Синонимия және сөз варианттары
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Синонимдер жайлы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктері ... ..12
2.3. Сөз варианттары немесе абсолютті синоним ұғымы ... ... ... 22
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Синонимдер жайлы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктері ... ..12
2.3. Сөз варианттары немесе абсолютті синоним ұғымы ... ... ... 22
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тілдегі синонимдер – сөз қорының асыл қазынасы. Әрбір тілдің қандай дәрежеде дамып жетілгендігі, оның байлығы мен оралымдығы синонимдерінің молдығы арқылы көрінеді. Қазақ тілінің таңғажайып қасиеттері хақында ел-елдің зиялы азаматтары кезінде ауыздарының суы кұрып, тамсана жазған. Олардың ішінде ірі түркологтар мен саяхатшылар, ақын-жазушылар да көптеп саналады. Бір өкінішті жайт, солардың бәрі күні бүгінге дейін жиналып, терілмей келеді. Мәселен, орыс ғалымдары В.В.Радлов «Қазақтардың тілі жатық та шешен, әрі өткір» [1,56] – десе, П.М.Мелиоранский «Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза, әрі ең бай тіл» [2,45] – дейді. С.Е.Малов «Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі жағынан басқа түркі тілдерінен әрдайым ерекше бөлекшеленіп тұрады,» [3,16] – деп жазды. Бұл айтылғандарды фран¬цуз, неміс, чех т.б. ғалымдары да бір ауыздан қолдаған. Татар ақыны Хасан Туфан «Сырлы тіл, жырлы тіл, нұрлы тіл қазақ тілін ғасырлар бойында қастерлеп сақтағандарыңыз үшін, қазақ бауырлар, сіздерге бек зор рахмет!» [4,123] – деп, айшықты теңеумен жырға қосқан. Өз қандастарымыздың ішінде де құнды пікір айтушылар аз емес. Соларды мысалға келтірейік: Мәшһүр Жүсіп: «Қазақ тілінен асыл, қазақ тілінен бай тіл жоқ. Сол ата-бабаның тілі болған қазақ тілін осы күнгі қазақтың жалғызы білмейді. Егер қазақ тілін білсе, дін де осында, ғылым – білім де осында, әулиелік те – осында. Солай болғаны үшін бұрынғы өткен ата-бабаларымыздың бәрі жақсы болып, әулие бо¬лып өтті» [5,65], – деп тұжырымдаған. Мағжан: «Қазақтың сары даласы да кең, тілі де бай. Осы күнгі түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды, терең тіл жоқ» [6,123], – дейді. Әдетте тіл байлығы дегенде сөз қорының молдығын түсінеміз. Сол мол дүниенің көрінісі синонимдер арқылы танылып, білінеді.
Синонимдердің тілдегі мәнді қызметі, сөз жоқ, сөз өнерімен, шығармашылықпен тығыз байланысты. Бұл екеуін бірінен бірін ажыратып бөлуге әсте болмайды.
А.Байтұрсынов: «Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады. Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай сымбатты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай әдемі ән-күй болсын сөзбен сөйлеп, сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді» [7,45], – дей отырып, ойын былай қорытындылайды: «Біз қазақ тіліндегі сөздің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сол сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Қазақ тілі қазақ ортасының бәріне бірдей ортақ мүлік болғанымен, бәрі бірдей пайдаланбайды. Әркім әр сөзді өзінше қолданады, өзінше тұтынады. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде ғана емес, жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданады. Мәселен, біреу «амансыз ба?» десе, біреу «есенсіз бе?» деп, біреу «сәлемет жүрсіз бе?» деп, біреу «күйлі, қуатты барсыз ба?» деп амандасады. Бәрінің ой мақсаты бір. Бәрінікі де амандық білу, амандық сұрау, бірақ әркім әр түрлі сөз қолданып, өзінше сұрайды. Сол сияқты әркім пікірін сөз қылып шығарғанда да, ана тіліндегі сөздердің әрқайсысын әр түрлі қолданады. Қысқасын айтқанда, әркім сөзді өз қалауынша алып, өзі оңтайлы көруінше тұтынады. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша алып тұтынған сөз сол адамның тілі болады» [7,46].
Синонимдердің тілдегі мәнді қызметі, сөз жоқ, сөз өнерімен, шығармашылықпен тығыз байланысты. Бұл екеуін бірінен бірін ажыратып бөлуге әсте болмайды.
А.Байтұрсынов: «Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады. Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай сымбатты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай әдемі ән-күй болсын сөзбен сөйлеп, сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді» [7,45], – дей отырып, ойын былай қорытындылайды: «Біз қазақ тіліндегі сөздің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сол сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Қазақ тілі қазақ ортасының бәріне бірдей ортақ мүлік болғанымен, бәрі бірдей пайдаланбайды. Әркім әр сөзді өзінше қолданады, өзінше тұтынады. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде ғана емес, жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданады. Мәселен, біреу «амансыз ба?» десе, біреу «есенсіз бе?» деп, біреу «сәлемет жүрсіз бе?» деп, біреу «күйлі, қуатты барсыз ба?» деп амандасады. Бәрінің ой мақсаты бір. Бәрінікі де амандық білу, амандық сұрау, бірақ әркім әр түрлі сөз қолданып, өзінше сұрайды. Сол сияқты әркім пікірін сөз қылып шығарғанда да, ана тіліндегі сөздердің әрқайсысын әр түрлі қолданады. Қысқасын айтқанда, әркім сөзді өз қалауынша алып, өзі оңтайлы көруінше тұтынады. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша алып тұтынған сөз сол адамның тілі болады» [7,46].
1. Радлов В.В. «Түрік тайпаларының халық әдебиетінің нұсқалары» 1870, ІІІ т. – 450 б.
2. Мелиоранский П.М. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч.3. СПб., 1832.
3. Малов С.Е. Избранные труды. Москва,1960.
4. Хасан Туфан. Таңдамалы өлеңдер. Қазан, 1978. – 230 б.
5. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Таңдамалы. Т.2 Павлодар, 2010. – 350 б.
6. Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы, 1989.
7. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
8. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы, 1989.
9. Мүсірепов Ғ. Шығармалары.Бес томдық. Т. 2 – Алматы, 1992.
10. Мұстафин Ғ. Шығармалары. Т. 1– Алматы, 1992.
11. Сағындықұлы Берікбай. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2008. –161 б.
12. Қазіргі қазақ әдеби тілі. – Алматы: Зият Пресс, 2006. – 256 б.
13. Синонимдер сөздігі. Құрас. Ә.Болғанбайұлы, С.Бизақов: – Алматы, 2001. – 312 б.
14. Синонимдер сөздігі. Құрас. С.Бизақов: – Алматы, Арыс 2007. – 416 б.
15. Оралова А. Синонимдер. // Қазақ тілі мен әдебиеті.2006 – №1 – 14-18 б.
16. Нәлібаева И. Синонимдер.// Қазақ тілі мен әдебиеті. 2009 – №5 – 31-33б.
17. Болғанбаев Ә.,Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1996.
18. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
19. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1996.
20. Виноградов В.В. О формах слова. // Известия ОЛЯ. Т.3, вып.1, 1944.
21. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970.
2. Мелиоранский П.М. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч.3. СПб., 1832.
3. Малов С.Е. Избранные труды. Москва,1960.
4. Хасан Туфан. Таңдамалы өлеңдер. Қазан, 1978. – 230 б.
5. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Таңдамалы. Т.2 Павлодар, 2010. – 350 б.
6. Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы, 1989.
7. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. – Алматы: Атамұра, 2003. – 208 б.
8. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. – Алматы, 1989.
9. Мүсірепов Ғ. Шығармалары.Бес томдық. Т. 2 – Алматы, 1992.
10. Мұстафин Ғ. Шығармалары. Т. 1– Алматы, 1992.
11. Сағындықұлы Берікбай. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. Оқу құралы. –Алматы: Қазақ университеті, 2008. –161 б.
12. Қазіргі қазақ әдеби тілі. – Алматы: Зият Пресс, 2006. – 256 б.
13. Синонимдер сөздігі. Құрас. Ә.Болғанбайұлы, С.Бизақов: – Алматы, 2001. – 312 б.
14. Синонимдер сөздігі. Құрас. С.Бизақов: – Алматы, Арыс 2007. – 416 б.
15. Оралова А. Синонимдер. // Қазақ тілі мен әдебиеті.2006 – №1 – 14-18 б.
16. Нәлібаева И. Синонимдер.// Қазақ тілі мен әдебиеті. 2009 – №5 – 31-33б.
17. Болғанбаев Ә.,Мұсабаев Ғ. Қазақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. Алматы, 1996.
18. Болғанбаев Ә. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі. Алматы, 1962.
19. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1996.
20. Виноградов В.В. О формах слова. // Известия ОЛЯ. Т.3, вып.1, 1944.
21. Болғанбаев Ә. Қазақ тіліндегі синонимдер. Алматы, 1970.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Ұлжан
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Синонимия және сөз варианттары
050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Оқытудың түрі: сыртқы
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.
Көкшетау - 2011
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Синонимдер жайлы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктері ... ..12
2.3. Сөз варианттары немесе абсолютті синоним ұғымы ... ... ... 22
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...31
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тілдегі синонимдер - сөз қорының асыл қазынасы. Әрбір тілдің қандай дәрежеде дамып жетілгендігі, оның байлығы мен оралымдығы синонимдерінің молдығы арқылы көрінеді. Қазақ тілінің таңғажайып қасиеттері хақында ел-елдің зиялы азаматтары кезінде ауыздарының суы кұрып, тамсана жазған. Олардың ішінде ірі түркологтар мен саяхатшылар, ақын-жазушылар да көптеп саналады. Бір өкінішті жайт, солардың бәрі күні бүгінге дейін жиналып, терілмей келеді. Мәселен, орыс ғалымдары В.В.Радлов Қазақтардың тілі жатық та шешен, әрі өткір [1,56] - десе, П.М.Мелиоранский Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза, әрі ең бай тіл [2,45] - дейді. С.Е.Малов Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі жағынан басқа түркі тілдерінен әрдайым ерекше бөлекшеленіп тұрады, [3,16] - деп жазды. Бұл айтылғандарды фран - цуз, неміс, чех т.б. ғалымдары да бір ауыздан қолдаған. Татар ақыны Хасан Туфан Сырлы тіл, жырлы тіл, нұрлы тіл қазақ тілін ғасырлар бойында қастерлеп сақтағандарыңыз үшін, қазақ бауырлар, сіздерге бек зор рахмет! [4,123] - деп, айшықты теңеумен жырға қосқан. Өз қандастарымыздың ішінде де құнды пікір айтушылар аз емес. Соларды мысалға келтірейік: Мәшһүр Жүсіп: Қазақ тілінен асыл, қазақ тілінен бай тіл жоқ. Сол ата-бабаның тілі болған қазақ тілін осы күнгі қазақтың жалғызы білмейді. Егер қазақ тілін білсе, дін де осында, ғылым - білім де осында, әулиелік те - осында. Солай болғаны үшін бұрынғы өткен ата-бабаларымыздың бәрі жақсы болып, әулие бо - лып өтті [5,65], - деп тұжырымдаған. Мағжан: Қазақтың сары даласы да кең, тілі де бай. Осы күнгі түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды, терең тіл жоқ [6,123], - дейді. Әдетте тіл байлығы дегенде сөз қорының молдығын түсінеміз. Сол мол дүниенің көрінісі синонимдер арқылы танылып, білінеді.
Синонимдердің тілдегі мәнді қызметі, сөз жоқ, сөз өнерімен, шығармашылықпен тығыз байланысты. Бұл екеуін бірінен бірін ажыратып бөлуге әсте болмайды.
А.Байтұрсынов: Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады. Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай сымбатты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай әдемі ән-күй болсын сөзбен сөйлеп, сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді [7,45], - дей отырып, ойын былай қорытындылайды: Біз қазақ тіліндегі сөздің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сол сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Қазақ тілі қазақ ортасының бәріне бірдей ортақ мүлік болғанымен, бәрі бірдей пайдаланбайды. Әркім әр сөзді өзінше қолданады, өзінше тұтынады. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде ғана емес, жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданады. Мәселен, біреу амансыз ба? десе, біреу есенсіз бе? деп, біреу сәлемет жүрсіз бе? деп, біреу күйлі, қуатты барсыз ба? деп амандасады. Бәрінің ой мақсаты бір. Бәрінікі де амандық білу, амандық сұрау, бірақ әркім әр түрлі сөз қолданып, өзінше сұрайды. Сол сияқты әркім пікірін сөз қылып шығарғанда да, ана тіліндегі сөздердің әрқайсысын әр түрлі қолданады. Қысқасын айтқанда, әркім сөзді өз қалауынша алып, өзі оңтайлы көруінше тұтынады. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша алып тұтынған сөз сол адамның тілі болады [7,46]. Синонимдердің тілдегі мән-мағынасын, сыр-сипатын, қолдану тәсілін нақтылы мысалмен тап басып, дәл айтқан Ахмет Байтұрсыновтан бұрын қазақта ешкім болған жоқ. Айтайын деген ойға сөз таңдай білу де оңай шаруа емес. Ол үшін жалықпай, шарқ ұрып іздену керек.
Жұртты аузына қаратып, бас ұрғызатын сөз табу кез-келген адамның қолынан келе бермейтіндігін Шәкәрім Құдайбердіұлы да кезінде тап басып айта білген: Бет сұлулығы тән сыйы болса, дауыс пен сөз сұлулығы жан сыйы ғой. Әрине, тән сыйынан жан сыйы артық екеніне дау жоқ, бірақ бет сұлулығын әркім-ақ таниды. Сөз бен ән сұлулығын танушы аз [8,99]. Ақын бұл жерде поэтикалық тілді айтып отырған болу керек. Әдетте тілде жақсы сөз, жаман сөз, сұлу сөз, ұсқынсыз сөз дегендер болмауы керек. Мәселе әр сөзді өз орнында дұрыс қолдана білуде.
Сөз өнері жайында Ғабит пен Ғабиден ағаларымыз да қалыспаған. Мысалы: Көркем сөз - жанның сәулесі. Жанның көркі көркем сөзде. Адам ойында сөз емес, ой қалады. Ойға қонар ой қалай айтсаң да өлмейді. Жақсы ойлар оңай тумайды да, ұзақ жасайды. Соқыр көргендей, саңырау естігендей етіп жаз [9,156] - деп сөз парқын топшылайды Ғ.Мүсірепов.
Іздеп, жарамды бір сөз, не бір ой тапсам, бір дорба жем жеген аттай-ақ көтеріліп қаламын. Шеберлік - сөздің орнын табуда, мөлшерін білуде. Әдемі ойды орашолақ сөз бұзса, орашолақ ойды шебер сөз түзеп тұрады. Зады сөз бен пікір тең түсуі шарт. Жақсы актер жаман сөзге жан бітіреді, жаман актер жақсы сөздің жанын алады [10,15] (Ғ.Мұстафин).
Міне, осы айтылған құнды пікірлер ақылман Абайдың Тіл өнері - дертпен тең деген даналық ойының жалғасы деп білеміз.
Синонимдер - тіл байлығы дегенде біз сөздердің жеке тұрғандағы жай тізбегі деп түсінбейміз, солардың кең қолданысқа түсіп, көңілдегі көрікті ойды мүлтіксіз шебер жеткізудегі мәнді қызметін айтамыз. Дүние жүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайына (1992 жыл) Германияның Азаттық радиостансасынан келген қандасымыз Әбдіуақап Қара: Тілдің байлығы дегенде синонимдер сөздігі аса қажет. Қазақ тілінің бүкіл сөздерін өз мағынасына қарай топтастырып, байлығын жазушылардың туындыларындағы сөз алуандылығымен арттыра түсіп, тілімізді гүлдендіреді. Ағылшын тілінде мұндай сөздерге қазына деп баға береді. Расында да бұл қазына емес пе? - деп, синонимдердің тілдегі алатын қадірлі орнын бұлтартпайтын мысалмен дәлелдеп берген.
Синоним сөздер - кез-келген тілдің қаншалықты дамығанын, оның оралымдылығын көрсететін сөз байлығының құнарлы бір саласы. Сонымен қатар ол әр халықтың ұлттық ерекшелігін де танытады. Сөз логикалық дәлдігімен, ойлаған ойдың реңктерін өз бояуымен нақтылы көрсете алса ғана мәнерлілік сипатқа ие болады. Мазмұн мен мақсатқа сайма-сай лайықтап алынған сөздер ғана мәнерлі деп танылады. Сөз де қиюластырып қалаған кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді. Шешен де шебер сөйлеудің бір ұшы - тілдегі синонимдерді қыбын тауып орнымен үйлестіріп жұмсай білуде. Дикторға белгілі тексті дауыс ырғағымен әлденеше құбылтып мәнерлі түрде оқып беру қандайлық қажет болса, сөйлеуші мен жазушыға да синонимдердің реңктерін айқын ажыратып, тап бастырып дәл қолдана білу де соншалықты қажет. Ана тілінің синонимдер байлығын еркін білу - өз ойыңды соншалықты дәлме-дәл етіп жеткізе алу деген сөз. Әрбір ой халық тілінен сұрыптап алған сөздер арқылы жүзеге асады. Тіл ойды ғана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті билеу үшін де қолданылады. Тіл әсерлі де тартымды болуы керек. Бүгінгі қазақ тілінен неше алуан стильдік мүмкіншіліктің бәрін де кездестіруге болады. Соның барлығы да бай синонимдердің қызметі арқылы көрінеді. Қазіргі кезде тіліміздегі синонимдер мән-мағынасы мен қолдану аясына қарай сала-салаға бөлініп, саралана бастады. Бірақ бүтіндей бір-бірінен жігі ажырап бітті деп әзірге айту өте қиын. Бұларды стильдік салаға жіктеп бөлу әлі де болашаққа қалдырылып отыр. Қазақ тілінің синонимдері саны мен көлемі жағынан да, синонимдік қатарлардың молшылығы жағынан да өте бай. Бір ұғымды білдіру үшін кейде 20-30 синоним сөз қолданыла береді. Синонимдердің қолданылу өрісі өте кең, сөйлегенде, жазғанда белгілі бір ойды сегіз саққа жүгіртіп, тілді сонша - лықты оралымды етеді. Әр адамның ойлаған нысаналы мақсатына, көңіл-күй, көзқарасының әуеніне қарай айтайын деген пікірін басқа кісілерге нақтылы, дәл көркем етіп жеткізуде синонимдердің атқаратын қызметі соншама үлкен. Кімде-кім мәндес сөздердің нәзік мағыналық ерекшеліктерін дұрыс аңғарып, керекті жерінде лайықты қолдана білген болса, ондай адамның сөйлеген сөзі, жазған еңбегі соншама мәнерлі де тартымды болмақ. Қаламы төселген, тілге шебер кісілердің жазғандары әрқашан өте тартымды, әрі көркем болып келуінің негізгі тетігі олардың тілдік материалдарды орынды, асқан шеберлікпен пайдалана білуінде. Жас буындарды тілге жетік етіп тәрбиелеу үшін оларды жөргегінен тіліміздегі синонимдерді дұрыс пайдалануға баулу керек. Ол үшін, ең алдымен, мектептерде оқушыларды өздері білетін сөздердің мағыналарын дұрыс танып, дәл жұмсай білуге дағдыландыру қажет.
Жұмыстың нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі Лексикология саласы қарастыратын синоним, синонимия, сөз варианттары ұғымдарының қолданылу сипаты, жасалуы мен өзіндік ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
oo қазақ тіліндегі синонимдардың жасалуын казіргі қазақ тіліндегі деректер негізінде зерттеп, лексикология жүйесінен алатын орнын, атқаратын қызметін анықтау;
oo синонимдар мен вариантты сөздер айырмашылығын ажыратып көрсету;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:
oo Синонимдер жайлы қазақ тіл білімінде қалыптасқан жалпы мәліметтерді толықтай қамту;
oo Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктерін қарастыру;
oo Сөз варианттары немесе абсолютті синоним ұғымдарының мәнін ашу;
2.1. Синонимдер жайлы жалпы түсінік
Синонимдер формасы жағынан да, мағынасы жағынан да омонимдерге қарама-қарсы тұрған лексика-семантикалық топ. Омоним - дер сыртқы формасы бірдей болғанымен, басқа-басқа ұғымдарды білдірсе, керісінше, синонимдер сыртқы фор - масы басқа-басқа болғанымен, бірдей ұғымды білдіреді. Омонимдік қатарға енген сөздердің орташа саны төрт-бестен артпаса, синонимдік қатарға енген сөздердің орташа саны жиырма-отызға жетеді.
Белгілі ғалым Ғ.Мұсабаев синонимдерге мынадай анықтама береді: Әр түрлі айтылса да жалпы мағыналас болатын, бірақ сәл ғана басқа ерекшеліктері бар сөздер синонимдер деп аталады [17,25]. Ал профессор К.Аханов Мағына жағынан бір-біріне жуық, өзара мәндес сөздер бір-бірімен синонимдес бола алады [19,123] дейді. Бұл анықтамалардан біз сөздер өзара синонимдес болу үшін әр түрлі айтылуы, мағынасы жуық, мәндес болуы, бір-бірінен сәл айырмашылығы болуы қажет екендігін аңғарамыз. Алайда мағынасы жуық, мәндес сөздердің бәрі бірдей өзара синонимдес бола ала ма?
Егер мағыналарының жуықтығына, мәндестігіне ғана назар аударатын болсақ, әйел, қатын, зайып, жұбай, қосақ сөздерін синонимдер деп тануға тура келеді. Шындығында әйел, қатын, зайып әйел деген ұғымды білдірсе, жұбай мен қосақ ерлі-зайыптылардың бір сыңары деген ұғымда жұмсалады. Осы себепті аталған сөздер екі синонимдік ұяға топтасады.
Қазақ тілінде мағына жағынан жуық, ұқсас бола тұрып, лексика-семантикалық жағынан үйлеспей, екі түрлі сөз табына қатысты болатын сөздер де ұшырасады. Мысалы, мә деген одағай ал, ұста деген етістіктің орнына жүреді. Солай бола тұрса да, ол аталған етістіктерге синоним бола алмайды. Бұл сөз көбіне мә, ал немесе мә, ұста болып жұпталып айтылып, қимылдық мағынаны күшейту үшін жұмсалады. Екі түрлі лексика-грамматикалық топқа жататындықтан, бұлар бір синонимдік ұяға сыйысып тұра алмайды. Сымбылбай деген сөз ештеме, дәнеме деген белгісіздік есімдіктерінің орнына жүреді. Дегенмен, бұларды бір синонимдік қатарға топтастыруға болмайды. Контекстік мағыналары үйлес келгенімен лексика-грамматикалық жағынан әр тектес сөздер. Жақын деген сөздің ауыспалы мағынасы туысқан заттық ұғымды білдіреді. Алайда жақын сын есім болғандықтан заттық ұғымдағы туыс, туысқан, тума сөздерінің синонимдік қатарына ендіруге келмейді. Екі деген сөз оқушылардың үлгерімі жөніндегі жаман деген бағаның орнына жүреді. Бұл екі сөзді де синоним деп тануға болмайды. Өйткені екі жаман деген сөздің мағынасын білдірмейді, ұғымын шартты түрде көpceтeдi.
Осындай себептерге байланысты белгілі ғалым, Ә.Болғанбаев мынадай қағида ұсынады:
1. Синонимдік сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек.
2. Синоним болып жұмсалатын сөздер бір ғана сөз табынан болуға тиіс [18,56].
Мына омонимдік қатарлар: зат есімнен кеуде - көкірек, бұлақ - бастау - қайнар; абырой - бедел - қадір; сын есімнен шешен - ділмар - сөзшең; жайдары - ашық - ақ жарқын; жағымпаз - жарамсақ; етістіктен бөлеу - құндақтау; еріту - балқыту; тоңу - жаурау - қалтырау; үстеуден жазатайым - байқаусызда; қасақана - әдейі - жорта - біле тұра, ә дегенде - шу дегенде, сан есімнен бір - жалғыз - сыңар - жалқы - жеке, екі - қос - жұп - пар - егіз; есімдіктен қанша - неше, неменеге - несіне; ештеме - дәнеме - дым - түк, шылаудан алайда - бірақ - дегенмен - сөйткенмен - сөйтсе де - сонда да, не - немесе - яки - я болмаса, модаль сөздерден мүмкін -
ықтимал, әрине - әлбетте - рас, керек - қажет - тиіс, одағайдан әттеген-ай - қап - япырмай, қайран - шіркін - дариға, шүкір - тәуба - тоба, еліктеуіш сөздерден тарп-тарп - тырп-тырп, даңғыр-дүңгір - қаңғыр-күңгір, дүр-дүр - гүр-гүр жоғарыдағы қорытындыға мысал бола алады.
Синонимдерді белгілі бір ұяға топтастыруға жоғарыдағы екі принциптің аса маңызды екендігін мойындай тұра, Ә.Болғанбаев сөздің сыртқы формасында - дыбысталуында аз да болса тұлғалық өзгешілігі болуын бірінші кезекке қояды [18,61].
Егер азамат - жігіт, кеңес - ақыл, тез - жылдам синонимдерін өзара салыстырсақ, сыртқы тұлғалары бір-бірінен анық та айқын ажырап тұр. Ал адыраю - одыраю, нығыздау - тығыздау, жаңқа - жоңқа, тат - тот, бақ - бау, омыру - опыру синонимдерін өзара салыстырсақ, бір-бірінен бір ғана дыбыстың өзгешілігі арқылы ажыратылып тұр. Атап айтқанда, а-о, н-т, қ-у, м-п сәйкестіктері болмаса, омонимдерге немесе көп мағыналы сөздерге айналып кетер еді. Бір түбірге әр түрлі қосымшалар қосылып мәндес сөздер жасалғанда да олардың дыбысталуында айырмашылықтан гөрі ұқсастық басым болады: егін - егіс, ағын - ағыс, тігін - тігіс, сүйіну - сүйсіну, ұзарту - ұзайту, жалғыз - жалқы т.б. Сөйтіп, өзара синоним бола алатын сөздерді іріктегенде олардың сыртқы формасына да көңіл бөлуіміз қажет.
Синонимдік қатарға енетін сөздер сан жағынан әр түрлі болады: екі сөзден ағым - бағыт; дәлел - айғақ; үш сөзден абырой - бедел - қадір; айбар - айбат - айбын; төрт сөзден азат - бостан - ерікті - тәуелсіз; он сөзден жақындау - тақау - таяу - жуықтау - маңайлау - жанасу - жуысу - жуу - жолау - алқымдау; он бес сөзден кенеттен - тұтқиылдан - қапыста - абайсызда - қапелімде - ғайыптан - қапияда - қапылыста - тосыннан - аңдаусызда - қапыда - байқаусызда - жазатайымда - аяқ астынан - күтпеген жерден, бұдан да көп сөзден тұратын ұялар бар.
Олай болса, белгілі бір ұғымды білдіретін мағыналас, мәндес сөздердің тобын синонимдік қатар деп атаймыз. Бір қатарға топтасқан жеке сөздердің санының әрқилы болуы, әрине, әр түрлі себептерге, қажеттікке байланысты. Бұл ретте әр сөз табының осы категорияны тудыруға қосатын өзіндік үлесі әрқалай екендігін айтуға болады. Егер зат есім, сын есім, етістік синонимдерге бай болса, сан есімдер, есімдіктер, шылау сөздерден пайда болған мәндес сөздер өте аз, тапшы.
Сонымен синонимдік сөздердің өзара мағыналық ұқсастығына, грамматикалық мәндестігіне, бір ұялық қатардан туатын жалпы ұғымдастығына қарай топтастырылатынын білдік. Алайда олардың бұдан маңызы кем емес екінші қыры бар. Анығырақ айтқанда, тіліміздегі сөздерді белгілі бір ұяға жинақтаудан гөрі олардың әрқайсысына тән өзгешеліктері мен ерекшеліктерін айырып, ажыратып беру әлдеқайда қиын әрі күрделі. Мысалы, сабырлы - байсалды - салмақты - ұстамды сын есімдері адамның мінезіндегі жақсы қасиеттерді көрсететіндіктен бір қатарға шоғырландырылады. Олардың мағыналары қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде былайша ашылады: Сабырлы. Ұстамды, байыпты, салмақты; Байсалды. Сабырлы, байыпты; Салмақты. Ауыр, орнықты; Ұстамды. Байыпты, байсалды. Ең алдымен бұл сын есімдер мағыналастығымен, бірінің орнына бірі жүре алатын мәндестігімен, ортақ семаға ие болуымен сипатталады. Солай бола тұрса да, сабырлы шыдамдылықты, байсалды ақылдылықты, салмақты орнықтылықты, ұстамды бірқалыптылықты байқатады. Бұл - олардың ұқсастығымен қатар өзгешілігі де бар деген сөз.
Синонимдерді зерттеуші ғалымдардың пікірлерінше, синонимдер бір-бірінен үш түрлі: 1) мағыналық, 2) стильдік, 3) валенттілік немесе өзге сөздермен қарым-қатынасқа түскенде пайда болатын қолданыстық (тіркесімділік) белгілері бойынша ажыратылады[11,62].
Осы белгілерге жеке-жеке тоқталып көрелік.
Синонимдердің мағыналық реңктері.
Сино - нимдер мағыналық аясы жағынан бір-бірінен жоғары-төменді, артық-кем болып ерекшеленеді, градациялық жолмен бірден-бірге басқыштап өзгешеленеді. Мысалға адамның бір сәттік психологиялық күйін мына сөздер жеткізе алады: Айқайла. Әдеттегіден қатты дауыстау; Бақыр. Қатты дауыс шығару, улап-шулау; Шыңғыр. Жан дауысын шығарып айқайлау; Бұл үш сөзге ортақ сема қатты шыққан дауыс. Бірақ сол дауыстың өзі жай, орташа, аса жоғары болып бір-бірінен ажырайды. Ауа райына байланысты айтылатын суық, ызғырық, аяз, үскірік сөздеріне ортақ сема суық. Алайда ызғырық - жел араласқан суық, аяз - ызғарлы суық, үскірік - бет қаратпайтын суық.
Синонимнің біреуінің мағынасы тар, екіншісі кеңірек болады. Мысалы, байлық деген сөздің мағынасы кең, себебі, ол адамның жиған-терген барлық мал-мүлкі. Қазына бұл сөзге синонимдес болғанымен мағынасы тарлау, себебі оған мал байлығы кірмейді, дүние-мүлік, ақша, алтын ғана қазына болып есептеледі. Сол сияқты соғыс-ұрыс, ұстаз-мұғалім синонимдері де мағыналарының кең-тарлығымен ерекшеленеді.
Сино - нимдер бір-бірінен мағыналарының аз-көбіне қарай да ажыратылады. Басқаша айтқанда, синонимдік қатардың бір сыңары көп мағыналы болса, екінші сыңары бір мағыналы болып келеді. Мысалы, мал көп мағыналы сөздің қатарына жатса, түлік бір мағыналы. Көмей - көмекей, am - ныспы синонимдері де өзара мағыналарының аз-көптігіне қарай айрылып-ажыратылады.
Синонимдер мағыналарының деректі немесе дерексіз болып келу дәрежесіне қарай бір-бірінен ерекшеленеді. Маңдай-пешене, өлім-ажал, іш-құрсақ, желке-кежеге, күзетші-сақшы синонимдік қатарларының алғашқы сыңары нақты ұғымды білдіріп тұрса, екінші сыңары дерексіз ұғымдарды аңғартады. Екі дерексіз ұғым синоним болған жағдайда да біреуіне қарағанда екіншісінің нақтылығы басымдау болады.
Синонимдер сөз тудыруға қабілетті я қабілетсіз болып келуіне қарай да өзгешеленеді. Мысалға, жол-сапар, жарты-жарым синонимдік қатарларының алғашқы сыңары сөз жасауға қабілетті болса, екінші сыңары қабілетсіз.
Синонимдердің қазақ тіл білімінде анықталған басты-басты мағыналық айырмашылықтары осындай.
Синонимдердің стильдік реңктері.
Бұл тақырып тіл білімінде жеткілікті дәрежеде зерттелмегендіктен оқыту барысында белгілі бір дәрежеде қиындық тудырады. Әдеби тіліміздің кез келген функциональдық (көркем әдебиет, публицистикалық, ғылыми, ресми, ауызекі сөйлеу) стилі, әлбетте сөздік қорға өз әсерін тигізбей қоймайды. Осыған байланысты синоимдік қатарлардан да стильдік реңк аңғарылып тұрады. Мысалы, бұйрық - әмір - жарлық, мәлімет - ақпар - мағлұмат, әлеуметтік - қоғамдық, арыз - шағым, жауынгер - сарбаз синонимдік қатарларынан ресми стильдің, пән - сабақ, әдіс - mәсіл, дәуір - кезең - заман, нәтиже - қорытынды - түйін синонимдік қатарларынан ғылыми стильдің терминдік мәндері сезіледі. Ауызекі сөйлеу, публицистика, көркем әдебиет саласында Ә. Болғанбаевтың анықтауы бойынша, синонимдердің мынадай стильдік реңктері кездеседі.
1) Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мәселен, есім деген сөз ат сөзінен, дәм ас сөзінен, отағасы қария сөзінен, қаза өлім сөзінен, науқас ауру сөзінен, перзент бала сөзінен құрметтілеу.
2) Салтанат құру мәніндегі көтеріңкі реңктер. Жүлде - бәйге, ұлан - бала, мерекелеу - тойлау, жерлеу - көму, азамат - жігіт синонимдік қатарларының алғашқы сыңары соңғы сыңарға қарағанда асқақ, көтеріңкі.
3) Поэтикалық реңктер. Асқар биік сөзінен, қол әскер сөзінен, дариға қайран сөзінен, мәртебе атақ сөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен, шапақ арай сөзінен поэтикалық стильде жиірек қолданылады.
4) Дөрекілік мәндегі реңктер. Бет сөзінен сықпыт сөзінің, шегіну сөзінен көткеншектеу, ерке сөзінен шолжың, асқақ сөзінен шойнақ сөзінің стильдік реңктері дөрекі.
5) Кекесін-мысқыл мәніндегі реңктер. Мысалға кісілік көрсету деудің орнына қодыраңдау, еліру деудің орнына желпілдеу, жеңілтектену деудің орнына тұштаңдау десе, кекесінді мағына берсді. Мұндай сөздер біреудің істеген ісі, қылығы басқа бір адамға ұнамағанда айтылады.
6) Кеміткен, менсінбегендік мәніндегі реңктер. Көлік деудің орнына бұт артар, бала деудің орнына шикі өкпе, ер адам деудің орнына еркек кіндік, келін деудің орнына шүйке бас деу кемсітушілік, менсінбеушілік мағынасын тудырады. Халықтық сөйлеу тілінде сөздерді бұрып айту жолдары өте көп. Жуан, семіз адамды жіңішке, корқақ адамды батыр, сараңды мырза деп әзілдеу, мазақтау дәстүрі бар. Қолдану орны бұзылып айтылған сөздің бәрі кекесін болып шығады [21,34-38].
Синонимдердің қолданыстық реңктері.
Орыстың белгілі ғалымы Л.А. Булаховский синонимдерге: Синонимдер дегеніміз белгілі контексте алмастырып қолданғанда, онша көп айырмашылығы сезілмейтін мағына жағынан жақын сөздер, - деп анықтама береді. Мысалға, үйдің маңы қаптаған адам деген сөйлемдегі адам сөзін синонимі кісі тұлғасымен алмастырсақ, онша көп айырмашылығы сезіле қоймайды; Үйдің маңы қаптаған кісі. Шындығында, бұл ұстаным бүкіл синонимдерге анықтама бола алмайды, синонимдік қолданыстың бір-ақ қырын - белгілі бір стильдік қарым-қатынасты ғана қамтиды. Айталық, қарт, кәрі сын есімдері бір-біріне синоним. Кәрі кісі, кәрі сиыр деп қолдануға болғанымен, қарт сиыр деп айта алмаймыз. Бұлай болуы неліктен?
Тура мағыналы (номинативті) сөздер сан алуан сөздермен еркін тіркесе береді десек те, олардың қолдану шегі, логикалық үйлесімі болады. Мұны сөздердің тіркесімділік қабілеті (валенттілігі) деп атайды. Бұл заңдылықтың синонимдік қатарға енген сөздерге де қатысы бар, Олай болса, синонимдердің сан алуан реңктері, үстеме мағыналары қолданыс кезінде ғана анықталады. Ат пен есім бір-біріне синоним болғанымен, барлық уақытта бірінің орнына бірі жүре алмайды. Себебі, есім адамға ғана қолданылады: таудың есімі десек, ерсі. Әзіл, қалжың, қылжаң, ыржақ бір ұғымды білдіргенімен екі түрлі мағынада жұмсалады: әзіл, қалжың - жағымды, қылжақ, ыржақ - жағымсыз. Осы себепті әзіл дегеннің орнына қылжақ деген жағдайда сөйлемнің логикасына нұқсан келеді.
Синонимдердің белгілі бір контексте - сөз тіркестерінде, сөйлемдерде ашылатын мағыналарын қолданыстық реңктер деп атайды.
Сөз болған үш түрлі реңк бір-бірінен алшақ жатқан дүниелер емес, іштей өзара қарым-қатынаста, бірлікте болатын тілдік белгілер.
Жоғарыда баяндалғандарды қорытындай келе, синонимдерге мынадай анықтама беруге болады: Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз табынан болған сөздер.
2.2. Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктері
Қазақ тіліндегі синонимдер толып жатқан тәсілдер арқылы жасалады. Солардың ішіндегі ең бастылары мыналар:
Сөз мағынасының дамуы нәтижесінде пайда болған синонимдер. Тіл байлығы санымен ғана емес, сапасымен де өлшенеді. Осы тұрғыдан келгенде сөздік қордың даму дәрежесін байқататын ерекше көрсеткіші - көп мағыналы сөздер және көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған омонимдер болып есептеледі. Бұлар - синонимдік қатардың көбеюінің де бір көзі.
Көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдер. Көп мағыналы сөздердің синоним тудыруға қатысы әрқилы. Кейде бір сөзде қанша мағына болса, солардың барлығы бірдей синонимдік қатар жасауға үлес қосады. Мысалы, тура деген сөздін үш мағынасы бар: 1. Дұрыс. 2. Тік. 3. Шақ. Осы үш мағынаның үшеуінен де синонимдік қатарлар пайда болған: 1. Дұрыс - жөн - түзу; 2.Тік - түзу - тіке; 3. Шақ - дәл. Бірақ мұндай мысалдар өте аз. Ақыл деген сөздің екі мағынасы бар; 1. Кеңес. 2. Сана. Кеңес
мағынасынан синонимдік қатар жасалмайды.
Екінші мағынадан сана - ес деген қатар пайда болады. Демек, бұл
көп жағдайда көп мағыналы сөздердің ішінара мағыналары
ғана синонимдер тудыруға қатысады деген сөз. Қанат деген сөздің сегіз мағынасы бар: 1. Құстар мен шыбын-шіркейлердің ұшып-қонатын мүшесі. 2. Адамның екі бірдей қолын құлаштап жаюы. 3. Самолеттің көтеріліп,
ұшып-қонуына қажетті құс қанаты тәріздес негізгі бөлігі. 4. Арбашаның немесе басқа бір заттың үстін кеңейту үшін бекіткен ағаш. 5. Киіз үйдің әрбір керегесі мен шиі. 6. Белгілі бір нәрсенің орналасқан шебі, екі жағы.
7. Балықтың жүзу қызметін атқаратын дене мүшесі. 8. Сенімді серік, арқасүйер таяныш, тірек. Бұл сөздің мағынасы қанша көп болса да, олардың ешқайсысынан синонимдік қатар жасалмайды. Яғни көп мағыналы сөздерден жапатармағай синонимдер пайда бола бермейді. Дегенмен көп мағыналылық есебінен жасалған синонимдік қатар әжептәуір.
Омонимдердің есебінен жасалған синонимдер, Өнімсіз болса да, омонимдердің есебінен де синонимдік қатар жасалады. I. Арық. Су ағызу үшін арнайы қазылған су жолы. II. Арық. Семіз емес, еті қашқан жүдеу. Осы омонимдік қатардың екінші сыңары көк бақа деген тіркеспен синонимдес. I. Арман. Көксеген мақсат, тілек. II. Арман. Сөйлеу тілінде әрмен вариантымен жарыса қолданылады. Әрірек деген мағынада жұмсалады. Осы қатардың бірінші сыңарының синонимі - қиял.
Туынды омонимдерден де синонимдік қатар жасалады. I. Тартпа. Столға орнатылған ұсақ-түйек зат салып қоятын жылжымалы кішкене жәшік. II. Тартпа. Ердің үстін бастыра аттың бауырынан байланатын ұзын белдік сияқты бау. Бірінші сыңардан тартпа - суырма; екінші сыңардағы тартпа - төс айыл - алдыңғы айыл синонимдік қатарлары түзіледі.
Сөзжасам тәсілдері арқылы пайда болған синонимдер.
а) жұрнақтар арқылы: синонимдерді тудыруда жұрнақтар үлкен қызмет атқарады. Бұрын бір-бірімен синонимдес бола алмайтын сөздерден синонимдік қатар түзеді. Мәселен, ауыз және су деген заттық ұғымдағы түбір сөздердің жеке тұрғандағы лексикалық мағынасында ешбір байланыс жоқ. Осы түбірлерге -лық косымшасы қосылғанда жылқының аузына салатын жүгеннің темірден жасалған бөлшегінің атын білдіреді: ауыздық - сулық. Жем, өлім деген заттық ұғымдағы сөздерге -тік қосымшасы қосылғанда да бір мағыналас сөздер жасалады: жемтік - өлімтік. Мұнда - түбір (жем) мен туынды (өл-ім) - екі басқа сөзді бір-біріне жақындастырып тұрған дәнекер -тік косымшасы болып табылады. Үй мен аяқ деген сөздср бір сөз табына жатқандығы болмаса, мағына жағынан ешқандай байланысы жоқ. Осы екі түрлі ұғымдағы сөздергеп -ландыр, -лендір күрделі қосымшасы жалғанса болғаны бір ұғымды білдіретін синоним жасалады: аяқтандыр - үйлендір.
Жұрнақтардың енді бір бөлігі түбір тұлғасында мағына жағынан ешбір байланысы жоқ, ұғымы басқа сөздерді ғана емес, өзге сөз табындағы сөздерді екінші бір сөз табына ауыстырып, бірімен-бірін жақындастырып синоним жасайды. Мысалы, сақ деген сөз сын есімге жатады. Ол -шы қосымшасын өзіне қабылдап, сақшы деген заттық ұғымдағы туынды сөз жасап, күзетші сөзімсн синонимдес болып қолданылады. Қысқа мен ықшам деген сын есімдер де мағыналық жағынан бір-біріне жуықтамайды. Осыларға етістіктің белгілі бір қосымшалары қосылғанда етістікке айналып, синонимдік қарым-қатынасқа түседі: қысқарт - ықшамда. -ла, -ле қосымшалары да басқа сөз таптарындағы синонимдерді етістік мағыналы сино - нимдерге ауыстыратын бірден-бір дәнекер болып табылады.
Бұлардан басқа синонимдік қатар түзетін өнімді жұрнақтар мыналар: -ыс, -іс, -с: шабыс - жарыс, егес - ерегіс т.б.; -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; кеспе - салма, мінездеме - сипаттама т.б.; -ым, -ім, -м; наным - сенім, ұйым - қоғам т.б.; -у: хабарландыру - құлақтандыру, үндеу - шақыру т.б.; -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек: бунақ - түйнек, торпақ - баспақ т.б.; -лы, -лі, -ды, -ді, -гы, -ті: күшті - әлді - қуатты - қайратты, ауқатты - дәулетті т.б.
Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай бірікпейді. Өзінен-өзі қосарланбайды немесе кездейсоқ тіркеспейді. Олар белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді. Адамдардың қоғам үщін істеген еңбегіне төленетін қаржы еңбекақы немесе жалақы деп аталады. Ақы кез келген сөзбен емес, белгілі бір дәрежедс тіркесе алатын қабілеті бар еңбек, жал сөздерімен бірігіп, еңбегі үшін берілетін ақы, жалданғандағы үшін алатын ақы деген ұғымды білдіріп түр. Өзара бірікпеген жағдайда бұл сөздер синонимдес бола алмас еді. Доғабас - айылбас, отағасы - ақсақал синонимдері де бірігу тәсілі арқылы жасалған. Біріккен сөз бен біріккен сөздің синонимдес болуы шарт емес. Күрделі сөздер дара сөздермен де синонимдік қатар түзе алады. Мысалы, сегізкөз - құйымшақ, көзқарас - пікір, алты атар - тапанша, күнбағар - шекілдеуік т.б.
Тарихи даму барысында сөз тіркестері бұрынғы синтаксистік қарым-қатынастарын жойып, лексикаланады, бірте-бірте күрделі сөздерге айналады. Мысалы, адамның денесіне жағып, әдемі жақсы иіс шығаратын затты қазақтар иіс су немесе иіс май дейді. Мұнда иіс деген сөз бірде сумен, бірде маймен тіркесіп айтылып, күрделеніп, лексикаланып, белгілі бір заттың ұғымын білдіріп тұр. Өзара синонимдес, лексикаланған тіркестер екі сөзден құралғанымен, көбіне дара сөздермен бірдей қызмет атқарып, бір ұғым білдіреді: бой жеткен - бикеш, көз бояушы - сиқыршы, құс төсек - мамық, орта бойлы - дембелше, еті тірі - пысық, қол алысу - амандасу, құда түсу - айттыру, тісін қайрау - кіжіну т.б.
Қазақ тілінде екі сөзді қосарлап, немесе бір сөзді қайталап, я сөздің бір буынын қабаттастырып қолдану арқылы сөзден сөз тудыру амалы бар. Осы тәсіл арқылы барлық сөз табынан дерлік көптеген синонимдік қатарлар пайда болған: хат-хабар - хабар-ошар, мән-жай - жай-жапсар, көпе-көрнеу - ашықтан-ашық, майда-шүйде - ұсақ-түйек, алдап-арбау - алдап-сулау, күйіп-жану - күйіп-пісу, дел-сал - дел-дал, арбаң-арбаң - ербең-ербең, даңғыр-дүңгір - қаңғыр-күңгір т.б.
Кірме сөздер арқылы пайда болған синонимдер. Бір тілден екінші бір тілдің сөз қабылдап алуы бүкіл тілдерге тән заңды құбылыс. Сөздік құрам бірыңғай ішкі мүмкіншіліктер арқылы ғана емес, өзінде жоқты өзге тілдерден алу арқылы да толығады. Белгілі бір тілге басқа тілдерден ауысқан сөздерді кірме сөздер деп атайды. Қазақ тіліне жүйесі бір тілдерден де, жүйесі бөлек тілдерден де сөздер енген. Жүйесі бір тілдерге моңғол тілдері, жүйесі бөлек тілдерге араб, иран (парсы), орыс тілдері жатады.
а) моңғол сөздері арқылы. Моңғол тілінен қазақ тіліне моңғол шапқыншылығына дейін де, кейін де көптеген сөздер енген. Солардың ішінен Ә.Болғанбаев мынадай лексикалық тұлғаларды синонимдік қатарларды толықтыруға қатысқан деп есептейді. Әбдіре: (бағалы бұйым салуға арналған қақпақты үлкен ыдыс) - сандық, аймақ: аймақ-төңірек-өңір-атырап-маң-маңай , баянды: баянды-түпкілікті-тұрақты, жасақ: жасақ-әскер-қол, талқы: талқы-сарап, талқы-қыспақ т.б.
ә) араб сөздері арқылы. Ислам дінінің бүкіл дүние жүзіне кең таралуына байланысты қазақ тілі лексикасы да араб элементтерін қабылдады. Алайда араб сөздері тілімізге тікелей енген жок, тәжік, өзбек, татар, парсы тілдері арқылы келіп сіңісті. Бұл сөздер сауда арқылы, дін арқылы, шығыс халқының классикалық шығармалары арқылы тарады. Көбіне ғылым мен мәдениетке байла - нысты, үй тұрмысы мен шаруашылыққа байланысты, діни ұғымдарға байланысты сөздер енді. Бұлар ұзақ өмір сүріп, тілде көп қолданылғандықтан қазақтың байырғы төл сөзіндей жалпыхалықтық сипат алып, әбден тұрақтанды. Сондықтан араб сөздері есебінен жасалған синонимдік қатарлар өте коп. Мысалы, емтихан: емтихан-сын-сынақ, ақиқат: ақиқат-шындық, әсер: әсер-ықпал, ымыра: ымыра-келісім-одақ, қате: қате-теріс-бұрыс-жаңсақ, ғалым: ғалым-оқымысты, әмір: әмір-бұйрық-жарлық, әскер: әскер-жасақ-қол-шеру-қосын, қағида: қағида-ереже, есім: есім-ат-ныспы, замандас: замандас-құрбы-тұстас-құрдас, адал: адал-ақ-ақ жүрек т.б. Араб сөздері өзара да синонимдес бола береді. Пән-сабақ, рақат-ләззат, ақпар-мәлімет, мәртебе-дәреже, мақсат-мұрат, нысап-қанагат, абзал-асыл, т.б.
б) иран сөздері арқылы. Парсылықтар - иран халқының бір бөлігі ғана. Олар өздері дәуірлеген орта ғасырларда иран атауын қолданыстан ығыстырып жіберген болатын. Ғылыми әдебиеттерде араб-парсы сөздерінің қосарланып айтылуы ең алдымен осы себептен болса, екіншіден, араб элементтерінің парсы тілінде әбден игерілуіне байланысты. Парсы тілінде өзгеріске ұшыраған сөздер кейінірек түркі тілдеріне енген. Араб сөздері парсылық сипат алғандықтан, көбіне араб-парсы қос сөзі пайдаланылады. Иран сөздері, әр түрлі себептермен араласып-құраласып жатқан ел болғандықтан, араб сөздерінен әлденеше ғасыр бұрын ене бастаған. Иран сөздері мен қазақ сөздері мынадай синонимдік қатар түзеді: абырой: абырой-бедел-қадір, асхана: асхана-ас үй, шыны: шыны-шөлмек, дәрігер: дәрігер-емші, дау: дау-талас-жанжал-ұрыс-керіс, сарбаз: сарбаз-жауынгер, сая: сая-көлеңке, мал: мал - - түлік, науа: науа-астау, дамыл: дамыл-тыным-тыныс, перде: перде-шымылдық, дарбаза: дарбаза-қақпа, мейман: мейман-қонақ, т.б.
Иран (парсы) сөздері бірыңғай келіп те: дана-данышпан, мазақ-ажуа, жомарт-мырза, кейіпкер-қаһарман, сырнай-керней, шырақ-шырағдан, т.б. араб, қазақ сөздерімен араласып келіп те: сейіл - серуен - бой жазу, жұма -- anта - жеті, тағам - ас - тамақ-дәм-ауқат, әуе - аспан - көк, сахара - жапан - дала-қыр-түз, дауа - шипа - ем, т.б. синонимдік қатар құрай береді.
в) орыс сөздері арқылы. Қазақ тіліндегі синонимдерді байытуға орыс тілінен енген сөздер де елеулі үлес қосты. Қазан төңкерісіне дейін көбіне-көп үй тұрмысына, егін шаруашылығына, қоныстануға байланысты сөздер еніп, олар қазақ сөздерімен синонимдік қарым-қатынасқа түскен. Ертеректе ауысып келген кірме элементтердің ең басты ерекшелігі - адам танымастай болып сіңісіп кететіндігі, әбден игерілетіндігі. Бұған мына синонимдік қатарлар айқын мысал бола алады: бөтелке: бөтелке-шыны-шөлмек, сіріңке: сіріңке-оттық-күкірт-шырпы-шақпақ, өшірет: өшірет-кезек, пар: пар-жұп-қос-екі, шен: шен-атақ-дәреже-лауазым, кір: кір-таразы, кірпіш: кірпіш-қыш-кесек, меже: меже-жоба-болжам-болжал, мәнер: мәнер-үлгі-ою-өрнек, күршек: күршек-ілгек, ілгіш, т.б.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде енген сөздердің басты ерекшелігі - орыс тіліндегідей айтылып, орыс тіліндегідей жазылуында. Сондықтан ондай сөздер көбіне төл сөздермен етене араласа алмай, томаға-тұйық өмір сүрді. Және де кірме сөздер екендігі бірден байқалатынды. Саясаттың ықпалымен, зорлықпен енген сөздердің есебінен де көптеген синонимдік қатарлар жасалды: скелет: скелет-қаңқа, юмор: юмор-әзіл-келеке, пейзаж: пейзаж-табиғат суреті, счетчик: счетчик-есептеуіш, стрелка: стрелка-тіл-жебе, индикатор: индикатор-көрсеткіш, система: система-жүйе, фонд: фонд-қор, аптека: аптека-дәріхана, анализ: анализ-талдау, организм: организм-дене, контролер: контролер-тексеруші, договор: договор-шарт, табель: табель-тізім, таблица: таблица - -кесте, гонорар: гонорар-қаламақы, эксперимент: эксперимент-тәжірибе, амбулатория: амбулатория-емхана, т,б.
Қазақ синонимдерін байытуда орыс тілінен тікелей енген жеке сөздер ғана емес, калька арқылы пайда болған өз сөздеріміз үлкен қызмет атқарып отыр. Бұған да көптеген мысалдар келтіруге болады. Рең (окраска): рең-өң-түс, құлама (откос): құлама-еңіс, жылжу (скольжение): жылжу-сырғанау, белдік (ось): белдік-білік, хаттау (опись): хаттау-тіркеу, дуылдау (зуд): дуылдау-қышу, жетілу (развитие): жетілу-даму, сақтау (охрана): сақтау-қорғау, талау (грабеж): талау-тонау, үлес (удел): үлес-сыбаға, т.б.
Диалектизмдер мен кәсіби сөздердің есебінен пайда болған синонимдер. Жергілікті жерлердегі диалектілерді біз әдеби тілмен салыстыру арқылы ғана ажырата аламыз. Кейбір лексикалық диалектизмдер әдеби тілде мүлде ұшырамайды, бірақ олардың мағыналас синонимдері болады: байыр: байыр-тәуір-жақсы, быдым: быдым-жуан-семіз-толық, деңгел: деңгел-сыбаға-мүше т.б.
Әдеби тілдегі ұғымы мен жергілікті жердегі ұғымы мүлдем сәйкес келмейтін диалектизмдер де кездеседі. Мұндай диалектизмдер, бір жағынан, әдеби тілдегі ұғымдармен омонимдік қатар жасаса (мысалы, I. Алжасу. қателесу, ағат іс істеу, жаңылысу. II. Алжасу. Дауласу, тартысу, айтысу, екінші жағынан, синонимдік қатар жасайды: алқа: алқа-құлып, астана: астана-табалдырық, жедел: жедел-ерегіс-жанжал, иық: иық-жөн-рет, пешене: пешене-меншік, тұқым: түқым-жұмыртқа, шыған: шыған-түбек, қаймақ: қаймақ-теңіз-көл, қияр: қияр-жалдама жұмыс-кәсіп, т.б.
Кәсіби сөздер де әдеби тілдегі сөздермен синонимдік катар түзей алады: қияр (әдеби) бәдірен, картоп-ботташық, кемпір-кейуана, көзілдірік-көзгелдек, бал-әсел, сырға-айшық-зере, қармақ-жұтпа, т.б.
Фразеологизмдердің есебінен пайда болган синонимдер. Фразеологизмдер кем дегендс екі сөздің тіркесінен жасалады да, құрамы мен құрылысы тұрақты болады. Дараланбай даяр қалпында қолданылып, бір сөздің орнына жүреді. Мағына жағынан бір ұғымды білдіретіндіктен кез келген фразеологиялық тіркесті белгілі бір сөз табына жатқызуға болады: а) етістік мағыналы фразеологизмдерден жасалған синонимдер: қолды-аяққа тұрмау - тыпыршу - шыдамсыздану, шыр біту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті
ҚАЗАҚ ФИЛОЛОГИЯСЫ КАФЕДРАСЫ
Ұлжан
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Синонимия және сөз варианттары
050117 - Қазақ тілі мен әдебиеті
Оқытудың түрі: сыртқы
Ғылыми жетекші: ф.ғ.к.
Көкшетау - 2011
ЖОСПАР
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Синонимдер жайлы жалпы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.2. Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктері ... ..12
2.3. Сөз варианттары немесе абсолютті синоним ұғымы ... ... ... 22
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...31
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тілдегі синонимдер - сөз қорының асыл қазынасы. Әрбір тілдің қандай дәрежеде дамып жетілгендігі, оның байлығы мен оралымдығы синонимдерінің молдығы арқылы көрінеді. Қазақ тілінің таңғажайып қасиеттері хақында ел-елдің зиялы азаматтары кезінде ауыздарының суы кұрып, тамсана жазған. Олардың ішінде ірі түркологтар мен саяхатшылар, ақын-жазушылар да көптеп саналады. Бір өкінішті жайт, солардың бәрі күні бүгінге дейін жиналып, терілмей келеді. Мәселен, орыс ғалымдары В.В.Радлов Қазақтардың тілі жатық та шешен, әрі өткір [1,56] - десе, П.М.Мелиоранский Қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең таза, әрі ең бай тіл [2,45] - дейді. С.Е.Малов Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі жағынан басқа түркі тілдерінен әрдайым ерекше бөлекшеленіп тұрады, [3,16] - деп жазды. Бұл айтылғандарды фран - цуз, неміс, чех т.б. ғалымдары да бір ауыздан қолдаған. Татар ақыны Хасан Туфан Сырлы тіл, жырлы тіл, нұрлы тіл қазақ тілін ғасырлар бойында қастерлеп сақтағандарыңыз үшін, қазақ бауырлар, сіздерге бек зор рахмет! [4,123] - деп, айшықты теңеумен жырға қосқан. Өз қандастарымыздың ішінде де құнды пікір айтушылар аз емес. Соларды мысалға келтірейік: Мәшһүр Жүсіп: Қазақ тілінен асыл, қазақ тілінен бай тіл жоқ. Сол ата-бабаның тілі болған қазақ тілін осы күнгі қазақтың жалғызы білмейді. Егер қазақ тілін білсе, дін де осында, ғылым - білім де осында, әулиелік те - осында. Солай болғаны үшін бұрынғы өткен ата-бабаларымыздың бәрі жақсы болып, әулие бо - лып өтті [5,65], - деп тұжырымдаған. Мағжан: Қазақтың сары даласы да кең, тілі де бай. Осы күнгі түркі тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, оралымды, терең тіл жоқ [6,123], - дейді. Әдетте тіл байлығы дегенде сөз қорының молдығын түсінеміз. Сол мол дүниенің көрінісі синонимдер арқылы танылып, білінеді.
Синонимдердің тілдегі мәнді қызметі, сөз жоқ, сөз өнерімен, шығармашылықпен тығыз байланысты. Бұл екеуін бірінен бірін ажыратып бөлуге әсте болмайды.
А.Байтұрсынов: Өнердің ең алды сөз өнері деп саналады. Қандай сәулетті сарайлар болсын, қандай сымбатты я кескінді сүгіреттер болсын, қандай әдемі ән-күй болсын сөзбен сөйлеп, сүгіреттеп көрсетуге, танытуға болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді [7,45], - дей отырып, ойын былай қорытындылайды: Біз қазақ тіліндегі сөздің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білуді және сол сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Қазақ тілі қазақ ортасының бәріне бірдей ортақ мүлік болғанымен, бәрі бірдей пайдаланбайды. Әркім әр сөзді өзінше қолданады, өзінше тұтынады. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде ғана емес, жалғыз ауыз амандасу жүзінде де әркім әр түрлі сөз қолданады. Мәселен, біреу амансыз ба? десе, біреу есенсіз бе? деп, біреу сәлемет жүрсіз бе? деп, біреу күйлі, қуатты барсыз ба? деп амандасады. Бәрінің ой мақсаты бір. Бәрінікі де амандық білу, амандық сұрау, бірақ әркім әр түрлі сөз қолданып, өзінше сұрайды. Сол сияқты әркім пікірін сөз қылып шығарғанда да, ана тіліндегі сөздердің әрқайсысын әр түрлі қолданады. Қысқасын айтқанда, әркім сөзді өз қалауынша алып, өзі оңтайлы көруінше тұтынады. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша алып тұтынған сөз сол адамның тілі болады [7,46]. Синонимдердің тілдегі мән-мағынасын, сыр-сипатын, қолдану тәсілін нақтылы мысалмен тап басып, дәл айтқан Ахмет Байтұрсыновтан бұрын қазақта ешкім болған жоқ. Айтайын деген ойға сөз таңдай білу де оңай шаруа емес. Ол үшін жалықпай, шарқ ұрып іздену керек.
Жұртты аузына қаратып, бас ұрғызатын сөз табу кез-келген адамның қолынан келе бермейтіндігін Шәкәрім Құдайбердіұлы да кезінде тап басып айта білген: Бет сұлулығы тән сыйы болса, дауыс пен сөз сұлулығы жан сыйы ғой. Әрине, тән сыйынан жан сыйы артық екеніне дау жоқ, бірақ бет сұлулығын әркім-ақ таниды. Сөз бен ән сұлулығын танушы аз [8,99]. Ақын бұл жерде поэтикалық тілді айтып отырған болу керек. Әдетте тілде жақсы сөз, жаман сөз, сұлу сөз, ұсқынсыз сөз дегендер болмауы керек. Мәселе әр сөзді өз орнында дұрыс қолдана білуде.
Сөз өнері жайында Ғабит пен Ғабиден ағаларымыз да қалыспаған. Мысалы: Көркем сөз - жанның сәулесі. Жанның көркі көркем сөзде. Адам ойында сөз емес, ой қалады. Ойға қонар ой қалай айтсаң да өлмейді. Жақсы ойлар оңай тумайды да, ұзақ жасайды. Соқыр көргендей, саңырау естігендей етіп жаз [9,156] - деп сөз парқын топшылайды Ғ.Мүсірепов.
Іздеп, жарамды бір сөз, не бір ой тапсам, бір дорба жем жеген аттай-ақ көтеріліп қаламын. Шеберлік - сөздің орнын табуда, мөлшерін білуде. Әдемі ойды орашолақ сөз бұзса, орашолақ ойды шебер сөз түзеп тұрады. Зады сөз бен пікір тең түсуі шарт. Жақсы актер жаман сөзге жан бітіреді, жаман актер жақсы сөздің жанын алады [10,15] (Ғ.Мұстафин).
Міне, осы айтылған құнды пікірлер ақылман Абайдың Тіл өнері - дертпен тең деген даналық ойының жалғасы деп білеміз.
Синонимдер - тіл байлығы дегенде біз сөздердің жеке тұрғандағы жай тізбегі деп түсінбейміз, солардың кең қолданысқа түсіп, көңілдегі көрікті ойды мүлтіксіз шебер жеткізудегі мәнді қызметін айтамыз. Дүние жүзі қазақтарының тұңғыш құрылтайына (1992 жыл) Германияның Азаттық радиостансасынан келген қандасымыз Әбдіуақап Қара: Тілдің байлығы дегенде синонимдер сөздігі аса қажет. Қазақ тілінің бүкіл сөздерін өз мағынасына қарай топтастырып, байлығын жазушылардың туындыларындағы сөз алуандылығымен арттыра түсіп, тілімізді гүлдендіреді. Ағылшын тілінде мұндай сөздерге қазына деп баға береді. Расында да бұл қазына емес пе? - деп, синонимдердің тілдегі алатын қадірлі орнын бұлтартпайтын мысалмен дәлелдеп берген.
Синоним сөздер - кез-келген тілдің қаншалықты дамығанын, оның оралымдылығын көрсететін сөз байлығының құнарлы бір саласы. Сонымен қатар ол әр халықтың ұлттық ерекшелігін де танытады. Сөз логикалық дәлдігімен, ойлаған ойдың реңктерін өз бояуымен нақтылы көрсете алса ғана мәнерлілік сипатқа ие болады. Мазмұн мен мақсатқа сайма-сай лайықтап алынған сөздер ғана мәнерлі деп танылады. Сөз де қиюластырып қалаған кірпіш сияқты шеберлікті керек етеді. Шешен де шебер сөйлеудің бір ұшы - тілдегі синонимдерді қыбын тауып орнымен үйлестіріп жұмсай білуде. Дикторға белгілі тексті дауыс ырғағымен әлденеше құбылтып мәнерлі түрде оқып беру қандайлық қажет болса, сөйлеуші мен жазушыға да синонимдердің реңктерін айқын ажыратып, тап бастырып дәл қолдана білу де соншалықты қажет. Ана тілінің синонимдер байлығын еркін білу - өз ойыңды соншалықты дәлме-дәл етіп жеткізе алу деген сөз. Әрбір ой халық тілінен сұрыптап алған сөздер арқылы жүзеге асады. Тіл ойды ғана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті билеу үшін де қолданылады. Тіл әсерлі де тартымды болуы керек. Бүгінгі қазақ тілінен неше алуан стильдік мүмкіншіліктің бәрін де кездестіруге болады. Соның барлығы да бай синонимдердің қызметі арқылы көрінеді. Қазіргі кезде тіліміздегі синонимдер мән-мағынасы мен қолдану аясына қарай сала-салаға бөлініп, саралана бастады. Бірақ бүтіндей бір-бірінен жігі ажырап бітті деп әзірге айту өте қиын. Бұларды стильдік салаға жіктеп бөлу әлі де болашаққа қалдырылып отыр. Қазақ тілінің синонимдері саны мен көлемі жағынан да, синонимдік қатарлардың молшылығы жағынан да өте бай. Бір ұғымды білдіру үшін кейде 20-30 синоним сөз қолданыла береді. Синонимдердің қолданылу өрісі өте кең, сөйлегенде, жазғанда белгілі бір ойды сегіз саққа жүгіртіп, тілді сонша - лықты оралымды етеді. Әр адамның ойлаған нысаналы мақсатына, көңіл-күй, көзқарасының әуеніне қарай айтайын деген пікірін басқа кісілерге нақтылы, дәл көркем етіп жеткізуде синонимдердің атқаратын қызметі соншама үлкен. Кімде-кім мәндес сөздердің нәзік мағыналық ерекшеліктерін дұрыс аңғарып, керекті жерінде лайықты қолдана білген болса, ондай адамның сөйлеген сөзі, жазған еңбегі соншама мәнерлі де тартымды болмақ. Қаламы төселген, тілге шебер кісілердің жазғандары әрқашан өте тартымды, әрі көркем болып келуінің негізгі тетігі олардың тілдік материалдарды орынды, асқан шеберлікпен пайдалана білуінде. Жас буындарды тілге жетік етіп тәрбиелеу үшін оларды жөргегінен тіліміздегі синонимдерді дұрыс пайдалануға баулу керек. Ол үшін, ең алдымен, мектептерде оқушыларды өздері білетін сөздердің мағыналарын дұрыс танып, дәл жұмсай білуге дағдыландыру қажет.
Жұмыстың нысаны. Қазіргі қазақ тіліндегі Лексикология саласы қарастыратын синоним, синонимия, сөз варианттары ұғымдарының қолданылу сипаты, жасалуы мен өзіндік ерекшелігі.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты:
oo қазақ тіліндегі синонимдардың жасалуын казіргі қазақ тіліндегі деректер негізінде зерттеп, лексикология жүйесінен алатын орнын, атқаратын қызметін анықтау;
oo синонимдар мен вариантты сөздер айырмашылығын ажыратып көрсету;
Осы мақсатты орындау үшін төмендегі міндеттерді шешуге ұмтылыс жасалды:
oo Синонимдер жайлы қазақ тіл білімінде қалыптасқан жалпы мәліметтерді толықтай қамту;
oo Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктерін қарастыру;
oo Сөз варианттары немесе абсолютті синоним ұғымдарының мәнін ашу;
2.1. Синонимдер жайлы жалпы түсінік
Синонимдер формасы жағынан да, мағынасы жағынан да омонимдерге қарама-қарсы тұрған лексика-семантикалық топ. Омоним - дер сыртқы формасы бірдей болғанымен, басқа-басқа ұғымдарды білдірсе, керісінше, синонимдер сыртқы фор - масы басқа-басқа болғанымен, бірдей ұғымды білдіреді. Омонимдік қатарға енген сөздердің орташа саны төрт-бестен артпаса, синонимдік қатарға енген сөздердің орташа саны жиырма-отызға жетеді.
Белгілі ғалым Ғ.Мұсабаев синонимдерге мынадай анықтама береді: Әр түрлі айтылса да жалпы мағыналас болатын, бірақ сәл ғана басқа ерекшеліктері бар сөздер синонимдер деп аталады [17,25]. Ал профессор К.Аханов Мағына жағынан бір-біріне жуық, өзара мәндес сөздер бір-бірімен синонимдес бола алады [19,123] дейді. Бұл анықтамалардан біз сөздер өзара синонимдес болу үшін әр түрлі айтылуы, мағынасы жуық, мәндес болуы, бір-бірінен сәл айырмашылығы болуы қажет екендігін аңғарамыз. Алайда мағынасы жуық, мәндес сөздердің бәрі бірдей өзара синонимдес бола ала ма?
Егер мағыналарының жуықтығына, мәндестігіне ғана назар аударатын болсақ, әйел, қатын, зайып, жұбай, қосақ сөздерін синонимдер деп тануға тура келеді. Шындығында әйел, қатын, зайып әйел деген ұғымды білдірсе, жұбай мен қосақ ерлі-зайыптылардың бір сыңары деген ұғымда жұмсалады. Осы себепті аталған сөздер екі синонимдік ұяға топтасады.
Қазақ тілінде мағына жағынан жуық, ұқсас бола тұрып, лексика-семантикалық жағынан үйлеспей, екі түрлі сөз табына қатысты болатын сөздер де ұшырасады. Мысалы, мә деген одағай ал, ұста деген етістіктің орнына жүреді. Солай бола тұрса да, ол аталған етістіктерге синоним бола алмайды. Бұл сөз көбіне мә, ал немесе мә, ұста болып жұпталып айтылып, қимылдық мағынаны күшейту үшін жұмсалады. Екі түрлі лексика-грамматикалық топқа жататындықтан, бұлар бір синонимдік ұяға сыйысып тұра алмайды. Сымбылбай деген сөз ештеме, дәнеме деген белгісіздік есімдіктерінің орнына жүреді. Дегенмен, бұларды бір синонимдік қатарға топтастыруға болмайды. Контекстік мағыналары үйлес келгенімен лексика-грамматикалық жағынан әр тектес сөздер. Жақын деген сөздің ауыспалы мағынасы туысқан заттық ұғымды білдіреді. Алайда жақын сын есім болғандықтан заттық ұғымдағы туыс, туысқан, тума сөздерінің синонимдік қатарына ендіруге келмейді. Екі деген сөз оқушылардың үлгерімі жөніндегі жаман деген бағаның орнына жүреді. Бұл екі сөзді де синоним деп тануға болмайды. Өйткені екі жаман деген сөздің мағынасын білдірмейді, ұғымын шартты түрде көpceтeдi.
Осындай себептерге байланысты белгілі ғалым, Ә.Болғанбаев мынадай қағида ұсынады:
1. Синонимдік сөздер бір ғана ұғымды білдіруі керек.
2. Синоним болып жұмсалатын сөздер бір ғана сөз табынан болуға тиіс [18,56].
Мына омонимдік қатарлар: зат есімнен кеуде - көкірек, бұлақ - бастау - қайнар; абырой - бедел - қадір; сын есімнен шешен - ділмар - сөзшең; жайдары - ашық - ақ жарқын; жағымпаз - жарамсақ; етістіктен бөлеу - құндақтау; еріту - балқыту; тоңу - жаурау - қалтырау; үстеуден жазатайым - байқаусызда; қасақана - әдейі - жорта - біле тұра, ә дегенде - шу дегенде, сан есімнен бір - жалғыз - сыңар - жалқы - жеке, екі - қос - жұп - пар - егіз; есімдіктен қанша - неше, неменеге - несіне; ештеме - дәнеме - дым - түк, шылаудан алайда - бірақ - дегенмен - сөйткенмен - сөйтсе де - сонда да, не - немесе - яки - я болмаса, модаль сөздерден мүмкін -
ықтимал, әрине - әлбетте - рас, керек - қажет - тиіс, одағайдан әттеген-ай - қап - япырмай, қайран - шіркін - дариға, шүкір - тәуба - тоба, еліктеуіш сөздерден тарп-тарп - тырп-тырп, даңғыр-дүңгір - қаңғыр-күңгір, дүр-дүр - гүр-гүр жоғарыдағы қорытындыға мысал бола алады.
Синонимдерді белгілі бір ұяға топтастыруға жоғарыдағы екі принциптің аса маңызды екендігін мойындай тұра, Ә.Болғанбаев сөздің сыртқы формасында - дыбысталуында аз да болса тұлғалық өзгешілігі болуын бірінші кезекке қояды [18,61].
Егер азамат - жігіт, кеңес - ақыл, тез - жылдам синонимдерін өзара салыстырсақ, сыртқы тұлғалары бір-бірінен анық та айқын ажырап тұр. Ал адыраю - одыраю, нығыздау - тығыздау, жаңқа - жоңқа, тат - тот, бақ - бау, омыру - опыру синонимдерін өзара салыстырсақ, бір-бірінен бір ғана дыбыстың өзгешілігі арқылы ажыратылып тұр. Атап айтқанда, а-о, н-т, қ-у, м-п сәйкестіктері болмаса, омонимдерге немесе көп мағыналы сөздерге айналып кетер еді. Бір түбірге әр түрлі қосымшалар қосылып мәндес сөздер жасалғанда да олардың дыбысталуында айырмашылықтан гөрі ұқсастық басым болады: егін - егіс, ағын - ағыс, тігін - тігіс, сүйіну - сүйсіну, ұзарту - ұзайту, жалғыз - жалқы т.б. Сөйтіп, өзара синоним бола алатын сөздерді іріктегенде олардың сыртқы формасына да көңіл бөлуіміз қажет.
Синонимдік қатарға енетін сөздер сан жағынан әр түрлі болады: екі сөзден ағым - бағыт; дәлел - айғақ; үш сөзден абырой - бедел - қадір; айбар - айбат - айбын; төрт сөзден азат - бостан - ерікті - тәуелсіз; он сөзден жақындау - тақау - таяу - жуықтау - маңайлау - жанасу - жуысу - жуу - жолау - алқымдау; он бес сөзден кенеттен - тұтқиылдан - қапыста - абайсызда - қапелімде - ғайыптан - қапияда - қапылыста - тосыннан - аңдаусызда - қапыда - байқаусызда - жазатайымда - аяқ астынан - күтпеген жерден, бұдан да көп сөзден тұратын ұялар бар.
Олай болса, белгілі бір ұғымды білдіретін мағыналас, мәндес сөздердің тобын синонимдік қатар деп атаймыз. Бір қатарға топтасқан жеке сөздердің санының әрқилы болуы, әрине, әр түрлі себептерге, қажеттікке байланысты. Бұл ретте әр сөз табының осы категорияны тудыруға қосатын өзіндік үлесі әрқалай екендігін айтуға болады. Егер зат есім, сын есім, етістік синонимдерге бай болса, сан есімдер, есімдіктер, шылау сөздерден пайда болған мәндес сөздер өте аз, тапшы.
Сонымен синонимдік сөздердің өзара мағыналық ұқсастығына, грамматикалық мәндестігіне, бір ұялық қатардан туатын жалпы ұғымдастығына қарай топтастырылатынын білдік. Алайда олардың бұдан маңызы кем емес екінші қыры бар. Анығырақ айтқанда, тіліміздегі сөздерді белгілі бір ұяға жинақтаудан гөрі олардың әрқайсысына тән өзгешеліктері мен ерекшеліктерін айырып, ажыратып беру әлдеқайда қиын әрі күрделі. Мысалы, сабырлы - байсалды - салмақты - ұстамды сын есімдері адамның мінезіндегі жақсы қасиеттерді көрсететіндіктен бір қатарға шоғырландырылады. Олардың мағыналары қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде былайша ашылады: Сабырлы. Ұстамды, байыпты, салмақты; Байсалды. Сабырлы, байыпты; Салмақты. Ауыр, орнықты; Ұстамды. Байыпты, байсалды. Ең алдымен бұл сын есімдер мағыналастығымен, бірінің орнына бірі жүре алатын мәндестігімен, ортақ семаға ие болуымен сипатталады. Солай бола тұрса да, сабырлы шыдамдылықты, байсалды ақылдылықты, салмақты орнықтылықты, ұстамды бірқалыптылықты байқатады. Бұл - олардың ұқсастығымен қатар өзгешілігі де бар деген сөз.
Синонимдерді зерттеуші ғалымдардың пікірлерінше, синонимдер бір-бірінен үш түрлі: 1) мағыналық, 2) стильдік, 3) валенттілік немесе өзге сөздермен қарым-қатынасқа түскенде пайда болатын қолданыстық (тіркесімділік) белгілері бойынша ажыратылады[11,62].
Осы белгілерге жеке-жеке тоқталып көрелік.
Синонимдердің мағыналық реңктері.
Сино - нимдер мағыналық аясы жағынан бір-бірінен жоғары-төменді, артық-кем болып ерекшеленеді, градациялық жолмен бірден-бірге басқыштап өзгешеленеді. Мысалға адамның бір сәттік психологиялық күйін мына сөздер жеткізе алады: Айқайла. Әдеттегіден қатты дауыстау; Бақыр. Қатты дауыс шығару, улап-шулау; Шыңғыр. Жан дауысын шығарып айқайлау; Бұл үш сөзге ортақ сема қатты шыққан дауыс. Бірақ сол дауыстың өзі жай, орташа, аса жоғары болып бір-бірінен ажырайды. Ауа райына байланысты айтылатын суық, ызғырық, аяз, үскірік сөздеріне ортақ сема суық. Алайда ызғырық - жел араласқан суық, аяз - ызғарлы суық, үскірік - бет қаратпайтын суық.
Синонимнің біреуінің мағынасы тар, екіншісі кеңірек болады. Мысалы, байлық деген сөздің мағынасы кең, себебі, ол адамның жиған-терген барлық мал-мүлкі. Қазына бұл сөзге синонимдес болғанымен мағынасы тарлау, себебі оған мал байлығы кірмейді, дүние-мүлік, ақша, алтын ғана қазына болып есептеледі. Сол сияқты соғыс-ұрыс, ұстаз-мұғалім синонимдері де мағыналарының кең-тарлығымен ерекшеленеді.
Сино - нимдер бір-бірінен мағыналарының аз-көбіне қарай да ажыратылады. Басқаша айтқанда, синонимдік қатардың бір сыңары көп мағыналы болса, екінші сыңары бір мағыналы болып келеді. Мысалы, мал көп мағыналы сөздің қатарына жатса, түлік бір мағыналы. Көмей - көмекей, am - ныспы синонимдері де өзара мағыналарының аз-көптігіне қарай айрылып-ажыратылады.
Синонимдер мағыналарының деректі немесе дерексіз болып келу дәрежесіне қарай бір-бірінен ерекшеленеді. Маңдай-пешене, өлім-ажал, іш-құрсақ, желке-кежеге, күзетші-сақшы синонимдік қатарларының алғашқы сыңары нақты ұғымды білдіріп тұрса, екінші сыңары дерексіз ұғымдарды аңғартады. Екі дерексіз ұғым синоним болған жағдайда да біреуіне қарағанда екіншісінің нақтылығы басымдау болады.
Синонимдер сөз тудыруға қабілетті я қабілетсіз болып келуіне қарай да өзгешеленеді. Мысалға, жол-сапар, жарты-жарым синонимдік қатарларының алғашқы сыңары сөз жасауға қабілетті болса, екінші сыңары қабілетсіз.
Синонимдердің қазақ тіл білімінде анықталған басты-басты мағыналық айырмашылықтары осындай.
Синонимдердің стильдік реңктері.
Бұл тақырып тіл білімінде жеткілікті дәрежеде зерттелмегендіктен оқыту барысында белгілі бір дәрежеде қиындық тудырады. Әдеби тіліміздің кез келген функциональдық (көркем әдебиет, публицистикалық, ғылыми, ресми, ауызекі сөйлеу) стилі, әлбетте сөздік қорға өз әсерін тигізбей қоймайды. Осыған байланысты синоимдік қатарлардан да стильдік реңк аңғарылып тұрады. Мысалы, бұйрық - әмір - жарлық, мәлімет - ақпар - мағлұмат, әлеуметтік - қоғамдық, арыз - шағым, жауынгер - сарбаз синонимдік қатарларынан ресми стильдің, пән - сабақ, әдіс - mәсіл, дәуір - кезең - заман, нәтиже - қорытынды - түйін синонимдік қатарларынан ғылыми стильдің терминдік мәндері сезіледі. Ауызекі сөйлеу, публицистика, көркем әдебиет саласында Ә. Болғанбаевтың анықтауы бойынша, синонимдердің мынадай стильдік реңктері кездеседі.
1) Қадір тұтып сыйлағандықты білдіретін реңктер. Мәселен, есім деген сөз ат сөзінен, дәм ас сөзінен, отағасы қария сөзінен, қаза өлім сөзінен, науқас ауру сөзінен, перзент бала сөзінен құрметтілеу.
2) Салтанат құру мәніндегі көтеріңкі реңктер. Жүлде - бәйге, ұлан - бала, мерекелеу - тойлау, жерлеу - көму, азамат - жігіт синонимдік қатарларының алғашқы сыңары соңғы сыңарға қарағанда асқақ, көтеріңкі.
3) Поэтикалық реңктер. Асқар биік сөзінен, қол әскер сөзінен, дариға қайран сөзінен, мәртебе атақ сөзінен, қаһарман кейіпкер сөзінен, шапақ арай сөзінен поэтикалық стильде жиірек қолданылады.
4) Дөрекілік мәндегі реңктер. Бет сөзінен сықпыт сөзінің, шегіну сөзінен көткеншектеу, ерке сөзінен шолжың, асқақ сөзінен шойнақ сөзінің стильдік реңктері дөрекі.
5) Кекесін-мысқыл мәніндегі реңктер. Мысалға кісілік көрсету деудің орнына қодыраңдау, еліру деудің орнына желпілдеу, жеңілтектену деудің орнына тұштаңдау десе, кекесінді мағына берсді. Мұндай сөздер біреудің істеген ісі, қылығы басқа бір адамға ұнамағанда айтылады.
6) Кеміткен, менсінбегендік мәніндегі реңктер. Көлік деудің орнына бұт артар, бала деудің орнына шикі өкпе, ер адам деудің орнына еркек кіндік, келін деудің орнына шүйке бас деу кемсітушілік, менсінбеушілік мағынасын тудырады. Халықтық сөйлеу тілінде сөздерді бұрып айту жолдары өте көп. Жуан, семіз адамды жіңішке, корқақ адамды батыр, сараңды мырза деп әзілдеу, мазақтау дәстүрі бар. Қолдану орны бұзылып айтылған сөздің бәрі кекесін болып шығады [21,34-38].
Синонимдердің қолданыстық реңктері.
Орыстың белгілі ғалымы Л.А. Булаховский синонимдерге: Синонимдер дегеніміз белгілі контексте алмастырып қолданғанда, онша көп айырмашылығы сезілмейтін мағына жағынан жақын сөздер, - деп анықтама береді. Мысалға, үйдің маңы қаптаған адам деген сөйлемдегі адам сөзін синонимі кісі тұлғасымен алмастырсақ, онша көп айырмашылығы сезіле қоймайды; Үйдің маңы қаптаған кісі. Шындығында, бұл ұстаным бүкіл синонимдерге анықтама бола алмайды, синонимдік қолданыстың бір-ақ қырын - белгілі бір стильдік қарым-қатынасты ғана қамтиды. Айталық, қарт, кәрі сын есімдері бір-біріне синоним. Кәрі кісі, кәрі сиыр деп қолдануға болғанымен, қарт сиыр деп айта алмаймыз. Бұлай болуы неліктен?
Тура мағыналы (номинативті) сөздер сан алуан сөздермен еркін тіркесе береді десек те, олардың қолдану шегі, логикалық үйлесімі болады. Мұны сөздердің тіркесімділік қабілеті (валенттілігі) деп атайды. Бұл заңдылықтың синонимдік қатарға енген сөздерге де қатысы бар, Олай болса, синонимдердің сан алуан реңктері, үстеме мағыналары қолданыс кезінде ғана анықталады. Ат пен есім бір-біріне синоним болғанымен, барлық уақытта бірінің орнына бірі жүре алмайды. Себебі, есім адамға ғана қолданылады: таудың есімі десек, ерсі. Әзіл, қалжың, қылжаң, ыржақ бір ұғымды білдіргенімен екі түрлі мағынада жұмсалады: әзіл, қалжың - жағымды, қылжақ, ыржақ - жағымсыз. Осы себепті әзіл дегеннің орнына қылжақ деген жағдайда сөйлемнің логикасына нұқсан келеді.
Синонимдердің белгілі бір контексте - сөз тіркестерінде, сөйлемдерде ашылатын мағыналарын қолданыстық реңктер деп атайды.
Сөз болған үш түрлі реңк бір-бірінен алшақ жатқан дүниелер емес, іштей өзара қарым-қатынаста, бірлікте болатын тілдік белгілер.
Жоғарыда баяндалғандарды қорытындай келе, синонимдерге мынадай анықтама беруге болады: Синонимдер дегеніміз - әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не стильдік, не эмоциялық сәл ерекшеліктері бар бір сөз табынан болған сөздер.
2.2. Синонимдердің жасалуы мен қолданылу ерекшеліктері
Қазақ тіліндегі синонимдер толып жатқан тәсілдер арқылы жасалады. Солардың ішіндегі ең бастылары мыналар:
Сөз мағынасының дамуы нәтижесінде пайда болған синонимдер. Тіл байлығы санымен ғана емес, сапасымен де өлшенеді. Осы тұрғыдан келгенде сөздік қордың даму дәрежесін байқататын ерекше көрсеткіші - көп мағыналы сөздер және көп мағыналы сөздердің есебінен жасалған омонимдер болып есептеледі. Бұлар - синонимдік қатардың көбеюінің де бір көзі.
Көп мағыналы сөздерден жасалған синонимдер. Көп мағыналы сөздердің синоним тудыруға қатысы әрқилы. Кейде бір сөзде қанша мағына болса, солардың барлығы бірдей синонимдік қатар жасауға үлес қосады. Мысалы, тура деген сөздін үш мағынасы бар: 1. Дұрыс. 2. Тік. 3. Шақ. Осы үш мағынаның үшеуінен де синонимдік қатарлар пайда болған: 1. Дұрыс - жөн - түзу; 2.Тік - түзу - тіке; 3. Шақ - дәл. Бірақ мұндай мысалдар өте аз. Ақыл деген сөздің екі мағынасы бар; 1. Кеңес. 2. Сана. Кеңес
мағынасынан синонимдік қатар жасалмайды.
Екінші мағынадан сана - ес деген қатар пайда болады. Демек, бұл
көп жағдайда көп мағыналы сөздердің ішінара мағыналары
ғана синонимдер тудыруға қатысады деген сөз. Қанат деген сөздің сегіз мағынасы бар: 1. Құстар мен шыбын-шіркейлердің ұшып-қонатын мүшесі. 2. Адамның екі бірдей қолын құлаштап жаюы. 3. Самолеттің көтеріліп,
ұшып-қонуына қажетті құс қанаты тәріздес негізгі бөлігі. 4. Арбашаның немесе басқа бір заттың үстін кеңейту үшін бекіткен ағаш. 5. Киіз үйдің әрбір керегесі мен шиі. 6. Белгілі бір нәрсенің орналасқан шебі, екі жағы.
7. Балықтың жүзу қызметін атқаратын дене мүшесі. 8. Сенімді серік, арқасүйер таяныш, тірек. Бұл сөздің мағынасы қанша көп болса да, олардың ешқайсысынан синонимдік қатар жасалмайды. Яғни көп мағыналы сөздерден жапатармағай синонимдер пайда бола бермейді. Дегенмен көп мағыналылық есебінен жасалған синонимдік қатар әжептәуір.
Омонимдердің есебінен жасалған синонимдер, Өнімсіз болса да, омонимдердің есебінен де синонимдік қатар жасалады. I. Арық. Су ағызу үшін арнайы қазылған су жолы. II. Арық. Семіз емес, еті қашқан жүдеу. Осы омонимдік қатардың екінші сыңары көк бақа деген тіркеспен синонимдес. I. Арман. Көксеген мақсат, тілек. II. Арман. Сөйлеу тілінде әрмен вариантымен жарыса қолданылады. Әрірек деген мағынада жұмсалады. Осы қатардың бірінші сыңарының синонимі - қиял.
Туынды омонимдерден де синонимдік қатар жасалады. I. Тартпа. Столға орнатылған ұсақ-түйек зат салып қоятын жылжымалы кішкене жәшік. II. Тартпа. Ердің үстін бастыра аттың бауырынан байланатын ұзын белдік сияқты бау. Бірінші сыңардан тартпа - суырма; екінші сыңардағы тартпа - төс айыл - алдыңғы айыл синонимдік қатарлары түзіледі.
Сөзжасам тәсілдері арқылы пайда болған синонимдер.
а) жұрнақтар арқылы: синонимдерді тудыруда жұрнақтар үлкен қызмет атқарады. Бұрын бір-бірімен синонимдес бола алмайтын сөздерден синонимдік қатар түзеді. Мәселен, ауыз және су деген заттық ұғымдағы түбір сөздердің жеке тұрғандағы лексикалық мағынасында ешбір байланыс жоқ. Осы түбірлерге -лық косымшасы қосылғанда жылқының аузына салатын жүгеннің темірден жасалған бөлшегінің атын білдіреді: ауыздық - сулық. Жем, өлім деген заттық ұғымдағы сөздерге -тік қосымшасы қосылғанда да бір мағыналас сөздер жасалады: жемтік - өлімтік. Мұнда - түбір (жем) мен туынды (өл-ім) - екі басқа сөзді бір-біріне жақындастырып тұрған дәнекер -тік косымшасы болып табылады. Үй мен аяқ деген сөздср бір сөз табына жатқандығы болмаса, мағына жағынан ешқандай байланысы жоқ. Осы екі түрлі ұғымдағы сөздергеп -ландыр, -лендір күрделі қосымшасы жалғанса болғаны бір ұғымды білдіретін синоним жасалады: аяқтандыр - үйлендір.
Жұрнақтардың енді бір бөлігі түбір тұлғасында мағына жағынан ешбір байланысы жоқ, ұғымы басқа сөздерді ғана емес, өзге сөз табындағы сөздерді екінші бір сөз табына ауыстырып, бірімен-бірін жақындастырып синоним жасайды. Мысалы, сақ деген сөз сын есімге жатады. Ол -шы қосымшасын өзіне қабылдап, сақшы деген заттық ұғымдағы туынды сөз жасап, күзетші сөзімсн синонимдес болып қолданылады. Қысқа мен ықшам деген сын есімдер де мағыналық жағынан бір-біріне жуықтамайды. Осыларға етістіктің белгілі бір қосымшалары қосылғанда етістікке айналып, синонимдік қарым-қатынасқа түседі: қысқарт - ықшамда. -ла, -ле қосымшалары да басқа сөз таптарындағы синонимдерді етістік мағыналы сино - нимдерге ауыстыратын бірден-бір дәнекер болып табылады.
Бұлардан басқа синонимдік қатар түзетін өнімді жұрнақтар мыналар: -ыс, -іс, -с: шабыс - жарыс, егес - ерегіс т.б.; -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе; кеспе - салма, мінездеме - сипаттама т.б.; -ым, -ім, -м; наным - сенім, ұйым - қоғам т.б.; -у: хабарландыру - құлақтандыру, үндеу - шақыру т.б.; -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек: бунақ - түйнек, торпақ - баспақ т.б.; -лы, -лі, -ды, -ді, -гы, -ті: күшті - әлді - қуатты - қайратты, ауқатты - дәулетті т.б.
Күрделену арқылы: күрделі сөздердің құрамына енген түбір сөздер оп-оңай бірікпейді. Өзінен-өзі қосарланбайды немесе кездейсоқ тіркеспейді. Олар белгілі бір заңдылыққа, ұғымға негізделіп күрделенеді. Адамдардың қоғам үщін істеген еңбегіне төленетін қаржы еңбекақы немесе жалақы деп аталады. Ақы кез келген сөзбен емес, белгілі бір дәрежедс тіркесе алатын қабілеті бар еңбек, жал сөздерімен бірігіп, еңбегі үшін берілетін ақы, жалданғандағы үшін алатын ақы деген ұғымды білдіріп түр. Өзара бірікпеген жағдайда бұл сөздер синонимдес бола алмас еді. Доғабас - айылбас, отағасы - ақсақал синонимдері де бірігу тәсілі арқылы жасалған. Біріккен сөз бен біріккен сөздің синонимдес болуы шарт емес. Күрделі сөздер дара сөздермен де синонимдік қатар түзе алады. Мысалы, сегізкөз - құйымшақ, көзқарас - пікір, алты атар - тапанша, күнбағар - шекілдеуік т.б.
Тарихи даму барысында сөз тіркестері бұрынғы синтаксистік қарым-қатынастарын жойып, лексикаланады, бірте-бірте күрделі сөздерге айналады. Мысалы, адамның денесіне жағып, әдемі жақсы иіс шығаратын затты қазақтар иіс су немесе иіс май дейді. Мұнда иіс деген сөз бірде сумен, бірде маймен тіркесіп айтылып, күрделеніп, лексикаланып, белгілі бір заттың ұғымын білдіріп тұр. Өзара синонимдес, лексикаланған тіркестер екі сөзден құралғанымен, көбіне дара сөздермен бірдей қызмет атқарып, бір ұғым білдіреді: бой жеткен - бикеш, көз бояушы - сиқыршы, құс төсек - мамық, орта бойлы - дембелше, еті тірі - пысық, қол алысу - амандасу, құда түсу - айттыру, тісін қайрау - кіжіну т.б.
Қазақ тілінде екі сөзді қосарлап, немесе бір сөзді қайталап, я сөздің бір буынын қабаттастырып қолдану арқылы сөзден сөз тудыру амалы бар. Осы тәсіл арқылы барлық сөз табынан дерлік көптеген синонимдік қатарлар пайда болған: хат-хабар - хабар-ошар, мән-жай - жай-жапсар, көпе-көрнеу - ашықтан-ашық, майда-шүйде - ұсақ-түйек, алдап-арбау - алдап-сулау, күйіп-жану - күйіп-пісу, дел-сал - дел-дал, арбаң-арбаң - ербең-ербең, даңғыр-дүңгір - қаңғыр-күңгір т.б.
Кірме сөздер арқылы пайда болған синонимдер. Бір тілден екінші бір тілдің сөз қабылдап алуы бүкіл тілдерге тән заңды құбылыс. Сөздік құрам бірыңғай ішкі мүмкіншіліктер арқылы ғана емес, өзінде жоқты өзге тілдерден алу арқылы да толығады. Белгілі бір тілге басқа тілдерден ауысқан сөздерді кірме сөздер деп атайды. Қазақ тіліне жүйесі бір тілдерден де, жүйесі бөлек тілдерден де сөздер енген. Жүйесі бір тілдерге моңғол тілдері, жүйесі бөлек тілдерге араб, иран (парсы), орыс тілдері жатады.
а) моңғол сөздері арқылы. Моңғол тілінен қазақ тіліне моңғол шапқыншылығына дейін де, кейін де көптеген сөздер енген. Солардың ішінен Ә.Болғанбаев мынадай лексикалық тұлғаларды синонимдік қатарларды толықтыруға қатысқан деп есептейді. Әбдіре: (бағалы бұйым салуға арналған қақпақты үлкен ыдыс) - сандық, аймақ: аймақ-төңірек-өңір-атырап-маң-маңай , баянды: баянды-түпкілікті-тұрақты, жасақ: жасақ-әскер-қол, талқы: талқы-сарап, талқы-қыспақ т.б.
ә) араб сөздері арқылы. Ислам дінінің бүкіл дүние жүзіне кең таралуына байланысты қазақ тілі лексикасы да араб элементтерін қабылдады. Алайда араб сөздері тілімізге тікелей енген жок, тәжік, өзбек, татар, парсы тілдері арқылы келіп сіңісті. Бұл сөздер сауда арқылы, дін арқылы, шығыс халқының классикалық шығармалары арқылы тарады. Көбіне ғылым мен мәдениетке байла - нысты, үй тұрмысы мен шаруашылыққа байланысты, діни ұғымдарға байланысты сөздер енді. Бұлар ұзақ өмір сүріп, тілде көп қолданылғандықтан қазақтың байырғы төл сөзіндей жалпыхалықтық сипат алып, әбден тұрақтанды. Сондықтан араб сөздері есебінен жасалған синонимдік қатарлар өте коп. Мысалы, емтихан: емтихан-сын-сынақ, ақиқат: ақиқат-шындық, әсер: әсер-ықпал, ымыра: ымыра-келісім-одақ, қате: қате-теріс-бұрыс-жаңсақ, ғалым: ғалым-оқымысты, әмір: әмір-бұйрық-жарлық, әскер: әскер-жасақ-қол-шеру-қосын, қағида: қағида-ереже, есім: есім-ат-ныспы, замандас: замандас-құрбы-тұстас-құрдас, адал: адал-ақ-ақ жүрек т.б. Араб сөздері өзара да синонимдес бола береді. Пән-сабақ, рақат-ләззат, ақпар-мәлімет, мәртебе-дәреже, мақсат-мұрат, нысап-қанагат, абзал-асыл, т.б.
б) иран сөздері арқылы. Парсылықтар - иран халқының бір бөлігі ғана. Олар өздері дәуірлеген орта ғасырларда иран атауын қолданыстан ығыстырып жіберген болатын. Ғылыми әдебиеттерде араб-парсы сөздерінің қосарланып айтылуы ең алдымен осы себептен болса, екіншіден, араб элементтерінің парсы тілінде әбден игерілуіне байланысты. Парсы тілінде өзгеріске ұшыраған сөздер кейінірек түркі тілдеріне енген. Араб сөздері парсылық сипат алғандықтан, көбіне араб-парсы қос сөзі пайдаланылады. Иран сөздері, әр түрлі себептермен араласып-құраласып жатқан ел болғандықтан, араб сөздерінен әлденеше ғасыр бұрын ене бастаған. Иран сөздері мен қазақ сөздері мынадай синонимдік қатар түзеді: абырой: абырой-бедел-қадір, асхана: асхана-ас үй, шыны: шыны-шөлмек, дәрігер: дәрігер-емші, дау: дау-талас-жанжал-ұрыс-керіс, сарбаз: сарбаз-жауынгер, сая: сая-көлеңке, мал: мал - - түлік, науа: науа-астау, дамыл: дамыл-тыным-тыныс, перде: перде-шымылдық, дарбаза: дарбаза-қақпа, мейман: мейман-қонақ, т.б.
Иран (парсы) сөздері бірыңғай келіп те: дана-данышпан, мазақ-ажуа, жомарт-мырза, кейіпкер-қаһарман, сырнай-керней, шырақ-шырағдан, т.б. араб, қазақ сөздерімен араласып келіп те: сейіл - серуен - бой жазу, жұма -- anта - жеті, тағам - ас - тамақ-дәм-ауқат, әуе - аспан - көк, сахара - жапан - дала-қыр-түз, дауа - шипа - ем, т.б. синонимдік қатар құрай береді.
в) орыс сөздері арқылы. Қазақ тіліндегі синонимдерді байытуға орыс тілінен енген сөздер де елеулі үлес қосты. Қазан төңкерісіне дейін көбіне-көп үй тұрмысына, егін шаруашылығына, қоныстануға байланысты сөздер еніп, олар қазақ сөздерімен синонимдік қарым-қатынасқа түскен. Ертеректе ауысып келген кірме элементтердің ең басты ерекшелігі - адам танымастай болып сіңісіп кететіндігі, әбден игерілетіндігі. Бұған мына синонимдік қатарлар айқын мысал бола алады: бөтелке: бөтелке-шыны-шөлмек, сіріңке: сіріңке-оттық-күкірт-шырпы-шақпақ, өшірет: өшірет-кезек, пар: пар-жұп-қос-екі, шен: шен-атақ-дәреже-лауазым, кір: кір-таразы, кірпіш: кірпіш-қыш-кесек, меже: меже-жоба-болжам-болжал, мәнер: мәнер-үлгі-ою-өрнек, күршек: күршек-ілгек, ілгіш, т.б.
Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде енген сөздердің басты ерекшелігі - орыс тіліндегідей айтылып, орыс тіліндегідей жазылуында. Сондықтан ондай сөздер көбіне төл сөздермен етене араласа алмай, томаға-тұйық өмір сүрді. Және де кірме сөздер екендігі бірден байқалатынды. Саясаттың ықпалымен, зорлықпен енген сөздердің есебінен де көптеген синонимдік қатарлар жасалды: скелет: скелет-қаңқа, юмор: юмор-әзіл-келеке, пейзаж: пейзаж-табиғат суреті, счетчик: счетчик-есептеуіш, стрелка: стрелка-тіл-жебе, индикатор: индикатор-көрсеткіш, система: система-жүйе, фонд: фонд-қор, аптека: аптека-дәріхана, анализ: анализ-талдау, организм: организм-дене, контролер: контролер-тексеруші, договор: договор-шарт, табель: табель-тізім, таблица: таблица - -кесте, гонорар: гонорар-қаламақы, эксперимент: эксперимент-тәжірибе, амбулатория: амбулатория-емхана, т,б.
Қазақ синонимдерін байытуда орыс тілінен тікелей енген жеке сөздер ғана емес, калька арқылы пайда болған өз сөздеріміз үлкен қызмет атқарып отыр. Бұған да көптеген мысалдар келтіруге болады. Рең (окраска): рең-өң-түс, құлама (откос): құлама-еңіс, жылжу (скольжение): жылжу-сырғанау, белдік (ось): белдік-білік, хаттау (опись): хаттау-тіркеу, дуылдау (зуд): дуылдау-қышу, жетілу (развитие): жетілу-даму, сақтау (охрана): сақтау-қорғау, талау (грабеж): талау-тонау, үлес (удел): үлес-сыбаға, т.б.
Диалектизмдер мен кәсіби сөздердің есебінен пайда болған синонимдер. Жергілікті жерлердегі диалектілерді біз әдеби тілмен салыстыру арқылы ғана ажырата аламыз. Кейбір лексикалық диалектизмдер әдеби тілде мүлде ұшырамайды, бірақ олардың мағыналас синонимдері болады: байыр: байыр-тәуір-жақсы, быдым: быдым-жуан-семіз-толық, деңгел: деңгел-сыбаға-мүше т.б.
Әдеби тілдегі ұғымы мен жергілікті жердегі ұғымы мүлдем сәйкес келмейтін диалектизмдер де кездеседі. Мұндай диалектизмдер, бір жағынан, әдеби тілдегі ұғымдармен омонимдік қатар жасаса (мысалы, I. Алжасу. қателесу, ағат іс істеу, жаңылысу. II. Алжасу. Дауласу, тартысу, айтысу, екінші жағынан, синонимдік қатар жасайды: алқа: алқа-құлып, астана: астана-табалдырық, жедел: жедел-ерегіс-жанжал, иық: иық-жөн-рет, пешене: пешене-меншік, тұқым: түқым-жұмыртқа, шыған: шыған-түбек, қаймақ: қаймақ-теңіз-көл, қияр: қияр-жалдама жұмыс-кәсіп, т.б.
Кәсіби сөздер де әдеби тілдегі сөздермен синонимдік катар түзей алады: қияр (әдеби) бәдірен, картоп-ботташық, кемпір-кейуана, көзілдірік-көзгелдек, бал-әсел, сырға-айшық-зере, қармақ-жұтпа, т.б.
Фразеологизмдердің есебінен пайда болган синонимдер. Фразеологизмдер кем дегендс екі сөздің тіркесінен жасалады да, құрамы мен құрылысы тұрақты болады. Дараланбай даяр қалпында қолданылып, бір сөздің орнына жүреді. Мағына жағынан бір ұғымды білдіретіндіктен кез келген фразеологиялық тіркесті белгілі бір сөз табына жатқызуға болады: а) етістік мағыналы фразеологизмдерден жасалған синонимдер: қолды-аяққа тұрмау - тыпыршу - шыдамсыздану, шыр біту ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz