау – заман талабынан туған қажеттілік.
Әрине, осы уақытқа дейін бүкіл әлемдік көркем ой дамуымен сабақтастықта
даму нәтижесінде қазақ прозасының биік белестерге жеткені белгілі. Алайда
шығармашылық заңдылықтың маңызды талаптарының бірі –әрбір ұлттық
әдебиеттегі қайталанбайтын ерекшеліктеріне тереңдей мән беру екінші қатарда
қалып отырды. Мұның өзі көркемдік танымның динамикасының даму жүйесіне
нұқсан келтіретін еді. Сондықтан да ел егемендігі тұсында дәстүрлі
этнография мен фольклорға көркем әдебиеттің қайта оралып, оны өз көркемдік
көкжиегін кеңейтудің амал-тәсілдеріне айналдырып отырғанын ашып көрсете
отырып саралау– заман мұраттарымен үндесіп жатқан міндет. Сол арқылы ғана
қазақ әдебиетінің, соның ішінде қазақ прозасының көне архаикалық ұжымдық
ойдан фольклорлық поэтикалық ойлауға, одан жеке автордың даралық ой-
сезіміне дейінгі даму сатыларын айқындауға болады.
Көркем прозадағы фольклорлық үрдіс секілді ауқымды тақырыптың зерттелу
деңгейі әрбір ғылыми саланың талаптарына сәйкес әртүрлі деңгейде жүзеге
асырылып отырды. Бұл мәселе ең алдымен фольклор мен әдебиет жөніндегі
ұжымдық монографиялар мен жекелеген зерттеу еңбектерде белгілі бір тақырып
аясында, түрлі дәрежеде сөз етілді. Әдебиеттің тарихи негіздерін ашу
мақсатында жекелеген күрделі мәселелерге арналған еңбектерде, атап
айтқанда, М.Әуезов, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, т.б. ғалымдар зерттеулерінде
көрініс тапты.
Ал, С.А.Қасқабасовтың жетекшілігімен жазба әдебиеттің поэзия, проза,
драматургия жанрларындағы фольклоризм көріністерін жаңаша пайымдаған
Қазіргі әдебиет және фольклор атты ұжымдық еңбекте тәуелсіздік тұсындағы
әдебиет пен фольклордың байланысы қарастырылған.
Қазақ әдебиетінде кешірек қолға алынғанымен, бұл тақырыпты зерттеу
тәжірибесі кеңес әдебиетінде ежелден-ақ қалыптасқан болатын.
Т.Тебегеновтің Ауызша поэзиядағы фольклор мен әдебиет дәстүрі (Әдеби
процесс. Авторлық поэзия) Ақындық өнер психологиясы және Халық ақындар
шығармашылығы жөніндегі әдебиет пен фольклор дәстүрі атты зерттеуінде
т.с.с. еңбектерде жазба әдебиеттің этно-мәдени сипаты ғылыми тұрғыдан
зерделенді.
Осы мәселенің кейбір қырлары бірқатар еңбектерде қарастырылған
Ж.Ибрагимованың Ә.Кекілбаевтың Аңыздың ақыры романының поэтикасы, А.
Нұрпейісованың Қазақ прозасындағы дәстүрлі мәдениет үлгілерінің
бейнеленуі, Ж.Дүйсенбаеваның Ә.Кекілбаев прозасы: Халықтың аңыздар және
көркемдік шешім, А.Мәуленовтің Қазіргі қазақ прозасындағы аңыздар мен
мифтердің көркемдік қызметі, А.Сейілханның Қазақ тіліндегі
этнографизмдердің лингвомәдени танымдық мәні, Ж.А.Манкееваның Қазақ
тілінің заттық мәдениет лексикасы, Ж.Ә.Айтмұхамедованың Оралхан Бөкей
прозасындағы мифологизм мәселесі, т.б. зерттеушілер еңбектерінде
фольклорлық үрдістердің көркемдік мәні әр түрлі сипатта сараланды.
Тақырыбы: Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар.
Зерттеудің мақсаты: Қазақ прозасындағы фольклорлық, этнографиялық
сарындардың көркемдік рөлін ашу;
Зерттеудің міндеті:
– Қазақ әдебиетінің прозалық туындыларындағы этнографиялық, фольклорлық
заңдылықтар сипатын айқындау, тақырыптық тұрғыдан саралау;
– көркем прозадағы Алаш әдебиетінен бастап, 60-80–жылдардағы ұлттық
өрнектердің берілу сипаттары мен тәуелсіздік тұсында жазылған
туындылардағы этно-мәдени үрдістің көркемдік қызметін ғылыми дәйектеу;
– көркем шығармалар мазмұнындағы миф, хикая, аңыз, әпсана, ертегі,
архетип, мотив ұғымдарының авторлық қолданыстағы мән-маңызын ашу;
– ұлттық сипаттағы көркем бейне жасау мақсатындағы (сал-сері, күйші,
қобызшы, ұста, зергер қария, кейуана, келін, отағасы, т.б.) этно-
фольклорлық, этно-психологиялық образдардың жасалу жолдарын сараптау;
– ұлттық кәсіп пен тұрмыс-тіршілікті таныту үшін атбегілік, ұсталық,
саятшылық, т.б. этно-мәдени дәстүрлердің көркемдік тұрғыдан бейнелеу
үрдістерін айқындау;
– туған жер, туған топырақ, туған үй, бауыр-туыс ұғымдарының бүгінгі
ұлттық бейнені берудегі мәнін ашу;
– авторлық таным мен авторлық баяндаудағы этно-фольклорлық дүниетаным
іздерін айқындау;
Зерттеу нысаны: 60-80 жылдардағы қазақ прозасы, қазақ қаламгерлерінің
туындылары.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ прозасының фольклорлық сипаты алғаш
рет дипломдық жұмыс деңгейінде зерттеу нысанына алынып, оның шығарма
тақырыбы, образдар жасалымы, көркемдік, композициялық құрылымындағы мәні
ғылыми тұрғыдан зерделенді;
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Қазақ прозасының
фольклорлық сипаты осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық
зерттелмеген, сондықтан зерттеу жұмысында мәліметтерді, деректерді
саралай отыра, бұл үдерістің тиімді жолдарын табу көзделеді;
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу нәтижелеріндегі
ой қорытындылары мен тұжырымдарын жоғары оқу орындарында әдебиет тарихы
бойынша жүргізілген арнаулы курстарда пайдалануға болады. Сондай-ақ
этнография, фольклор, жазба әдебиетінің ара-қатынасын зерттеуге бағытталған
ғылыми зерттеулерге негіз бола алады. Қазақ прозасындағы фольклорлық
дәстүрдің көркемдік қызметін ашу үшін тарихи-салыстырмалы, объективті-
аналитикалық талдау әдістері басшылыққа алынды.
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, мәтін анализы.
1 Қазақ прозасындағы фольклорлық сарындар сипаты
1.1 Фольклорлық дәстүр жалғастығы
Қазірде кемелденген жазба әдебиеттің алтын арқауы, рухани өнеріміздің
алғашқы тұғыры фольклор екені даусыз. Фольклор ілкі заманда туып, ұрпақтан-
ұрпаққа аманат ретінде, қалдырылатын рухани мұра болса, ал, этнография
фольклормен үндесе, жымдаса жүретін, халықтың санасынан берік орын алған,
сол халықтың бүкіл тыныс-тіршілігінен хабардар ететін құбылыс. Ал,
әдебиеттің этно-фольклормен арақатынасы әдебиеттің даму тарихымен тығыз
байланысты. Әдебиеттің даму тарихы заман келбетіне, сипатына тәуелді болды.
Әдебиет өз даму тарихының әрбір кезеңінде этнография және фольклормен біте
қайнасып, бірге тіршілік еткен және шығармаларда белгілі бір сюжетті
құруға, кейіпкердің образын ашуға, көркемдік тәсілдердің қолданылуында,
оқиғалардың шешімінде яғни, шығарманың бүкіл өн бойында белгілі бір қызмет
етіп отырған. Халықтың байырғы тұрмыс-тіршілігіне тән, этнографиясы мен
ұлттық өмір сүру ерекшеліктеріне сәйкес, әбден орныққан, қалыптасқан
фольклорлық этнографиялық заңдылықтар мен ұғым-түсініктердің, ұлттық әдет-
ғұрып, салт-дәстүрлерге қатысты қағида, ережелердің қатаң сақталуын және
сонымен бірге көшпелі тұрмысқа тән көркем детальдардың орнымен қолданылуын
айтуға болады [9 , 76 ].
Біздің зерттеуімізше, ежелгі замандағы рухани мәдениетімідің қайнар
көзі фольклордағы фольклорлық сарындарды, образдарды прозада жазушы дәл
сол қалпында өрнектемейді, оны өңдеп, өз шығармасына белгілі бір қажетіне
жаратып отырады. Екіншіден,фольклорда көбінесе оқиға бақытты түйінмен
аяқталатын болса, ал кемелденген прозада оқиғаның аяқталуы әрқалай болып
келеді. Әдебиет пен фольклордың байланысы мәселесінде жазушының фольклорға
қатынасы – маңызды аспектінің бірі. Жазушының фольклорға қызығушылығы бар
да, сол фольклорды өз шығармасында не үшін және қалай қолданылатыны тағы
бар [10 ,17 ].
Фольклор мен прозаның байланысы, адам жанының әртүрлі мінездік
нышандарын табиғатпен егіздеу және жансыз дүниелерге жан бітіру (тасқа,
көлге, тауға, ағашқа т.б.) сияқты көркемдік тәсілден де көрінеді. Прозалық
шығармалар қайнар көзін ертегілік желілер мен ауыз әдебиетіндегі елге көп
тараған аңыз әңгімелер, қиссалар мен хикаяттардан алған. Ұлы ақын Абай
Құнанбаев пен қазақтың тұңғыш ағартушысы Ыбырай Алтынсарин мысалдары мен
прозалық туындыларында фольклорлық және этнографиялық үлгілерді өз
шығармаларына арқау еткен. ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Алаш әдебиетінде
де осы үрдіс жалғасын тапқан. Сол дәуір әдебиетінің өкілдері – М.Дулатов,
С.Көбеев, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Ш.Құдайбердіұлы, М.Әуезов және т.б.
прозалық шығармаларында этно-фольклорлық ерекшеліктерді кеңінен не ішінара
қолданған. Өйткені, ол кезде халық бірден өзінің бастапқы негізінен ажырай
қоймаған, ал, жаңа заман талабы шым-шымдап санаға кіре бастаса да, толық
анықталмаған өліара шақ еді. М.Әуезов: Жазылатын пьесаларда, романдарда,
әңгімелерде, поэмаларда қазақтың негізгі мінездерін айқын көрсететін типтер
жасау керек [11, 240 ] – деп, өзіне де өзгеге де талап қойып, сол талап
мүддесінен өзі де шыға білген. Мәселен, оның Көксерек атты повесіндегі
түз тағысының табиғи сипатын ашудың ерекше үлгісі қазақ прозасында бүгінгі
күнге дейін образдық, көркемдік тұрғыдан сан түрлі тарапта жаңғыртылды.
Ғалым А.Ісмақова өзінің еңбегінде Архетипы проявляются в сказках, мифах,
притчах в форме устойчивых мотивов, выражая собой определеный морально-
нравственный код или знаковость. В этой связи казахский фольклор, являясь
основной частью свода национального культурного архетипа, представляется
активно действующим фактором в жанровой памяти современной казахской
прозы[12, 240 ].
Әуезовтің өз туындысында жануарды бас кейіпкер етуінің сырын іздегенде,
кеңестік дәуірдегі әдебиеттанушылар көбінесе бұл құбылыстың сыры Еуропа
қаламгерлерінің шығармашылығы, атап айтқанда Э.Сетон-Томпсонның Бала мен
сілеусін, Джек Лондонның Ақ азуы т.б. туындыларға, еліктеушілікте
жатқандығына тоқталғаны белгілі. алайда, ұлы жазушының бұл суреткерлік
қадамы ең алдымен арысы ежелгі түркілердің, берісі қазақ халқының көне
дүниетанымын шығармашылық мақсатта қолдануға ұмтылысқа негізделген еді.
Бұны бәрінен бұрын жазушының өзінің ғылыми зерттеулерінен аңғарамыз.
М.Әуезовтің біз сөз етіп отырған туындысындағы шығармашылық
тұғырнамасын қалыптастыруда қазақ фольклорындағы ертегілер жанрын зерттеп,
зерделеуінің ролі зор болғаны айқын. Қазақ халқының әлеуметтік жағдайын,
ұлттық психологиясын және тарихын жетік біліп қана қоймай, көркем
туындылары арқылы ХХ ғасырдың басында-ақ көркемдік биікке көтерген
суреткердің Қорғансыздың күні атты алғашқы әңгімесінен бастап, Көксерек
(1929), Қараш-қараш оқиғасы (1927), Қилы заман (1928) атты
туындыларында қазақ халқының этнографиялық ерекшеліктері шынайы бейнеленсе,
30-жылдардағы Білекке білек, Тас түлек, Үш күн, Іздер, Шатқалаң,
Қасеннің құбылыстары атты шығармаларында дәстүрлі тұрмыс-тіршілік пен
жаңа заман өзгерісі сабақтастықта алынды. Жазушының әрбір әңгімесіндегі
ұлттық, этнографиялық, фольклорлық ұғымдарды асқақ рухта беру тәсілі жеке
дәстүр ретінде қалыптасты. Мәселен Қорғансыздың күніндегі найзаға сүйеніп
тұрып жан тапсырған батырлық рухтың символы Күшікбай бейнесін дәріптейтін
аңыз бен Жетімдегі өлімді қорлықпен зорлыққа қарсы құрал ретінде
мойындаған Қасым рухы – осының дәлелі. Яғни, Әуезов – әуел бастан-ақ
этнографиялық фольклорлық сарындарды шығармашылықпен игерудің өзіндік
өрнегін салған қаламгер. Оның Бүркітші атты әңгімесінде Бекбол аңшының
қасиеттері мен қыран құстың қимыл-қозғалысын, ұшу бағыты мен тілек-қалауын
тәптіштей суреттеуі ежелгі аңшылық, саяткерлік өнердің қыр-сырын жетік
білетіндігін аңғартады. Бұл жөнінде ғалым Б.Майтанов: Әуезовтей қаламгер
аңшы мен бүркітті бірінен бірін айырып, ажырағысыздай бір тұтастыққа
айналдырып жіберді. Мөлдіреп тұнып тұрған табиғат құшағындағы ақынның іс-
әрекет, қимыл-қозғалыс, мінез қылығы ұлттық өзгешелікке әңгіме көлеміне
лайық береді, [13, 132 ] – деген ғылыми тұжырым жасаған. М.Әуезов қара сөз
үлгісіндегі фольклорды ертегі, аңыз, күй аңызы деп ғылыми тұрғыдан
жіктеумен қатар осы жанрлық жіктердің ерекшелігін көркем туындыларында да
ұтымды пайдаланғаны белгілі. Мәселен, Қыр әңгімелері, Сыбанның
моласында атты туындыларында дәстүрлі әңгімешінің тұлғасын тірілтіп,
ауызекі әңгіме заңдылықтарын прозада пайдаланудың тың ізденісін көрсетеді.
Прозадағы хикаялық сарынды шеберлікпен әрбір жанр (әңгіме, повесть, роман)
ерекшелігіне сай икемдеп пайдалану үрдісі де Әуезовтен бастау алған.
Қаламгердің кез-келген туындысында да қазақтың әдет-ғұрпы, салт-санасы,
кәсібі, сауық кешін аса бір ыждағаттылықпен зерделей отырып, халық тілінің
бейнелі, әсерлі сөз келісімдерін сақтай білгендігін аңғаруға болады.
Себебі, жазушы ұлттық характер, ұлттық болмыстың бір күннің жемісі емес,
сан ғасырлық тарихтың ізі екендігін жете зерделеген. М.Жұмабаев болса,
дәстүрлі фольклорлық негізді жазба әдебиетте, – өзінің Қойлыбайдың
қобызы, Қорқыт, Батыр Баян, Жүсіп хан, Өтірік ертегі атты
шығармаларында ой қазық етіп, сол түпкі сарыннан алшақтамай сюжеттік
оқиғаларды түрлендіріп, өзгеше қарқынмен жаңаша жырлайды. Аллаға табыну,
жазмыш, тағдыр ұғымдарына қатысты этнографиялық фольклорлық түсініктерді
көркемдік көрігінен өткереді. Арман-тілегін, өткені мен бүгінін, ертеңі мен
болашағын фольклорда өрнектейтін қазақ халқының жанына – ауыз әдебиеті
үлгілерінің қай түрі болса да жақын екені рас. Жаңа қоғам өзімен бірге
өнерге де, соның ішінде әдебиетке де өзінің социалистік реализм әдісін
ала келді. Яғни, кез-келген ақын-жазушы өнерге, әдебиетке тек таптық
тұрғыдан келуге және қарауға тиісті болды.
Қызыл тілім кісендеулі, – деп Мағжан ақын айтқандай, ақын-жазушылар
кеңестік идеологияның қысымына қарамай, тығырықтан шығып, заман шындығын
астарлы пішінде, соның ішінде осы фольклорлық сарын үлгісінде жеткізді.
Сәбиін бесік жырымен әлдилеп, ертегі айтып ұйықтататын қазаққа социалистік
реализм әдісі қанша шек қойса да, оларды өз негізінен айыра алмады.
Зерттеуші ғалым Т.Тебегенов Әдеби шығарма - өткен мен бүгінді, болашақты
тұтастай елестететін өзекті мәселелерді қамтитын көркемдік-эстетикалық
тағылымы мол халық дүниетанымының айнасы деп әдебиет пен мәдениеттің
ықпалдасу тұстарын ашып көрсетеді.[14, 240 ].
Қазақты салт-дәстүрмен, наным-сенімдермен қатар халқымыздың
руханиятында ежелден ерекше орын алып келе жатқан исламдық негіздегі
тағылымдар – шариғат заңымен белгіленген тыйым ғұрыптарының бір белгісі
Мағжан Жұмабаевтың Шолпанның күнәсі атты әңгімесінде бейнеленген.
Ежелден елдігін ойлаған, Ұл туғанға күн туады, Қыз туғанға ай туады
деп келген қазақ танымы, сондай ұлттық құндақта тәрбиеленген Шолпанның
әңгімедегі бала берме деген кереғар ойын автор басты назарға алып сол
алмағайып, өліара кезеңдегі жаңа заман жастарының болашақ жөніндегі
көзқарастарын астарлы меңзейді деп ой топшылауға болады. Мұхтар Әуезовтің
Қаралы сұлу атты әңгімесіндегі қара деген эпитеттің қолданылуы арқылы
бүкіл бір әңгіменің түйіні шешіліп, жалғыздыққа ұшыраған Қарагөздің
бақытсыз, қаралы күндерінен хабар берілетіні анық. Ал, М.Жұмабаевтың
Шолпанның күнәсі атты әңгімесінде Есалаң деген сөз Есалаң тілек,
Есалаң ой, Есалаң күй, Есалаң жүрек, Ессіз Шолпан, Ессіздік,
Есалаң өмір, Есалаң өзен, Есалаңданған шақтарында, Есалаң от,
Есалаң, мас Әзімбай, Есалаң Әзімбай деген эпитетті сөз тіркестері
құрамында қолданылуы арқылы осы шағын әңгіменің түпкі идеялық негізі
бағамдалып, автордың астарлы ойы шығарма шешімімен үйлесіп тұр. Автор,
Шолпанның өмірін көбелектің отқа ұмтылуымен параллель алып, Шолпанның күйін
әсерлі, бейнелі сипатта бейнелеген және Шолпанның бастапқы ойымен кейінгі
ойын қарама-қарсы алып, Шолпаның әр кездегі жай-күйін бірде астарлы меңзеу
арқылы, бірде әңгіме басталған сәттен бері үзілмей келе жатқан кейіпкердің
ой-тасқыны арқылы ашып отырады. Шолпанның бастапқы Бала берме деген
ойынан кейін оқиға желісі ары қарай өрбиді. Қазақ халқы ежелден сөзді
қастерлеп, әр сөзіннің мағынасына мән беріп сөйлеген. Халықтың санының
көбейгенін, әсіресе ұл баланың дүниеге келуін тілеп өткен халық – Судың да
иесі, сөздің де киесі бар, – деп қарайтын қазақ танымына қарапайым қазақ
әйелінің бұл ойы мүлдем кереғар. Яғни, М.Жұмабаев жоғарыда аталған
әңгімесінде дәстүрлі халықтық тәрбиенің заман талабына байланысты ескерусіз
қалуын сезімтал ақындық жан-айқайымен астарлы түрде аңғартады.
Әйтеуір ол маған қатын болмайды. Талақ болсын, Талақ! Талақ! [15, 109
].
Әдет бойынша әйелінен айырылысқан ері оны талақ етеді. Мұндай жағдай
көбінесе әйелі ерінің көзіне шөп салса, тағы басқа жат істер болғанда
қолданады. Күйеуі талақ деген сөзді үш рет қайталаса, неке бұзылған
немесе айырылысқан деп есептеледі [16, 254 ].
Сәрсенбайдың аузынан үкім ретінде шыққан бұл сөздер Шолпанның бүкіл
тағдырын шешкен еді. Осы сөздерден кейінгі қолданылған жазаға жас Шолпан
шыдамай, өзінің Алла алдындағы күнәсі мен адам алдындағы кінәсін жалғыз өзі
арқалап бұл дүниеден кете барды.
Күнмен таласа Шолпан да өмірімен қоштасты [15, 109 ].
Әйел – ердің тәңірісі, жарата да алады, жоқ қыла да алады, сүйдіре де
алады, күйдіре де алады. Әйел – ердің құлы, табанының астында топырақ
болады, ердің көлеңкесіне айналады, өзі жоқ болады. Ердің аруағы басса,
әйел адамдықтан шығып, жоқ болады [15, 109 ], – деп, автор ұлттық
танымымызға берік сіңген ежелден келе жатқан халықтық тәрбиемізден, ата-
жолынан аттағандар ар жазасының алдында осылай жауап береді деген ойды
астармен бергендей. Сол кездегі көптеген ақын-жазушылардың поэзиялық,
прозалық шығармаларында үлкендердің батасын алмай, ата жолынан
тайғандардың, аға буынның айтқанына көнбей, жеті атаға толмай, жаңаша жол
таңдағандардың тағдыры трагедиямен аяқталуы не себептен екен деген ойға
қаласың. Бәлкім, ел болам десеңдер, елдігіңді, ежелден ата-баба қанымен
жазылған, мыңдаған жылдар сүзгіден өткізілген салт-дәстүрлеріңді, бірнеше
ғасырлық өмір тәжірибесінде қалыптасқан ұлттық және исламдық наным-
сенімдеріңді жоғалтып алмай, таза күйінде болашақ ұрпақтың танымдық,
тәрбиелік, рухани қажетіне жаратыңдар деген астарлы оймен берілген ұлтын
сүйген ұлы жүректердің жанайқайы мен өз халқына деген қамқорлықтары және
болашаққа қалдырған аманат-өсиеттері болар. Ел болам десең, бесігіңді
түзе, – деп Әуезов айтқандай, аталмыш әңгімедегі: Ұйып отырған отбасында
жеті атасы түгіл өзінің туған атасының анық кім екенін білмей өсетін
жалтақ, дүбәра балалар дүниеге келгенде елдігіміз қайда қалады? деген
астармен берілген авторлық ұстанымды байқауға болады.
Осы әңгімемен сарындас Б.Майлиннің Талақ әңгімесі кейіпкерінің
жүрегін күйеуінің жәй айта салған бір ауыз сөзі жаралап, күні бойы
құлағынан ызыңдап кетпей қойғаны шығармаға арқау болған. Б.Майлиннің әрбір
туындысындағы бір ауыз сөзге (талақ, қайыс, т.б.) сыйдырылған көркемдік
детальда қазақ тұрмысы мен мінезінің, халықтың этно-мәдени нақыштарының
жиынтық сипаттары бар. Бүкіл бір халықтың тыйым ғұрпының бір түрі болып
табылатын сол ар жазасының ауырлығы мен одан жирену қажеттілігін бір-ақ
ауыз сөзбен айтылған үкімге сыйғызу Б.Майлиннің қиыннан қиыстырар
шеберлігі. Ал, Ж.Аймауытовта шағын әңгімелерінен бастап, қазақ қызының ішкі
ой еркіндігін шебер бейнелейтін Ақбілек романына дейінгі
этнопсихологизмнің сипаты күрделі.
Уақыт өткен сайын, қоғам өзгерген сайын әдебиет фольклорлық сарынды
қажет етіп, прозада ауыз әдебиеті үлгілерінің көрініс табуын талап етті.
Алаш зиялыларынан нәр алған осы дәстүр жалғастығы кеңес кезеңінде
көмескіленгенімен бір жола үзілмеген. Бұл орайда этнографиялық дәстүрді
пайдаланудың ғажап үлгісін көрсеткен көркемсөздің хас шебері қайталанбас
творчестволық даралық. Ғ.Мүсіреповтің Этнографиялық әңгімесінің әрқашанда
шоқтығы биік. Әр кейіпкерінің киім-киісі, тұрмыс-тіршілігі, кескін-келбеті,
емеуріні, шебер тұтасып, этнографиялық белгілер арқылы жан құбылыстарын ашу
шеберлігі танылады. Сондай-ақ Талпақ танаудағы сары атанға тіл бітуі, Ер
Қаптағай атты әңгімесіндегі қарапайым адам бойындағы ұлттық этникалық
ерекшелік пен Өмір жорығындағы көкқасқа балыққа адами қасиеттер дарыту
және Ана туралы әңгімелеріндегі ұлттық тілге тән афоризмдер – дәстүр мен
жаңашылықтың арақатынасының нәтижесі. Аталған жазушының Оянған өлке, Жат
қолында, Ұлпан атты романдарында және Тұтқын қыз атты шығармасында да
этнопсихологиялық детальдар да мол.
Ұлттық құндылықтардың қадір-қасиетін көрсету Асқар Сүлейменовтің
Сүйеніш, Қара шал, Ақ кемпір, Адасқақ атты туындыларынан да айқын
сезіледі. Қара шалда қазақтың аяулысына балаған тұлпар (Қызылайғыр)
тағдырына төнген қауіп арқылы қазақ тарихындағы қасірет таңбаланады. Ағайын
арасына жік түсу, ауызбірлік пен ынтымақтың бұзылуы, қазақи қадір-қасиеттің
кемуі аса көркем түрде шеберлікпен суреттеледі. Ақ кемпір атты
туындысында қайғырған қарттың жан азабы, жүрек қайғысы арқылы қазақтың
отбасы, жер ұғымдарына тән құндылықтар дәріптелген. Адасқақтағы Біржанның
өнері мен өмірі, оның Абаймен, Ақанмен сөз қағысуларындағы ұлттық ой-
танымның көріністері, байырғы қазақ сөздерін тың мазмұн мен астарға құруы
қаламгерлік ерекшелігін танытады.
Оралхан Бөкейдің Қар қызы Жетім бота секілді туындыларында
мифологиялық персонаждарды тірілту мен қоса Алтыбақан, Апамның астауы
атты шығармалары мәтінінде сипатталатын ұлттық киім, тұрмыс-салт пен
этикалық өлшемдер қайталанбас соны сипаттарға ие.
Тәуелсіздігімізді алғаннан кейін ұлттық таным, ұлттық рух талап еткен
фольклорлық сарын қазақ әдебиетіне жаңа леппен, соны сарынмен қайта оралды.
Біздің қазақ прозасының этнографиялық-фольклорлық негіздерін талдаған
зерттеу барысында анықтағанымыз: көне дүниетаным тудырыған рухани
құндылықтарды пайдалануда қаламгерлер әр дәуірдің ерекшелігіне байланысты
әртүрлі көзқарас ұстанған. Оны қазақ жазба прозасының бастауында ақын-
жазушыларымыздың (мысалы, М.Жұмабаев, І.Жансүгіров, Ж.Аймауытов, М.Әуезов)
архаихалық сарындарды ежелгі түркілік идеяларды ашық насихаттау мақсатында
қолданса, қызыл империя цензурасының құрсауында шығармашылықпен айналысуға
мәжбүр болған қазақ жазушыларының бұндай мотивтерді өздері ашық айта
алмаған шындықты білдірудің құралы ретінде қолданды. Ал, тәуелсіздік
кезеңіндегі қазақ прозасында қаламгерлер бұл тақырыпқа ешқандай қысымсыз
емен-еркін барды деп айтуымызға болады. Бұған соңғы кезде көптеп жазылған
жазушылардың шығармалары дәлел бола алады.
(Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, А.Алтай, Т.Нұрмағанбетов, Т.Ахметжан, С.Досанов,
Т.Әбдік, М.Айымбетов, Д.Әшімханов, Ө.Қырғызбайұлы, Т.Тілеуханов, Б.Сарыбай
т.б.)
1.2 Өнер тақырыбын суреттеу мен миф, хикая, аңыздың қызметі
Өнерпаз тақырыбын суреттеу Ж.Аймауытовтың Әнші әңгімесінен басталып,
Ғ.Мүсіреповтің Атақты әнші Майра, Т.Ахтановтың Алғашқы ән,
Ә.Кекілбаевтың Күй, С.Жүнісовтің Ақан сері А.Сүлейменовтің Адасқақ,
Т.Әлімқұлов Телқоңыр Д.Исабековтын.т.б.қаламгерлердің туындыларында
жалғасын тапты. Қазақ прозасындағы күй өнері, күйші тағдыры жайлы жазылған
шығармалардің бірі – Ә.Кекілбаев Күй атты повесінде ежелгі аңыз-әңгімені,
өткен күннің елесін ой елегінен өткізіп, бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерін қозғайды. Жазушы ескі аңызды қайта жаңғыртып, қайта баяндап
қана қоймайды, оған философиялық, психологиялық реңк үстемелей отырып
аңыздың әлеуметтік сипатын, ашады. Бітімге келмей, тек қана жауласумен
болған, өзара сыйыса алмай, ұғыса алмай өткен екі бауырлас жұрт талай
тауқыметті бастан кешіріпті, бірін-бірі кешіре алмапты. Автор талай
замандар бойы қазақ даласы мен түркімен құмдарындағы зорлық-зомбылықтың
неше алуан түрі: алып кету, шауып кету, жер дауы, жесір дауы, жазаның ең
ауыр сұмдық түрі – мәңгүрт жасау сияқты аңыздық желілерді шебер қолдана
білген. Шығармада түркімен батыры – Жөнейіт қолға түскен тұтқын жас-
өспірімдерді мәңгүртке айналдырып, жаулықтың, дұшпандықтың ең ауыр да
сорақы үлгісін көрсетеді. Бағзы заманнан адам баласына неше түрлі қиянат
зұлымдық-әрекеттер жасаудың ішіндегі ең сұмдығы, ең шектен шыққаны адамды
қинап, мәңгүрт жасау болып табылады. Мәңгүрттіктің қасында басқа зұлымдық,
жауыздық дегеніңіз түк емес. Бұл қорлау – мәңгүрт жасап, жеңген жауының
тұқымын құрту, болашақтың тамырына балта шабу мақсатында жасалған мәңгілік
азап. Автор повестің сюжет желісіне мәңгүрттік туралы аңызды орынды енгізе
білген. Бір-біріне жасаған қорлықтарының салдарынан ішке түскен
пендешіліктің жегі құртынан бабалар үні, қасиетті домбыра сарыны арқылы ой
салу арқылы айықтыруға ұмтылады. Жауласқан елдер тарихында мәңгүрттік және
мәңгүрт жасау ежелден бар екендігі белгілі. Бұл жайлы кейбір мәліметтер
ауыз әдебиеті нұсқаларында кездеседі. Мысалы, қырғыздың әйгілі Манас
жырында да жас балаларды алып қашып кетіп, олардың басына шіре байлайтыны
жайлы айтылады. Кепеш кигізу, шіре байлау дегенді мәңгүрттікпен
байланыстыруға болады. Төл әдебиетімізге, жалпы өз кезеңінде, одақтық
әдебиетке мәңгүрт ұғымын алғаш алып келген қаламгер – Әбіш Кекілбаев.
Автордың айтпағы – әр заманның, әр қоғамның өз мәңгүрті болады деген ой.
Патша үкіметі тұсындағы, бертін келе кеңес үкіметі тұсындағы күшпен
енгізілген отаршылықтың таз кепеші мәңгүрт ұрпақты дүниеге әкелді. Бүгінгі
күні ешкімнің зорлық-қорлығынсыз-ақ туған тілімізден, дінімізден айырылған,
тегін білмейтін шала қазақ дейтін рухани мәңгүрт ұрпақ өмір сүруде.
Автор танымы рухани мәңгүрттік – мәңгүрттіктің ішіндегі аса қауіптісі деген
байламға саяды. Екі елді татуластырып табыстырған да, бітістірген де –
өнердің құдіреті. Ол күйдің астарында рухани таным, ұлттық болмыс, салт-
сана, фольклорлық сана, бүкіл қазақ елінің рухани-мәдени-пәлсапалық
байлығының негізі, түп-тамыры жатыр.
Өтеш Қырғызбаевтың Сүгір атты шығармасы шертпе күйдің теңдесі жоқ
шебері – Сүгір Әліұлының тарихи бейнесін сомдауға арналған. Өзінің
көркемдік болмысымен бөлектенетін бұл туындыда қазақ халқының күйшілік
өнерге деген ықыласы, бұрынғы өткен күйшілер жайлы аңыздық-әпсаналық
материалдар үйлесім тапқан. Жазушы талданып отырған туындысында күй
аңыздарын шеберлікпен шығарма өзегіне жымдастыра білген. Шығармадағы
жазушының Сүгірдің аяқтанар сәтін бейнелейтін тұста да халықтық дәстүр
орны, ата-ана ризашылығы, жазмыш ұйғарымына бағыну секілді халықтық ұғымдар
көркемдік мән иеленген. Бас екеу болмай, мал екеу болмайды, – дейтін
халықтық қағидаға сәйкес күйші шаңырағына шаттық әкелген жар, перзент
ұғымдары негізгі кейіпкер тұлғасын кемелдендіре түскен.
Бесік жанындағы күйші әкенің шығармашылық толғаныс үстіндегі жан
толқынысы бейнелейді. Шығармада өнерпаз әкенің перзентіне деген әкелік
махаббат сезімін паш ету үшін дәстүрлі бесік жыры күймен алмастырылады.
Қазақы тұрмыс-тіршілік тынысы танылып, қараша үй, бесік, әке ұғымдары
астасып жатады да, шығарманың ұлттық бояуы қалыңдай түседі. Жазушының
шеберлік қыры күйшінің шабыт шақырып шамырқану сәтіндегі жан толғаныстарын
күйші сәбиінің жан-күйімен астастыра алуында жатыр.
Қонақ күту үстіндегі көңілді ахуал, адамдардың өзара ұғысуы мен жылылық
сезімдерін танытатын юморлық, қалжың әңгімелер шығарма өзегіне шебер
қиюластырылып отырады. Әсіресе Сүгірдің ұлы күйші Ықыластан күй үйренер
тұсы аса көркем суреттелген. Мұндағы жазушының төгілген тілі арқылы
күйшілердің шабыт үстіндегі жан қалтарысын мүлт жібермей қадағалап, қаз
қалпында жеткізу киелі Қобыз бен домбыраның қасиетіне көңіл аударту арқылы
шеберлікпен жүзеге асырылған.
Авторлық таным музыкалық аспаптың адам, ағаш, аң-құс жанымен
байланыстылығы, солардың жаны арқылы жасалғандығы туралы көне түсініктерге
негізделген [17, 28 ].
Қазақ үшін киелі саналатын қос аспап – қобыз бен домбыраның үні,
қобызшы мен күйшінің шалқар шабыт үстіндегі жан тебіреністері ерекше бір
толғаныспен бейнеленген. Қобыз үнінің күйші жүрегін елтіп, ой-санасын
баураған сәтін суреттейтін тұстарда артық ой, сөз, сөйлемсіз дәлдік пен
ықшамдылық танылып, көркем бояу мен суретті тіл кестесі қолданылған.
Т.Әлімқұлов шығармашылығын терең қарастырған Қ.Әбдезұлы Бір ғана өнер
туындысын жасаушы өнерпаз бейнесі, өнерпаздың өнер туындысын орындаушы
ретіндегі тұлғасы, өнерпаздың орындауындағы өнер туындысын қабылдауы –
бұлардың әрқайсысының өз табиғи даралығын көрсету, тек өзіне ғана тән
психологиялық, азаматтық, адамгершілік қабілетін таныту жазушыдан терең
танымды, эстетикалық биік талғамды, жазушылық шеберлікті талап ететіні
анық [18, 85 ] – деп ой қорытады. Шығармадағы Ықылас күйшінің аруағын
қастерлеп, ақыретке жөнелту парызын адал атқарған перзенті – Түсіпбектің
ісін сипаттайтын авторлық баяндау да фольклорлық заңдылықтар аясында
өрбіген. Белгілі жазушы Т.Әсемқұловтың Талтүс романының Тәттімбет күйші
тағдырына қатысты тұстарында өнерпаз жанның мәрттігі мен адамгершілік бет-
бейнесі жарқырай ашылған. Күйшінің жоқ-жітікке шарапаты мен сұңқарлар
іспетті жемтігін шашып жейтін қасиетін көрсету – өте ұтымды көркемдік
деталь. Өзінің маңындағы малдылардың малын малсыздарға үлестіруі, ит
жүгіртіп, құс салып саяткерлік құруы, онан түскен табысты елге таратуы
Тәттімбет болмысының қайталанбас даралығын сипаттайтын қасиеттер ретінде
суреттелген. Күйші дүниетанымында аң мен адамның, тұтас табиғаттың теңдігі
сақталатын мифтік түсінік астасып жатады. Жазушы Тәтімбетті жоқтаған елдің
қайғы-қасіретін бейнелеу арқылы күйшінің қоғамдағы орнын суреткерлікпен
бедерлеген. Сондай-ақ күйдің шығу тарихын баяндау барысында суырдың
қарғысынан адамның өлімге ұшырау оқиғасын бейнелеу арқылы, тыңдаушының
жадындағы архетиптік сана жаңғырады. Бұл М.Элиаденің: Только сакральное
существует абсолютно, действует эффективно, творит и преодолевает
существование вещей, – деген түйіндерімен астасып жатыр [19,118 ]. Бұдан
шығатын қорытынды әңгімедегі суырдың адам типтес тіршілік кешуі жайлы
ұғымдарда ең көне заманғы сенім ізі бар. Жазушы осыны ұтымды пайдаланған.
Жазушы Е.Аманшаев та – күй өнері тақырыбына қалам тартып, өзіндік
өрнегін қалыптастыра алған сөз зергері. Оның Шертолғау атты туындысы
Ә.Кекілбай, Т.Әлімқұлов туындыларымен үндес жатыр. Онда күйші өнерінің
құпия сырларына бойлап тереңдеумен бірге автор күйдің мазмұнын, оны
орындаушының құдіретін шын суреткерге ғана тән нәзік сезімталдықпен нұрлы
шұғылаға бөлеп, келісті суреттейді. Алайда, ат үстінде күн кешкен көшпелі
өмірдің өз заңына сәйкес, ер-азаматтардың жоқтығын пайдаланып жымысқылана
кірген жау істері де оқиға өріліміне сай бейнеленген. Сонау бір жаугершілік
заманда барымта сойылы ру мен ру, ауыл мен ауыл арасында ғана ойнаған жоқ,
ел мен елдің, туыстас, тамырлас, тағдыры бір, мұңы бір, қонысы кемерлес ұлт
пен ұлттың арасында да талай дау – шырғалаңның түрткісі болған. Осындай
барымта оқиғасын жазушы күй өнерімен шендестіре алып суреттейді. Күй –
тарих, ерлік, елдік тарихы, жанның рахаты. Ал-барымта – атыс-шабыс, зорлық-
зомбылық адам өлімі. Бірақ, бұл да қазақ тұрмысына тән болған. Жазушы осыны
көрсетеді.
Фольклорлық санамызға берік орын тепкен, қазіргі прозада ұлттық
негізбен байланыстырылатын рухани байлығымыздың бір қайнар көзі мифтер
болып табылады. Қазіргі қазақ прозасындағы миф – бұл өте таңғажайып сан
қырлы құбылыс. Миф әртүрлі көркем бағыттар мен жанрларда орнығып қана
қоймай, көркем мәтіннің барлық деңгейіне енді. Әсіресе оның реминсценция
түрінде көрінуі өте айқын. Реминисценция ұғымының қазақша баламасы көркем
шығармада басқа біреу шығармашылығының әсерінен байқалуы, соның жаңғыруы
немесе басқа бір шығарманы еске түсіруіне алып келетін бір сипаты, әдетте
бұл автордың бөгде образ, мотив, стилистикалық тәсілді
интонациялық–ритмикалық жүрісті ерікті немесе еріктен тыс алып
пайдаланылуының нәтижесі. М.Ысқақбаевтың Ұят туралы аңыз атты повесінде
сонау бағзы замандардан да әрідегі біздің бабаларымыз тәу еткен Тәңірі
туралы әңгімеленеді.
Ғалым С.А.Қасқабасов Қазақтың көне мифінде болуға тиісті ілкі ата –
демиург бейнесі Тәңір образымен алмастырылған. Ал, Тәңір аспанның әміршісі
саналған. Яғни Тәңір – ең жоғарғы Құдай, ол – аспан мен жердегі тылсым мен
тіршіліктің иесі, – деген [20, 96 ]. М.Ысқақбаевтың Ұят туралы аңыз
повесін фольклорлық таным пайымы сарынында жазылған жасампаздық мифке
жатқызуға болады.Бұл мифтік повесте Тәңірі екі періштесін кезек тыңдап,
ғаламда болып жатқан өзгерістерді солардың шар айналарынан қарап біліп
отырады. Анда-санда жерге қарап, әуелде адамзат атаулы Адам ата мен Хауа
ананы пейіштен қуғанда екеу-ақ еді, қазір ұзын саны бірер мың болыпты деп
ой түйеді. Жазушы А.Мекебаевтың Жезтырнақ повесі түрленіп, өзгеріп,
жаңарып келген реминисценциялық үлгідегі жезтырнақ және авторлық танымға
қызмет атқарып тұр. Жазушының жезтырнағы бір үйдің шаңырағын ортасына
түсіріп, өш алу құралына айналған. Қазақы танымдағы зәрені алатын жезтырнақ
образы қолдан жасалып, Тұрманқожа жезтырнақ кейпіне еніп, мола басында
Құран оқып отырған Жұмағұлды жезтырнақ болып қорқытып, ақыры өлтіріп
тынады. Автордың айтпағы – жезтырнақ деген суық сөздің өзі бір отбасына
қаншама қайғы, мұң, зар әкелгендігі.
Д.Досжановтың Тілегімді бере гөр атты повесінде Шалқардың шалғай
түкпірінде жас журналист жігіт Дана сол маңнан мемлекеттік қорық аштырмақ
болады. Жергілікті Охотсоюздың қорықшысы, өкіметтің байлығына қолын
салып, тегін ішіп-жеп отырған араны ашылған Молдаберді зиянкестік әрекет
жасап, жас жігітті ай далада соққыға жығып тастап кетеді. Біраз жыл өткен
соң Молдаберді ұшты-күйлі жоғалып кетеді. Бұл повесте автор аш бөрідей
деп қазақ айтпақшы өмірінде тою дегенді білмей, өмірі ашкөзденіп, аш
қасқырдай жалаңдап өткен Молдабердінің образын символмен ұтымды берген.
Автор неліктен кейіпкерін қасқырға айналдырды? Бұл ретте ел арасында
тараған танымал аңыз желісімен келетін болсақ, халық қарғысына ұшыраған
Қарынбай сараңның суырға айналуын тілге тиек ете кетуге болады.
Молдабергеннің қасқырға айналуы оның аш көзділігінің салдары болса керек.
Д.Досжановтың тағы бір Қызылқұмның желі не деп жырлайды атты әңгімесінде
түйеден өзге уайымы жоқ қария алдындағы малды совхоз басшысы басқа кісіге
алып бермекші болғанда, шарт ашуланып, түйесіне мінеді де, құмға сіңіп,
ұшты-күйлі жоғалып кетеді. Автор бұл жерде кейіпкерін неліктен түйеге
айналдырып отыр? Көзін ашқалы көргені түйе, бар ынта пейілі өзінің
алдындағы аз ғана түйесінің қамы болған, адамдардан гөрі түйемен тіл табысу
оңайырақ тиетін Мүсіркеп шалды түйе малынан басқа малға айналдырудың жөні
жоқ сияқты.Көркем шығармалардағы фольклорлық жанрлардың шығармашылықпен
пайдаланылу үлгісі Т.Ахтановтың Алыстан жеткен сарын әңгімесінің тұтас
желісіне арқау болған фольклорлық аңыздан байқалады. Жазушы фольклорлық
әңгіме жанрына тән шарттылықтар мен әңгімешілдік қабілеттің қыр-сырын тани
білгендігін көрсеткен. Бұл әңгімеде фольклорлық ұғымдар мен түсініктер
авторлық айналымға түскен. Т.Ахтановтың талданып отырған туындысындағы
әрбір оқиға нақтылы өмір шындығы іспетті баяндалады. Хан уәзірінің баласы
мен елден ерек батыр тұлғаларының арасындағы сұлу қыз үшін тартыс – талай
фольклорлық әңгіме-аңыздың сюжеттік негізі. Намыс алаңында айқасқан екі
жігіттің сынға түскен ерлігі мен ездігінің, ақылы мен парасатының қозғаушы
күші – Айбарша сұлу. Фольклорлық образдарды сомдаудың поэтикасына сәйкес
Айбаршаның азғындық пейілі мен тұрақсыз көңілін шегіне жеткізе көрсету үшін
автор жазба әдебиетке суреткерлікпен келеді. Тән сұлулығы мен әке байлығына
және мансабына мастанған Айбаршаның адамдық болмысынан гөрі қанағатсыздық
пен нәпсіқұмарлық ісі кең суреттелген. Ол ер-азаматқа ғана емес, туған жер
мен ел-жұртына да қайырымсыз мінез иесі ретінде бейнеленген. Фольклордың
басқа жанрларына қарағанда, ауызекі әңгіме қандай да бір оқиғаға негізделіп
туындайды. Болған оқиғаны бейнелеп шығады. Жазушы фольклорлық жанрдың осы
ерекшелігін сақтай білген. Аярлық пен қулықтың құрбаны болған жігіттің
батырға тән аңғалдығымен қоса аңғырттығы эпостық жырлардағы батыр
тұлғаларын еске түсіреді. Батырлық пен ерлік мінездермен жарыса
өлермендікпен жасалған зұлымдық та шығарма соңына дейін сақталған. Қаламгер
талантының бөлекше бітімі осы жазаға ұрындыру үшін кейіпкер мінезін қилы
оқиғамен, шешуші іс-әрекеттермен сабақтастыра бейнелеудің амал-тәсілдерінде
жатыр. Әңгіменің Алыстан жеткен сарын аталуының да мағынасы терең. Сол
сарынның бүгінгі жас ұрпақ, жалпы адам баласы үшін де айтар ұлағаты мен
тағылымы айқын. Ол – әділет үшін өмір сүру идеясы.Перзенттің ата-анаға,
туған отаны мен еліне озбырлығы неге жеткізеді, сатқындық, аярлық түбі
қайда апарады дейтін мәңгілік сауалдарға жауап беруде автор өзіндік шешім
тапқан. Бұдан шығатын қорытынды шеберлікпен пайдалана білгенде аңыз,
әңгімелер қашан да өміршең ой идеялар берудің құралы бола бермек.
Белгілі жазушы А.Алтай өзінің Алтай балладасы атты шығармасының
жанрына қатысты роман-миф терминін қолдануы тегін емес, өйткені онда қазақ
халқының тотемдік, шамандық мифтері пайдаланылған, көне түріктердің, оның
ішінде қазақтардың, үш сатылы әлем туралы наным-сенімдері кеңінен көрініс
берген. Аю мен адамның арасындағы жақындық туралы халық шығарған, бізге
ертегі немесе аңыз пішінінде жеткен және оның тотемдік миф болып
табылатынын анық аңғартады. Аюдың дене-тұрқында және күн көру тәсілдерінде
де, тұрмысында да адамға ұқсас жайттар көп екенін қарастырылып отырған
туындымен танысу барысында айқын сезінеміз. Жазушының бұл туындысында
ерекше көңіл бөлген мәселесі – Алтай өлкесінде бұрын болған қызыл
қасқырлардың тағдыры. Қызыл қасқырлардың жер бетінен жоғалғаны да Ұлардың
жанын жегідей жейтіні аңшы жігіттің: Кешегі Марқакөлді мекен еткен қызыл
қасқырлар секілді бұл ...Тұқым қалмаған, – [21, 142 ] деген ішкі монолог
түріндегі естелігі арқылы аңғарылады. Қызыл қасқырлардың қайта оралуын
Алтай балладасының бас кейіпкері де аңсайтыны сол туындыдағы Ұлардың
көрген түстерінің бірінен байқалады. А.Алтайдың бұл туындысында қызыл
қасқырлар мәселесін көтеруінің символдық мәні бар, себебі, роман-миф жарық
көрген кезде түркі халықтарының басым көпшілігі егемендік алып, түркілік
идеялар осы заманның ең өзекті мәселесі ретінде көтеріле бастағаны белгілі.
Құрып кеткен қызыл қасқырлардың бір туындының бас кейіпкерінің түсінде,
екінші бір туындының бас кейіпкерінің өңінде көрініп барып, көзден ғайып
болуын бейнелеу арқылы автор түркі халықтарының ежелгі біртұтастығын
қалпына келтіруге кедергі келтіріп тұрған шешуін таппаған мәселелердің
молдығын мегзеп тұрғандай.
Жазушы Б.Сарыбайдың Ертегі әңгімесінің фольклорлық сипаты
композициялық құрылым мен жалпы стиліне ғана емес, негізгі кейіпкердің іс-
әрекеті мен ой-санасына толық сіңірілген. Халықтық тәрбие құндағында өскен
бала санасының нені көксейтінін автор жеріне жеткізе суреттейді. Әңгіме
кейіпкері – Адалбектің адал жолдан айнуына себеп болған түрткі де
фольклорлық ұғымдармен байланысты. Ол себеп - арғымақ атын сұрау үшін
өтірік айтуға мәжбүрлілік. Өйткені ол ойына алған батырлық, жігіттік
ерлігін ұнатқан қызы алдында дәлелдеу эпостық жырлар мен ертегілеріміздегі
батырлық сынақ алдындағы тұлпар жарату мотивін еске түсіреді. Әңгіме
түйінінде автор кейіпкерін өз тәлім-тәрбиесінің бесігіне қайта оралтады.
Атасы үйреткен өмірлік қағидалардан ауытқудың жақсылыққа апармайтынына көз
жеткізген бала көңілінде еріксіз айтылған бұл өтірік өмір бойы сақталып
қалады. Сондай-ақ, А.Сейдімбек Аңшы өтірік айтпайды атты әңгімесінде
әңгіме ішіндегі әңгіме арқылы аңшылық өмірдің қызық жағы ұтылу, ұту, ерлік
пен естілікті, қару сайысы мен қабілет сайысының тартысы болып табылатынын
аңғартады. Әңгімедегі Жәкен қарттың жүйрік тазыларының түлкі аулаудағы
қимыл-әрекеті арқылы жазушы ит жүгірту кәсібін бүге-шүгесіне дейін
көрсетуге ұмтылған. Мұндағы түлкінің айлакерлігі, оның тіпті бірнеше рет
тазыларға ізін көрсетпей кетуі қызғылықты әңгімеленеді.
2. Қазіргі қазақ прозасындағы ұлттық танымның сипаттары
2.1 Халықтық дүниетанымның тағылымдық-тәрбиелік мәнін ашудағы фольклорлық
сарындар
Мысалы, көне анимистік, тотемдік ұғымдар аталар аруағына табыну,
киелеу, дүниеден көшкен жанның аруағын еске алып, қабірін қастерлеу дәстүрі
қазақта күні бүгінге дейін жалғасып келеді.
Осындай киелі ой-түсінікті жазушы Әбділдәбек Салықбай Құлпытастың
киесі атты әңгімесіне арқау еткен. Аталар аруағын қастерлеген халық
марқұмның жерленген орнын да ерекше қадірлеген. Ата-баба қорымы – ата-баба
сүйегі жатқан жер олардың мәңгілік мекен тұрағы ретінде жан-жақты
қамқорлықпен күтілген. Қабірді бүлдіру ата-баба намысын қорлау, таптау боп
есептеліп, қорлықтың ең үлкені саналған.
Әңгімедегі психологизм сипатын тереңдетіп, кейіпкердің іс-әрекетіне
түрткі болған жайларды суреттеуде автор екі түрлі дүниетанымның ара жігін
байқатады. Ол үшін ішкі монологты көркемдік тәсіл ретінде алады.
Осыны да жер деп отыр-ау сорлы қазақтар, – деп, аяқ астына ызалана
шырт түкірді Матвей, – қаңыраған қу далаға несіне қызығады екен?....
Жазушы ішкі монолог арқылы Матвейдің жан түкпіріндегі бүркемелі сырын ашып
қояды. Жері мен елін пайдаланса да, халқына деген сүйіспеншілігі оянбаған,
жат жұрттық келімсектердің типтік бейнесі осы образға сыйдырылған. Оның
түсінігіндегі сорлы қазақ, қу дала ұғымдары – қазақ үшін қайталанбас
қасиеттерге ие қымбат ұғымдар. Қасық қаны қалғанша бір сүйем жер үшін
күрескен қазақтың ата-баба ерлігін сезіну түгілі, жай түсіне білу – Матвей
сияқтыларға жат сезім. Себебі, ол – басқа болмыс пен дүниетаным
көзқарастың өкілі.
Адам баласының түрлі сыртқы факторлар арқылы үзілген генетикалық
негізі түптің түбінде бір зауал әкеледі, – дейтін ойды ұстанады автор.
Қимыл-харекет үстіндегі Матвейдің санасын сансыратқан өз ата-бабасы жайлы
пайымдауы әңгімедегі авторлық шешім. Бұл көп айтылып жүрген мәңгүрттену,
ұлттық құндылықтан ажырау ұғымдарымен өзектесіп жатыр. Шағын әңгіме
кейіпкерінің өзге ұлт салт-дәстүріне еніп, өзінің ата-тегін ұмытуын,
әкесінің көзін көрген Иван Харитоновичтің әке аманатын жеткізетін тұстағы
диалогын жазушы ұтымды қолданған. Осы диалог арқылы әңгіме арқауының түпкі
түйіні тарқатылады. Ол – тексіздік, мәңгүрттік, өз қағынан жерініп, өзгеге
бас ұрып, өз жұртын жатырқау проблемасы.
Әңгімедегі Матвей әрекетінің үстінен шыққан бақташы қазақ бейнесі бір
ғана мезеттік емес, жалпы халықтық құндылықтың қорғаушысы ретіндегі
қасиетке ие. Тілін білмеген жатжұрттыққа ұқтыра алмай безек қаққан
қарапайым қазақтың құлпытасқа деген құрметін көрсететін эпизод та – әңгіме
сюжетіне тән шеберліктің бір қыры. Осындағы құлпытас қойылған марқұм атының
Шоқан болуының да терең символикалық мәні бар деуге болады. Қазақ үшін
аяулы есімді автор мақсатты түрде алып, ұзақ уақыт бойына ұлттық тұлғалар
мен құндылықтарға зұлмат әкелген отаршылдық пиғылдың бір деталін сәтті
бейнелеген. Бұл ойымызды Матвейдің ойы, арман-мақсаты тереңдете дәлелдей
түседі. Ұлттық кәсіптің көмескіленіп, өзгенің кәсібіне тәуелді болуы –
қазақ халқының бодандыққа түсуінің басты себептерінің бірі. Бүкіл қазақ
жұртын тіршілік көзі нан арқылы қол астында ұстағысы келген Матвей
секілділер қазақ тарихында мың-мыңдап саналады. Қаламгер қол диірмен салу
үшін қазақтың киелі жеріндегі құлпытасын бүлдіріп, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz