Сөздер мен сөйлемдер құрылысы – адамның дүниетану жетістігі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.1. Тіл біліміндегі танымдық бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қазақ тілтаным ғылымының даму парадигмасы
1.2.1. Қазақ тілтану парадигмасында адамның дүниетанымы жөніндегі ой.пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.2.2. Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасында сөздер мен сөйлемдер құрылысының қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.2.3 Тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы сөздер мен сөйлемдер құрылысының адамның дүниетанымына ықпал етуі жайлы ... ... ... ..25
1.2.4. Тілтанымдық этюдтер парадигмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
1.2.5. Қазіргі когнитивтік парадигмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1. Когнитивизм ұғымы, сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2. Ой мен тіл тұтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.. Ой жетістігінің биік үлгісі . халық даналығы ... ... ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1. Тіл біліміндегі танымдық бағыт ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2. Қазақ тілтаным ғылымының даму парадигмасы
1.2.1. Қазақ тілтану парадигмасында адамның дүниетанымы жөніндегі ой.пікірлер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.2.2. Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасында сөздер мен сөйлемдер құрылысының қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
1.2.3 Тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы сөздер мен сөйлемдер құрылысының адамның дүниетанымына ықпал етуі жайлы ... ... ... ..25
1.2.4. Тілтанымдық этюдтер парадигмасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
1.2.5. Қазіргі когнитивтік парадигмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2.1. Когнитивизм ұғымы, сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2. Ой мен тіл тұтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.. Ой жетістігінің биік үлгісі . халық даналығы ... ... ... ... ... ... ... ...46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай сараланған, жалпы тіл білімінде үлкен талас пен талқы тудырып жүрген салалардың бірі – когнитивтік лингвистика.
Қазақ тіл білімінің сан салалы теориялық ұстанымдары бүгінгі күні тілдік зерттеулердің бағыт-бағдарын анықтауға, маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі өзіндік белгілерін сұрыптау, өзге ізденістер қатарында алар орнын нақтылау қажеттігі ғалымдардың алдына тың әрі көкейтесті проблемалар қойып отыр. Тілді диалектика-динамикалық құбылыс ретінде қарастыру, оның қоршаған әлеммен де, адамдық факторлармен де сабақтастығын зерделеу қазіргі қазақ лингвистикасының ұлттық сипатымен қатар, әлемдік лингвистика деңгейіне көтерілер биігін де айқындауға септігін тигізіп келеді. Осыған орай, қазақ тіл білімінің концептуалдық қоры мен әдіснамалық негізі де құнды зерттеулердің дүниеге келуін қамтамасыз етер алғышарттар қатарын құрауда. Қазақ топырағында қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан тілтаным теориясының ғылыми негізде дәйектелуі де сол үзілмес байланыстың белгісі болып табылады. Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл-әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына назар аударуын, олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де заңды сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу – барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан талдауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, құрылымдық принциптер пәлсапалық, логикалық және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісі кеңейте түспек. Бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық бағытын зерделеу, оның себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен ұғымдық бірліктерін жүйелеу әрі когнитивтік парадигма негіздерін анықтау өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп келеді. Қазақ лингвистикасының тарихын тілтаным теориясының қалыптасуымен байланыстыру, соның негізінде жекеленген тұлғалардың тілтанымдық тұжырымдарымен танысу, сол арқылы қазақ халқының төл қазынасын құрайтын құндылықтарына зер салу, оларды зерттеу нысанына қарай арнайы бағыттарға топтап қарастыру – барлығы дерлік қазақ тіл біліміндегі когнитивтік ұстанымдардың бастамасын зерделеуге, олардың негізін әлемдік қордың бір бөлшегі есебінде бағалауға көмектеседі, яғни қазақ тіл білімінің тарихи негізінен бастау алатын тілтаным теориясы уақыт сұранысынан туындай келіп, қазіргі жалпы лингвистиканың көкейтесті мәселесіне айналғаны көпшілікке мәлім.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де, жол бастар соқпағы да айрықша. Оны ұсынылып отырылған тілтанымдық тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды принциптер, топталып берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы, сөзсіз, дәйектей түседі.
Бүгінгі таңда когнитивті лингвистиканың теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалуда. Жұмыс барысында тіл ғылымының іргелі зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтарының көрсеткіші ретінде қазақтың А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, А.Әділова т.б. сынды ғалымдарының, шетелдік ғалымдардан В.А.Маслова, Ю.Н.Караулов, И.Гальперин т.б. сынды ғалымдар еңбектері басшылыққа алынды. Сонымен қатар, қазақ топырағындағы когнитивті лингистиканың тіл біліміндегі орнын, мән-маңызын ашуда, зерттеп-зерделеп, жүйелеуде Э.Д.Сүлейменова, Н.Ж.Шаймерденова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, Қ.Жаманбаева, Г.Смағұлова, Б.Хасанов, Б.Қасым, А.Ислам еңбектерінің маңызы зор екені баса айтылды.
Қазақ тіл білімінің сан салалы теориялық ұстанымдары бүгінгі күні тілдік зерттеулердің бағыт-бағдарын анықтауға, маңызды тұжырымдар жасауға мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі өзіндік белгілерін сұрыптау, өзге ізденістер қатарында алар орнын нақтылау қажеттігі ғалымдардың алдына тың әрі көкейтесті проблемалар қойып отыр. Тілді диалектика-динамикалық құбылыс ретінде қарастыру, оның қоршаған әлеммен де, адамдық факторлармен де сабақтастығын зерделеу қазіргі қазақ лингвистикасының ұлттық сипатымен қатар, әлемдік лингвистика деңгейіне көтерілер биігін де айқындауға септігін тигізіп келеді. Осыған орай, қазақ тіл білімінің концептуалдық қоры мен әдіснамалық негізі де құнды зерттеулердің дүниеге келуін қамтамасыз етер алғышарттар қатарын құрауда. Қазақ топырағында қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан тілтаным теориясының ғылыми негізде дәйектелуі де сол үзілмес байланыстың белгісі болып табылады. Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл-әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына назар аударуын, олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де заңды сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу – барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан талдауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, құрылымдық принциптер пәлсапалық, логикалық және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісі кеңейте түспек. Бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық бағытын зерделеу, оның себеп-салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен ұғымдық бірліктерін жүйелеу әрі когнитивтік парадигма негіздерін анықтау өзекті тілдік мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп келеді. Қазақ лингвистикасының тарихын тілтаным теориясының қалыптасуымен байланыстыру, соның негізінде жекеленген тұлғалардың тілтанымдық тұжырымдарымен танысу, сол арқылы қазақ халқының төл қазынасын құрайтын құндылықтарына зер салу, оларды зерттеу нысанына қарай арнайы бағыттарға топтап қарастыру – барлығы дерлік қазақ тіл біліміндегі когнитивтік ұстанымдардың бастамасын зерделеуге, олардың негізін әлемдік қордың бір бөлшегі есебінде бағалауға көмектеседі, яғни қазақ тіл білімінің тарихи негізінен бастау алатын тілтаным теориясы уақыт сұранысынан туындай келіп, қазіргі жалпы лингвистиканың көкейтесті мәселесіне айналғаны көпшілікке мәлім.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де, жол бастар соқпағы да айрықша. Оны ұсынылып отырылған тілтанымдық тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды принциптер, топталып берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы, сөзсіз, дәйектей түседі.
Бүгінгі таңда когнитивті лингвистиканың теориялық негізі, практикалық маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалуда. Жұмыс барысында тіл ғылымының іргелі зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтарының көрсеткіші ретінде қазақтың А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев, Е.Жанпейісов, Н.Уәли, А.Әділова т.б. сынды ғалымдарының, шетелдік ғалымдардан В.А.Маслова, Ю.Н.Караулов, И.Гальперин т.б. сынды ғалымдар еңбектері басшылыққа алынды. Сонымен қатар, қазақ топырағындағы когнитивті лингистиканың тіл біліміндегі орнын, мән-маңызын ашуда, зерттеп-зерделеп, жүйелеуде Э.Д.Сүлейменова, Н.Ж.Шаймерденова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева, Қ.Жаманбаева, Г.Смағұлова, Б.Хасанов, Б.Қасым, А.Ислам еңбектерінің маңызы зор екені баса айтылды.
1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері.-Алматы, «Санат», 1993- 495 б.
2. Сыздықова Р. Сөз сазы..-Алматы: Ғылым,1983-76 б.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы. «Ғылым», 1999- 581 б.
4. Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Оқу құралы. 2 том-Алматы: «Алаш», 2005.-336 б.
5. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері.-Алматы: Ана тілі, 1998.-304-305 б.
6. Оразалиева Э. Танымдық қазақ тілі.-Алматы, 2005,173 б.
7. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.Минск,2005, 254 б.
8. Сүлейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике.-Алматы: Мектеп, 1998.-152 б.
9. Оразалиева Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы.-Алматы, 2007, 311б.
10. Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана.-Алматы,1998.
11. Тайжанов А.Т. Құдайберген Жұбанов және мәдени мұра. //Жұбанов тағылымы. VI Ғалықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.-Ақтөбе, 2005.-530 б-71-83 бб.
12. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері.-Алматы, 2002, 368 б.
13. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.-Алматы, 1992, 448 б.
14. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы «Ана тілі», 1998,303 б.
15. Омарбекұлы С. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері.Алматы «Арыс»,-2007,308 б.
16. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Павлодар,2010, 132 б.
17. Сейілхан А.Қ.Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингво-мәдениеттанымдық мәні.//Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми нәтижесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты.-Алматы, 2001 -28 б.
18. Жапақов С. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. // Филолия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты.-Алматы, 2003. -28 б.
19. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теория және әдістемесі.-Алматы,2000,208 б.
20. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. –Алматы: «Мектеп», 1988.-135 б
21. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама) // Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.- Алматы, 2004. -54 б.
22. Түсіпбекова Ғ.А. Тілдің танымдық қызметі /Қазақ газеттері.31-Қаңтар, 2011
23. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –309 б.
24. Дүйсебаева М. Қазақ әдеби тілінің кейбір мәселелері. Алматы, 1973
25. Сауранбаев Н. Қазақ фонетикасы бойыпша этюдтер. Алматы, 1988
26. Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. Алматы, 1975, 95 б.
27. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1996.
28. Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы). – Москва, 1977.
29. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы : Print-S, 2005. – 147 б.
30. Хасенов Әмеди. Тіл білімі. – Алматы: Санат.1996.
31. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы : Қазақ университеті, 2005. – 258 б.
32. Кубрякова Е.С. Язык и знание. М., 2002.
33. Балақаев М. Қазақ тіл білімінің мәселелері, А., 2008.
34. Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1991.
35. М.Балақаев. Қазақ тіл мәдениетінің мәселелері. Алматы, 1965.
36. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1966, 1974, 2005.
2. Сыздықова Р. Сөз сазы..-Алматы: Ғылым,1983-76 б.
3. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. –Алматы. «Ғылым», 1999- 581 б.
4. Кемеңгерұлы Қ. Үш томдық шығармалар жинағы. Оқу құралы. 2 том-Алматы: «Алаш», 2005.-336 б.
5. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері.-Алматы: Ана тілі, 1998.-304-305 б.
6. Оразалиева Э. Танымдық қазақ тілі.-Алматы, 2005,173 б.
7. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: Учебное пособие.Минск,2005, 254 б.
8. Сүлейменова Э.Д. Понятие смысла в современной лингвистике.-Алматы: Мектеп, 1998.-152 б.
9. Оразалиева Э.Н. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы мен дамуы.-Алматы, 2007, 311б.
10. Жаманбаева Қ. Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана.-Алматы,1998.
11. Тайжанов А.Т. Құдайберген Жұбанов және мәдени мұра. //Жұбанов тағылымы. VI Ғалықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.-Ақтөбе, 2005.-530 б-71-83 бб.
12. Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері.-Алматы, 2002, 368 б.
13. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы.-Алматы, 1992, 448 б.
14. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы «Ана тілі», 1998,303 б.
15. Омарбекұлы С. Қазақ тіл білімінің өзекті мәселелері.Алматы «Арыс»,-2007,308 б.
16. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Павлодар,2010, 132 б.
17. Сейілхан А.Қ.Қазақ тіліндегі этнографизмдердің лингво-мәдениеттанымдық мәні.//Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми нәтижесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты.-Алматы, 2001 -28 б.
18. Жапақов С. Эпикалық фразеологизмдердің когнитивтік негіздері. // Филолия ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация авторефераты.-Алматы, 2003. -28 б.
19. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теория және әдістемесі.-Алматы,2000,208 б.
20. Мұсабаев Ғ. Қазақ тілі тарихынан. –Алматы: «Мектеп», 1988.-135 б
21. Ислам А. Ұлттық мәдениет контексіндегі дүниенің тілдік суреті (салыстырмалы-салғастырмалы лингвомәдени сараптама) // Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.- Алматы, 2004. -54 б.
22. Түсіпбекова Ғ.А. Тілдің танымдық қызметі /Қазақ газеттері.31-Қаңтар, 2011
23. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. –Алматы: Қазақ университеті, 1999. –309 б.
24. Дүйсебаева М. Қазақ әдеби тілінің кейбір мәселелері. Алматы, 1973
25. Сауранбаев Н. Қазақ фонетикасы бойыпша этюдтер. Алматы, 1988
26. Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. Алматы, 1975, 95 б.
27. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. Алматы, 1996.
28. Воробьев В.В. Лингвокультурология (теория и методы). – Москва, 1977.
29. Оразбаева Ф. Тілдік қатынас негіздері. – Алматы : Print-S, 2005. – 147 б.
30. Хасенов Әмеди. Тіл білімі. – Алматы: Санат.1996.
31. Сағындықұлы Б. Қазақ тілі лексикасы дамуының этимологиялық негіздері. – Алматы : Қазақ университеті, 2005. – 258 б.
32. Кубрякова Е.С. Язык и знание. М., 2002.
33. Балақаев М. Қазақ тіл білімінің мәселелері, А., 2008.
34. Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің сөздігі. Алматы: Ғылым, 1991.
35. М.Балақаев. Қазақ тіл мәдениетінің мәселелері. Алматы, 1965.
36. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1966, 1974, 2005.
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Сөздер мен сөйлемдер құрылысы – адамның дүниетану жетістігі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Тіл біліміндегі танымдық бағыт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Қазақ тілтаным ғылымының даму парадигмасы
1.2.1. Қазақ тілтану парадигмасында адамның дүниетанымы жөніндегі ой-
пікірлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.2.2. Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасында сөздер мен сөйлемдер
құрылысының
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19
1.2.3 Тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы сөздер мен
сөйлемдер құрылысының адамның дүниетанымына ықпал етуі жайлы
... ... ... ..25
1.2.4. Тілтанымдық этюдтер парадигмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1.2.5. Қазіргі когнитивтік
парадигмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
2.1. Когнитивизм ұғымы,
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2. Ой мен тіл тұтастығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.. Ой жетістігінің биік үлгісі – халық
даналығы ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі
зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары
айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай сараланған, жалпы тіл білімінде үлкен
талас пен талқы тудырып жүрген салалардың бірі – когнитивтік лингвистика.
Қазақ тіл білімінің сан салалы теориялық ұстанымдары бүгінгі күні
тілдік зерттеулердің бағыт-бағдарын анықтауға, маңызды тұжырымдар жасауға
мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі
өзіндік белгілерін сұрыптау, өзге ізденістер қатарында алар орнын нақтылау
қажеттігі ғалымдардың алдына тың әрі көкейтесті проблемалар қойып отыр.
Тілді диалектика-динамикалық құбылыс ретінде қарастыру, оның қоршаған
әлеммен де, адамдық факторлармен де сабақтастығын зерделеу қазіргі қазақ
лингвистикасының ұлттық сипатымен қатар, әлемдік лингвистика деңгейіне
көтерілер биігін де айқындауға септігін тигізіп келеді. Осыған орай, қазақ
тіл білімінің концептуалдық қоры мен әдіснамалық негізі де құнды
зерттеулердің дүниеге келуін қамтамасыз етер алғышарттар қатарын құрауда.
Қазақ топырағында қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан
тілтаным теориясының ғылыми негізде дәйектелуі де сол үзілмес байланыстың
белгісі болып табылады. Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл-
әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына
назар аударуын, олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де
заңды сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді
қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан
жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу
– барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан
талдауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, құрылымдық принциптер пәлсапалық,
логикалық және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісі кеңейте
түспек. Бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық бағытын зерделеу, оның себеп-
салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен ұғымдық бірліктерін
жүйелеу әрі когнитивтік парадигма негіздерін анықтау өзекті тілдік
мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп келеді. Қазақ лингвистикасының
тарихын тілтаным теориясының қалыптасуымен байланыстыру, соның негізінде
жекеленген тұлғалардың тілтанымдық тұжырымдарымен танысу, сол арқылы қазақ
халқының төл қазынасын құрайтын құндылықтарына зер салу, оларды зерттеу
нысанына қарай арнайы бағыттарға топтап қарастыру – барлығы дерлік қазақ
тіл біліміндегі когнитивтік ұстанымдардың бастамасын зерделеуге, олардың
негізін әлемдік қордың бір бөлшегі есебінде бағалауға көмектеседі, яғни
қазақ тіл білімінің тарихи негізінен бастау алатын тілтаным теориясы уақыт
сұранысынан туындай келіп, қазіргі жалпы лингвистиканың көкейтесті
мәселесіне айналғаны көпшілікке мәлім.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның
қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық
үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы
универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің
өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін
арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де,
жол бастар соқпағы да айрықша. Оны ұсынылып отырылған тілтанымдық
тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды принциптер, топталып
берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы, сөзсіз, дәйектей
түседі.
Бүгінгі таңда когнитивті лингвистиканың теориялық негізі, практикалық
маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалуда. Жұмыс барысында тіл ғылымының
іргелі зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтарының көрсеткіші ретінде
қазақтың А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев,
Е.Жанпейісов, Н.Уәли, А.Әділова т.б. сынды ғалымдарының, шетелдік
ғалымдардан В.А.Маслова, Ю.Н.Караулов, И.Гальперин т.б. сынды ғалымдар
еңбектері басшылыққа алынды. Сонымен қатар, қазақ топырағындағы когнитивті
лингистиканың тіл біліміндегі орнын, мән-маңызын ашуда, зерттеп-зерделеп,
жүйелеуде Э.Д.Сүлейменова, Н.Ж.Шаймерденова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева,
Қ.Жаманбаева, Г.Смағұлова, Б.Хасанов, Б.Қасым, А.Ислам еңбектерінің
маңызы зор екені баса айтылды.
Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары
аталған ғылым саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар
екендігін көрсетіп отыр. Сондай мәселелердің бірі – тіл мен таным
арақатынасы, тілді диалектика-динамикалық құбылыс ретінде қарастыру,
когнитивтік парадигма, теориялық тұжырым. Аталмыш мәселелерді айқындаудың
теориялық та, практикалық та маңызы зор.
Оған қоса адамның қоршаған ортаны, дүниені тануының, жадылауының
коды саналатын сөздер мен сөйлемдер құрылысы тілтанымның басты нысаны
саналады. Жеке тұлғаның танымы көптің көкейіндегіні жеткізіп жатса,
халықтық дүниетанымның көрсеткішіне айналары сөзсіз. Оған халық
даналығы – мақал-мәтелдер, қанатты сөздер мен шешендік сөз үлгілері
айқын дәлел. Осыған орай сөздер мен сөйлемдер құрылысындағы астарлы
ойдың адамның дүниетаным жетістігі екенін дәлелдеу – диплом жұмысының
өзектілігіне айналды.
Жұмыстың нысаны. Сөздер мен сөйлемдер құрылысы, адам дүниетанымы, тіл
мен танымның арақатынасындағы ерекшелік, халық даналығындағы сөз
маржандары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
– Сөздер мен сөйлемдер – адам санасының жемісі, адам тәжірбиесінің
қорытындысы, дүниетанымының жетістігі екенін дәлелдеу;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс
жасалды:
– Жалпы тіл біліміндегі тілтанымға қатысты зерттеулерге шолу
жасау;
– Қазіргі қазақ тіліндегі танымдық бағыттың бастау арналарын
анықтау;
– Ой, сана, тіл тұтастығына тоқталып, ғылыми айғақ келтіру;
– Мақал-мәтелдердегі, тұрақты тіркестердегі, шешендік сөз
үлгілеріндегі халық дүниетанымының көрінісін зерттеп-зерделеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Когнитивтік лингвистика саласында сөз
бен сөйлем құрылысының танымдық тұрғыдан зерттеп зерделену мәселесінің
қозғалуы – аталмыш жұмыстың ғылыми жаңалығына айғақ бола алады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіліндегі
паремиологиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен, дүниетанымымен, рухани
және дәстүрлі тұрмыстың мәдениетімен сабақтастыра қарастыру нәтижесінде
қарастырылған тұжырымдар тіл білімі, этнолингвистика, фразеология,
лингвомәдениеттану ғылымдарын теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір
дәрежеде үлес қосады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1.1. Тіл біліміндегі танымдық бағыт
Тіл білімінің қайсыбір дәуірінде зерттеу нысаны болып келе жатса
да күні бүгінге дейін өзектілігін жоймаған тақырыптың бірі – тілдің ақиқат
дүниені танытуы. Таныту тікелей ой арқылы жүзеге асады. Адамның ойлауы тіл
формасы түрінде көрініс табатын болғандықтан, адамның өзін қоршаған дүниені
тану процесі тілде қалай көрінеді деген мәселе ғылымда алдыңғы мәселелер
қатарында.
Ал адамзаттың тіршілігі – мәдениеттің әлемі. Тіл физикалық
нақтылықты қалыптастырады, өйткені ол әлемнің бейнесін жасау барысында осы
нақтылықты әлеуметке. Дегенмен тілдің көмегінсіз болмысты толықтай тани
алмаймыз. Шын мәнінде, нақтылы әлем бейсаналы түрде тілдік нормалар
негізінде жасалады. Адамның қандай да бір құбылысты әрқалай көруі, естуі,
қабылдауы тілдік нормалардың өз көрінісінің формасына сай болуымен
байланысты.
Дүниені танудың тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатты айқындаушы
көрсеткіштерді тіл, мәдениет, өркениет ұғымдарының өзара байланысы
тұрғысында қарау қажет.
Әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы,
болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет
бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы, т.б санадағы тілдік
шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі, яғни дүниенің тілдік
бейнесі. Осыған байланысты профессор А.Салқынбай: Әлем бейнесінің бүкіл
көрінісі мен қоғамдық сана қалыптастырған ұғымдарын бейнелейтін тіл –
адамзат танымының феномені. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес,
адамзат дүниетанымы мен сананы қалыптастырып, дамытуға қызмет ететін
күрделі құрылым. Тіл ұлттық мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана
қоймайды, бүкіл мәдениет пен танымның негізі саналады. Мәдениет тіл арқылы
жүйеленіп, қалыптасып дамиды. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау
сипатымен ғана шектелмейді, адам ойының, санасының жетілуі мен дамуына да
ықпал етеді [23,126] – дейді. Демек, қандай да болмасын, заттың атауы оны
тек атап қана қоймай, сонымен бірге оны танытады. Ал тану, немесе анықтау
белгілі бір халықтың тарихи даму жағдайы аясында іске асатындықтан, ол
тілдік ұжым өмір сүретін нақты жағдайларға байланысты әртүрлі болады.
Әртүрлі ұжым бір затты өзінің күнделікті тәжірибесінде кездесіп
қолданылатын жағынан танып, оны өзіне таныс құбылыстармен байланыстыратыны
белгілі. Яғни, өмір шындығы мен тұрмыс-тіршілігі, тәжірибесі салт-
дәстүрі, наным-сенімі әртүрлі заттар түрінде тілде сөзбен аталып
бейнеленеді. Осының негізінде ол затты танып, біліп, оны басқалардан
ажыратып танығаннан кейін барып оны сөзбен бекітеді.
Тілді танымдық тұрғыдан зерттеуге баса назар аударатын ғылымды
когнитивтік лингвистика деп атайды.
Когнитивті ғылым ақпарат білім құрылымы, ақпаратты өңдеу және есте
сақтау, қажет мәліметті сыртқа шығару, ақпаратты адам санасы мен тілдік
формада жеткізуді ақпарат теориясынан қабылдап алады. Ғылымның бұл саласы
адам санасы қалай ұйымдастырылған, адам дүниені қалай таниды, дүние туралы
қандай мәлімет білім болып қалыптасады, ментальды кеңістік қалай пайда
болады деген сұрақтарға жауап беруге тырысады.
Когнитивті ғылым термині 70-жылдардың орта шенінен бастап адамның
ақпаратты қабылдау, жинақтау, қолдану үдерістерін зерттейтін саланы
белгілеу мақсатында қолданыла бастады. Сонымен, когнитология тек қана
пәнаралық емес, адамның когнитивті үдерістерін зерттеу барысында
математика, философия, лингвистика, психология, ақпарат теориясын т.б.
біріктіретін синтетикалық ғылым болып табылады.
Мысалға, когнитивті психология тіл біліміндегі психологизм
жөніндегі А.А.Потебня, Г.Штейнталь, В.Вундт XIX ғасырдың өзінде-ақ өз
пікірлерін айтқан болатын. Когнитивті лингвистика когнитивті психологиядан
когнитивті модельдерді қабылдайды.
Шынында да, тілдің қызметі психологиялық механизмдерге негізделеді,
өйткені тіл адамның дүниемен байланысуының көрсеткіштік тәжірибесінің
жинақталу және сақталуындағы маңызды бөлшек болып табылады. Ал кез келген
тәжірибенің негізін қабылдау мен есте сақтау процестері құрайтындықтан,
тану мен тілді зерттеу барысында психологияда зерттелетін перцептивті
(өзара байланыс) үдерістердің ерекшеліктерін ескермеу мүмкін емес.
Лингвистика өзінің даму жолында 3 рет, яғни XIX ғасырдың 80-жылдары
(младограмматизм), XX ғасырдың орта шенінде (психолингвистиканың пайда
болуы), XX ғасырдың 80-жылдары ( когнитивті лингвистиканың пайда болуы)
психологиямен байланысқа түскені белгілі.
Кейбір зерттеушілер когнитивті лингвистиканы аса тереңдіктегі
семантика деп анықтап, семантикалық идеялардың табиғи дамуы ретінде
қарастырады.
Тілдік семантика категориясында олар дүниені адам тануының
қабылдауының нәтижесі ретінде қабылданатын жалпы түсіндірмелі категориялар
деп түсінеді. Алайда бұл анықтамамен шектелу мүмкін емес, өйткені
когнитивті лингвистика зерттеулерінің кейбір нәтижелері тек қана тілдің
семантикасына қатысты емес. Мысалы, когнитивті лингвистикада қарастырылған
прототип түсінігі фонологияда да, морфологияда да, диалектологияда да
пайдаланылады.
Когнитивті лингвистиканың белгілі зерттеушілері – Н.Д. Арутюнова,
А.Вежбицкая, Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия және т.б. семантиканы
зерттеуден бастаған.
Жоғарыда аталған үш саладан басқа когнитивті лингвистиканың
қалыптасуына ықпал еткен, универсалды екенін жақсы түсінуге мүмкіндік
беретін лингвистикалық типология және этнолингвистика, тілді адам миының
ментальды танымының негізі ретінде зерттейтін нейролингвистика, тілді
меңгеру мен пайдаланудың жалпыадамзаттық механизмдерін зерттейтін
психолингвистика, концептердің пайда болу және қызмет ету барысында
мәдениеттің рөлін анықтауға мүмкіндік беретін мәдениеттану сияқты
ғылымдарды қарастырған жөн.
Когнитивті лингвистиканың негізінде адамның жүріс-тұрысы мен қызметі
оның білімімен анықталады, ал оның тілдік іс-қимылы тілдік біліммен
анықталады деген қағида жатыр.
Когнитивті лингвистиканың мынадай қалыптасу кезеңдерін белгілеуге
болады:
Когнитивті лингвистика ең алғаш қалыптасқан Америкада тіл білімінің
бұл саласын когнитивті грамматика деп атаған, өйткені ағылшын тілді
лингвистикада грамматика термині кең мағынада қолданылады.
Когнитивті грамматика термині алғаш рет 1975 жылы Дж. Лакофф пен
Г.Томпсонның Когнитивті грамматикамен таныстырамыз атты мақаласында
қолданылған болатын. 1987 жылы Р.Лангакердің Когнитивті грамматика
негіздері атты еңбегінің бірінші томы (екінші томы -1991) және осы салаға
байланысты Дж.Лакоффтың Әйелдер, от және қауіпті заттар, М.Джонсонның
Ой үстіндегі тән атты еңбектері жарық көрді.
XX ғасырдың 80-жылдары когнитивті грамматиканың дамуына айтарлықтай
үлес қосқан Л. Талмидің, Ч.Филлмордың, У.Чейфтің мақалаларын атауға болады.
XX ғасырдың 90-жылдарына дейін шетелдік когнитивті лингвистика бір
–бірімен аз байланысты немесе мүлде байланысы жоқ жеке зерттеу
бағдарламаларының жиынтығын құрады. Олардың қатарында Дж. Лакоффтың, Р.
Лангакердің, Т. Ван Дейктің (Нидерланд), Дж.Хэйманның (Канада) және т.б.
бағдарламаларын атауға болады.
90-жылдардың орта шенінде Еуропада когнитивті лингвистикадан алғашқы
оқулықтар басылып шықты: Ф.Унгерер және Х. Шмидт Когнитивті лингвистикаға
кіріспе (1996), Б.Хайне Грамматиканың когнитивті негіздері (1997).
Ресейде когнитивті лингвистика өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап
дами бастады. Алғаш рет когнитивті грамматикадан В.И.Герасимовтың шолуы
шықты (1985). Когнитивті лингвистиканың Ресейде қалыптасуына мына
басылымдар ықпал етті: Т.Виноградтың Табиғи тілді түсінетін бағдарлама
(1976) және Р.Шенктің әріптестерімен бірігіп шығарған Концептуалды
ақпараттың өңделуі (1980), сонымен қатар Шетел лингвистикасындағы
жаңалық атты еңбектің XІІ томы.
1988 жылы Кеңес Одағында когнитивті лингвистика мәселелеріне арналған
Шетел лингвистикасындағы жаңалық сериясының XXІІІ томы, ал 1995 жылы
Тіл және интеллект атты аударма жинағы шықты.
Ресей когнитивистикасының дамуына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар
қатарында мына ғалымдарды атауға болады: Н.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова,
Ю.С.Степанов, И.А.Стернин, В.Н.Телия және т.б. Аталған ғалымдардың
зерттеулерінде тілдегі адам факторы, сонымен қатар лингвистиканың
философиямен, психологиямен тығыз байланысы үнемі назарларында болған.
Е.С.Кубрякова, Б.А.Серебренников, А.А.Уфимцова т.б. ғалымдар ғаламның
концептуалдық бейнесін тілдік бейнеге қарағанда әлдеқайда бай деп
есептейді. Ғалымдардың пікірінше, ғаламның ғылыми бейнесін құруға ойлаудың
түрлі типтері бейвербалды түрлері де қатысады.
Орыс ғалымы Е.С. Кубрякова Язык и знание еңбегінде ғылыми білімнің
когнитивтік парадигмасын зерделеп, тіл білімінде когнитивтік тіл біліміне
қатысты жазылған еңбектерді шола отырып, әсіресе Америкалық генеративті
әмбебаптық грамматиканың негізін салушы Н.Хомскийдің когнитивтік теория
туралы айтқан қисындарын, оған байланысты жазылған әртүрлі ғылыми
пікірлерді саралай келіп, мынадай тұжырым жасайды: Язык выявляет,
объективирует то, как увиден и понят мир человеческим разумом, как он
преломлен и категоризован сознанием. Каждая языковая единица и особенно
каждая языковая категория могут рассматриваться как проявление указанных
выше когнитивных процессов и в качестве специфических их результатов
[32,45].
Ғаламның ғылыми бейнесі мен тілдік бейнесі арасындағы айырмашылықтар
турасында ғалым В.В.Воробьев тұжырым жасайды.
Ғалым когнитивтік жүйенің әмбебап сипатта болатындығын, оның
көлемі мен тұтастығындағы айырмашылық түрлі ұлт өкілдері өркениетінің
деңгейіне байланысты екендігін, лексикалық жүйе ұлттық сипатта болатынын,
түрлі тілдердің лексикалық жүйесі арасындағы айырмашылық, алдымен ішкі
бөліктерге бөлінуіне байланысты екендігін баса айтқан.
Сонымен қатар, В.Воробьев функционалдық айырмашылықтарға келген
кезде, когнитивтік жүйе тану процесі мен еңбек әрекетіне бағытталғанда,
лексикалық жүйе коммуникацияға бағытталатындығын да атайды.
Оған қоса тілші-ғалым: Генетикалық тұрғыдан когнитивтік жүйе
лексикалық жүйеге қарағанда алғашқы болып табылады және табиғатынан
консервативтік саналатын лексикалық жүйеге қарағанда тезірек қарқынды
жетіліп, дамып отырады (Генетикалық тұрғыдан қарағанда терминологиялық жүйе
лексикалық жүйенің бір бөлігі болып табылады. Бірақ даму тұрғысынан
когнитивтік жүйенің құрамдас бір бөлшегі деп қабылдауға болады)[28,32] –
деп ой түйеді;
Когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге және жалпы тілдік жүйеге
қарағанда толығырақ, байырақ болып көрінеді, лексикалық жүйе когнитивтік
жүйенің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (Терминологиялық жүйе
терминдік қоры жағынан лексикалық жүйе секілді когнитивтік жүйенің бір
бөлігі болып саналады).
В.Воробьевтің пікірі бойынша: Когнитивтік жүйе арқылы адам дүниені
танып, өз қозқарасын лексикалық жүйенің көмегімен суреттей алады. Дүниенің
әлдебір тұрақты ұлттық моделін айқындау үшін, ұлттық өмір элементтерінің
өзара қарым-қатынасын, құрылысын білуге тырысу қажет [28,32].
Зерттеуші С.Г.Воркачаевтың тіл мен таным, тіл мен ойлау мәселесі
жөнінде мынадай пікірі бар: Тіл мен таным процестерінің арақатынасын
көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың,
тіл мен танымның арақатысы адам баласының интеллектуалды өмірінде
құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным
арақатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі.
Қазақ лингвистикасындағы когнитивтік парадигманың даму тарихы XX
ғасырдың I жартысынан басталған, ғылыми негізі сұрыпталған, өзіндік
ұстанымдары мен ұғымдық бірліктері бір жүйеге түскен ілімдер қатарына
жататындықтан, тілтану ұғымының қалыптасуы негіздерін зерттеу жаңа
лингвистикалық ізденістерге жол ашады. Қазақ тіл біліміндегі танымдық
қағидалардың ерекшелігін сөздің халық санасында бейнелі қабылдануы, адамның
сан алуан шығармашылық қабілеті, сөз мағынасының қолданылу шеңбері, тілдік
құралдардың құрылымдық табиғаты, тіл тарихының өнегелі сипаты, қоршаған
әлем мен ұлттық мәдени дәстүрдің, қоғамдық даму мен психологиялық
қалыптасудың тілдік амалдар арқылы суреттелуі секілді мәселелердің шешім
табуымен байланыстыру қазақ тіл білімінің өзіндік қалыптасуы мен даму
табиғатын, концептологиялық әрі когнитивтік негіздерін жүйелеуде маңызды
роль атқарады.
Тіл туралы ғылымның тарихи қалыптасуы мен теориялық дамуы алуан түрлі
ұғымдардың да лингвистика шеңберінде қолданыс тапты. Өзге ғылымдармен тығыз
байланыс құрай отырып, тіл білімі пәлсапалық, қоғамдық, психологиялық
терминдерді тілдік ізденістерге арқау етіп, ғасырлар тоғысында жаңа
міндеттер шешу мүмкіндігіне ие болды, соның арқасында қазір лингвистика
пәнаралық шекараларды жаңаша белгілеумен қатар, ғылыми тұтасудың да өзгеше
үрдісін қамтамасыз етіп отыр. Бұл процестердің астарында адамзат болмысын
ерекше қабылдау, қоғамдық қатынастарды жан -жақты түсіну, ғылыми зерттеу
мүмкіндіктерін жаңа бағытқа жұмылдыру әрекеттері байқалады. Бүгінгі күні
көкейкесті ұғымдар қатарын толықтырған тілдік парадигма тіркесі де сол
байланыстар тізбегінен орын алуда.
Парадигма – салыстырмалы түрде тек кейінгі жылдары ғана қажеттілік
тудырған түсініктердің бірі. Парадигма еуропа ғылымында, нақтырақ
айтқанда, роман, герман топтарында, орыс тілдерінде жүйелі түрде тек бір
мағынада қолданылмаған. Ол алғашында латын тіліне грек тілінде жарық көрген
теологиялық жазбалар мен риторикалық еңбектер арқылы енген.
Белгілі ғалым Т.Кун парадигманы барлығы қолдап белгілі бір уақыт
аралығында ғылыми қауымға алдына қойылар міндеттер мен оларды шешу
жолдарының моделін ұсынатын ғылыми жетістіктерді атады [6,10].
Осы тұжырымнан бастау алған бұл ұғым бүгінде лингвистикада бірде кең
мағынасында, бірде тар мағынада қолданылады. Бірінші жағдайда ол
көзқарастар, құндылықтар мен амалдар жиынтығы ретінде сөз болды. Екінші
жағдайда нақты бір міндеттерді шешу барысында пайдаға асатын үлгілер
тұрғысынан сараланды. Лингвистикадағы әр жаңа білім парадигмасының мәні
де сол арқылы анықталады, яғни белгілі бір уақытқа дейін назардан тыс қалып
келе жатқан не болмаса толық түсінбеген яки түсініктеме, сипаттама
берілмеген тіл өзгешеліктерін, белгілері мен аспектілерін ашатын шындықты
бақылап табумен дәйектеледі.
В.З.Демьянковтың парадигманы белгілі бір идеялардың үстемдігі деп
тұжырымдауы да сондықтан болар.
Парадигма арқылы енген ұғымдар жекелеген теориялардың емес, барша
ғылым атаулының жетістігіне айналады, тілдің танымдық қызметін айқындайтын
көзқарастардың эволюциялық болмысы бүгінгі когнитивтік ұстанымдардың
негізін қалаумен қатар, адамзат санасының тілмен сабақтаса сұрыпталатын
әрекетін жаңа қырынан түсінуге, оны коммуникативтік немесе функционалды
лингвистика мәселелерімен ұштастыра талдауға жол ашады.
Білім парадигмасы деген ұғым... мектептер мен бағыттар деген
ұғымдарды жоққа шығармай, лингвистика тарихнамасында ортақ мақсатқа
жұмылған, яғни өз ғылыми-зерттеу хабарларын, бағдарламаларын, бастапқы
идеяларын, міндеттерін ауқымды да маңызды тілдік проблемаларды шешуге
бағыттаған ғылыми қауымдардың ірі бірлестіктері қамтамасыз ететін өзгеше
ұстанымдарды көрсету үшін сұрыпталған [32,56] – деп топшылайды белгілі
тілтанушы Кубрякова Е.С.
Осы қағидаға негізделе отырып Э.Оразалиева қазақ тілтаным
ғылымының даму кезеңдеріне қатысты бес парадигманы бөліп қарастырады. Олар:
1-кезең: тілтану парадигмасының қалыптасуы – XX ғасырдың 20-45 жж.
Негізгі өкілдері: А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов және т.б.
2-кезең: тілдік бірліктердің танымдық парадигмасы – XX ғасырдың 45-70 жж.
Негізгі өкілдері: Н.Сауранбаев, Ғ.Мұсабаев, М.Балақаев, І.Кеңесбаев және
т.б.
3-кезең: тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы – XX
ғасырдың 65-85 жж.
Негізгі өкілдері: К.Аханов, Т.Қордабаев, Ә.Хасенов және т.б.
4-кезең: тілтанымдық этюдтер парадигмасы – XX ғасырдың 70 жылдары мен
аяқ шені.
Негізгі өкілдері: Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Ә.Болғанбаев,
Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақ, С.Исаев, Ө.Айтбай, М.Серғалиев, Ж.Манкеева және
т.б.
5-кезең: қазіргі когнитивтік парадигмалар – XX ғасырдың аяғы мен бүгінгі
күндер [9,15].
1.2. Қазақ тілтаным ғылымының даму парадигмасы
1.2.1. Қазақ тілтану парадигмасында адамның дүниетанымы жөнінде ой-
пікірлер
Қазақ тілтаным ғылымының теориялық қалыптасуы зерттеу нысандары мен
қол жеткізген нәтижелері қазақ тіл білімінде когнитивтік парадигмалар мен
теориялардың дүниеге әкелуіне себеп болды.
Тілдік мәселелердің кең көлемде әдеби, логикалық ұстанымдарды
айқындауға қатыса алатындығын алғашқы боп дәлелдеген А.Байтұрсынұлы,
Е.Омаров, Қ.Кемеңгерұлы сынды тілшілердің еңбектерін құраған қазақ тілінің
зерттелу бағытын кейін Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Х.Басымов, Г.Бегалиев,
С.Жиенбаев және т.б. ғалымдардың жұмыстары жалғастырды.
Тіл-құрал деген ұстанымды басшылыққа ала отырып, қазақ
зерттеушілері тілдің әлеуметттік, психологиялық, танымдық қызметтеріне
назар аударды. Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры... деген
А.Байтұрсынұлының пікірі де сол маңызды бастаманың алғышарты болды.
А.Байтұрсынұлы – қазақ тілін өз алдына оқшауланып тұрған, бір
халықтың игілігіне ғана қызмет ететін қазына ретінде ғана емес, тіл туралы
ғылымның іргелі бір тармағы есебінде, жалпыадамзаттық құндылықтың жүйелі
көрсеткіші сияқты зерттеу керектігін алғаш дәлелдеген ғалымдардың бірі.
А.Байтұрсынұлының анық көріп, сезіп, біліп тұрған айналасындағы
нәрселердің бәрін зер салып, тіл мен танымның тығыз байланысқан
арақатынасын өз тұжырымдамасының өзегіне айналдырды. Тілші адам санасының
үш негізін барлық тілтанымдық фактілерге арқау етті, сөйтіп, тілдің
міндетін де осы үш арнадан өрбітті. Олар – ақыл, қиял, көңіл. Ақыл ісі-
аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып райлау, қиял ісі-
меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына,бейнесіне
ұқсату, суреттеп ойлау, көңіл ісі – түю, талғау дей отырып, ғалым бүгінгі
танымдық лингвистиканың мақсат-міндетін, негізгі ұғымдарын өзектеді. Адам
болмысының сан қилы мүмкіндіктерін оның сөз өнерімен, шығармашылық
қабілетімен ұштастырған автор сөздің өзін танытатын белгі – тіл немесе
лұғат белгісі болады. Ол белгі әркімнің өз ыңғайымен, өз оңтайымен сөз
тізіп әдеттенуінен, салттануынан болады [13,123] деген қорытынды жасады.
Соның негізінде адамзат болмысына тән қасиеттерді осы ғылымның ұстанымдарын
жүйелеуге бағыттады.
Ғалым ақын тілі мен әшейін тіл өзгешеліктеріне назар аудара
отырып, сөздің ұнамды, өңді болуының талғамдық шарттарын ұсынды. Олардың
басым көпшілігін тек тілдің құрылымдық белгілерімен ғана емес, оның жалпы
антропологиялық, физиопсихологиялық және танымдық ұстанымдарымен
сабақтастырған А.Байтұрсынұлы тіл ғылымында алғашқылар қатарында
экстралингвистикалық талдаулардың тізбегін жасады.
Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді
күдіктірмейтін болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады. Лебіз ашық
мағыналы болу үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болу керек
[13,124] – деген тұжырым тіл мен таным арасындағы нақтылау қызметін
сұрыптауға негізделген, яғни адам нақты көріп-білген, сезген нәрсесін ғана
тілмен нақты жеткізе алады дегенді білдіреді.
Когнитивтік тіл білімінің қазіргі кең көлемде зерттеліп жүрген
мәселелерін метафора немесе метафоралану, яғни сөздің дұрыс, таза, анық,
дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады
[13,125] – деумен қатар, автор қиял ісі меңзеу арқылы жасалатын деректі-
дерексіз, жанды-жансыз заттар арасындағы сәйкестіктер негізінде дерексіз
нәрсе, деректі нәрседей, жансыз
нәрсе
жанды нәрседей суреттеліп үстінде, адамның сана-саңылауына келіп түсерлік
дәрежеге жетуі керек [13,123] – деген маңызды қорытындыға келген.
Тілші сана-саңлауы ұғымын пайдалана отырып, танымдық бірліктің
тілдік зерттеуде атқарар қызметін, өзіндік орнын айқындауға тырысты. Сөз
мағынасының ауысып қолдануын, сол арқылы ой көркемдігінің жүзеге асуын
дәйектеген А.Байтұрсынұлы қиял байлығына қарайтын көркемсөзде орын алатын
көріктеу, меңзеу, әсерлеу формаларын танымдық қабылдаудың, зейін мен
зерденің дереккөзіне айналдыра сипаттады. Тіл, ғалам және таным негіздері
арқылы тілдік ізденістердің жаңа бағыт-бағдарын өзектеген А.Байтұрсынұлы
адамның шығармашылық деңгейде ескіні қайта қарау, сол арқылы ментальды
кеңістікті кеңейту әрекеттеріне сүйенген когнитивтік қабілетін басшылыққа
ала отырып, қазақ лингвистикасында когнитивтік зерттеулердің бастапқы үлгі-
көріністерін жүйелеуге мүмкіндік берді, оларды тіл мен сөйлеу арақатынасы
арқылы дәлелдеп көрсетті.
Азаматтық қалыптасу кезеңі XX ғасырдың басындағы қазақ ұлтының
оянған шағымен тұспа-тұс келіп, алаштың елдік жүгін, бар ауыртпалығын
мойымай көтерген үркердей ғана оқыған зиялылардың қатарына Қошке
Кемеңгерұлының алатын орны ерекше, деп Қ.Кемеңгерұлы мұрасын зерттеуші
Д.Қамзабекұлы атап өткендей, келесі есімдердің бірі қазақ халқының ұлттық
болмысы мен саяси-әлеуметтік өрлеуін, мәдени дамуы мен елдік рухын аса
қажет құндылықтар ретінде бағалай білген тұлғаларға жатады.
1915-1930 ж.ж. аралығында қазақ әдебиетіне, драматургиясына,
журналистикасына, ғылымына айрықша үлес қосқан Қ.Кемеңгерұлының ғылыми
көзқарастары қоғамдық өзгерістермен сабақтаса қалыптасқандықтан,
еңбектерінің негізгі идеялық бағытын қазақ этносының тарихы, тілі мен діні,
мәдениеті мен өркениеті құрады. Сынның ащы тілін болашақққа апарар талап-
тілектер әуеніне жалғай отырып, белгілі қайраткер барша шығармалары мен
мақалаларын ұрпақ жадында сақталар деректермен уәждеді. Мысалы: Қазақ
тарихынан, Бұрынғы езілген ұлттар, Егін салу турасында, Тілшілердің
міндеті һәм мәнісі туралы, Ел газеті қандай болу керек?, Жат тіл оқыту
әдісі, Көркем әдебиет туралы және т.б. Жеке қабілеті ортақ мүддеге
қабысқан автор туындыларының бүгінгі күні өзектелуі, ең алдымен, жазылған
деректердің мақсат-міндетімен айғақталса, екіншіден, олардың тақырыптық-
идеялық нысанымен, статистикалық мәліметтерімен және маңызды ұсыныстармен
нақтыланды. Қ.Кемеңгерұлының сөзіне жүгінсек, ...қазақ тұрмысына тарихи
көз салу шарт. Өйткені қазіргі тұрмыстың шаруа, мәдени, рухани жағы болсын-
өткен тұрмыстан қалып отырған мұра....
Қазақ тіл білімінің даму, жүйелену тарихында ерекше орын алар келесі
тұлғалардың бірі – Қ.Жұбанов. Ғалымның зерттеулері арқылы дәстүрлі қазақ
тіл білімінің маңызды мәселелерімен қатар, жалпы тілтану жүйесінің аса
құнды деректерін негіздеуге болады. Құдайберген Қуанұлының ғылымдағы
құлашының кеңдігі мен ойының тереңдігі Қазақ тілі грамматикасы мен
Фонетикасынан, Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер атты еңбектерінен анық
көрінеді.
Қ.Жұбанов алғашқылар қатарында тек жаңа терминді ғылыми айналымға
ұсынып қана қойған жоқ, сол сияқты XIX-XX ғ.ғ. есімдері ғылыми көпшілікке
танымал болған зерттеушілердің концепцияларына жан-жақты талдау жасай келе,
қазақ тіл білімінің тың бағытта дамуын өзектеді.
Қ.Жұбанов сөз белгілі тәртіппен тізіліп барып, хабар болады, сөздер
жеке-жеке жүреді, бірақ олар жекелік үшін жасалған емес, басқаға жанасым
тауып, үйлесерлік болып жасалған. Өз басы атау болуға жаралған сөзді бүтін
дейміз. Бүтін, әрине бөлшек емес. Сөйте тұра олар құрамды бөлшек болып
барып, материал болып, тұтас ой туғызатындықтан, жеке сөздерді үйлесім
табушылар тобының бір бөлшегі болатынын айтады [2, 98-100]. Қ.Жұбанов
қазақ лингвистикасына тілдік құралдарды сыртқы ортамен, табиғатпен
байланысар мүмкіндіктеріне мән берді, оларды уақыт таразысымен өлшей келе,
халықтық дүниетанымның қалыптасу тарихы туралы сөз қозғады. Зерттеуші әр
тілдік материалды елдің салтын, әдет-ғұрпын пайымдап түсіндірудің, танымдық
қорды жинақтаудың көзі деп қабылдады.
Когнитивтік лингвистикада тіл арқылы адамды, адам арқылы тілді
тануға бағытталса, Қ.Жұбанов та мұның бір жағы субстанцияның миға әсері,
сыртқы дүниенің танымдық бейне жасауға ықпалы жағын беруі басым болған.
Тілдің танымдық қасиетін зерделеген Қ.Жұбанов еңбектері когнитивті
лингвистиканың зерттеліп-зерделенуіне қосылған үлкен үлес деп санауға
болады.
Қ.Жұбанов лексикалық сөздер мен тіркестерді уақыт өте келе
қалыптасатын белгілі бір дүниетанымның жемісі ретінде бағалау керектігіне
өзгеше мән берді. Өз ерекшелігіне орай кез келген тілде көнерген сөздер
(архаизмдер) орын алады. Олар қазіргі заманның ойлау үлгісіне сәйкес
келмей, адамдардың өткен дәуірдегі көзқарастарынан хабар беретіндей болады.
Айталық, қазақ тілінде қолданылатын күн көру, күнелту – өмір сүру сынды
тіркестер сөзбе сөз аударғанда күнді көру, өзімен бірге күнді алып жүру,
күнді қасында ұстау мағыналарын білдіреді дейді.
Дегенмен бұл тіркестер көне дәуірдің дүниетанымдық негізін құрай
отырып, қоршаған әлем құбылыстарын қабылдаудың тек анимистік қана емес,
космикалық әрі микрокосмикалық кезеңдері арқылы түсіндірілетін болған деп
тұжырымдаған ғалым сөз мағынасының уақыт пен кеңістікке тәуелді және
адамзат қоғамының әр кезеңіне қатысты қалыптасқан дүниені қабылдап түсінуге
байланысты заттар мен құбылыстарға әр түрлі мән-мағыналар беру арқылы
дамытатындығын ескертті.
Қ.Жұбанов тілдік дерек пен оның қабылдауын айғақтайтын тарихи
танымдық ұстанымдарды өзектей отырып, лингвистикалық фактілер тілдік
ғұмырдың (языковая жизнь) өзге салаларымен тығыз қатынаста зерттелу керек,
бұл орайда тілдің қоғам дамуымен, оның экономикасымен, әлеуметтік
құрылымымен және дүниетанымымен байланысын анықтаған дұрыс [3,156] –деген
қорытынды жасады.
Тілтанымдық зерттеулері ерекше маңызға ие келесі ғалым –
С.Аманжолов. Ғалым зерттеулерінің желісі тілдің қоғамдық ерекшелігіне
шоғырланған. Автор тілдің барлық белгілерін оның қоғамдағы орнымен,
әлеуметтік өзгешелігімен байланыстырды. Автор тұжырымдарының басым
көпшілігі лингвистиканы қоғамдық ғылым ретінде қарастыруға саяды. Адам
қоғамына мән бере келе, оның мүмкіндігін жоғары бағалай отырып, ғалым тек
қоғам бар жерде ғана тіл өмір сүреді, оны зерттеп, өркендетер тіл ғылымы
дами алады деп түйіндейді. Осыған сәйкес, кез келген тіл білімінің саласын
С.Аманжолов “адам қоғамының зор табысы, ғылыми жетістігі” деп дәйектеді:
”Мыңдаған жыл өмір сүрген адам баласының дүние тануына үнемі қызмет еткен
тіл, тек қарым-қатынастың құралы ғана емес, ол дамудың да және күрестің
де құралы болуымен қатар, грамматика сияқты адам баласына зор қызмет
істейтін өте маңызды ғылымды тудырды. Бұл ғылым адам баласының ұзақ
өміріндегі тұрмыс үшін күрес жолында жасаған тәжірибелерін, ойлауының ұзақ
уақыт абстракциялануы арқасында топшыланған жетістіктерін қорытқан да білім
болып отыр”[12,132].
Ғалымның жоғарыда келтірілген үзіндісінде “адам баласы” деген тіркес
қатарынан үш рет кездеседі. Тілші көпшілік назарын тілдің қоғамдық
маңыздылығын, оның табиғи әрі танымдық ерекшелігін, функционалды сипатын
тіл арқылы айқындауға бағыттаған. Осы орайда, қоғамдық факторлармен бірге
зерттеуші тілтанымдық құралдарға зер салды, ол тілдік амалдарды тек қарым-
қатынас функциясында ғана емес, дүниені тану, тәжірибе жинау, ойлау, білім
алу негізі деп сұрыптау қажеттігін ескертті. Құрылымдық типология
тұрғысынан барлық тілдер тең дәрежелі болып есептелсе де, әлеуметтік
типологияда тілдердің сараланатын өз өлшемдері, өз “құндылықтары” барын
назарға алсақ, С.Аманжоловтың ...тілдердің біріне-бірі ұқсап та, ұқсамауы
да әлеуметтік жағдайға байланысты [12,32] – деген тұжырымының
маңыздылығына, сөзсіз, көз жеткіземіз. Бұл жағдайда сол тілде сөйлеуші
адамдардың, халықтардың саны, қолданушы мемлекеттердің есептік көрсеткіші
ескеріледі әрі тілдің қоғамдық функциялары мен әлеуметтік салаларды қамту
өзгешелігі нысанағы алынады. Мұндай ерекшеліктерді С.Аманжолов “қоғамдық
қарым-қатынас күштілігі”,- деп сипаттай отырып, тілдің “қоғамдық құбылыс,
қоғамдық коллективтіктің тапқан, жасаған нәрсесі, қоғаммен бірге өсіп-
өнетін нәрсе” екенін дәйектейді. Демек, тілдің әлеуметтік деңгейін
анықтау, оның қоғамдық танымын саралау және қоғамдық сананы
қалыптастырудағы атқарар қызметін талдап көрсету, бір жағынан, қарым-
қатынас күштілігі деп түсіндірілсе, екіншіден, қоғамдық коллективтің
тапқан, жасаған нәрсесі деп ұғынылады, яғни әлеуметтік таным тілдік
құралдардың жасалу, қалыптасу, даму заңдылықтарымен тығыз байланысты
болады.
Автор тілдік құралдар табиғатын анықтауда құрылымдық факторды
адамның ішкі ойлау, қабылдау, тану мүмкіндіктерімен, сыртқы қоғамдық-
мәдени негіздермен шебер сабақтастыра білді. Ол тіл – амал, құрал, оның
арқасында адамдар бірімен-бірі қарым – қатынасқа енеді, пікір алысады және
бірін-бірі түсініседі. Тіл ойлаумен тікелей байланысты болғандықтан, сөзді
және сөйлемдегі сөздердің бірлігінде ойлау ісінің жетістіктерін тіркеп
отырады. Адамның дүние танудағы жетістіктері сөзде, сөйлем құрылысында
тіркеледі, сөйтіп зерттеуші адам қоғамында пікір алысуға мүмкіндік
жасайды дей отырып, сөз, сөйлем, сөйлем мүшелері сынды бірліктердің
әрқайсысын экстратанымдық аспектіде талдап көрсете келе, тіл мен сөйлеу
нормаларының танымдық негізде тоғысуына назар аударды. Біріншіден, тілші
сөйлем табиғатын, оның құрамына енген сөздерді қоғамдық қажеттілікті өтеу
нормалары тұрғысынан айқындай келе, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін, әрі
айтушы логикасына байланыстырды, әрі сөздің тұрған ортасына,
айналасына тәуелді қарастырды.
Тіл мен ойлаудың байланысына айрықша мән берген С.Аманжолов сөздер
мен сөйлемдер құрылысын адамның дүние тану жетістіктерінен өрбітті, сол
арқылы тілдің функционалды-семантикалық ерекшелігін, қоғамдық сипатын,
адамзат табиғатымен сабақтасқан болмысын айқындап берді. Сөйлеу
процесіндегі сөздің ерекшелігі – ол обьективтік шындыққа, өмірге байланысты
ұғымдарды сананың қабылдауы нәтижесінде ойды бейнелейді. Сонымен қатар іс-
әрекет жүріп жатқан ортаның әсерін, адамның көңіл-күйін де қоса білдіреді
[29,52] – деп тілдік қатынас табиғатын зерттеп жүрген Ф.Ш.Оразбаева атап
өткендей, адамдар арасында жүзеге асатын тілдесім мен оның қатысымдық
тұлғалары жоғарыда келтірілген белгілердің барлығын бойына жинау арқылы
ғана өз мақсатына жетеді. ...сөз-асыл қазына. Тіл-сана-сезімнің,ойдың
тәжірибеде көрінетін заттық сәулесі [12,128 ] деген аса құнды қорытынды
жасады.
Ғалым ...сөйлемді толық тану үшін, оның қандай ойлау сатысында
екенін білу қажет [12,128 ] дей келе, құрылымдық типология ұстанымдарын
танымдық типология негіздерімен байланыстыра сипаттады. Ол ...сөйлем
дегеніміз – ойдың жүзеге шығуы,екінші сөзбен айтқанда, оның идеядағы затқа
айналуы. Ойдың суреті болған сөйлем де не түрлі болып келетіні бізге
тәжірибеден айқын көрінеді деген ойының дәлелін сөйлем түрлерін талдап
айқындау арқылы дәйектеді, соның негізінде сөйлемнің тарихи дамуын ойлау
сатысының қалыптасуымен қатар қарастыру керектігін өзектеді. Автор
...сөйлемнің айтылуы көп қолданылатын жері – көпшілік ортасы, ең кемі екі
кісінің басы қосылған жер [12,128] – дей отырып, тілдік қатынастың негізін
оның психологиялық ерекшеліктерімен сабақтастыра талдады.
1.2.2. Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасында сөздер мен сөйлемдер
құрылысының қарастырылуы
Тілдің танымдық сипатын зерттеп-зерлеу ісінде бірқатар ғалымдар
аянбай еңбек етті. Солардың бірі филология ғылымдарының докторы, Тіл
білімі институтының бөлім меңгерушісі – Ғайнетдин Мұсабаев.
Тіл дамуының эволюциялық жолын зерделей отырып, Ғ.Мұсабаев танымдық
ұстанымдардың диалектикалық ерекшеліктеріне мән берді. Тілдің таңбалық,
құрылымдық өзгерістерін автор адам баласының өмір сүру шарттарының,
тіршілік көздерінің, тұрмыс күйінің даму негіздерімен немесе олардың
қалыптасқан шеңберге сыймай, асып төгіле бастауымен түсіндірді. Өмірге
қажет тұрмыс күйі өзгерді. Шала киімді тайпалар киім кие бастайды, киім
атаулары, оны дайындау процесінің атауларын жазу қажет болады. Бұрынғы
дәстүрлі жазу аясы тарлық етті... Баяу эволюция жолымен сандық өзгеріс
сапаны да өзгертті... Сондықтан көне алфавиттегі дыбыс таңбаларының түрінің
көп болуы – әр кезеңнің қосқан үлесі. Бұл бір кезде барлығы қатар
қолданылған емес, әр кезде болған өзгерістердің жиынтығы [20,45] деп жазды
тілші. Тіл құрамының өзгеруі, ең алдымен, адамдық таным көкжиегінің
артуымен байланысты болғандықтан, тілші бұл екі процесті бір-бірінен бөле
қарастыруға болмайтынын да дер кезінде байқады. Танымдық дәстүрдің тілге
әсер етер үлгілерін ұсына келе, зерттеуші обьективті шындықтың тілдегі
көрінісін үйлесе байланысқан заңдылық нәтижесі деп сұрыптады.
Тіл, халық, қоғам ұғымдарының байланысы мен өзара әсерін тарихи
дәуірдің...әлеуметтік себептерімен айқындаған І.Кеңесбаев қазақ тіл
білімінің қалыптасу кезеңдерін бағалай келе, тілдік зерттеулерде орын
алған тарихи таным элементтеріне ерекше зер салып, оларды тіл дамуын
қамтамасыз ететін алғышарт ретінде түсіндірді.
І.Кеңесбаев қазақ тілінің бай қазынасын, сөздік қоры мен сөздік
құрамын, соның ішінде, әсіресе, тұрақты тіркестер табиғатын жан-жақты
талдай келе, маңызды үш ұғымды байланыстыра зерделеді, олар: біріншіден,
халық тілінің қазынасы, екіншіден, халық тілінің қуаты мен оны таныту
жолдары; үшіншіден, халық тілінің байлығын игеру әрекеттері деп
түсіндірді [26,45].
Лексика құрамында ерекше орын алатын саланың бірі – тұтас бір ұғымды
білдіретін, лексикаланған сөз тіркестері саналатын фразеологизмдер. Бұл
орайда қазақ тіл білімінің көрнекті өкілі академик І.Кеңесбаевтың
Фразеологиялық сөздігі (1977) – жалпы түркітанудағы осы саладағы сүбелі
еңбек. Лексикалық қор, сөз байлығы тек жалпы тілдік жүйеге қатысты
құрылымдық сипатта ғана анықталмайтыны белгілі. Сөз байлығының көркемдік-
мәдени-танымдық әлеуеті, эстетикалық мәні жеке шығармашылықта жан-жақты
ашылып, айшықталады. Осы мәні мен қызметіне сәйкес сөздіктер жалпыхалықтық
тілді байытады, әдеби тілді дамытудың көздерін ашады, тарихи-танымдық,
кәсіби т.б. тұрғыдан ақпарат береді.
Тіркестердің әрқайсысы жеке тұрып та, бірлесе келе де танымдық
мәселелерге жүгінетінін анықтаған ғалым тілдің элементтерді құрылымдық
тұрғыдан сипаттау барысында әр сөздің мағынасын қоршаған әлем
заңдылықтарымен, жеке адам қабілетімен, оның физиологиялық дамуымен,
психологиялық мүмкіндігімен ұштастырды. Осы мақсатта тілші байлық не қазына
деген сөздердің алдынан көп жағдайда екі түрлі бірлікті қолданып отырды,
нәтижесінде адам табиғаты екі түрлі маңызды қасиеттің арақатынасымен
дәйектелді, яғни таразының бір жағында оның тілдік қабілеті тұрса, екінші
бөлігін ойлау қабілеті анықтады. Ой байлығына сай сөз ғана емес, тың сөз
тіркесі, сөйлем орамдары туып, олар лек-легімен тіл қазынасына еніп жатады
[26,46] – деп атап көрсеткендей автор тілдің ішкі-сыртқы себептерін шебер
ұйқастыра келе, оның айқын айғағы ретінде ойлау әрекетінің жалпыадамзаттық
бастауына, оны қоршаған обьективті әлем бірлігіне, сол шындықтың дұрыс
немесе қате бейнелену сипатына зейін қойды.
Сөздің дыбысталу мен мағына бірлігінен құралатындығын атай отырып,
тілші алғашқысы сөздің сыртқы материалдық келбеті болса, екіншісі соның
ішкі болмысын құрайды деген қорытындыға келді.Соның арқасында сөздің
мағыналық сипатына айрықша мән берген ғалым сана мен обьективті әлемнің
байланысын өзектеді, оларды сөз мағынасына қажет құрамды бөліктер деп
саралады, сөйлеу мен қарым-қатынасты да осы танымдық үрдістің органикалық
байланысы ретінде айғақтады. Сөздің жан-жақты мағыналық мінездемесі
тілдік фактілердің саналы түрде және ерекше зейінмен зерттелуін талап
етеді. Бұл жағдайда сөз мағынасына ашудың жеке іс еместігін де естен
шығармау қажет...Тілдің танымдық қызметі (сөздің де) оны ойлаумен үздіксіз
байланыса отырып, обьективті шындықты бейнелей алар ерекшелігінен
туындайтынын тұжырымдаған зерттеуші тіл мен танымның қатысымдық қабілетін
ойлау формалары арқылы дәйектеді.
Қорыта келгенде, І.Кеңесбаев қаламынан туған зерттеулерін өз сөзімен
түйіндесек: Бағзы заманнан халқымызбен қоса жасап, атадан балаға мұра боп
селбескен тіл қазынамыз – ел-жұртымыздың, мәдени сана, ой-парасат, ұғым-
наным атаулысының тоғысар түйіні, сарқар арнасы есепті.
Тілдік категориялардың қалыптасу, даму өзгешеліктерін зерделеген
ғалым Н.Т.Сауранбаев, ең алдымен, тіл білімінің қоғамдық сипатына мән
берді. Ғалым Тіл ғылымы – әлеуметтік ғылымдардың бір көрнекті бөлігі...
дей отырып, уақыт, жаратылыс, дәуір ұғымдарын лингвистиканың
құрылымдық мәселелерін анықтауға бағыттады, сол себепті оның еңбектерінде
қоғамдық өзгерістер тілдік жаңарулармен яки толығулармен қатар беріліп
талданды. Екі процестің даму динамикасын тығыз байланыста сұрыптаған
автор тіл құрылысының сипатын уақыт тезінен өте қалыптасатын ерекшелік
ретінде қарастырғандықтан, құрмалас сөйлемдер табиғатын Неғұрлым
қоғамның алыс уақыттағы дәуірлеріне терең бойлай берсек, тілдің құрылысының
да соншалықты жабайы болатынын көреміз. Сол сияқты неғұрлым осы заманға
жақындаған сайын, тіл құрылысының қыйындағанын, жаңаланғанын көреміз
[16,78] деген тұжырымды келтірді.
Н.Т.Сауранбаев өз шығармашылығының нағыз шарықтау кезеңінде құрмалас
сөйлем синтаксисі мәселелерін зерттеумен шұғылданады. Ғалым құрмалас
сөйлемдердің табиғатын танып, тарихына көз жүгіртумен бірге, ішкі-сыртқы
заңдылықтары мен ерекшеліктерін, жасалу жолдары мен жұмсалуын қарастырып,
синтаксистік қызметін саралады.
Құрмалас сөйлемдерді зерттеуде даулы мәселелердің бірі – жай сөйлем
мен құрмалас сөйлемдерді айырудың критерийлері қандай деген мәселе. Бұл
мәселе жөнінде ғалым жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің арасындағы
айырмашылық: жай сөйлем жеке сөздерден, сөз тіркестерінен құралса, құрмалас
сөйлемдер бірнеше жай сөйлемдерден (синтаксистік компоненттер- ден)
құралады. Яғни, әрқайсысының өзіне тән дербес бастауышы, баяндауышы және
тұрлаусыз мүшелері бар, әр сөйлем бөлек тұрған қалпында бөлек-бөлек ойды
білдіре алады.[18;251-бет] Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі құрмалас
сөйлемдердің негізгі белгілері ретінде мыналарды береді:
1) Құрмаластағы синтаксистік компоненттерде айтылатын ойдың
дербестігі;
2) Компонентте дербес бастауышпен баяндауыштың болуы;
3) Құрмаластағы әрбір компоненттердің интонациялық жігі айқын болуы;
Құрмалас сөйлемде берілген ой бірнеше оқиға, құбылыстар көлемінде
құрылып, олар бір-бірімен ұштасып, логикалық жағынан бір-біріне ұласа
айтылады. Ғалымның пікірінше, компоненттердегі бірнеше ойдың дербестігін
компоненттің тұлғалық дербестігімен шатастырмау керек. Құрмаластағы жай
сөйлемдер өзінің тұлғалық дербестігін сақтауы да, сақтамауы да мүмкін.
Н.Сауранбаев құрмалас сөйлемдер жай сөйлемдерден құралатындықтан, ондағы
синтаксистік компоненттерде бастауыш пен баяндауыштың болуы құрмалас сөйлем
деп танудың басты критерийі деп таниды. Бірақ бұл жерде бастауыш пен
баяндауыш құрмалас сөйлемнің негізгі критерийі болғанымен, ғалым бұл екі
мүшенің синтаксистік рөлі бірдей еместігін, бастауыштан баяндауыштың рөлі
басым екендігін, сондықтан құрмалас сөйлем компоненттерінің бастауыштары
кейде ортақ болып, тіпті болмауы мүмкіндігін көрсетеді. Мәселен, ғалым
Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас, қардың суы секілді тез суалар
деген сөйлемінің мағыналық жағын басшылыққа алған болу керек. Өйткені
берілген сөйлем себептік қатынасқа құралған.
Н.Сауранбаев құрмалас сөйлемдерді ұйымдастырудың амалдары ретінде
интонация, компоненттердің орын тәртібі, шылаулар, етістіктің есімше,
көсемше, шартты рай тұлғалары, изафеттік тіркестер қатыса алады дейді.Бұнда
ғалымның жаңалығы – құрмалас сөйлемнің компоненттерінің изафеттік тіркестер
арқылы құрмаласуы.
Қай тілде болмасын, адамның айтайын деген ойының аяқталғанын немесе
аяқталмағанын білдіруде интонацияның атқарар қызметі өте зор. Тіл-тілде
интонация тиянақты және тиянақсыз болып екіге бөлінеді. Тиянақты интонация
сөйлемнің соңында келеді де, айтылған ойдың аяқталғанын білдіреді. Бұл
қағида – тек жай сөйлемге ғана тән емес, сонымен қатар құрмалас сөйлемдерге
де ортақ қасиет. Н.Сауранбаевтың айтуынша, интонация – құрмалас сөйлемнің
грамматикалық табиғатының негізгі крите- рийлерінің бірі. Құрмалас сөйлем
тиянақты ойды білдіретін екі я одан да көп жай сөйлемдерден емес, біршама
аяқталған ойды білдіріп, өзара предикативтік қатынаста тұратын жеке
компоненттерден жасалады. Құрмалас сөйлемнің әрбір компоненті тиянақсыз
немесе біршама тиянақсыз үнмен айтылады да, тиянақты интонация сөйлемнің
соңында келеді. Сондықтан ол - тек құрмалас сөйлемге ғана емес, жай
сөйлемге де тән құбылыс. Құрмалас сөйлемдердегі интонацияның бұл түрінің
қызметі сол, құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдердің басын
біріктіріп, оларды синтаксистік бір бүтін етіп тұрады. Н.Сауранбаев:
интонация имеет различные ритмика- мелодические разновидности, которые
используется в почеркивании ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Сөздер мен сөйлемдер құрылысы – адамның дүниетану жетістігі.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.1. Тіл біліміндегі танымдық бағыт
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2. Қазақ тілтаным ғылымының даму парадигмасы
1.2.1. Қазақ тілтану парадигмасында адамның дүниетанымы жөніндегі ой-
пікірлер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 13
1.2.2. Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасында сөздер мен сөйлемдер
құрылысының
қарастырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..19
1.2.3 Тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы сөздер мен
сөйлемдер құрылысының адамның дүниетанымына ықпал етуі жайлы
... ... ... ..25
1.2.4. Тілтанымдық этюдтер парадигмасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
1.2.5. Қазіргі когнитивтік
парадигмалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.29
2.1. Когнитивизм ұғымы,
сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.2. Ой мен тіл тұтастығы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
2.. Ой жетістігінің биік үлгісі – халық
даналығы ... ... ... ... ... ... ... ... 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақ тіл білімі ғылымы іргелі
зерттеулердің нәтижесінде тармақтары сараланып, тілдік құбылыстары
айқындалып, дамуда, толығуда. Сондай сараланған, жалпы тіл білімінде үлкен
талас пен талқы тудырып жүрген салалардың бірі – когнитивтік лингвистика.
Қазақ тіл білімінің сан салалы теориялық ұстанымдары бүгінгі күні
тілдік зерттеулердің бағыт-бағдарын анықтауға, маңызды тұжырымдар жасауға
мүмкіндік беретіндіктен, олардың жалпы және жеке лингвистика шеңберіндегі
өзіндік белгілерін сұрыптау, өзге ізденістер қатарында алар орнын нақтылау
қажеттігі ғалымдардың алдына тың әрі көкейтесті проблемалар қойып отыр.
Тілді диалектика-динамикалық құбылыс ретінде қарастыру, оның қоршаған
әлеммен де, адамдық факторлармен де сабақтастығын зерделеу қазіргі қазақ
лингвистикасының ұлттық сипатымен қатар, әлемдік лингвистика деңгейіне
көтерілер биігін де айқындауға септігін тигізіп келеді. Осыған орай, қазақ
тіл білімінің концептуалдық қоры мен әдіснамалық негізі де құнды
зерттеулердің дүниеге келуін қамтамасыз етер алғышарттар қатарын құрауда.
Қазақ топырағында қалыптасып, ғылымдар тоғысында шешімін тауып келе жатқан
тілтаным теориясының ғылыми негізде дәйектелуі де сол үзілмес байланыстың
белгісі болып табылады. Тіл табиғатын адам болмысымен, оның қимыл-
әрекетімен ұштастыра талдаған қазақ тілшілерінің тіл мен таным ұғымдарына
назар аударуын, олардың тоғысуынан бастау алатын ережелерге мән беруін де
заңды сабақтастықтың нәтижесі деп бағалаған дұрыс, өйткені шынайы өмірді
қабылдау, оның қыр-сырын ой таразысынан өткізе пайымдау, соның салдарынан
жинақталар ақпараттар мен мәліметтерді жадыда сақталар қор ретінде жүйелеу
– барлығы тілдік бірліктердің болмысын ішкі және сыртқы әсерлер тұрғысынан
талдауға мүмкіндік береді. Сөйтіп, құрылымдық принциптер пәлсапалық,
логикалық және танымдық қағидаларға ұласып, тіл ғылымының өрісі кеңейте
түспек. Бұл күні қазақ тіл білімінің танымдық бағытын зерделеу, оның себеп-
салдарын айғақтау, ғылыми-теориялық ұстанымдары мен ұғымдық бірліктерін
жүйелеу әрі когнитивтік парадигма негіздерін анықтау өзекті тілдік
мәселелер ретінде күн тәртібіне еніп келеді. Қазақ лингвистикасының
тарихын тілтаным теориясының қалыптасуымен байланыстыру, соның негізінде
жекеленген тұлғалардың тілтанымдық тұжырымдарымен танысу, сол арқылы қазақ
халқының төл қазынасын құрайтын құндылықтарына зер салу, оларды зерттеу
нысанына қарай арнайы бағыттарға топтап қарастыру – барлығы дерлік қазақ
тіл біліміндегі когнитивтік ұстанымдардың бастамасын зерделеуге, олардың
негізін әлемдік қордың бір бөлшегі есебінде бағалауға көмектеседі, яғни
қазақ тіл білімінің тарихи негізінен бастау алатын тілтаным теориясы уақыт
сұранысынан туындай келіп, қазіргі жалпы лингвистиканың көкейтесті
мәселесіне айналғаны көпшілікке мәлім.
Адамзат тіршілігінің ең басты құралы деп танылатын тіл болмысына зер
салу, сөз мағынасын халықтық таным тұңғиығынан өрбіту, тіл тарихын адамның
қабылдау, пайымдау, ойлау тарихымен ұштастыру, дәстүр мен жаңашылдық
үдерістерін танымның динамикалық табиғатымен үйлестіру, сол арқылы
универсалды, яғни барша жұртқа ортақ ұстанымдарға қол жеткізу қазақ тілінің
өрісін кеңейтуге, өркениетті мемлекеттің қоғамдық-әлеуметтік мүмкіндігін
арттыруға әсер етері хақ. Демек, бүгінгі тіл ғылымының атқарар қызметі де,
жол бастар соқпағы да айрықша. Оны ұсынылып отырылған тілтанымдық
тұжырымдар, бір жүйеге келтірілген универсалды принциптер, топталып
берілген когнитивтік ұғымдар мен бағыттар парадигмасы, сөзсіз, дәйектей
түседі.
Бүгінгі таңда когнитивті лингвистиканың теориялық негізі, практикалық
маңызы жан-жақты зерттеліп, айқындалуда. Жұмыс барысында тіл ғылымының
іргелі зерттеулері, соны бағыттары мен жаңалықтарының көрсеткіші ретінде
қазақтың А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Р.Сыздық, Қ.Өмірәлиев,
Е.Жанпейісов, Н.Уәли, А.Әділова т.б. сынды ғалымдарының, шетелдік
ғалымдардан В.А.Маслова, Ю.Н.Караулов, И.Гальперин т.б. сынды ғалымдар
еңбектері басшылыққа алынды. Сонымен қатар, қазақ топырағындағы когнитивті
лингистиканың тіл біліміндегі орнын, мән-маңызын ашуда, зерттеп-зерделеп,
жүйелеуде Э.Д.Сүлейменова, Н.Ж.Шаймерденова, Г.Г.Гиздатов, Ж.Манкеева,
Қ.Жаманбаева, Г.Смағұлова, Б.Хасанов, Б.Қасым, А.Ислам еңбектерінің
маңызы зор екені баса айтылды.
Кейінгі жылдары жарық көріп жатқан оқулықтар мен зерттеу жұмыстары
аталған ғылым саласының әлі де зерттей түсуді қажет ететін тұстары бар
екендігін көрсетіп отыр. Сондай мәселелердің бірі – тіл мен таным
арақатынасы, тілді диалектика-динамикалық құбылыс ретінде қарастыру,
когнитивтік парадигма, теориялық тұжырым. Аталмыш мәселелерді айқындаудың
теориялық та, практикалық та маңызы зор.
Оған қоса адамның қоршаған ортаны, дүниені тануының, жадылауының
коды саналатын сөздер мен сөйлемдер құрылысы тілтанымның басты нысаны
саналады. Жеке тұлғаның танымы көптің көкейіндегіні жеткізіп жатса,
халықтық дүниетанымның көрсеткішіне айналары сөзсіз. Оған халық
даналығы – мақал-мәтелдер, қанатты сөздер мен шешендік сөз үлгілері
айқын дәлел. Осыған орай сөздер мен сөйлемдер құрылысындағы астарлы
ойдың адамның дүниетаным жетістігі екенін дәлелдеу – диплом жұмысының
өзектілігіне айналды.
Жұмыстың нысаны. Сөздер мен сөйлемдер құрылысы, адам дүниетанымы, тіл
мен танымның арақатынасындағы ерекшелік, халық даналығындағы сөз
маржандары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
– Сөздер мен сөйлемдер – адам санасының жемісі, адам тәжірбиесінің
қорытындысы, дүниетанымының жетістігі екенін дәлелдеу;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс
жасалды:
– Жалпы тіл біліміндегі тілтанымға қатысты зерттеулерге шолу
жасау;
– Қазіргі қазақ тіліндегі танымдық бағыттың бастау арналарын
анықтау;
– Ой, сана, тіл тұтастығына тоқталып, ғылыми айғақ келтіру;
– Мақал-мәтелдердегі, тұрақты тіркестердегі, шешендік сөз
үлгілеріндегі халық дүниетанымының көрінісін зерттеп-зерделеу;
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Когнитивтік лингвистика саласында сөз
бен сөйлем құрылысының танымдық тұрғыдан зерттеп зерделену мәселесінің
қозғалуы – аталмыш жұмыстың ғылыми жаңалығына айғақ бола алады.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Қазақ тіліндегі
паремиологиялық бірліктерді тіл иелерінің тарихымен, дүниетанымымен, рухани
және дәстүрлі тұрмыстың мәдениетімен сабақтастыра қарастыру нәтижесінде
қарастырылған тұжырымдар тіл білімі, этнолингвистика, фразеология,
лингвомәдениеттану ғылымдарын теориялық тұрғыдан жетілдіруге белгілі бір
дәрежеде үлес қосады.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1.1. Тіл біліміндегі танымдық бағыт
Тіл білімінің қайсыбір дәуірінде зерттеу нысаны болып келе жатса
да күні бүгінге дейін өзектілігін жоймаған тақырыптың бірі – тілдің ақиқат
дүниені танытуы. Таныту тікелей ой арқылы жүзеге асады. Адамның ойлауы тіл
формасы түрінде көрініс табатын болғандықтан, адамның өзін қоршаған дүниені
тану процесі тілде қалай көрінеді деген мәселе ғылымда алдыңғы мәселелер
қатарында.
Ал адамзаттың тіршілігі – мәдениеттің әлемі. Тіл физикалық
нақтылықты қалыптастырады, өйткені ол әлемнің бейнесін жасау барысында осы
нақтылықты әлеуметке. Дегенмен тілдің көмегінсіз болмысты толықтай тани
алмаймыз. Шын мәнінде, нақтылы әлем бейсаналы түрде тілдік нормалар
негізінде жасалады. Адамның қандай да бір құбылысты әрқалай көруі, естуі,
қабылдауы тілдік нормалардың өз көрінісінің формасына сай болуымен
байланысты.
Дүниені танудың тілдік бейнесіндегі ұлттық сипатты айқындаушы
көрсеткіштерді тіл, мәдениет, өркениет ұғымдарының өзара байланысы
тұрғысында қарау қажет.
Әр халықтың басынан кешкен тарихы, бүкіл рухани, мәдени байлығы,
болмысы, дүниетанымы, өмір тіршілігіне, күнделікті тұрмысына қажет
бұйымдары, әдет-ғұрпы, салт-санасы, талғамы, т.б санадағы тілдік
шығармашылық процесс нәтижесінде туған бейнесі, яғни дүниенің тілдік
бейнесі. Осыған байланысты профессор А.Салқынбай: Әлем бейнесінің бүкіл
көрінісі мен қоғамдық сана қалыптастырған ұғымдарын бейнелейтін тіл –
адамзат танымының феномені. Тіл – тек қарым-қатынас құралы ғана емес,
адамзат дүниетанымы мен сананы қалыптастырып, дамытуға қызмет ететін
күрделі құрылым. Тіл ұлттық мәдениеттің құрамды бөлігінің бірі болып қана
қоймайды, бүкіл мәдениет пен танымның негізі саналады. Мәдениет тіл арқылы
жүйеленіп, қалыптасып дамиды. Тілдің қоғамдағы рөлі қарым-қатынас жасау
сипатымен ғана шектелмейді, адам ойының, санасының жетілуі мен дамуына да
ықпал етеді [23,126] – дейді. Демек, қандай да болмасын, заттың атауы оны
тек атап қана қоймай, сонымен бірге оны танытады. Ал тану, немесе анықтау
белгілі бір халықтың тарихи даму жағдайы аясында іске асатындықтан, ол
тілдік ұжым өмір сүретін нақты жағдайларға байланысты әртүрлі болады.
Әртүрлі ұжым бір затты өзінің күнделікті тәжірибесінде кездесіп
қолданылатын жағынан танып, оны өзіне таныс құбылыстармен байланыстыратыны
белгілі. Яғни, өмір шындығы мен тұрмыс-тіршілігі, тәжірибесі салт-
дәстүрі, наным-сенімі әртүрлі заттар түрінде тілде сөзбен аталып
бейнеленеді. Осының негізінде ол затты танып, біліп, оны басқалардан
ажыратып танығаннан кейін барып оны сөзбен бекітеді.
Тілді танымдық тұрғыдан зерттеуге баса назар аударатын ғылымды
когнитивтік лингвистика деп атайды.
Когнитивті ғылым ақпарат білім құрылымы, ақпаратты өңдеу және есте
сақтау, қажет мәліметті сыртқа шығару, ақпаратты адам санасы мен тілдік
формада жеткізуді ақпарат теориясынан қабылдап алады. Ғылымның бұл саласы
адам санасы қалай ұйымдастырылған, адам дүниені қалай таниды, дүние туралы
қандай мәлімет білім болып қалыптасады, ментальды кеңістік қалай пайда
болады деген сұрақтарға жауап беруге тырысады.
Когнитивті ғылым термині 70-жылдардың орта шенінен бастап адамның
ақпаратты қабылдау, жинақтау, қолдану үдерістерін зерттейтін саланы
белгілеу мақсатында қолданыла бастады. Сонымен, когнитология тек қана
пәнаралық емес, адамның когнитивті үдерістерін зерттеу барысында
математика, философия, лингвистика, психология, ақпарат теориясын т.б.
біріктіретін синтетикалық ғылым болып табылады.
Мысалға, когнитивті психология тіл біліміндегі психологизм
жөніндегі А.А.Потебня, Г.Штейнталь, В.Вундт XIX ғасырдың өзінде-ақ өз
пікірлерін айтқан болатын. Когнитивті лингвистика когнитивті психологиядан
когнитивті модельдерді қабылдайды.
Шынында да, тілдің қызметі психологиялық механизмдерге негізделеді,
өйткені тіл адамның дүниемен байланысуының көрсеткіштік тәжірибесінің
жинақталу және сақталуындағы маңызды бөлшек болып табылады. Ал кез келген
тәжірибенің негізін қабылдау мен есте сақтау процестері құрайтындықтан,
тану мен тілді зерттеу барысында психологияда зерттелетін перцептивті
(өзара байланыс) үдерістердің ерекшеліктерін ескермеу мүмкін емес.
Лингвистика өзінің даму жолында 3 рет, яғни XIX ғасырдың 80-жылдары
(младограмматизм), XX ғасырдың орта шенінде (психолингвистиканың пайда
болуы), XX ғасырдың 80-жылдары ( когнитивті лингвистиканың пайда болуы)
психологиямен байланысқа түскені белгілі.
Кейбір зерттеушілер когнитивті лингвистиканы аса тереңдіктегі
семантика деп анықтап, семантикалық идеялардың табиғи дамуы ретінде
қарастырады.
Тілдік семантика категориясында олар дүниені адам тануының
қабылдауының нәтижесі ретінде қабылданатын жалпы түсіндірмелі категориялар
деп түсінеді. Алайда бұл анықтамамен шектелу мүмкін емес, өйткені
когнитивті лингвистика зерттеулерінің кейбір нәтижелері тек қана тілдің
семантикасына қатысты емес. Мысалы, когнитивті лингвистикада қарастырылған
прототип түсінігі фонологияда да, морфологияда да, диалектологияда да
пайдаланылады.
Когнитивті лингвистиканың белгілі зерттеушілері – Н.Д. Арутюнова,
А.Вежбицкая, Ю.С.Степанов, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия және т.б. семантиканы
зерттеуден бастаған.
Жоғарыда аталған үш саладан басқа когнитивті лингвистиканың
қалыптасуына ықпал еткен, универсалды екенін жақсы түсінуге мүмкіндік
беретін лингвистикалық типология және этнолингвистика, тілді адам миының
ментальды танымының негізі ретінде зерттейтін нейролингвистика, тілді
меңгеру мен пайдаланудың жалпыадамзаттық механизмдерін зерттейтін
психолингвистика, концептердің пайда болу және қызмет ету барысында
мәдениеттің рөлін анықтауға мүмкіндік беретін мәдениеттану сияқты
ғылымдарды қарастырған жөн.
Когнитивті лингвистиканың негізінде адамның жүріс-тұрысы мен қызметі
оның білімімен анықталады, ал оның тілдік іс-қимылы тілдік біліммен
анықталады деген қағида жатыр.
Когнитивті лингвистиканың мынадай қалыптасу кезеңдерін белгілеуге
болады:
Когнитивті лингвистика ең алғаш қалыптасқан Америкада тіл білімінің
бұл саласын когнитивті грамматика деп атаған, өйткені ағылшын тілді
лингвистикада грамматика термині кең мағынада қолданылады.
Когнитивті грамматика термині алғаш рет 1975 жылы Дж. Лакофф пен
Г.Томпсонның Когнитивті грамматикамен таныстырамыз атты мақаласында
қолданылған болатын. 1987 жылы Р.Лангакердің Когнитивті грамматика
негіздері атты еңбегінің бірінші томы (екінші томы -1991) және осы салаға
байланысты Дж.Лакоффтың Әйелдер, от және қауіпті заттар, М.Джонсонның
Ой үстіндегі тән атты еңбектері жарық көрді.
XX ғасырдың 80-жылдары когнитивті грамматиканың дамуына айтарлықтай
үлес қосқан Л. Талмидің, Ч.Филлмордың, У.Чейфтің мақалаларын атауға болады.
XX ғасырдың 90-жылдарына дейін шетелдік когнитивті лингвистика бір
–бірімен аз байланысты немесе мүлде байланысы жоқ жеке зерттеу
бағдарламаларының жиынтығын құрады. Олардың қатарында Дж. Лакоффтың, Р.
Лангакердің, Т. Ван Дейктің (Нидерланд), Дж.Хэйманның (Канада) және т.б.
бағдарламаларын атауға болады.
90-жылдардың орта шенінде Еуропада когнитивті лингвистикадан алғашқы
оқулықтар басылып шықты: Ф.Унгерер және Х. Шмидт Когнитивті лингвистикаға
кіріспе (1996), Б.Хайне Грамматиканың когнитивті негіздері (1997).
Ресейде когнитивті лингвистика өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап
дами бастады. Алғаш рет когнитивті грамматикадан В.И.Герасимовтың шолуы
шықты (1985). Когнитивті лингвистиканың Ресейде қалыптасуына мына
басылымдар ықпал етті: Т.Виноградтың Табиғи тілді түсінетін бағдарлама
(1976) және Р.Шенктің әріптестерімен бірігіп шығарған Концептуалды
ақпараттың өңделуі (1980), сонымен қатар Шетел лингвистикасындағы
жаңалық атты еңбектің XІІ томы.
1988 жылы Кеңес Одағында когнитивті лингвистика мәселелеріне арналған
Шетел лингвистикасындағы жаңалық сериясының XXІІІ томы, ал 1995 жылы
Тіл және интеллект атты аударма жинағы шықты.
Ресей когнитивистикасының дамуына айтарлықтай үлес қосқан ғалымдар
қатарында мына ғалымдарды атауға болады: Н.Д.Арутюнова, Е.С.Кубрякова,
Ю.С.Степанов, И.А.Стернин, В.Н.Телия және т.б. Аталған ғалымдардың
зерттеулерінде тілдегі адам факторы, сонымен қатар лингвистиканың
философиямен, психологиямен тығыз байланысы үнемі назарларында болған.
Е.С.Кубрякова, Б.А.Серебренников, А.А.Уфимцова т.б. ғалымдар ғаламның
концептуалдық бейнесін тілдік бейнеге қарағанда әлдеқайда бай деп
есептейді. Ғалымдардың пікірінше, ғаламның ғылыми бейнесін құруға ойлаудың
түрлі типтері бейвербалды түрлері де қатысады.
Орыс ғалымы Е.С. Кубрякова Язык и знание еңбегінде ғылыми білімнің
когнитивтік парадигмасын зерделеп, тіл білімінде когнитивтік тіл біліміне
қатысты жазылған еңбектерді шола отырып, әсіресе Америкалық генеративті
әмбебаптық грамматиканың негізін салушы Н.Хомскийдің когнитивтік теория
туралы айтқан қисындарын, оған байланысты жазылған әртүрлі ғылыми
пікірлерді саралай келіп, мынадай тұжырым жасайды: Язык выявляет,
объективирует то, как увиден и понят мир человеческим разумом, как он
преломлен и категоризован сознанием. Каждая языковая единица и особенно
каждая языковая категория могут рассматриваться как проявление указанных
выше когнитивных процессов и в качестве специфических их результатов
[32,45].
Ғаламның ғылыми бейнесі мен тілдік бейнесі арасындағы айырмашылықтар
турасында ғалым В.В.Воробьев тұжырым жасайды.
Ғалым когнитивтік жүйенің әмбебап сипатта болатындығын, оның
көлемі мен тұтастығындағы айырмашылық түрлі ұлт өкілдері өркениетінің
деңгейіне байланысты екендігін, лексикалық жүйе ұлттық сипатта болатынын,
түрлі тілдердің лексикалық жүйесі арасындағы айырмашылық, алдымен ішкі
бөліктерге бөлінуіне байланысты екендігін баса айтқан.
Сонымен қатар, В.Воробьев функционалдық айырмашылықтарға келген
кезде, когнитивтік жүйе тану процесі мен еңбек әрекетіне бағытталғанда,
лексикалық жүйе коммуникацияға бағытталатындығын да атайды.
Оған қоса тілші-ғалым: Генетикалық тұрғыдан когнитивтік жүйе
лексикалық жүйеге қарағанда алғашқы болып табылады және табиғатынан
консервативтік саналатын лексикалық жүйеге қарағанда тезірек қарқынды
жетіліп, дамып отырады (Генетикалық тұрғыдан қарағанда терминологиялық жүйе
лексикалық жүйенің бір бөлігі болып табылады. Бірақ даму тұрғысынан
когнитивтік жүйенің құрамдас бір бөлшегі деп қабылдауға болады)[28,32] –
деп ой түйеді;
Когнитивтік жүйе лексикалық жүйеге және жалпы тілдік жүйеге
қарағанда толығырақ, байырақ болып көрінеді, лексикалық жүйе когнитивтік
жүйенің құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады (Терминологиялық жүйе
терминдік қоры жағынан лексикалық жүйе секілді когнитивтік жүйенің бір
бөлігі болып саналады).
В.Воробьевтің пікірі бойынша: Когнитивтік жүйе арқылы адам дүниені
танып, өз қозқарасын лексикалық жүйенің көмегімен суреттей алады. Дүниенің
әлдебір тұрақты ұлттық моделін айқындау үшін, ұлттық өмір элементтерінің
өзара қарым-қатынасын, құрылысын білуге тырысу қажет [28,32].
Зерттеуші С.Г.Воркачаевтың тіл мен таным, тіл мен ойлау мәселесі
жөнінде мынадай пікірі бар: Тіл мен таным процестерінің арақатынасын
көрсету тіл қолданысының когнитивтік жүйесіне сүйенеді. Тіл мен ойлаудың,
тіл мен танымның арақатысы адам баласының интеллектуалды өмірінде
құндылықтар қаншалықты рөл атқаратынын белгілеп береді. Тіл мен таным
арақатысын сипаттайтын ұғымдар белгілі бір құрылымға түседі.
Қазақ лингвистикасындағы когнитивтік парадигманың даму тарихы XX
ғасырдың I жартысынан басталған, ғылыми негізі сұрыпталған, өзіндік
ұстанымдары мен ұғымдық бірліктері бір жүйеге түскен ілімдер қатарына
жататындықтан, тілтану ұғымының қалыптасуы негіздерін зерттеу жаңа
лингвистикалық ізденістерге жол ашады. Қазақ тіл біліміндегі танымдық
қағидалардың ерекшелігін сөздің халық санасында бейнелі қабылдануы, адамның
сан алуан шығармашылық қабілеті, сөз мағынасының қолданылу шеңбері, тілдік
құралдардың құрылымдық табиғаты, тіл тарихының өнегелі сипаты, қоршаған
әлем мен ұлттық мәдени дәстүрдің, қоғамдық даму мен психологиялық
қалыптасудың тілдік амалдар арқылы суреттелуі секілді мәселелердің шешім
табуымен байланыстыру қазақ тіл білімінің өзіндік қалыптасуы мен даму
табиғатын, концептологиялық әрі когнитивтік негіздерін жүйелеуде маңызды
роль атқарады.
Тіл туралы ғылымның тарихи қалыптасуы мен теориялық дамуы алуан түрлі
ұғымдардың да лингвистика шеңберінде қолданыс тапты. Өзге ғылымдармен тығыз
байланыс құрай отырып, тіл білімі пәлсапалық, қоғамдық, психологиялық
терминдерді тілдік ізденістерге арқау етіп, ғасырлар тоғысында жаңа
міндеттер шешу мүмкіндігіне ие болды, соның арқасында қазір лингвистика
пәнаралық шекараларды жаңаша белгілеумен қатар, ғылыми тұтасудың да өзгеше
үрдісін қамтамасыз етіп отыр. Бұл процестердің астарында адамзат болмысын
ерекше қабылдау, қоғамдық қатынастарды жан -жақты түсіну, ғылыми зерттеу
мүмкіндіктерін жаңа бағытқа жұмылдыру әрекеттері байқалады. Бүгінгі күні
көкейкесті ұғымдар қатарын толықтырған тілдік парадигма тіркесі де сол
байланыстар тізбегінен орын алуда.
Парадигма – салыстырмалы түрде тек кейінгі жылдары ғана қажеттілік
тудырған түсініктердің бірі. Парадигма еуропа ғылымында, нақтырақ
айтқанда, роман, герман топтарында, орыс тілдерінде жүйелі түрде тек бір
мағынада қолданылмаған. Ол алғашында латын тіліне грек тілінде жарық көрген
теологиялық жазбалар мен риторикалық еңбектер арқылы енген.
Белгілі ғалым Т.Кун парадигманы барлығы қолдап белгілі бір уақыт
аралығында ғылыми қауымға алдына қойылар міндеттер мен оларды шешу
жолдарының моделін ұсынатын ғылыми жетістіктерді атады [6,10].
Осы тұжырымнан бастау алған бұл ұғым бүгінде лингвистикада бірде кең
мағынасында, бірде тар мағынада қолданылады. Бірінші жағдайда ол
көзқарастар, құндылықтар мен амалдар жиынтығы ретінде сөз болды. Екінші
жағдайда нақты бір міндеттерді шешу барысында пайдаға асатын үлгілер
тұрғысынан сараланды. Лингвистикадағы әр жаңа білім парадигмасының мәні
де сол арқылы анықталады, яғни белгілі бір уақытқа дейін назардан тыс қалып
келе жатқан не болмаса толық түсінбеген яки түсініктеме, сипаттама
берілмеген тіл өзгешеліктерін, белгілері мен аспектілерін ашатын шындықты
бақылап табумен дәйектеледі.
В.З.Демьянковтың парадигманы белгілі бір идеялардың үстемдігі деп
тұжырымдауы да сондықтан болар.
Парадигма арқылы енген ұғымдар жекелеген теориялардың емес, барша
ғылым атаулының жетістігіне айналады, тілдің танымдық қызметін айқындайтын
көзқарастардың эволюциялық болмысы бүгінгі когнитивтік ұстанымдардың
негізін қалаумен қатар, адамзат санасының тілмен сабақтаса сұрыпталатын
әрекетін жаңа қырынан түсінуге, оны коммуникативтік немесе функционалды
лингвистика мәселелерімен ұштастыра талдауға жол ашады.
Білім парадигмасы деген ұғым... мектептер мен бағыттар деген
ұғымдарды жоққа шығармай, лингвистика тарихнамасында ортақ мақсатқа
жұмылған, яғни өз ғылыми-зерттеу хабарларын, бағдарламаларын, бастапқы
идеяларын, міндеттерін ауқымды да маңызды тілдік проблемаларды шешуге
бағыттаған ғылыми қауымдардың ірі бірлестіктері қамтамасыз ететін өзгеше
ұстанымдарды көрсету үшін сұрыпталған [32,56] – деп топшылайды белгілі
тілтанушы Кубрякова Е.С.
Осы қағидаға негізделе отырып Э.Оразалиева қазақ тілтаным
ғылымының даму кезеңдеріне қатысты бес парадигманы бөліп қарастырады. Олар:
1-кезең: тілтану парадигмасының қалыптасуы – XX ғасырдың 20-45 жж.
Негізгі өкілдері: А.Байтұрсынұлы, Қ.Жұбанов, С.Аманжолов және т.б.
2-кезең: тілдік бірліктердің танымдық парадигмасы – XX ғасырдың 45-70 жж.
Негізгі өкілдері: Н.Сауранбаев, Ғ.Мұсабаев, М.Балақаев, І.Кеңесбаев және
т.б.
3-кезең: тілтанымдық қағидалардың жалпы теориялық парадигмасы – XX
ғасырдың 65-85 жж.
Негізгі өкілдері: К.Аханов, Т.Қордабаев, Ә.Хасенов және т.б.
4-кезең: тілтанымдық этюдтер парадигмасы – XX ғасырдың 70 жылдары мен
аяқ шені.
Негізгі өкілдері: Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Ә.Болғанбаев,
Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақ, С.Исаев, Ө.Айтбай, М.Серғалиев, Ж.Манкеева және
т.б.
5-кезең: қазіргі когнитивтік парадигмалар – XX ғасырдың аяғы мен бүгінгі
күндер [9,15].
1.2. Қазақ тілтаным ғылымының даму парадигмасы
1.2.1. Қазақ тілтану парадигмасында адамның дүниетанымы жөнінде ой-
пікірлер
Қазақ тілтаным ғылымының теориялық қалыптасуы зерттеу нысандары мен
қол жеткізген нәтижелері қазақ тіл білімінде когнитивтік парадигмалар мен
теориялардың дүниеге әкелуіне себеп болды.
Тілдік мәселелердің кең көлемде әдеби, логикалық ұстанымдарды
айқындауға қатыса алатындығын алғашқы боп дәлелдеген А.Байтұрсынұлы,
Е.Омаров, Қ.Кемеңгерұлы сынды тілшілердің еңбектерін құраған қазақ тілінің
зерттелу бағытын кейін Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Х.Басымов, Г.Бегалиев,
С.Жиенбаев және т.б. ғалымдардың жұмыстары жалғастырды.
Тіл-құрал деген ұстанымды басшылыққа ала отырып, қазақ
зерттеушілері тілдің әлеуметттік, психологиялық, танымдық қызметтеріне
назар аударды. Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры... деген
А.Байтұрсынұлының пікірі де сол маңызды бастаманың алғышарты болды.
А.Байтұрсынұлы – қазақ тілін өз алдына оқшауланып тұрған, бір
халықтың игілігіне ғана қызмет ететін қазына ретінде ғана емес, тіл туралы
ғылымның іргелі бір тармағы есебінде, жалпыадамзаттық құндылықтың жүйелі
көрсеткіші сияқты зерттеу керектігін алғаш дәлелдеген ғалымдардың бірі.
А.Байтұрсынұлының анық көріп, сезіп, біліп тұрған айналасындағы
нәрселердің бәрін зер салып, тіл мен танымның тығыз байланысқан
арақатынасын өз тұжырымдамасының өзегіне айналдырды. Тілші адам санасының
үш негізін барлық тілтанымдық фактілерге арқау етті, сөйтіп, тілдің
міндетін де осы үш арнадан өрбітті. Олар – ақыл, қиял, көңіл. Ақыл ісі-
аңдау, яғни нәрселердің жайын ұғу, тану, ақылға салып райлау, қиял ісі-
меңзеу, яғни ойдағы нәрселерді белгілі нәрселердің тұрпатына,бейнесіне
ұқсату, суреттеп ойлау, көңіл ісі – түю, талғау дей отырып, ғалым бүгінгі
танымдық лингвистиканың мақсат-міндетін, негізгі ұғымдарын өзектеді. Адам
болмысының сан қилы мүмкіндіктерін оның сөз өнерімен, шығармашылық
қабілетімен ұштастырған автор сөздің өзін танытатын белгі – тіл немесе
лұғат белгісі болады. Ол белгі әркімнің өз ыңғайымен, өз оңтайымен сөз
тізіп әдеттенуінен, салттануынан болады [13,123] деген қорытынды жасады.
Соның негізінде адамзат болмысына тән қасиеттерді осы ғылымның ұстанымдарын
жүйелеуге бағыттады.
Ғалым ақын тілі мен әшейін тіл өзгешеліктеріне назар аудара
отырып, сөздің ұнамды, өңді болуының талғамдық шарттарын ұсынды. Олардың
басым көпшілігін тек тілдің құрылымдық белгілерімен ғана емес, оның жалпы
антропологиялық, физиопсихологиялық және танымдық ұстанымдарымен
сабақтастырған А.Байтұрсынұлы тіл ғылымында алғашқылар қатарында
экстралингвистикалық талдаулардың тізбегін жасады.
Айтылған лебіз ашық мағыналы, түсінуге жеңіл, көңілді
күдіктірмейтін болса, тіл анықтығы дегеніміз сол болады. Лебіз ашық
мағыналы болу үшін айтушы айтатын нәрсесін анық танитын болу керек
[13,124] – деген тұжырым тіл мен таным арасындағы нақтылау қызметін
сұрыптауға негізделген, яғни адам нақты көріп-білген, сезген нәрсесін ғана
тілмен нақты жеткізе алады дегенді білдіреді.
Когнитивтік тіл білімінің қазіргі кең көлемде зерттеліп жүрген
мәселелерін метафора немесе метафоралану, яғни сөздің дұрыс, таза, анық,
дәл айтылуының үстінде талғау сөздің көрнекі болуын да керек қылады
[13,125] – деумен қатар, автор қиял ісі меңзеу арқылы жасалатын деректі-
дерексіз, жанды-жансыз заттар арасындағы сәйкестіктер негізінде дерексіз
нәрсе, деректі нәрседей, жансыз
нәрсе
жанды нәрседей суреттеліп үстінде, адамның сана-саңылауына келіп түсерлік
дәрежеге жетуі керек [13,123] – деген маңызды қорытындыға келген.
Тілші сана-саңлауы ұғымын пайдалана отырып, танымдық бірліктің
тілдік зерттеуде атқарар қызметін, өзіндік орнын айқындауға тырысты. Сөз
мағынасының ауысып қолдануын, сол арқылы ой көркемдігінің жүзеге асуын
дәйектеген А.Байтұрсынұлы қиял байлығына қарайтын көркемсөзде орын алатын
көріктеу, меңзеу, әсерлеу формаларын танымдық қабылдаудың, зейін мен
зерденің дереккөзіне айналдыра сипаттады. Тіл, ғалам және таным негіздері
арқылы тілдік ізденістердің жаңа бағыт-бағдарын өзектеген А.Байтұрсынұлы
адамның шығармашылық деңгейде ескіні қайта қарау, сол арқылы ментальды
кеңістікті кеңейту әрекеттеріне сүйенген когнитивтік қабілетін басшылыққа
ала отырып, қазақ лингвистикасында когнитивтік зерттеулердің бастапқы үлгі-
көріністерін жүйелеуге мүмкіндік берді, оларды тіл мен сөйлеу арақатынасы
арқылы дәлелдеп көрсетті.
Азаматтық қалыптасу кезеңі XX ғасырдың басындағы қазақ ұлтының
оянған шағымен тұспа-тұс келіп, алаштың елдік жүгін, бар ауыртпалығын
мойымай көтерген үркердей ғана оқыған зиялылардың қатарына Қошке
Кемеңгерұлының алатын орны ерекше, деп Қ.Кемеңгерұлы мұрасын зерттеуші
Д.Қамзабекұлы атап өткендей, келесі есімдердің бірі қазақ халқының ұлттық
болмысы мен саяси-әлеуметтік өрлеуін, мәдени дамуы мен елдік рухын аса
қажет құндылықтар ретінде бағалай білген тұлғаларға жатады.
1915-1930 ж.ж. аралығында қазақ әдебиетіне, драматургиясына,
журналистикасына, ғылымына айрықша үлес қосқан Қ.Кемеңгерұлының ғылыми
көзқарастары қоғамдық өзгерістермен сабақтаса қалыптасқандықтан,
еңбектерінің негізгі идеялық бағытын қазақ этносының тарихы, тілі мен діні,
мәдениеті мен өркениеті құрады. Сынның ащы тілін болашақққа апарар талап-
тілектер әуеніне жалғай отырып, белгілі қайраткер барша шығармалары мен
мақалаларын ұрпақ жадында сақталар деректермен уәждеді. Мысалы: Қазақ
тарихынан, Бұрынғы езілген ұлттар, Егін салу турасында, Тілшілердің
міндеті һәм мәнісі туралы, Ел газеті қандай болу керек?, Жат тіл оқыту
әдісі, Көркем әдебиет туралы және т.б. Жеке қабілеті ортақ мүддеге
қабысқан автор туындыларының бүгінгі күні өзектелуі, ең алдымен, жазылған
деректердің мақсат-міндетімен айғақталса, екіншіден, олардың тақырыптық-
идеялық нысанымен, статистикалық мәліметтерімен және маңызды ұсыныстармен
нақтыланды. Қ.Кемеңгерұлының сөзіне жүгінсек, ...қазақ тұрмысына тарихи
көз салу шарт. Өйткені қазіргі тұрмыстың шаруа, мәдени, рухани жағы болсын-
өткен тұрмыстан қалып отырған мұра....
Қазақ тіл білімінің даму, жүйелену тарихында ерекше орын алар келесі
тұлғалардың бірі – Қ.Жұбанов. Ғалымның зерттеулері арқылы дәстүрлі қазақ
тіл білімінің маңызды мәселелерімен қатар, жалпы тілтану жүйесінің аса
құнды деректерін негіздеуге болады. Құдайберген Қуанұлының ғылымдағы
құлашының кеңдігі мен ойының тереңдігі Қазақ тілі грамматикасы мен
Фонетикасынан, Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер атты еңбектерінен анық
көрінеді.
Қ.Жұбанов алғашқылар қатарында тек жаңа терминді ғылыми айналымға
ұсынып қана қойған жоқ, сол сияқты XIX-XX ғ.ғ. есімдері ғылыми көпшілікке
танымал болған зерттеушілердің концепцияларына жан-жақты талдау жасай келе,
қазақ тіл білімінің тың бағытта дамуын өзектеді.
Қ.Жұбанов сөз белгілі тәртіппен тізіліп барып, хабар болады, сөздер
жеке-жеке жүреді, бірақ олар жекелік үшін жасалған емес, басқаға жанасым
тауып, үйлесерлік болып жасалған. Өз басы атау болуға жаралған сөзді бүтін
дейміз. Бүтін, әрине бөлшек емес. Сөйте тұра олар құрамды бөлшек болып
барып, материал болып, тұтас ой туғызатындықтан, жеке сөздерді үйлесім
табушылар тобының бір бөлшегі болатынын айтады [2, 98-100]. Қ.Жұбанов
қазақ лингвистикасына тілдік құралдарды сыртқы ортамен, табиғатпен
байланысар мүмкіндіктеріне мән берді, оларды уақыт таразысымен өлшей келе,
халықтық дүниетанымның қалыптасу тарихы туралы сөз қозғады. Зерттеуші әр
тілдік материалды елдің салтын, әдет-ғұрпын пайымдап түсіндірудің, танымдық
қорды жинақтаудың көзі деп қабылдады.
Когнитивтік лингвистикада тіл арқылы адамды, адам арқылы тілді
тануға бағытталса, Қ.Жұбанов та мұның бір жағы субстанцияның миға әсері,
сыртқы дүниенің танымдық бейне жасауға ықпалы жағын беруі басым болған.
Тілдің танымдық қасиетін зерделеген Қ.Жұбанов еңбектері когнитивті
лингвистиканың зерттеліп-зерделенуіне қосылған үлкен үлес деп санауға
болады.
Қ.Жұбанов лексикалық сөздер мен тіркестерді уақыт өте келе
қалыптасатын белгілі бір дүниетанымның жемісі ретінде бағалау керектігіне
өзгеше мән берді. Өз ерекшелігіне орай кез келген тілде көнерген сөздер
(архаизмдер) орын алады. Олар қазіргі заманның ойлау үлгісіне сәйкес
келмей, адамдардың өткен дәуірдегі көзқарастарынан хабар беретіндей болады.
Айталық, қазақ тілінде қолданылатын күн көру, күнелту – өмір сүру сынды
тіркестер сөзбе сөз аударғанда күнді көру, өзімен бірге күнді алып жүру,
күнді қасында ұстау мағыналарын білдіреді дейді.
Дегенмен бұл тіркестер көне дәуірдің дүниетанымдық негізін құрай
отырып, қоршаған әлем құбылыстарын қабылдаудың тек анимистік қана емес,
космикалық әрі микрокосмикалық кезеңдері арқылы түсіндірілетін болған деп
тұжырымдаған ғалым сөз мағынасының уақыт пен кеңістікке тәуелді және
адамзат қоғамының әр кезеңіне қатысты қалыптасқан дүниені қабылдап түсінуге
байланысты заттар мен құбылыстарға әр түрлі мән-мағыналар беру арқылы
дамытатындығын ескертті.
Қ.Жұбанов тілдік дерек пен оның қабылдауын айғақтайтын тарихи
танымдық ұстанымдарды өзектей отырып, лингвистикалық фактілер тілдік
ғұмырдың (языковая жизнь) өзге салаларымен тығыз қатынаста зерттелу керек,
бұл орайда тілдің қоғам дамуымен, оның экономикасымен, әлеуметтік
құрылымымен және дүниетанымымен байланысын анықтаған дұрыс [3,156] –деген
қорытынды жасады.
Тілтанымдық зерттеулері ерекше маңызға ие келесі ғалым –
С.Аманжолов. Ғалым зерттеулерінің желісі тілдің қоғамдық ерекшелігіне
шоғырланған. Автор тілдің барлық белгілерін оның қоғамдағы орнымен,
әлеуметтік өзгешелігімен байланыстырды. Автор тұжырымдарының басым
көпшілігі лингвистиканы қоғамдық ғылым ретінде қарастыруға саяды. Адам
қоғамына мән бере келе, оның мүмкіндігін жоғары бағалай отырып, ғалым тек
қоғам бар жерде ғана тіл өмір сүреді, оны зерттеп, өркендетер тіл ғылымы
дами алады деп түйіндейді. Осыған сәйкес, кез келген тіл білімінің саласын
С.Аманжолов “адам қоғамының зор табысы, ғылыми жетістігі” деп дәйектеді:
”Мыңдаған жыл өмір сүрген адам баласының дүние тануына үнемі қызмет еткен
тіл, тек қарым-қатынастың құралы ғана емес, ол дамудың да және күрестің
де құралы болуымен қатар, грамматика сияқты адам баласына зор қызмет
істейтін өте маңызды ғылымды тудырды. Бұл ғылым адам баласының ұзақ
өміріндегі тұрмыс үшін күрес жолында жасаған тәжірибелерін, ойлауының ұзақ
уақыт абстракциялануы арқасында топшыланған жетістіктерін қорытқан да білім
болып отыр”[12,132].
Ғалымның жоғарыда келтірілген үзіндісінде “адам баласы” деген тіркес
қатарынан үш рет кездеседі. Тілші көпшілік назарын тілдің қоғамдық
маңыздылығын, оның табиғи әрі танымдық ерекшелігін, функционалды сипатын
тіл арқылы айқындауға бағыттаған. Осы орайда, қоғамдық факторлармен бірге
зерттеуші тілтанымдық құралдарға зер салды, ол тілдік амалдарды тек қарым-
қатынас функциясында ғана емес, дүниені тану, тәжірибе жинау, ойлау, білім
алу негізі деп сұрыптау қажеттігін ескертті. Құрылымдық типология
тұрғысынан барлық тілдер тең дәрежелі болып есептелсе де, әлеуметтік
типологияда тілдердің сараланатын өз өлшемдері, өз “құндылықтары” барын
назарға алсақ, С.Аманжоловтың ...тілдердің біріне-бірі ұқсап та, ұқсамауы
да әлеуметтік жағдайға байланысты [12,32] – деген тұжырымының
маңыздылығына, сөзсіз, көз жеткіземіз. Бұл жағдайда сол тілде сөйлеуші
адамдардың, халықтардың саны, қолданушы мемлекеттердің есептік көрсеткіші
ескеріледі әрі тілдің қоғамдық функциялары мен әлеуметтік салаларды қамту
өзгешелігі нысанағы алынады. Мұндай ерекшеліктерді С.Аманжолов “қоғамдық
қарым-қатынас күштілігі”,- деп сипаттай отырып, тілдің “қоғамдық құбылыс,
қоғамдық коллективтіктің тапқан, жасаған нәрсесі, қоғаммен бірге өсіп-
өнетін нәрсе” екенін дәйектейді. Демек, тілдің әлеуметтік деңгейін
анықтау, оның қоғамдық танымын саралау және қоғамдық сананы
қалыптастырудағы атқарар қызметін талдап көрсету, бір жағынан, қарым-
қатынас күштілігі деп түсіндірілсе, екіншіден, қоғамдық коллективтің
тапқан, жасаған нәрсесі деп ұғынылады, яғни әлеуметтік таным тілдік
құралдардың жасалу, қалыптасу, даму заңдылықтарымен тығыз байланысты
болады.
Автор тілдік құралдар табиғатын анықтауда құрылымдық факторды
адамның ішкі ойлау, қабылдау, тану мүмкіндіктерімен, сыртқы қоғамдық-
мәдени негіздермен шебер сабақтастыра білді. Ол тіл – амал, құрал, оның
арқасында адамдар бірімен-бірі қарым – қатынасқа енеді, пікір алысады және
бірін-бірі түсініседі. Тіл ойлаумен тікелей байланысты болғандықтан, сөзді
және сөйлемдегі сөздердің бірлігінде ойлау ісінің жетістіктерін тіркеп
отырады. Адамның дүние танудағы жетістіктері сөзде, сөйлем құрылысында
тіркеледі, сөйтіп зерттеуші адам қоғамында пікір алысуға мүмкіндік
жасайды дей отырып, сөз, сөйлем, сөйлем мүшелері сынды бірліктердің
әрқайсысын экстратанымдық аспектіде талдап көрсете келе, тіл мен сөйлеу
нормаларының танымдық негізде тоғысуына назар аударды. Біріншіден, тілші
сөйлем табиғатын, оның құрамына енген сөздерді қоғамдық қажеттілікті өтеу
нормалары тұрғысынан айқындай келе, сөйлемдегі сөздердің орын тәртібін, әрі
айтушы логикасына байланыстырды, әрі сөздің тұрған ортасына,
айналасына тәуелді қарастырды.
Тіл мен ойлаудың байланысына айрықша мән берген С.Аманжолов сөздер
мен сөйлемдер құрылысын адамның дүние тану жетістіктерінен өрбітті, сол
арқылы тілдің функционалды-семантикалық ерекшелігін, қоғамдық сипатын,
адамзат табиғатымен сабақтасқан болмысын айқындап берді. Сөйлеу
процесіндегі сөздің ерекшелігі – ол обьективтік шындыққа, өмірге байланысты
ұғымдарды сананың қабылдауы нәтижесінде ойды бейнелейді. Сонымен қатар іс-
әрекет жүріп жатқан ортаның әсерін, адамның көңіл-күйін де қоса білдіреді
[29,52] – деп тілдік қатынас табиғатын зерттеп жүрген Ф.Ш.Оразбаева атап
өткендей, адамдар арасында жүзеге асатын тілдесім мен оның қатысымдық
тұлғалары жоғарыда келтірілген белгілердің барлығын бойына жинау арқылы
ғана өз мақсатына жетеді. ...сөз-асыл қазына. Тіл-сана-сезімнің,ойдың
тәжірибеде көрінетін заттық сәулесі [12,128 ] деген аса құнды қорытынды
жасады.
Ғалым ...сөйлемді толық тану үшін, оның қандай ойлау сатысында
екенін білу қажет [12,128 ] дей келе, құрылымдық типология ұстанымдарын
танымдық типология негіздерімен байланыстыра сипаттады. Ол ...сөйлем
дегеніміз – ойдың жүзеге шығуы,екінші сөзбен айтқанда, оның идеядағы затқа
айналуы. Ойдың суреті болған сөйлем де не түрлі болып келетіні бізге
тәжірибеден айқын көрінеді деген ойының дәлелін сөйлем түрлерін талдап
айқындау арқылы дәйектеді, соның негізінде сөйлемнің тарихи дамуын ойлау
сатысының қалыптасуымен қатар қарастыру керектігін өзектеді. Автор
...сөйлемнің айтылуы көп қолданылатын жері – көпшілік ортасы, ең кемі екі
кісінің басы қосылған жер [12,128] – дей отырып, тілдік қатынастың негізін
оның психологиялық ерекшеліктерімен сабақтастыра талдады.
1.2.2. Тілдік бірліктердің танымдық парадигмасында сөздер мен сөйлемдер
құрылысының қарастырылуы
Тілдің танымдық сипатын зерттеп-зерлеу ісінде бірқатар ғалымдар
аянбай еңбек етті. Солардың бірі филология ғылымдарының докторы, Тіл
білімі институтының бөлім меңгерушісі – Ғайнетдин Мұсабаев.
Тіл дамуының эволюциялық жолын зерделей отырып, Ғ.Мұсабаев танымдық
ұстанымдардың диалектикалық ерекшеліктеріне мән берді. Тілдің таңбалық,
құрылымдық өзгерістерін автор адам баласының өмір сүру шарттарының,
тіршілік көздерінің, тұрмыс күйінің даму негіздерімен немесе олардың
қалыптасқан шеңберге сыймай, асып төгіле бастауымен түсіндірді. Өмірге
қажет тұрмыс күйі өзгерді. Шала киімді тайпалар киім кие бастайды, киім
атаулары, оны дайындау процесінің атауларын жазу қажет болады. Бұрынғы
дәстүрлі жазу аясы тарлық етті... Баяу эволюция жолымен сандық өзгеріс
сапаны да өзгертті... Сондықтан көне алфавиттегі дыбыс таңбаларының түрінің
көп болуы – әр кезеңнің қосқан үлесі. Бұл бір кезде барлығы қатар
қолданылған емес, әр кезде болған өзгерістердің жиынтығы [20,45] деп жазды
тілші. Тіл құрамының өзгеруі, ең алдымен, адамдық таным көкжиегінің
артуымен байланысты болғандықтан, тілші бұл екі процесті бір-бірінен бөле
қарастыруға болмайтынын да дер кезінде байқады. Танымдық дәстүрдің тілге
әсер етер үлгілерін ұсына келе, зерттеуші обьективті шындықтың тілдегі
көрінісін үйлесе байланысқан заңдылық нәтижесі деп сұрыптады.
Тіл, халық, қоғам ұғымдарының байланысы мен өзара әсерін тарихи
дәуірдің...әлеуметтік себептерімен айқындаған І.Кеңесбаев қазақ тіл
білімінің қалыптасу кезеңдерін бағалай келе, тілдік зерттеулерде орын
алған тарихи таным элементтеріне ерекше зер салып, оларды тіл дамуын
қамтамасыз ететін алғышарт ретінде түсіндірді.
І.Кеңесбаев қазақ тілінің бай қазынасын, сөздік қоры мен сөздік
құрамын, соның ішінде, әсіресе, тұрақты тіркестер табиғатын жан-жақты
талдай келе, маңызды үш ұғымды байланыстыра зерделеді, олар: біріншіден,
халық тілінің қазынасы, екіншіден, халық тілінің қуаты мен оны таныту
жолдары; үшіншіден, халық тілінің байлығын игеру әрекеттері деп
түсіндірді [26,45].
Лексика құрамында ерекше орын алатын саланың бірі – тұтас бір ұғымды
білдіретін, лексикаланған сөз тіркестері саналатын фразеологизмдер. Бұл
орайда қазақ тіл білімінің көрнекті өкілі академик І.Кеңесбаевтың
Фразеологиялық сөздігі (1977) – жалпы түркітанудағы осы саладағы сүбелі
еңбек. Лексикалық қор, сөз байлығы тек жалпы тілдік жүйеге қатысты
құрылымдық сипатта ғана анықталмайтыны белгілі. Сөз байлығының көркемдік-
мәдени-танымдық әлеуеті, эстетикалық мәні жеке шығармашылықта жан-жақты
ашылып, айшықталады. Осы мәні мен қызметіне сәйкес сөздіктер жалпыхалықтық
тілді байытады, әдеби тілді дамытудың көздерін ашады, тарихи-танымдық,
кәсіби т.б. тұрғыдан ақпарат береді.
Тіркестердің әрқайсысы жеке тұрып та, бірлесе келе де танымдық
мәселелерге жүгінетінін анықтаған ғалым тілдің элементтерді құрылымдық
тұрғыдан сипаттау барысында әр сөздің мағынасын қоршаған әлем
заңдылықтарымен, жеке адам қабілетімен, оның физиологиялық дамуымен,
психологиялық мүмкіндігімен ұштастырды. Осы мақсатта тілші байлық не қазына
деген сөздердің алдынан көп жағдайда екі түрлі бірлікті қолданып отырды,
нәтижесінде адам табиғаты екі түрлі маңызды қасиеттің арақатынасымен
дәйектелді, яғни таразының бір жағында оның тілдік қабілеті тұрса, екінші
бөлігін ойлау қабілеті анықтады. Ой байлығына сай сөз ғана емес, тың сөз
тіркесі, сөйлем орамдары туып, олар лек-легімен тіл қазынасына еніп жатады
[26,46] – деп атап көрсеткендей автор тілдің ішкі-сыртқы себептерін шебер
ұйқастыра келе, оның айқын айғағы ретінде ойлау әрекетінің жалпыадамзаттық
бастауына, оны қоршаған обьективті әлем бірлігіне, сол шындықтың дұрыс
немесе қате бейнелену сипатына зейін қойды.
Сөздің дыбысталу мен мағына бірлігінен құралатындығын атай отырып,
тілші алғашқысы сөздің сыртқы материалдық келбеті болса, екіншісі соның
ішкі болмысын құрайды деген қорытындыға келді.Соның арқасында сөздің
мағыналық сипатына айрықша мән берген ғалым сана мен обьективті әлемнің
байланысын өзектеді, оларды сөз мағынасына қажет құрамды бөліктер деп
саралады, сөйлеу мен қарым-қатынасты да осы танымдық үрдістің органикалық
байланысы ретінде айғақтады. Сөздің жан-жақты мағыналық мінездемесі
тілдік фактілердің саналы түрде және ерекше зейінмен зерттелуін талап
етеді. Бұл жағдайда сөз мағынасына ашудың жеке іс еместігін де естен
шығармау қажет...Тілдің танымдық қызметі (сөздің де) оны ойлаумен үздіксіз
байланыса отырып, обьективті шындықты бейнелей алар ерекшелігінен
туындайтынын тұжырымдаған зерттеуші тіл мен танымның қатысымдық қабілетін
ойлау формалары арқылы дәйектеді.
Қорыта келгенде, І.Кеңесбаев қаламынан туған зерттеулерін өз сөзімен
түйіндесек: Бағзы заманнан халқымызбен қоса жасап, атадан балаға мұра боп
селбескен тіл қазынамыз – ел-жұртымыздың, мәдени сана, ой-парасат, ұғым-
наным атаулысының тоғысар түйіні, сарқар арнасы есепті.
Тілдік категориялардың қалыптасу, даму өзгешеліктерін зерделеген
ғалым Н.Т.Сауранбаев, ең алдымен, тіл білімінің қоғамдық сипатына мән
берді. Ғалым Тіл ғылымы – әлеуметтік ғылымдардың бір көрнекті бөлігі...
дей отырып, уақыт, жаратылыс, дәуір ұғымдарын лингвистиканың
құрылымдық мәселелерін анықтауға бағыттады, сол себепті оның еңбектерінде
қоғамдық өзгерістер тілдік жаңарулармен яки толығулармен қатар беріліп
талданды. Екі процестің даму динамикасын тығыз байланыста сұрыптаған
автор тіл құрылысының сипатын уақыт тезінен өте қалыптасатын ерекшелік
ретінде қарастырғандықтан, құрмалас сөйлемдер табиғатын Неғұрлым
қоғамның алыс уақыттағы дәуірлеріне терең бойлай берсек, тілдің құрылысының
да соншалықты жабайы болатынын көреміз. Сол сияқты неғұрлым осы заманға
жақындаған сайын, тіл құрылысының қыйындағанын, жаңаланғанын көреміз
[16,78] деген тұжырымды келтірді.
Н.Т.Сауранбаев өз шығармашылығының нағыз шарықтау кезеңінде құрмалас
сөйлем синтаксисі мәселелерін зерттеумен шұғылданады. Ғалым құрмалас
сөйлемдердің табиғатын танып, тарихына көз жүгіртумен бірге, ішкі-сыртқы
заңдылықтары мен ерекшеліктерін, жасалу жолдары мен жұмсалуын қарастырып,
синтаксистік қызметін саралады.
Құрмалас сөйлемдерді зерттеуде даулы мәселелердің бірі – жай сөйлем
мен құрмалас сөйлемдерді айырудың критерийлері қандай деген мәселе. Бұл
мәселе жөнінде ғалым жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің арасындағы
айырмашылық: жай сөйлем жеке сөздерден, сөз тіркестерінен құралса, құрмалас
сөйлемдер бірнеше жай сөйлемдерден (синтаксистік компоненттер- ден)
құралады. Яғни, әрқайсысының өзіне тән дербес бастауышы, баяндауышы және
тұрлаусыз мүшелері бар, әр сөйлем бөлек тұрған қалпында бөлек-бөлек ойды
білдіре алады.[18;251-бет] Н.Сауранбаев қазақ тіліндегі құрмалас
сөйлемдердің негізгі белгілері ретінде мыналарды береді:
1) Құрмаластағы синтаксистік компоненттерде айтылатын ойдың
дербестігі;
2) Компонентте дербес бастауышпен баяндауыштың болуы;
3) Құрмаластағы әрбір компоненттердің интонациялық жігі айқын болуы;
Құрмалас сөйлемде берілген ой бірнеше оқиға, құбылыстар көлемінде
құрылып, олар бір-бірімен ұштасып, логикалық жағынан бір-біріне ұласа
айтылады. Ғалымның пікірінше, компоненттердегі бірнеше ойдың дербестігін
компоненттің тұлғалық дербестігімен шатастырмау керек. Құрмаластағы жай
сөйлемдер өзінің тұлғалық дербестігін сақтауы да, сақтамауы да мүмкін.
Н.Сауранбаев құрмалас сөйлемдер жай сөйлемдерден құралатындықтан, ондағы
синтаксистік компоненттерде бастауыш пен баяндауыштың болуы құрмалас сөйлем
деп танудың басты критерийі деп таниды. Бірақ бұл жерде бастауыш пен
баяндауыш құрмалас сөйлемнің негізгі критерийі болғанымен, ғалым бұл екі
мүшенің синтаксистік рөлі бірдей еместігін, бастауыштан баяндауыштың рөлі
басым екендігін, сондықтан құрмалас сөйлем компоненттерінің бастауыштары
кейде ортақ болып, тіпті болмауы мүмкіндігін көрсетеді. Мәселен, ғалым
Еңбек қылмай тапқан мал дәулет болмас, қардың суы секілді тез суалар
деген сөйлемінің мағыналық жағын басшылыққа алған болу керек. Өйткені
берілген сөйлем себептік қатынасқа құралған.
Н.Сауранбаев құрмалас сөйлемдерді ұйымдастырудың амалдары ретінде
интонация, компоненттердің орын тәртібі, шылаулар, етістіктің есімше,
көсемше, шартты рай тұлғалары, изафеттік тіркестер қатыса алады дейді.Бұнда
ғалымның жаңалығы – құрмалас сөйлемнің компоненттерінің изафеттік тіркестер
арқылы құрмаласуы.
Қай тілде болмасын, адамның айтайын деген ойының аяқталғанын немесе
аяқталмағанын білдіруде интонацияның атқарар қызметі өте зор. Тіл-тілде
интонация тиянақты және тиянақсыз болып екіге бөлінеді. Тиянақты интонация
сөйлемнің соңында келеді де, айтылған ойдың аяқталғанын білдіреді. Бұл
қағида – тек жай сөйлемге ғана тән емес, сонымен қатар құрмалас сөйлемдерге
де ортақ қасиет. Н.Сауранбаевтың айтуынша, интонация – құрмалас сөйлемнің
грамматикалық табиғатының негізгі крите- рийлерінің бірі. Құрмалас сөйлем
тиянақты ойды білдіретін екі я одан да көп жай сөйлемдерден емес, біршама
аяқталған ойды білдіріп, өзара предикативтік қатынаста тұратын жеке
компоненттерден жасалады. Құрмалас сөйлемнің әрбір компоненті тиянақсыз
немесе біршама тиянақсыз үнмен айтылады да, тиянақты интонация сөйлемнің
соңында келеді. Сондықтан ол - тек құрмалас сөйлемге ғана емес, жай
сөйлемге де тән құбылыс. Құрмалас сөйлемдердегі интонацияның бұл түрінің
қызметі сол, құрмалас сөйлемдердің құрамындағы жай сөйлемдердің басын
біріктіріп, оларды синтаксистік бір бүтін етіп тұрады. Н.Сауранбаев:
интонация имеет различные ритмика- мелодические разновидности, которые
используется в почеркивании ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz