Ақан серінің шығармашылық өмірбаяны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І АҚЫН МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
1.1 Көкше өңіріндегі әншілік.ақындық дәстүр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Ақан серінің шыққан тегі, өскен ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ақан серінің махаббат лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. АҚАН СЕРІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
2.1 Ақан туындыларындағы тақырып пен идея тұтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Ақан сері лирикасының көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
І АҚЫН МҰРАЛАРЫНЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ
1.1 Көкше өңіріндегі әншілік.ақындық дәстүр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Ақан серінің шыққан тегі, өскен ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Ақан серінің махаббат лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ. АҚАН СЕРІНІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МҰРАСЫ
2.1 Ақан туындыларындағы тақырып пен идея тұтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Ақан сері лирикасының көркемдік ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ елі – ән-әуез, музыка өнеріне ерекше мән берген дана халық. Дана дейтін себебіміз әуездің жағымды ырғағы адам бойындағы табиғи күш-қуаттың молаюына, толығып отыруына, қайрат пен жігердің өмірсүйгіштік ыңғайға бейімделуіне қозғаушы күш болатынына көзі жеткен. Әуезді тек думаншыл-сауықшыл, салдық-серілік мақсатқа пайдаланбаған. Әуездің философиялық маңызын түсіне отырып, өнер арқылы өткендегі ізгілікті, жақсы мұрағаттарды, озық дәстүрлерді жаңғыртып, жалғастыруға айрықша көңіл бөлінген. Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық дәстүрдің зерттелмеген тұстары ұшан теңіз. Ақан сері – адамзаттың сұңқары, қызыл тілдің ділмәрі, жігіттің құлпы жібегі, сөздің ағытылған тиегі. «Өлді деуге сия ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған» – деп, хакім Абай айтқандай, Ақан сері – жүрегі қазақ деп соққан әрбір Алаш ұрпағының жадында мәңгі қалатын тау тұлға, сөнбес сәуле еді.
Жастайынан табиғатына жақын ән өнерін өзіне серік етіп, жеті қазынасын түгендеген сегіз қырлы сері Ақан алдында тұман торлаған болашақ күтіп тұрғанын білмеген. Бірінен соң бірі шыр айналдырған қайғының орнын немен толтырарын білмеген Ақан сері – қаламынан сая іздеп, өз қайғысын өлеңдерімен бөліскен қаншама ән қалдырды. Оның әрқайсысының бір-бір дастандық оқиғалы сыры бар.
Ақанның серілік құрып, бақытты жастық өмір сүрсе де, сол заманның дерті – өмірдің теңсіздік, отаршылдық, әйел басындағы ауыртпашылық теңсіздігі сынды өзекті мәселелер Ақанды бей-жай қалдырмады. Сондай-ақ, достық пен махаббат Ақан сері әндерінің басты тақырыптары болды. Ал, Бәтима, Ұрқия, Ақтоқты ғашықтары Ақанның махаббат лирикасына толы әндерінің жарық көруіне себеп болған жандар. Бағына бұйырмаса да Ақтоқтыға «Ақ көйлек», «Аужар», «Алтыбасар», «Ғашық жарға», «Тағрипың» атты әндерін арнаған.
Қазақ дейтін халықтың қасиетті өнерінің алтын діңгегіндей ХІХ ғасырда өмір сүрген ұлы абай бастаған мол шоғырының қатарындағы жарық жұлдыздардың бірі – Ақан (Ақжігіт) Қорамсаұлы.
Лермонтов болмағанмен біздің Ақан,
Кісі ме еді ақындықтан құр алақан?
Ортасын олқы көрген бұл да дара,
Имеген иттерге бас сері дарқан,–
деп қазақ поэзиясының Құлагері Ілияс Жансүгіров жырлағанындай, қазақ даласындағы сал-серілік дәстүрдің аса ірі өкілдерінің бірі, тамаша талғам иесі, қасірет пен қуанышқа толы тағдыр иесі Ақан сері Қорамсаұлының махаббат лирикасы мен Ақанның ардақты тұлпары Құлагер жүйріктің өліміне байланысты туған жырларды сараптау, өз шамамызша талдау мақсаты алға қойылды.
Жастайынан табиғатына жақын ән өнерін өзіне серік етіп, жеті қазынасын түгендеген сегіз қырлы сері Ақан алдында тұман торлаған болашақ күтіп тұрғанын білмеген. Бірінен соң бірі шыр айналдырған қайғының орнын немен толтырарын білмеген Ақан сері – қаламынан сая іздеп, өз қайғысын өлеңдерімен бөліскен қаншама ән қалдырды. Оның әрқайсысының бір-бір дастандық оқиғалы сыры бар.
Ақанның серілік құрып, бақытты жастық өмір сүрсе де, сол заманның дерті – өмірдің теңсіздік, отаршылдық, әйел басындағы ауыртпашылық теңсіздігі сынды өзекті мәселелер Ақанды бей-жай қалдырмады. Сондай-ақ, достық пен махаббат Ақан сері әндерінің басты тақырыптары болды. Ал, Бәтима, Ұрқия, Ақтоқты ғашықтары Ақанның махаббат лирикасына толы әндерінің жарық көруіне себеп болған жандар. Бағына бұйырмаса да Ақтоқтыға «Ақ көйлек», «Аужар», «Алтыбасар», «Ғашық жарға», «Тағрипың» атты әндерін арнаған.
Қазақ дейтін халықтың қасиетті өнерінің алтын діңгегіндей ХІХ ғасырда өмір сүрген ұлы абай бастаған мол шоғырының қатарындағы жарық жұлдыздардың бірі – Ақан (Ақжігіт) Қорамсаұлы.
Лермонтов болмағанмен біздің Ақан,
Кісі ме еді ақындықтан құр алақан?
Ортасын олқы көрген бұл да дара,
Имеген иттерге бас сері дарқан,–
деп қазақ поэзиясының Құлагері Ілияс Жансүгіров жырлағанындай, қазақ даласындағы сал-серілік дәстүрдің аса ірі өкілдерінің бірі, тамаша талғам иесі, қасірет пен қуанышқа толы тағдыр иесі Ақан сері Қорамсаұлының махаббат лирикасы мен Ақанның ардақты тұлпары Құлагер жүйріктің өліміне байланысты туған жырларды сараптау, өз шамамызша талдау мақсаты алға қойылды.
1 Қара өлең және кәсіби ән. Бағлан Бәбіжан М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының // Қазақ газеттері. 25.01.201
2 «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» Т. Жұмағалиева, Д Ахметбекова, Б.Ысқақов,Ә.Қарамедина, З.Қоспақов.
3 «Қазақтың әншілік өнері» З.Қоспақов А. “Өнер” 1999 ж. 170 б.
4 А.Жұбанов. «Замана бұлбұлдары» Алматы:Дайк Пресс 440 б.
5 А. Жұбанов. «Ән – күй сапары». Алматы, 1976.
6 Т. Жұмағалиева, Д. Ахметбекова, Б. Ысқақов, Ә. Қарамендина, З. Қоспақов «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» Алматы 2005
7 Ақан сері.Есмағамбет Ысмаилов.//«Әдебиет және искусство» журналы 1941 жыл, № 2
8 Қажым Жұмалиев. Қазақ әдебиеті. оқу құралы ІІ бөлім, 1940 жыл.
9 Айқын Нұрқатов. Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІ том, 1961 жыл.
10 Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер.– Алматы «Жазушы», 1989.– 448 б.
11 Ақан сері әндері. Қазақтың Мемлекеттік Көркем Әдебиет Баспасы, 1959.
12 І.Жансүгіров. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер.– Алматы «Жазушы», 1989.– 448 б.
13 Жансүгіров.Таңдамалы шығармалар жинағы.Алматы.»Жазушы».1988
14 С.Сейфуллин.Таңдамалы шығармалар жинағы.ІІ том. Алматы.«жазушы».1987
15 М.Жұмабаев.Шығармалары.Алматы. «Жазушы».1989
16 І.Жақанов.Аққулар қонған айдын көл.Алматы. «Жазушы»1988.
17 С.Негимов «Қазақтың сал-серілері» Алматы, 2005.
18 Мырзахметов Е.М. «Егемен Қазақстан», «Құлагердің құлауы». 2003ж. 28 қазан.
19 Мырзахметов Е.М. «Егемен Қазақстан». 2001 ж. 6 қаңтар.
20 Кәрібаева Б. «Әдебиет», «Елорда». Астана 2001 ж.
21 Қажыбаев Т. «Арқа ажары» 2004 ж. 22 қаңтар. «Құлагерді өлтірген Батыраш емес».
22 Есекеев Ж.Қ. «Айыртау арыстары» Көкшетау 2000 ж.
23 Жансүгіров І. «Құлагер поэмасы» Алматы «Атамұра» 2003 ж.
24 Мырзахметов Е.М. «Таң Шолпан» 2005 ж. №2.
25 Жүнісов С. Ақан сері. Алматы, «Жазушы» – 1981 ж.
26 Жақанов И. Екі жирен. Алматы, «Жазушы» –1976 ж.
27 Есекеев Ж.Қ. «Егемен Қазақстан» 2004 ж.
28 Серік Ақсұңқарұлы. “ Орталық Қазақстан ” газеті. 9 тамыз, 2003 ж.
29 Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 .
30 Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005.
31 К. Салықов. Парасат сыры. А., «Жалын», 1980;
32 Қанипаш Мәдібай. Ақан сері. (Ұлы дала өркениеті). Бағдарламасы. Алматы телеканалы.
2 «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» Т. Жұмағалиева, Д Ахметбекова, Б.Ысқақов,Ә.Қарамедина, З.Қоспақов.
3 «Қазақтың әншілік өнері» З.Қоспақов А. “Өнер” 1999 ж. 170 б.
4 А.Жұбанов. «Замана бұлбұлдары» Алматы:Дайк Пресс 440 б.
5 А. Жұбанов. «Ән – күй сапары». Алматы, 1976.
6 Т. Жұмағалиева, Д. Ахметбекова, Б. Ысқақов, Ә. Қарамендина, З. Қоспақов «Қазақ халқының дәстүрлі музыкасы» Алматы 2005
7 Ақан сері.Есмағамбет Ысмаилов.//«Әдебиет және искусство» журналы 1941 жыл, № 2
8 Қажым Жұмалиев. Қазақ әдебиеті. оқу құралы ІІ бөлім, 1940 жыл.
9 Айқын Нұрқатов. Қазақ әдебиетінің тарихы. ІІ том, 1961 жыл.
10 Жұмабаев М. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер.– Алматы «Жазушы», 1989.– 448 б.
11 Ақан сері әндері. Қазақтың Мемлекеттік Көркем Әдебиет Баспасы, 1959.
12 І.Жансүгіров. Шығармалары: Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер.– Алматы «Жазушы», 1989.– 448 б.
13 Жансүгіров.Таңдамалы шығармалар жинағы.Алматы.»Жазушы».1988
14 С.Сейфуллин.Таңдамалы шығармалар жинағы.ІІ том. Алматы.«жазушы».1987
15 М.Жұмабаев.Шығармалары.Алматы. «Жазушы».1989
16 І.Жақанов.Аққулар қонған айдын көл.Алматы. «Жазушы»1988.
17 С.Негимов «Қазақтың сал-серілері» Алматы, 2005.
18 Мырзахметов Е.М. «Егемен Қазақстан», «Құлагердің құлауы». 2003ж. 28 қазан.
19 Мырзахметов Е.М. «Егемен Қазақстан». 2001 ж. 6 қаңтар.
20 Кәрібаева Б. «Әдебиет», «Елорда». Астана 2001 ж.
21 Қажыбаев Т. «Арқа ажары» 2004 ж. 22 қаңтар. «Құлагерді өлтірген Батыраш емес».
22 Есекеев Ж.Қ. «Айыртау арыстары» Көкшетау 2000 ж.
23 Жансүгіров І. «Құлагер поэмасы» Алматы «Атамұра» 2003 ж.
24 Мырзахметов Е.М. «Таң Шолпан» 2005 ж. №2.
25 Жүнісов С. Ақан сері. Алматы, «Жазушы» – 1981 ж.
26 Жақанов И. Екі жирен. Алматы, «Жазушы» –1976 ж.
27 Есекеев Ж.Қ. «Егемен Қазақстан» 2004 ж.
28 Серік Ақсұңқарұлы. “ Орталық Қазақстан ” газеті. 9 тамыз, 2003 ж.
29 Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 .
30 Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005.
31 К. Салықов. Парасат сыры. А., «Жалын», 1980;
32 Қанипаш Мәдібай. Ақан сері. (Ұлы дала өркениеті). Бағдарламасы. Алматы телеканалы.
Ақан серінің шығармашылық өмірбаяны
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Көкшетау 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ақын мұраларының зерттелу жаЙы
1. Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...7
2. Ақан серінің шыққан тегі, өскен
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...11
3. Ақан серінің махаббат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..16
ІІ. Ақан серінің шығармашылық мұрасы
1. Ақан туындыларындағы тақырып пен идея
тұтастығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... 23
2. Ақан сері лирикасының көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ елі – ән-әуез, музыка өнеріне ерекше
мән берген дана халық. Дана дейтін себебіміз әуездің жағымды ырғағы адам
бойындағы табиғи күш-қуаттың молаюына, толығып отыруына, қайрат пен
жігердің өмірсүйгіштік ыңғайға бейімделуіне қозғаушы күш болатынына көзі
жеткен. Әуезді тек думаншыл-сауықшыл, салдық-серілік мақсатқа
пайдаланбаған. Әуездің философиялық маңызын түсіне отырып, өнер арқылы
өткендегі ізгілікті, жақсы мұрағаттарды, озық дәстүрлерді жаңғыртып,
жалғастыруға айрықша көңіл бөлінген. Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық
дәстүрдің зерттелмеген тұстары ұшан теңіз. Ақан сері – адамзаттың сұңқары,
қызыл тілдің ділмәрі, жігіттің құлпы жібегі, сөздің ағытылған тиегі. Өлді
деуге сия ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған – деп, хакім Абай
айтқандай, Ақан сері – жүрегі қазақ деп соққан әрбір Алаш ұрпағының жадында
мәңгі қалатын тау тұлға, сөнбес сәуле еді.
Жастайынан табиғатына жақын ән өнерін өзіне серік етіп, жеті
қазынасын түгендеген сегіз қырлы сері Ақан алдында тұман торлаған болашақ
күтіп тұрғанын білмеген. Бірінен соң бірі шыр айналдырған қайғының орнын
немен толтырарын білмеген Ақан сері – қаламынан сая іздеп, өз қайғысын
өлеңдерімен бөліскен қаншама ән қалдырды. Оның әрқайсысының бір-бір
дастандық оқиғалы сыры бар.
Ақанның серілік құрып, бақытты жастық өмір сүрсе де, сол заманның
дерті – өмірдің теңсіздік, отаршылдық, әйел басындағы ауыртпашылық
теңсіздігі сынды өзекті мәселелер Ақанды бей-жай қалдырмады. Сондай-ақ,
достық пен махаббат Ақан сері әндерінің басты тақырыптары болды. Ал,
Бәтима, Ұрқия, Ақтоқты ғашықтары Ақанның махаббат лирикасына толы әндерінің
жарық көруіне себеп болған жандар. Бағына бұйырмаса да Ақтоқтыға Ақ
көйлек, Аужар, Алтыбасар, Ғашық жарға, Тағрипың атты әндерін
арнаған.
Қазақ дейтін халықтың қасиетті өнерінің алтын діңгегіндей ХІХ ғасырда
өмір сүрген ұлы абай бастаған мол шоғырының қатарындағы жарық жұлдыздардың
бірі – Ақан (Ақжігіт) Қорамсаұлы.
Лермонтов болмағанмен біздің Ақан,
Кісі ме еді ақындықтан құр алақан?
Ортасын олқы көрген бұл да дара,
Имеген иттерге бас сері дарқан,–
деп қазақ поэзиясының Құлагері Ілияс Жансүгіров жырлағанындай, қазақ
даласындағы сал-серілік дәстүрдің аса ірі өкілдерінің бірі, тамаша талғам
иесі, қасірет пен қуанышқа толы тағдыр иесі Ақан сері Қорамсаұлының
махаббат лирикасы мен Ақанның ардақты тұлпары Құлагер жүйріктің өліміне
байланысты туған жырларды сараптау, өз шамамызша талдау мақсаты алға
қойылды.
Ғылыми жұмысты тиянақты да тұжырымды жазу үшін Ақан сері өмірі мен
шығармашылығына арналып бұрынғы-соңды жазылған мақалалар мен пікірлердің
бірсыпырасы қарастырылып, ой сүзгісінен өткізілді.
Ақан серінің өмірі жайлы айтылған, баспа бетін көрген ,зерттелінген
дерек көздері аса мол болғанымен олардың бір ізділіктен өте аулақ
екендігіне зерттеу барысында көз жеткізілді . Осы мәселеге қалам тартқан
қаламгерлердің өзі бірсыпыра санды құрайды. Ақан сері бейнесін қарасөз
жанрында келістіре сомдаған Сәкен Жүнісовтің Ақан сері романы мен Ғабит
Мүсіреповтің Ақан сері –Ақтоқты драмасын, Ілияс Жансүгіровтің Құлагер
поэмаларын айтпағанда ақын өміріне арналып бір көркемфильм, бір бейнефильм,
бірнеше поэма, әр жылдары ірілі-ұсақты ақындардың сан ондаған өлеңдері
арналған екен. Күні бүгін арналуда және қазақ деген халық барда, қазақ
рухы барда талай-талай шығармалар мен зерттеу еңбектер туа бермек.
Әйгілі сыршыл лирик ақын Мағжан Жұмабаев Ақан сері атты көлемді
танымдық деректі мақала жазса, әр жылдары Ілия Жақанов, Кәкімбек Салықов,
Естай Мырзахметов,Жұмабай Есекеев, Қадіржан Абуев, Төлеген Қажыбаев, Серік
Ақсұңқарұлы қатарлы көптеген қаламгерлер мен тарихшылар , өнертанушы-
сазгерлер Ақан сері өмірінің белгісіз де дүдәмал тұстарын айқындауда
өзіндік еңбегін сіңіргенін айта кеткен жөн.
Қазақтың әдеби мұрасын қажымай-талмай зерттеген әдебиет танушы-ғалым
М.Ж. Көпеев аз сөзбен ғана: Ақан сері – өз заманының сұңқары, қызыл тілдің
ділмары, жігіттің құлпы жібегі, сөздің ағытылған тиегі – деп ақынның
болмысын сипаттайды.
Белгілі ғалым Қанипаш Мәдібай ақын шығармашылығы туралы былай
дейді: Екіұдай ойда жүріп Ақан ақыры өнерді, серілік жолды таңдады.
Діндарлардан көңілі қалғанымен ақынның иманы жүрегінде, бісмілләсі ауызында
қалды. Бойындағы жеті өнері құсбегі, саятшы, атбегі, аңшы, ақындығы және
әншілігімен қатар өзге тілдердің де әндеріне шебер Ақаңа сері деген атау
тегін берілмесе керек [32,1].
Ал өз өңірімізден шыққан филология ғылымдарының докторы, профессор
Серік Негимов болса: Ақанның азан шақырып қойылған аты Ақжігіт. Атына заты
сай жігіттің жаны да пәк еді. Ақжігіт еркелеткен еліне өзінен де бек
сенетін. Осы бір балалық аңғалдығы күндердің күнінде опық жегізетінін ол
тіпті ойламады да. Ол өзіне жат заманда, жанын түсінбейтін қоғамда дүниеге
келгенін ел теріс айналғанда барып түсінді[17,15].
Профессор Шаяхмет Имашұлы: Орда бұзар отызында қат-қабат қайғыға
ұшыраған Ақанға әкесінен қалған дәулет те, серілік кұрып жүрген дәурені де
жолдас болмай, мылқау баласы Ыбанмен ел-жұрттан аластатылады. Дала безіп,
ғұмырының соңына дейін өмірдің ашы дәмін татып, 70 жасында дүниеден өтеді.
Оның қазасы саз әлемінің, сазарған сары даланың, қалың қазақтың орны толмас
өкінішіне айналды.
Әнші-домбырашы Махмұт Тобажанұлы Ақан серінің шығармашылығының
құдіреттілігін танытатын мына сөздерді айтқан:
Ақан серінің әнін айту үшін үлкен құдірет керек. Мысалы, Ақанның
Құлагерін алып қарасаң, Құлагерді Жүсекеңнен кейін айтқан адам бар ма
негізінде? Одан кейін айтқан Қайрат, одан кейін айтқан Жәнібек, міне,
олардың өзі сол әннің өзін соны жеткізу үшін көп дайындалды. Ол үшін
құдірет керек... Құлагердің өлімі Ақанның тұла бойын мұздатты. Ер қанаты
қайырылды. Мұндай озбырлық пен қиянатқа адам баласынан өзге ешбір тіршілік
иесінің дәті бармайтынын Ақжігіт тағы бір түсінді .
Ақан сері ұлт тарихындағы ұлы мақтанышымыз. Жасыл жайлауын сахна
төріне балаған Ақан өмірі мен туындылары Сәкеннің Көкшетауы, Ілиястың
Құлагері, Мүсіреповтің ескішіл күштерге, дінге қарсы күресті суреттеген
Ақан сері – Ақтоты трагедиясының жарық көруіне түрткі болды.
Ақан әндерін ұлықтап, нақышына келтіріп айтып жүрген дәстүрлі
ән өнерінің шебер орындаушылары Ә. Қашаубаев, Ж. Елебеков, М. Ержанов, К.
Лекеров, Қ.Бабақов, Ж. Кәрменов, Қ. Байбосыновтар болды. Ақан әндерін
тамылжыта орындап жүрген кейінгі жастарымыз да аз емес. Осы ретте жігіттер
квартетінің орындауындағы Балқадиша әніне түсірілген әнбаянды айтуға
болады. Айта кетерлігі бұл жерде бір-біріне деген сүйіспеншіліктерін
жанарымен ғана жеткізген Ақан мен Балқадишаның қимай қоштасқанда шығарылған
Балқадиша әніне қалың малдың құрбаны болған Ақтоқты тағдыры баяндалады.
Сондай-ақ, әндегі Күйеуің 85 те шал Қадиша деген жолдар ақындарымыздың
туған жер, махаббатты жырлаған әндеріне қырғидай тиген кеңестік идеология
тұсында ревизияланатын болғандықтан, әдейі бұрмаланып, әзілдеп шығаруға
мұқтаждықтан қосылған еді.
Өз кезінде Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Естай,
Иманжүсіп, Құлтума сияқты ақын-әншілермен үзеңгілес болған Ақан кейінгіге
сегіз қырлы серілікті мирастап кетті. Қазақтың сал-серілері деген бұлар
синкретті өнердің иесі. Ал, енді дәл қазір өйтіп айту қиын. Әрине,
білімділер бар. Бірақ, Ақан серіше, Ақан сері сияқты, Ақан серілер олар
енді бөлек. Оны айту қиын, Ақан сері болу қиын.
Ақан оймен уланды. Оның трагедиясы қазақты қазаққа жау еткен
кездердің, айқын мысалы іспетті. Бетке ұстар, ақындарды жанды жерінен
жаралау арқылы түбіне жеткен заман еді ол. Ақанды қорлап, ақыры өлтіру үшін
оның өлеңдерінің жарық көруіне кедергі болып, жанына серік еткен жүйрік ат,
қыран бүркіт, құмай тазысына қастық қылу олардың ойлап тапқан амалы болды
Ақан сері өмірі мен шығармашылығы әлі де терең зерттеуді қажет
етеді. Себебі, көптеген қолжазбалар бүгінге жетпеген. Қолда бар туындылар
Сәкен Жүнісовтың Ақан сері романы, Серік Тұрғынбекұлының Ақан сері –
Балқадиша атты дастаны. Ғабит Мүсіреповтың пьесасы және Ақан сері фильмі.
Тақырыбы: Ақан серінің шығармашылық мұрасы.
Зерттеудің мақсаты: Ақан сері Қорамсаұлының шығармашылық өмірбаянын
жан-жақты талдау, таныту;
Зерттеудің міндеті:
– Сал-серілік дәстүр, өнер ұғымдарына қатысты деректерді зерделеу;
– Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық дәстүрге шолу жасау;
– Ақынның бастан кешкен оқиғаларының шығармашылығындағы көрінісіне
кеңінен тоқталу;
– Ақан сері Қорамсаұлының сөз саптау шеберлігін анықтау;
Зерттеу нысаны: Ақан сері мұралары, ақынның шығармашылығы туралы
деректер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ әдебиеттануында Ақан серінің
шығармашылығы Әлкей Марғұлан, Есмағамбет Ысмаилов, Қажым Жұмалиев, Айқын
Нұрқатов, Серік Негимов еңбектерінде біршама зерттелген. Алайда ақынның
шығармашылығы заман талабына сай зерттеуді қажет етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Көкше өңіріндегі әншілік-
ақындық дәстүр осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық
зерттелмеген, сондықтан зерттеу жұмысында мәліметтерді, деректерді
саралай отыра, бұл үдерістің тиімді жолдарын табу көзделеді;
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, мәтін анализы.
1. Ақын мұраларының зерттелу жайы
1.1.Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық дәстүр
Әр ғасыр өз заманына үн қатар асыл ұлдарын тудырады десек ,табиғаты
тамылжыған көрікті Көкшеде бір кезде өмір сүріп, айдай әлемге әйгілі болған
төрт бұлбұл, төрт дүлділдің есімдері тілімізге оралады.
Елдерін араласаң өскен, өнген,
Суретті көркем түрлі көп ескі өлең,
Кең көкірек, керней дауыс, ақын әнші,
Келеді жігіттері боп өскелең.
Іс қылған адамының денесі ірік,
Жігерлі, ер көңілді, еті тірік,
Ақын да, палуан да, әнші де көп,
Дей алмас көрген адам мұны өтірік.
Ерлер бар-бітістері жасыл, құрыш,
Ерлер бар-айтса қайтпас, алмас қылыш,
Ақын бар-алмас садақ тілдерінен ... [14,66].
Кейде бал ағызады кейде бұрыш, – деп атақты Сәкен Сейфуллин тамсана
жырлағанындай Көкше өңірі қашан да өнерпазға кенде болмаған.
Туған елін әнімен аялап, жырымен желпіндіре Аққуға он екі звот әнін
қосқан Біржан сал, бір бойында мың өнер деп тұстастарын таңқалған
Сырымбеттің сыршыл серісі Ақан, бұла күш, балуандық пен өлең-әнді тең
ұстаған Балуан Шолақ, Гәккуін қайтқан қаздай қаңқылдата бел-белеске әнін
жеткізген Үкілі Ыбырай аталарын бүгінгі ұрпақ мақтан тұтады. Бүгінгі
қазағының рухы қанында ойнаған әрбір қазақ баласы осы алып бабаларының
жарқын жолдарын ұстанып, мирасқорлары болуға талпынады. Аруақты аталарының
жырларын жаттап, жадында сақтап, әндерін айтып, күйлерін шертеді қай-қайда
да.
Дархан дарындардың есімдерін мақтанышпен ауызға ала отырып, олардың
жарқын бейнелерін әркім көз алдына келтіреді. Арқалы аталарымыздың өмірі-
тіршілігінің қатпарлары қалың тарих, жазылып бітпейтін жыр-дастан,
замандардан-замандарға ұласар ғұмырнама, ұлы мұра, өркенді өнердің биік
бәйтерегі, саялы шынары.
ХІХ ғасыр – Алаш тарихында ерекше із қалдырған, қазақ халқына
зиялылар мен қайраткерлері келуімен ерекшеленеді. Солардың ішінде ер
жігітке тән мінез бен болмыс, серіліктің саф үлгісін қалыптастырып кеткен
өңір – Көкше өңірі. Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық дәстүрдің
зерттелмеген тұстары ұшан теңіз.
Ақмола облысының мәдени мұрасы өте бай. XIX ғасырдың атақты
музыканты, сал серісі Біржан Сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай туған өлке.
Балуан Шолақ Жетiсуда туғанымен, Көкшетауда ер жеттi. Жаңадан ашылатын
білім ордасының негізгі мақсаты арқа өңірінің музыкалық дәстүрін жалғастыру
болып табылады.
Әйгілі қазақ ақыны, сазгер Біржан Көкшетау өңірінде дүниеге
келген. Ол тек ақын ғана емес, ең алдымен, асқан әнші, әрі тамаша
композитор.
Бойында әншілік дарыны бар, домбырада шебер ойнайтын Біржан
жастайынан қазақ даласына танымал болған. Ол бірегей сазды-поэтикалық
шығармаларды дүниеге келтірген. Ел аралап, алуан түрлі айтыстардың
ортасында жүрген. Айналасына дарынды жастарды жиып, өзіндік көшпелі театр
құрған.Әндерінде Көкшетауды тілге тиек ететін тұстары да кездеседі. Мысалы,
Жанбота әтті әнінде "Жанбота, осы ма еді өлген жерім? Көкшетау боқтығына
көмген жерің?!" деп келетін өлең жолдары.
Асқан талантының арқасында Біржан Арқада алған әншілік дәстүрін
қалыптастырды, Ақан, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ сияқты әнші ақындар осы
Біржанның шәкірттері.
Баймырзаұлы Балуан Шолақ – қазақтың халық композиторы, ат
ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпазы, күш өнерін көрсеткен спортшысы,
жауырыны жерге тимеген балуаны болған.
Балуан Шолақ ел аралап, салдық құрады және жалғыз-жарым жүрмей,
маңына әнші-күйші, палуан, өнерлі жастарды жинайды. Топ құрып, ансамбль
болып сауық құру Балуан Шолақтың дәстүріне айналған.
Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша
орындаушысы әрі насихатшысы болады. Олардың әнші-композиторлық дәстүрін
берік ұстанып, кейін өзі де ән шығарады.
Көкшетау өңірінен шыққан әйгілі төрт әнші-композитордың бірі –
Үкілі Ыбырай. Ел арасына кеңінен тараған "Гәкку" әні Ыбырай
шығармашылығының шыңы болып табылады. Ыбырайдың әндері жастық шақтың жалын
атқан нәзік, таза махаббат сезіміне, оптимистік әуенге, мелодиялық көркем
сазға толы, терең ойлы болып келеді.
Көкшенің кең табиғатын тебіренткен келесі өнер иесі Ақан серінің
өмірі – ХІХ ғасырда тіршілік еткен қазақ ақындарының ішінде айрықша көңіл
аударарлық өмір. Ақан ең алдымен өз кезінде де, өзінен кейін де
жұртшылықтың назарын өзінің әнімен, өлеңімен аударды. Жас кезінен-ақ нәзік
лирикалы, жан тербеткен үні мен сазы тыңдаушыларын сұқтандырса, өсе келе
сол сазына сәйкес, өзі ән шығаратын композитор болды. Сырғақты,
Сырымбет, Балқадиша, Көкжендет, Маңмаңкер, Құлагер т.б. оның
тамаша әндерін білмейтін, сүйсіне тыңдамайтын адам жоқ.
Сал-серілік дәстүрге қатысты қазіргі кезеңде де ғылыми еңбектер
жарық көруде. Ғалым Серік Негимов философиялық кеңістікте зерттеген
еңбегінде 19 ғасырдағы сал-серілердің өнеріне тоқталып өтеді. Ғалымның
зерттеу қорытындысында Арыстанбай Тобылбайұлын, Құлтума Өтемісұлы, Ыбырай
Сандыбайұлын, Шашубай Қошқарбайұлын, Доскей Әлімбайұлын, Кенішбай
Жұбандықұлын, Қалқа Жапсарбайұлын, Майасар Жапақұлын, Тайжан
Қалмағанбетұлын, Болман Қожабайұлын, Ғазиз Файзоллаұлын, Шәкен Отызбайұлын,
Иса Байзақұлын, Ақан сері, Мәди Бапиұлын, Сегіз сері, Біржан сал, Естай
Беркімбайұлын сал-серілер сипатына қосады. Мұнымен бірге Сәкен
Сейфуллиннің, Әлкей Марғұланның, Қабиболла Сыдықұлының ғылыми
зерттеулеріндегі сал-серілер туралы ой-пікірлерін жариялайды. Барлық
айтылған пайымдарды түйіндесек, төмендегідей түзілім шығады:
1. Серілер әнші, домбырашы, ойыншы, тапқыр, палуан жігіттерді ертеді.
Бәріне киімді бірыңғай әсем енгізеді. Ерекшеліктері: үкі, асыл киім,
астында бүгінген әсем басқан сәйгүлік.
2. Басқаға жұмбақ өмір секілді көрінуі.
3. Сал-серінің ерекшелігі - әрі ақындығы, әрі әншілігі, әрі күйшілігі, әрі
сауыққойлығы, елге қуаныш беруі.
4. Байсалды да сазды болып келуі.
5. Сал, серілерде ақындықпен қатар әншілік, күйшілік, композиторлық, би,
спорт өнерінің қатар келуі.
Жыршылардың өзін де сал-серілер тобына жатқызуға болатыны бұл
еңбекте анық байқалады. Бұл еңбектің бүгінгі жастарға бірер білім мазмұнына
қызмет көрсетер тұсы айрықша. Оның басты себебі біздер сал-сері дегенде тек
Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса және т.б. бірегей адамдардың келбеті
есімізге түседі де Арыстанбай Тобылбайұлын тек Ш.Уәлихановқа бірнеше жырды
шертіп беруші тұлға ретінде қабылдап келдік. Мектеп оқушылары мәдени
мұраның осы бір тұсын терең білуге Арыстанбай Тобылбайұлының өнер
шеберлігіне ден қоятыны сөзсіз. С.Негимов 5 сағат бойы Қозы Көрпеш – Баян
сұлу жырын тәмамдай алмағанын деректемелі тұрғыда дәлелдейді. Бұдан мектеп
оқушыларының назарына серіліктің ауқымы кең, күш-қуаты мол екені ілігері
даусыз. Басқа сал-серілердей Арыстанбайдың да ғұмырнамасы өлеңдеріне арқау
болғаны мектеп оқушыларына өмірді мәнді сүруге бағдар жасайтын нысан
демекпіз.
Ақан сері жайлы нақты деректер берген аламдардың да есімін атай кеткен
жөн болмақ. Әр жылдары Ақан өмірінен деректер жинаған зерттеушілерге Үкілі
ЬІбырайдың туған жиені Тырбидың Молдахметі, ақын-әнші Шәкен Отызбаев, Ақан
сері атты кітап жазып, ақын туралы әңгіме-естелігін талай естіп, қасында
бірер мәрте серік болған Хамит Тілеубайұлы, немерелес інілері Ешмұқанбет
Нұрпейісов, Қасым Жандосов , ғасырға жуық жасаған Шәрия әже, Үш тотының
ең кішісі Үрім апа, ұзын мұрт Хамзаның бәйбішесі қатарлы тұрғылас жандардың
естеліктерінің орны бөлек.
Қазақ өнерінің алтын ғасыры атанған XIX ғасырда қазақ даласында да
талай асқақ әнші, арқалы ақын, құдіретті күйші, не бір асқан дарын,
топжарған таланттарды өмірге келтіріп, есімдерін дүние жүзіне мәшһүр еткен.
Сол ұлы шоғырдың алдыңғы легінде әрқашан өнер шеруін бастап, ұрпақтарын
дегдар өнердің қасиетті шыңына шақырып Арқаның ардагері Ақан сері тұрар
болар. Ол өнердің өміршең, әннің асқақ, күйдің құдіретті, өлеңнің өрісті,
жыр-дастаның жан тебірентер келісті келгенін қалайды.
Тағы да үздік шыққан содан бері,
Зарланған сырлы мінез Ақан сері,
Зарлы әнмен, көркем күймен, сырлы өлеңмен,
Шарықтап өрлеп көкке шыққан шері.
Әнінен исінген жұрт таң болатын,
Түскен деп әнін тыңдап көктен пері.
Жатқа алып қыз бозбала құмарланып,
Жайылған Сарыарқаға Құлагері
Құбылған ,әні көркем гауһар түрлі,
Күйлеген нәзік сезім, жұмбақ жырлы,
Махаббат қасіретін күй ғып шеркен,
Әндері өлеңдері нәзік сырлы...
Ия, Сәкендей дара ақын өзінің Көкшетау поэмасында Ақан сері туралы
осылай деп тебірене жырлаған [14,67].
1.2 Ақанның шыққан тегі мен өскен ортасы
Ақан сері өмірі мен шығармасы туралы әр тұста әркімдер жазып, бірін
бірі толықтырумен келеді. Ақынның өмірінен көрі шығармаларының (ақындық
және композиторлық) ғылыми зерттелуі қырық жылдың бойында недәуір кең
қамтылып, терең тексеріле бастады, әдебиет тарихына қосылған. Әдебиетші
ғалымдар Есмағамбет Ысмаилов (Әдебиет және искусство журналының 1941
жылғы 2-санында Ақан сері атты көлемді мақала бастырған), Ахмет
Жұбанов (композиторлар туралы 1942 жылы шығарған кітабында), Қажым Жұмалиев
(Қазақ әдебиеті) оқу құралы ІІ бөлім, 1940 жылы шыққан), Айқын Нұрқатов
(Қазақ әдебиетінің тарихы ІІ том, 1961 жылы шыққан), тағы басқа
әдебиетшілер көп еңбек сіңірді.
Бірақ Ақанның өмірі жайындағы алғашқы мәліметтерден Ақанның 1843
жылы туып, 1913 жылы өлгенін, алғашқы оқыған Көнтеу деген мұғалімімен он
үш жасында ұрсысып оқымай кеткенін, серілік жолына түскенін білдік, ғашық
болған қыздарының аттарын атаймыз. Құлагердей жүйрігі, Қара торғай,
Көкжендеттей құстары, құмай тазысы болғанын айтамыз. Осының бәрін әркім
өзінше әсемдеп, жан бітіріп әңгімелеуге тырысатын, бірақ сол Ақанның өзін
көрген, әйтпесе Ақанмен бірге болғандармен сөйлесуден жазылған, кепілдікке
жарайтын материалдар жоқ. Сондықтан кейбір жолдастар Ақан сопылыққа
ұрынған дейтін, жалған, тарихи фактілерге сүйенбеген, логикасыз пікірлерді
де растап келді. Мінеки Ақан өмірі туралы бүгінге дейін білетіндеріміз осы
шамада ғана.
Ақан өмірінің осы кезге дейін дерексіз сипатталуына, аз ғана
фактілердің айналасында ғана сөз болуына әдебиетшілеріміз айыпты емес.
Соңында архивы, күнделіктері, жазысқан хаттары замандастарының естеліктері
қалмаған ақын жайы мұндай қиындықтарға ұшырамауы мүмкін емес.
Осындай тұста Ақан серіні көзімен көрген, ақынның замандастарының
бірсыпырасымен сырлас болған Хамит Тілеубайұлы сияқты әрі білгір, әрі
сауатты қария табылған. Хамит Тілеубайұлы Ақан туралы жазған бірінші
естелігін Жұлдыз журналының 1962 жылғы 7 санында жариялаған. Осы шағын
естеліктің өзінде Ақан тірілгендей, өз тұстары, өз ортасымен қайта бір
көрінгендей сезіледі: бірде сөйлеген сөзін, салған әнін естісек, бірде түр-
сипатын, киген киімдеріне дейін көріп қаламыз.
Ақан серінің өмірбаяны мен шығармашылығын алғаш зерттеген ұлы ақын
Мағжан Жұмабаев былай дейді: Ақанның сүйегі – Орта жүз Арғын ішінде
Қарауыл. Ұлы әкесі Қарауылда – нар шөккен Жарқынбай. Жарқынбайдың бір ұлы,
тоғыз қызы болған. Ұлы Қорамсадан көпке шейін бала болмаған соң Жарқынбай
бәйбішесі һәм тоғыз қызымен көгеннің бұршағын мойнына салып, тәңіріден
немере тілейді. Сол тілектің артынан жалғыз ұлы Қорамсаның қосағы Жаңыл
жүкті болып, одан ұл туады. Ұлдың атын Ақжігіт қояды. Біздің Ақанымыз осы.
Ақан 1843 жылы Көкшетау қаласынан күнбатыс пен солтүстік әрелігіне қарай
70 шақырым жердегі Қоскөл деген жерде туған. Ақанның әкесі Қорамса бай,
саудагер адам болған. Ол маңайда ол кезде ақша ұстаған қазақ сол Қорамса
болды. Әрі малға бай болса, әрі ақша болса, әрине, Қорамса елге қадірлі
болмақшы [15,320].
Иә,1843 – қоян жылы, қоңыр күз, қауыс-қараша айының орта шенінде
айдынды Қоскөл мен Сарыкөлді теңге бөліп тұрған жылы ұя Қараталдың қойнау-
қойнын қоныс еткен өз ортасына беделді кәсіпкер саудагер Қорамсаның
шаңырағын шадыман шаттьққа бөлеп, өмірге бөлеген, ата мен әженің , тоғыз
апасының тілеуімен дүниеге сәби келді. Азан шақырып сәбиге Ақжігіт деп ат
қонды. Малтабар ауылының үлкен кішісі қызыққа кенелді.
Анасы Жаңыл кішкентай көбегенін бас қаларыңдай емес, ерекше жақсы
көріп, Ақан деп атады. Сөйтіп үлкен де, кіші де Ақжігітті
Ақан деп атап кеткен. Өнер десе ішкен асын жерге қойып, елпең қаққан балғын
Ақаңды әке-шешесі көршілес ауылдағы туған жездесі Әйберген моллаға оқуға
береді. Өз теңдес көрген көздер әліп-биден аса алмай жүргенде, Ақан барлық
әріптерді танып, келе-кеде ақ қағаздың бетіне өлеңмен өрнек тұрғызып, жыр
жазуға машықтанады. Молланың зекіп, ұрысқанына өлеңмен жауап қатады.
Бұдан кейін де дәріс алған Көнтай молламен балаларды шырылдатып ұрғаны
үшін керісіп қалады да, әкесінің айтқанына қарамай, Қызылжар шаһарыңдағы
Уәли ахунның медіресесіне барады. Мағжан Жұмабаев бұл жағдайды былай
нақтылай көрсетеді:
Ақан 13 жасқа келгенше Бұқардан оқып қайтқан бір молдадан сабақ
оқып жүреді. Бірақ біраз ес кіре бастаған соң молданың балдыр батпағына
зирек Ақанның көңілі отырмай бастайды. Сөйтіп, 13 жасында Ақан молдасымен
бір шариғатқа таласып, маған қарсы келдің деп молдасы оны ұрған соң,
шыбыққа сүйенген шариғатыңды ұрайын дейді де, оқуыменен қоштасып кете
барады. Осыдан былай Ақанның жалпақ жұртқа жат көрінген серілік өмірі
басталады [15,319].
Белгілікті білім беретін медресенің дәріснамасы тәлім, оқуын тәмәмдап
ауылына оралады. Ақан сонда жүріп орысша, татаршада сауатын алып, бұл
тілдерде тәп-тәуір сөйлеу дәрежесіне жетіскендігін жазушы Сәкен Жүнісов
шынайы деректермен өте тартымды әңгімелейді. Ақанның араб, парсы, орыс,
татар тілдеріндегі шығармаларды еркін оқып, бұл ұлттардың кейбір
зиялыларымен қарым-қатынаста болғаңдығын кезінде көптеген көз көрген
қарттар дәлелдеген екен.
Болашақ әнші, ақын, сазгер, саятшы, бапкер Ақан 16 жастан бастап,
сауда-саттық, молла, қажы болудан өзін аулақ ұстап, өрісті өнерге бір жола
ден қояды. Серілік жолға түседі Арқалы ақын Біржан салды ән-жырымен
сүйсінтіп, батасын алады. Сол ағасының қасына еріп, тағылым-тәлім үйренеді.
Сері бұдан әрі жора-жолдастарымен ауыл-елдерді аралап, халық қазынасы
жырдастан, қиссаларды сазына келтіре шырқап, өзіндік төл тума әндерін де
орындап, өнер құмар елдің ауызына ілігеді. Әнші Ақан атанады.
Ақан сері тек өз әндерін ғана тамаша орындап қойған жоқ. Ол соп кезде
қазақ даласына кеңінен тараған халық әндерінде жеріне жеткізе орындайтын
талантты да керемет әнші-орындаушы болған еді. Ол әнді нәзік сезіммен әрі
жігерлі орындайтын. Ол ән салғаңда былайғы жұрт демдерін іштей алып, ұйып
тыңдайтын, ара тұра қошемет көрсетіп, шабыт шақыратын. Үн тастап отыратын,
– деп еске алған екен атақты жыршы, ақын Доскей өзіндік әңгіме-естелігінде.
Жігіттіктің сән-салтанатымен сері деп танылған ақынға танымал
жерлесіміз Кәкімбек Салықов Ақан сері атты көлемді толғау өлеңінің мына
бір шумағьнда былайша баға береді.
Асыл сөз, сұлу әуен асқан сері,
Әншілік Біржан салдай ақтангері.
Саятшы бапкер, мерген, әділ қазы,
Шерлі ақын, ойлы ұстаз Ақан сері [31,35] .
Ақтангер ақынның бойындағы сыр-сипат, қыр-сырын ғұмырнамаға
орайластыра тұжырымдай сөз етер болсақ, Ақанның өзгеден ерекше қасиеті бір
шумақта-ақ түгел қамтылған деуге тиіспіз.
Ақанның Ұрқия деген сұлу қызға үйленгенін осы кезге дейін барлық
Ақанды зерттеушілер түгел растаған. Бұл туралы қысқа ғана Есмағамбет
Ысмаилов жазған үлгіде айтылады. Ақанның көзіне Қарауылдың екінші бір
асқан сұлу ақмаралы Тінәлінің Ұрқиясы түседі. Соған ғашық болып, қызды бір
түнде алып қашады. Қыз үш айдан кейін қызылша шығып өледі. Ақан қайта
Ақтоқтыға айналып келеді. Ақтоқты Ақаннан бойын аулақ салады, махаббатың
тұрақсыз дегенді айтып, Ақанға қайтып жылы жүзбен қарамай, суық түс
көрсетеді [7,5] – дейді Есмағамбет Ысмаилов. Осы пікірді басқалар да
қайталайды.
Жығылған үстіне жұдырық дегендей серінің басына үйірілген қайғы бұлты
қалыңдай береді. Күзде Ұрқиясы өлген Ақанның, сол жылғы қыста Әлібектен
алған қыраны Қараторғай бір түнде тұғырында өліп шығады. Артынан он күнге
жетпей қасқырға салған күшаланы жеп Базарала деп аталатын қырғи құмайы
өледі, ал көктем шыға Құлагерге шауып жүрген кенже інісі Айберген 14
жасында қайтыс болады. Сүйтіп келер жазға Ақан құшағында жары жоқ, ұшыруға
құсы жоқ, жүгіртуге иті жоқ күйге жетеді, ендігі сүйенері де, сүйсінері де
жалғыз Құлагер болып қалады.
Осының аяғы бұрынғы өзіміз білетіндей: бәйгеден аттар оралады, алдымен
келе жатқан Құлагерді Батыраш, Қотыраштардың (осыдан бұрын аттары қалып,
Ақаннан сөз естіген жуандар) тосқауылға қойған адамы (Хамит ақсақалдың
айтуынша Бөрібай осы Құлагерді өлтірушінің аты) Құлагерді мерт етеді.
Алдыңғы ат баран болмай, қылаң болды,
Жығылмаса Құлагер қайда деймін?! –
деп шошынған Ақан, жайрап қалған жүйрігінің үстінен шығады, еріп барған
серіктерінің иығы түсіп, көздерінен жас төгіледі.
Хамит Тілеубайұлы Ақан туралы жазған естелігінде Құлагер өліміне
қатысты дерек келтіреді: Күңіреніп отырған Ақанға Қанжығалы Саққұлақ
деген адам бір саба қымыз, бір қойдың етін апартып көңіл айтыпты: – Бұл
атың жаласына біз де ортақпыз, өлер жануар өлді ғой, енді елден мүше
тістеген аттардың бірін мініп қайт. Атыңа қастық қылғанның сазасын құдай
берсін, аттың киесі ұрсын, – дейді. Сонда Ақан оған:
– Сөзіңізге рахмет. Менің атым жай өлген жоқ, қастандықпен өлді. Бұл
бір маған емес, бүкіл Атығай-Қарауылға тиген соққы. Құлагерімнің құны бір
атпен емес, осы елдің бар жылқысын алсам да толмайды. Мен енді құнға
таласпаймын. Сөзге таласамын. Ердің құны белгілі, әйелдің құны белгілі.
Қашса құтылатын, қуса жететін аттың құнын осы кезге дейін ешкім кеспеген
көрінеді. Ондай аттың құны терісін толтыра алтын төлегенде қайтар,– деп сол
үшін айтқан көрінеді ғой. Бірақ маған алтын керек емес. Қастандық
қылғандардың алтыны да, өздері де Құлагерімнің тұяғынан садаға кетсін,
[13,5] – дейді.
Сөйтіп, Ақан жанындай көрген жүйрігіне жүрегінен жарып шыққан ән мен
жырын арнайды. Ұзақ жолдың бойын күн қатып, түн қатып қуалай, қайғы арқалай
қайтқан топтың алдында Құлагердің басын құшақтаған шерлі сері:
Ор болып қалушы еді шапқан жерің,
Сүйсініп тұрушы еді қосқан ерің.
Атығай, Қарауылға олжа салған
Бота тірсек, қыл сағақ бұраң белім, –
деп жылай әндетіп отырады.
Хамит ақсақалдың анықтауынша Құлагер 1876 жылы өлтірілген. Осы
санаққа тоқтасақ Ақанның әйгілі ақын Мәшһүр Жүсіппен кездесуі 1877 жыл
болып шығады.
Жас шағынан-ақ көпті көрген, көптеген оқиғаларды басынан кешірген
Ақан сол түйсіктерін тереңірек тануға, ақыл елегінен өткізіп түюге
тырысады: шудан, думаннан аулақта жаңа әндер, жаңа өлеңдер шығарады. Ойға
құрылған, замандасқа ақыл айтатын толғаулар жазады. Осының бәрі Ақан
серінің жан жүйесінде үлкен өзгерістер жасайды. Бұрынғы лапылдаған, бір
жиыннан екінші жиынға оңай да жеңіл ауысып жүргенін көрген көздерге сабырлы
Ақан басқа Ақанға айналғандай сезіледі. Ақан туралы қиялға, періге
байланыстырып айтылатын ертектер осы кезден бастап шыққан.
Ұшы-қиыры жоқ сары дариядай Сарыарқаның ортасында аралдай көгерген
Көкшетау, Абылайдың ордасы құрылған, Кенесары, Наурызбайға отан болған
Көкшетау алаштың ақындығының да ордасындай жер еді. Соңғы 50-60 жыл ішінде
алты алашқа аты шыққан ақындарымыздың бірталайы сол Көкшетаудың маңайында
туып-өскен. Кең сабаның қорындай, Бертағының баласы Орынбай, екі аяқты
адамның ділмәрі, улы тілді соқыр Шөже, Тойлыбай бидің ұлы Арыстан, үні
зарлы Атығай, соқыр Тоқжан, терең ойлы Атығай шал, аспанға өрлеп ән
шырқайтын Біржан сал, өмірі ертегідей әдемі Ақан сері – осылардың бәрі сол
күңіренген Көкшенің маңайында туып-өскен ақындар. Бұл ақындардың ішінде
адамның іскерлігін алдымен өзіне аударатыны – Ақан сері. Сөзінің сұлулығы,
тереңдігімен демейміз, өмірінің сұлулығымен. Ақанның өмірі – ертегі өмір.
Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат, жұмбақ өмір. Сондықтан
Ақанның алдымен өмірін жазып, онан соң сөздерін тексереміз – деген ұлы
Мағжанның сөзімен Ақан серінің махабат лирикасына барлау, талдау жасайтын
боламыз.
1.3 Ақан серінің махаббат лирикасы
Сұлу киім, жүйрік ат, құмай тазы, алғыр бүркіт Ақанда болады. Қалың
қарауылдың ойын-тойының көркі Ақан болады. Біріне бедеу мінгізіп, біріне
бүлде кигізіп дегендей, 15-20 жігітті өзі тәрбиелеп, нөкер қылып алады.
Жүргенде сол жігіттердің алдында қолбасыдай оқшау отырады. Біресе боз атқа
мініп, ақ киген. Біресе қара атқа мініп, қара киген. Біресе торыға мініп,
күрең киген. Басында — бұлғақтаған үкі, колында — домбыра, аузында — ән...
Жігіттердің бәрі балуан, бәрі әншіл. Бірақ Аканның әні өзгеше. Даланы
күңірентіп Ақан ән шырқаса, би билігін, кемпір өрмегін, сұлу кестесін
қойып, аңырып тыңдай қалады. Қалың қарауылдың қалың көздері Ақанның әні-
ай! — деп күрсінеді. Сүймесе сері дер ме еді, қалың карауыл Ақанға сері
деп лақап береді [15,320].
Солай жүргенде Ақан бұрын атастырып қойған қалыңдығы Жұмат қожаның
қызы Бәтиманы алады. Онымен он жылға жақын отасып тұрады. Бәтимадан бір ұл,
екі қызы болады. Бірақ ұлы тілсіз болады.
Әттең, бірақ, осынау бұла дәурен, сейіл-серуенді саялы өмір аса
ұзаққа бармай, Ақанды қайғымен қасіретке душар ете, баз кештірген ғой,
шіркін! Шоматтың қызы Бәтима, - сүйген жары баладан қайтыс болды. Перизат
деп ән шығарған Бәтимасынан екі қыз, Ыбан (Ибрагим шын аты) есімді ұл
қалды.-деп атап көрсетеді Жандостың Қасымы атанған ақсақал. сүйген жардан
айрылдым атты өлеңі осыкезде шығарылған болса керек:
Айрылдым тағдыр айдап бұлбұл құстан,
Тарттым мен қасірет-қайғы бала жастан.
Қондырған бақыт құмай көлеңкесін,
Сары алтын сабыр түбі асып-саспан.
Амал жоқ, ғашық жарым, кеттің өтіп,
Тұрмайды жамандықты ешкім күтіп,
Басты ғой қайғы-қасірет мен пақырды,
Дүниеден арманда боп сәулем кетіп.
Бірақ серіліктің соңында жүрген Ақан Бәтиманың өлімін елемейді.
Серіліктің күйін бұрынғыдан да артық толғай шертеді.
Ақанның жастықтың буына мас болып, қалың елді ән мен жырға қандырған
жиырма бесінде шығарған мына өлеңі сол кездегі уайым-қамсыз мұңсыз-қамсыз
халінен хабардар еткендей:
Торыны танға байлап мінген қандай,
Үкілеп әсемдетіп жүрген кандай.
Тұсынан қызды ауылдың ән шырқатып,
Сыбанып ақ білекті түрген қандай.
Күнінде уағда еткен қалқажанның
Жетуге ынтызар боп жүрген қандай.
Ақынның бұл өлеңінен біз құрғақ баяндау емес, ынтызар ғашығына
асыққан қазақ бозбаласының басынан өткерер шынайы халді көреміз:
Ауылы қыз қалқаның қайда екен деп,
Жүгіріп сайлау жермен келген қандай.
Атыңды бір тасаға байлап тастап,
Тұсына ақ боз үйдің төнген қандай.
Сөз салуға қалқажанға жеңгесінен,
Құрбыңмен сыпайы ойнап, күлген қандай.
Ишарат әзілменен сөз қатысып,
Қыз сырын жеңгесінен білген қандай.
Қазақ поэзиясында Абай , Шәкәрім бастаған лирик ақындарымыздың осы
тақырыптағы динамикалы , адам сезімінің қимыл үстіндегі пернелерін тап
басып көрсете алған жырлары қатарына Ақан серінің осынау өлеңін сенімді
түрде қоса аламыз:
Алаңдай, алабұртып тұрғаныңда,
Алдыңнан қарсы шықса ақша маңдай.
Құрбыжан, ебін тауып келдің бе деп,
Ақсиып күрек тісің, күлген қандай.
Қалқажан күле қарап, жүр дегенде,
Ақ үйге есік ашып енген қандай.
Жамылып екеуара бір шапанды
Айқасып тар төсекте жатқан қандай.
Мойныңа ақ білекті арта тастап,
Тіл дәмін бір-біріңнің, татқан қандай.
Сол жерде айтылмаған сыр қалмайды,
Кілт ашып ақ сандықты ақтарғандай.
Ойынның қызығымен білмей қалып,
Машырықтан таң сарғайып атқан қандай.
Тұрыңыз, үйге сәуле кіріпті деп,
Біріне бірі күліп айтқан қандай.
Сол кезде көңіліңе түссе қорқу,
Мысықтан тышқан қорқып сақтанғандай.
Ақан лирикасында айшықтаулардың не түрлі тапқыр жауһарлары
кездесетінін байқаймыз да оның тек әншілікті мұрат тұтқан жан болмағаны,
ақындық қарым-қуатының да осал болмағанын байқаймыз.
Ақанның ғашықтық өлеңдеріне келсек, басқа өлеңдерімен салыстырғанда
оның шеберлігі сонда көрінеді. Сері Ақанның мұндай өлеңге шебер болуының,
әрине, таңы жоқ. Ғашықтық өлеңдерінде Ақанның әрбір сөзінен ақындық иісі
аңқып тұрғандай, ұсатусыз, суретсіз сөз жоқ деуге болғандай,-дейді Мағжан
ақын [15,325].
Ақырын үйден шығып таң алдында,
Манағы сайдағы атты тапқан қандай.
Шылбырын сал торынын. қызға беріп,
Шақшаны қағып-қағып атқан қандай.
Насыбай өз әлінше о да тәтті,
Алдыңда қарап тұрса ақша маңдай.
Көтеріп қолтығыңнан аттандырып,
Артыңнан тұрса қарап көзін алмай.
Ойласаң, бұл дүниеде не қызық бар,
Қасынан қалқажанның, аттанғандай.
Торыны жүгіртесің көңіл тасып,
Біреуден ебін тауып ақша алғандай.
Ауылыңа өлеңдетіп сен қайтасың,
Бәйгеден атың келіп шаттанғандай.
Арқаның жасыл аралы Көкшетаудың тау-тасын әнге бөлеген Ақан құлашын
кеңге жаяды. Құлақ естір жерден алғыр қыран, құмай тазы, жүйрік жияды.
Зілғараның баласы Әлібек батырдан бір жылда алпыс түлкі алған Қараторғай
деген бүркітті, Сайрат төреден бір жылда тоғыз қасқыр алған Базарала деген
итті алады.Қалың қарауылға аты шыққан Ақтоқты деген арумен көңіл қосады.
Тап сол кезде Ақанның қолына алты алашқа аты шыққан Құлагер түседі.
Ақан серінің махаббат лирикасы да өзінің кемеліне келіп , сұлулыққа
іңкәр көңілден шымырлай шыққан шынайы жырды қалың ел құмарта тыңдайды.
Біздің көңіл қайда жатыр өлеңіндегі эпитеттер мен теңеулердің
қолданысынан біз Ақаның өлең жазуда біршама төселген машығын байқаймыз:
Ой, қалқа, біздің, көңіл қайда жатыр,
Толқыған он төртінде Айда жатыр.
Ат тұрса, атан тұрса көз салмайтын,
Арғымақ мың теңгелік тайда жатыр.
Қош иісі жарқыратып көңіл ашқан,
Аққұйрық памилный шайда жатыр.
Гүл шашақ, жұпар иісті жайлауында
Көңілім ел қонбаған сайда жатыр.
Қиядан торға түскен ақсұңқардай
Көңілім қапаланған жарда жатыр.
Ақан серінің махаббат әлеміне бой ұрғанда біз қазақ ауыз әдебиетінің
дәстүрлі сипаттау үлгісіне қоса , шығыс әдебиетінің қолтаңбасын да
аңғарғандай боламыз және Ақан өлеңдерінің тіліне талдау жасайтын болсақ-
қазақ әдеби тіліне дендеп ене бастаған орыс тілінің де ықпалын байқағандай
боламыз. Ақан тілінің мазмұндылығына қоса әдеби кемел тіліміздің толық
қалыптаса қоймаған кезінде шығармашылық ғұмыр сүргендігіне Мағжан Жұмабаев
бастаған зерттеушілер әділ бағасын да берген болатын.
Ақтоқтыдай аруға өзінің ынтызарлық тілегін білдіріп, тамаша жырлар
мен тамылжыған әндер арнаған Ақанның өмірінде күрт өзгерістер бола
бастайды. Махаббат әнін тербеткен Ақан серінің шайдай ашық аспанына бұлт
үйіріледі. Осылай Ақанның атағы талай жерге жайылып тұрған кезде мұның
өмірінде бір өзгеріс болады. Желдей ұйтқыған серінің жүрегіне мін деуге
бола ма, сол кезде Ақан Ақтоқтысынан айнып, қарауыл Тіналі қажының қызы
Ұрқия сұлуға өз әнімен өлең шығара бастап, сол Ұрқияны алып қашады.
Аққу кетіп Қоскөлдін, қазы қалды,жар-жар-ай,
Қысы кетіп мешіннін, жазы қалды,жар-жар-ай.
Біраз назым тотыға айтпай болмас,
Көбі кетіп дәуреннің азы қалды,жар-жар-ай.
Түйін болып көңліме кетеді ғой,жар-жар-ай,
Бір айтатын серінін, назы қалды,жар-жар-ай.
Кеше туған жас қызды шалдар алды,жар-жар-ай,
Нәзік белің секілді сымға тартқан,жар-жар-ай.
Көлбеңдеп дәл алдымнан өткенің бе,
Жүйрік аттай бағалы сыйға тартқан,жар-жар-ай.
Бар назымды жеткіздім бір өзіңе,жар-жар-ай,
Жазылғанын білесің, қандай қаттан,жар-жар-ай.
Асық болған Ұрқиясына Ақанның қолы жетеді.Алайда тағдырдың жазуынан
асқан кім бар?
Жаны сүйіп алған жары Ақанмен ұзақ отаса алмай, үш-ақ ай тұрып,
шешек шығып дүниеден қайтады. Жаның сүйген жар нажағайдай жарқ етіп дүние
салса, жанға жеңіл жара бола ма? Ұрқия өлгеннен былай Ақанның жаны
қасіретке ұрыла бастайды. Ұрқия өлген жетінің ішінде Ақанның жақсы көрген
бір інісі өліп, қасірет үстіне қасірет жамалады.
Жараланған жүрек жазылу үшін тағы махаббат іздейді. Ақан айналып
Ақтоқтыға келеді. Ақан Ақтоқтыға арнап өзінің жүрек сырын шерткен жырларын
талмай арнай береді:
Көзіңнің құмартамын карасына,
Ғашықтық құлағың ал наласына.
Бәйге алған топтан асып Құлагердей,
Үш жүздің мәшһүр болдың баласына.
Мен болып қыран бүркіт ілер едім,
Түлкі боп шықсаң таудың даласына.
Өзіңнің мәртебеңе хат жазамын,
Қалдырма дұшпанымның табасына.
Ежелден қыз-бозбала болғаннан соң
Біреудің біреу қалар жаласына.
Адасқан жалғыз қаздай үнің шықпас,
Ілінсең жайған тордың шарасына.
Шен алған ақ патшадан князьдайын,
Біліндің тоғыз дуан қаласына.
Көңілім сені көрсем болады шат,
Қонғандай бәйтеректін, панасына.
Перизат көркін артық тамам жаннан,
Сөйлесең сөзің тәтті шекер-балдан.
Сүмбіл шаш, оймак ауыз, меруерт тісің
Құрбыңда сені құшқан қалмас арман.
Асыл зат, алқызыл гүл сен болмасақ,
Жаманға кісі емеспін қолқа салған.
Айтатын бір-екі ауыз бар еді назым,
Айтайын сол назымды көңліме алған.
Қыз-жігіт теңін тауып ойнап-күлмек,
Бүл мирас бұрынғыдан бізге қалған.
Бір күні қапа болып өкінерсің,
Басыңда тұра бермес дүние жалған.
Перизат, бір сен үшін қапаландым,
Сағынып сипатыңды хатқа салдым.
Ойласам сіз тараптан жауабыңды
Баса алмай аяғымды естен тандым.
Етпесең өзің біліп бір дауасын,
Енді айналып иілгенде Ақтоқтының ұзатқалы жатқан шағы болады.
Ақтоқты өкпесін айтып, разы еместігін білдіреді. Ақан қалай да Ақтоқтыны
алмақ болады. Ақтоқтының беріліп отырған күйеуі ақсақ екен, қыздың көңілін
күйеуден қайтару үшін Ақан сықақ қылып улы өлеңдер шығарады:
Бәрекелде, Ақтоқты, тапқаныңа,
Жібектен шоқ шекеңе тақканыңа.
Бұдан артық кұдайдан не тілейсің,
Шолақ қасқыр түсіпті қақпаныңа...—
деп, мысқыл қылады Ақан. Бірақ өкпесі күшті Ақтоқты бұрылмайды. Ақан,
танысып келе жатқан қызды, өзі Құлагерімен алып қашады.
Ақтоқтыны алуға атастырған күйеуі Жақсылық Қарауыл Жалмұқан деген мырза
келген екен.
Бұл оқиғаға дал боп күңіренген жұрт көзінше Ақан сері ешкімнен
қаймықпай ак отауға кіріп келіп, шымылдық ішінде уһілеп шерменде болған
Ақтоқтының аужары деп мына әнмен жүректі тіліп түседі.
Қорқамын шымылдықтың құруынан,
Бір жаман қолын сұғып тұруынан.
Жалғанда қыздан сорлы жан бар ма екен,
Айрылып кете барар руынан.
Ақтоқтының аужарынан тек қана Ақтоқты басындағы ғана емес, қазақ
қызқарының малға сатылып кете барар ауыр халін де көргендей
боламыз.Социалистік дәуірде жазылған шығармаларда қазақ әйелдерінің
революцияға дейінгі тұрмысын аса ауыр етіп көрсететіндігі бүгінгі күннің
көзімен қарағанда аса алшақ суреттелген жағдай емес екендігін айқан
жөн.Ақын Сараның өзі Біржан салдан жеңілгендігінің басты себебі, оның
теңдігі жоқ әйелдігінен еді. Жиенқұлға келгенде шықпайды үнім,-деп қас
жүйрік ақын біржан алдында жеңілгенін мойындайды.Ақан өлеңдерінің де
бірсыпырасында әйел баласына деген гуманистік сарындар кездеседі.
Сонымен Ақан мен Ақтоқты арасындағы оқиға шиеленісе түседі
Қыз қалайда разы болмайтындығын айтқан соң, алдында келе жатқан
қыздың сүбесіне сапыны сұғып алып, бір томардың қабағына тастап кетеді.
Бірақ Ақтоқты тірі қалып, берілген күйеуіне барады.
Қоскөлді жылқы салып қиялайын,
Қолымда көк қаршыға, биялайым.
Атамыз атасынан кем болып па,
Несіне айтар сөзді ұялайын.
Қоскөлдің , шөп шабушы ем қияғынан,
Шошимын бір жаманның сияғынан.
Жұртым-ау, мен риза болар едім,
Құтқаршы сол жаманның тұяғынан..
Ақан әндерінің кең таралуына , зерттелуіне , жинақталуына аса мол
үлес қосушы , Ілия Жақанов осы оқиғаға байланысты туған әндер жайлы былай
дейді:
Соңғы екі шумағы Ақан серінің 1963 жылы шыққан толық жинағында
жүретін-ді. Айналып келгенде аужардың бір шама сөзі жөнге келгендей болды.
Ал, әні ше? Әнді іздеп Көкше елінің қарт әншілері Байсейіт Байбосынов,
Шаймұхан Омаров, Байжұман Ғабдуллин ақсақалдармен, көп кене көзден ән алып
қалған әрі журналист, әрі әнші Кәрім Ильясовпен, басқа да сөз қуған, ән
терген жандармен көя жүздестім. Көкше елін шарлаумен болдым.
1983 жылдың февраль, март айларында теледидарға Ақан сері
әндері деген үлкен хабар әзірлеу үстінде жазушы Ақселеу Сейдімбековпен бір
әңгіме арасында ол маған Ақтоқтының аужарын айтты; сол күйінде
магнитофонға жазып та алдық. Сөйтіп, ол ән Ақан сері туралы телехабарда
әнші Қайрат Байбосыновтың орындауында тұңғыш рет эфирге шықты.
Сол жылы апрель айының аяқ кезінде Қарағандыда жазушы Жайық Бектұровпен,
басқа да журналистер, әдебиетшілермен КарГУ-де болған кездесуде бұл өңірге
Ақтоқтының аужарын Көкшетаулық журналист, марқұм Мәди Сәрсекеев таратқан
екен, сол жайға көзім жетті. Жайықтың туған қарындасы Фатима да осы әнді
жан тебіренте айтқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Көкшетау 2013
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ақын мұраларының зерттелу жаЙы
1. Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...7
2. Ақан серінің шыққан тегі, өскен
ортасы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...11
3. Ақан серінің махаббат
лирикасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ..16
ІІ. Ақан серінің шығармашылық мұрасы
1. Ақан туындыларындағы тақырып пен идея
тұтастығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... 23
2. Ақан сері лирикасының көркемдік
ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...32
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .59
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақ елі – ән-әуез, музыка өнеріне ерекше
мән берген дана халық. Дана дейтін себебіміз әуездің жағымды ырғағы адам
бойындағы табиғи күш-қуаттың молаюына, толығып отыруына, қайрат пен
жігердің өмірсүйгіштік ыңғайға бейімделуіне қозғаушы күш болатынына көзі
жеткен. Әуезді тек думаншыл-сауықшыл, салдық-серілік мақсатқа
пайдаланбаған. Әуездің философиялық маңызын түсіне отырып, өнер арқылы
өткендегі ізгілікті, жақсы мұрағаттарды, озық дәстүрлерді жаңғыртып,
жалғастыруға айрықша көңіл бөлінген. Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық
дәстүрдің зерттелмеген тұстары ұшан теңіз. Ақан сері – адамзаттың сұңқары,
қызыл тілдің ділмәрі, жігіттің құлпы жібегі, сөздің ағытылған тиегі. Өлді
деуге сия ойлаңдаршы, өлмейтұғын артына сөз қалдырған – деп, хакім Абай
айтқандай, Ақан сері – жүрегі қазақ деп соққан әрбір Алаш ұрпағының жадында
мәңгі қалатын тау тұлға, сөнбес сәуле еді.
Жастайынан табиғатына жақын ән өнерін өзіне серік етіп, жеті
қазынасын түгендеген сегіз қырлы сері Ақан алдында тұман торлаған болашақ
күтіп тұрғанын білмеген. Бірінен соң бірі шыр айналдырған қайғының орнын
немен толтырарын білмеген Ақан сері – қаламынан сая іздеп, өз қайғысын
өлеңдерімен бөліскен қаншама ән қалдырды. Оның әрқайсысының бір-бір
дастандық оқиғалы сыры бар.
Ақанның серілік құрып, бақытты жастық өмір сүрсе де, сол заманның
дерті – өмірдің теңсіздік, отаршылдық, әйел басындағы ауыртпашылық
теңсіздігі сынды өзекті мәселелер Ақанды бей-жай қалдырмады. Сондай-ақ,
достық пен махаббат Ақан сері әндерінің басты тақырыптары болды. Ал,
Бәтима, Ұрқия, Ақтоқты ғашықтары Ақанның махаббат лирикасына толы әндерінің
жарық көруіне себеп болған жандар. Бағына бұйырмаса да Ақтоқтыға Ақ
көйлек, Аужар, Алтыбасар, Ғашық жарға, Тағрипың атты әндерін
арнаған.
Қазақ дейтін халықтың қасиетті өнерінің алтын діңгегіндей ХІХ ғасырда
өмір сүрген ұлы абай бастаған мол шоғырының қатарындағы жарық жұлдыздардың
бірі – Ақан (Ақжігіт) Қорамсаұлы.
Лермонтов болмағанмен біздің Ақан,
Кісі ме еді ақындықтан құр алақан?
Ортасын олқы көрген бұл да дара,
Имеген иттерге бас сері дарқан,–
деп қазақ поэзиясының Құлагері Ілияс Жансүгіров жырлағанындай, қазақ
даласындағы сал-серілік дәстүрдің аса ірі өкілдерінің бірі, тамаша талғам
иесі, қасірет пен қуанышқа толы тағдыр иесі Ақан сері Қорамсаұлының
махаббат лирикасы мен Ақанның ардақты тұлпары Құлагер жүйріктің өліміне
байланысты туған жырларды сараптау, өз шамамызша талдау мақсаты алға
қойылды.
Ғылыми жұмысты тиянақты да тұжырымды жазу үшін Ақан сері өмірі мен
шығармашылығына арналып бұрынғы-соңды жазылған мақалалар мен пікірлердің
бірсыпырасы қарастырылып, ой сүзгісінен өткізілді.
Ақан серінің өмірі жайлы айтылған, баспа бетін көрген ,зерттелінген
дерек көздері аса мол болғанымен олардың бір ізділіктен өте аулақ
екендігіне зерттеу барысында көз жеткізілді . Осы мәселеге қалам тартқан
қаламгерлердің өзі бірсыпыра санды құрайды. Ақан сері бейнесін қарасөз
жанрында келістіре сомдаған Сәкен Жүнісовтің Ақан сері романы мен Ғабит
Мүсіреповтің Ақан сері –Ақтоқты драмасын, Ілияс Жансүгіровтің Құлагер
поэмаларын айтпағанда ақын өміріне арналып бір көркемфильм, бір бейнефильм,
бірнеше поэма, әр жылдары ірілі-ұсақты ақындардың сан ондаған өлеңдері
арналған екен. Күні бүгін арналуда және қазақ деген халық барда, қазақ
рухы барда талай-талай шығармалар мен зерттеу еңбектер туа бермек.
Әйгілі сыршыл лирик ақын Мағжан Жұмабаев Ақан сері атты көлемді
танымдық деректі мақала жазса, әр жылдары Ілия Жақанов, Кәкімбек Салықов,
Естай Мырзахметов,Жұмабай Есекеев, Қадіржан Абуев, Төлеген Қажыбаев, Серік
Ақсұңқарұлы қатарлы көптеген қаламгерлер мен тарихшылар , өнертанушы-
сазгерлер Ақан сері өмірінің белгісіз де дүдәмал тұстарын айқындауда
өзіндік еңбегін сіңіргенін айта кеткен жөн.
Қазақтың әдеби мұрасын қажымай-талмай зерттеген әдебиет танушы-ғалым
М.Ж. Көпеев аз сөзбен ғана: Ақан сері – өз заманының сұңқары, қызыл тілдің
ділмары, жігіттің құлпы жібегі, сөздің ағытылған тиегі – деп ақынның
болмысын сипаттайды.
Белгілі ғалым Қанипаш Мәдібай ақын шығармашылығы туралы былай
дейді: Екіұдай ойда жүріп Ақан ақыры өнерді, серілік жолды таңдады.
Діндарлардан көңілі қалғанымен ақынның иманы жүрегінде, бісмілләсі ауызында
қалды. Бойындағы жеті өнері құсбегі, саятшы, атбегі, аңшы, ақындығы және
әншілігімен қатар өзге тілдердің де әндеріне шебер Ақаңа сері деген атау
тегін берілмесе керек [32,1].
Ал өз өңірімізден шыққан филология ғылымдарының докторы, профессор
Серік Негимов болса: Ақанның азан шақырып қойылған аты Ақжігіт. Атына заты
сай жігіттің жаны да пәк еді. Ақжігіт еркелеткен еліне өзінен де бек
сенетін. Осы бір балалық аңғалдығы күндердің күнінде опық жегізетінін ол
тіпті ойламады да. Ол өзіне жат заманда, жанын түсінбейтін қоғамда дүниеге
келгенін ел теріс айналғанда барып түсінді[17,15].
Профессор Шаяхмет Имашұлы: Орда бұзар отызында қат-қабат қайғыға
ұшыраған Ақанға әкесінен қалған дәулет те, серілік кұрып жүрген дәурені де
жолдас болмай, мылқау баласы Ыбанмен ел-жұрттан аластатылады. Дала безіп,
ғұмырының соңына дейін өмірдің ашы дәмін татып, 70 жасында дүниеден өтеді.
Оның қазасы саз әлемінің, сазарған сары даланың, қалың қазақтың орны толмас
өкінішіне айналды.
Әнші-домбырашы Махмұт Тобажанұлы Ақан серінің шығармашылығының
құдіреттілігін танытатын мына сөздерді айтқан:
Ақан серінің әнін айту үшін үлкен құдірет керек. Мысалы, Ақанның
Құлагерін алып қарасаң, Құлагерді Жүсекеңнен кейін айтқан адам бар ма
негізінде? Одан кейін айтқан Қайрат, одан кейін айтқан Жәнібек, міне,
олардың өзі сол әннің өзін соны жеткізу үшін көп дайындалды. Ол үшін
құдірет керек... Құлагердің өлімі Ақанның тұла бойын мұздатты. Ер қанаты
қайырылды. Мұндай озбырлық пен қиянатқа адам баласынан өзге ешбір тіршілік
иесінің дәті бармайтынын Ақжігіт тағы бір түсінді .
Ақан сері ұлт тарихындағы ұлы мақтанышымыз. Жасыл жайлауын сахна
төріне балаған Ақан өмірі мен туындылары Сәкеннің Көкшетауы, Ілиястың
Құлагері, Мүсіреповтің ескішіл күштерге, дінге қарсы күресті суреттеген
Ақан сері – Ақтоты трагедиясының жарық көруіне түрткі болды.
Ақан әндерін ұлықтап, нақышына келтіріп айтып жүрген дәстүрлі
ән өнерінің шебер орындаушылары Ә. Қашаубаев, Ж. Елебеков, М. Ержанов, К.
Лекеров, Қ.Бабақов, Ж. Кәрменов, Қ. Байбосыновтар болды. Ақан әндерін
тамылжыта орындап жүрген кейінгі жастарымыз да аз емес. Осы ретте жігіттер
квартетінің орындауындағы Балқадиша әніне түсірілген әнбаянды айтуға
болады. Айта кетерлігі бұл жерде бір-біріне деген сүйіспеншіліктерін
жанарымен ғана жеткізген Ақан мен Балқадишаның қимай қоштасқанда шығарылған
Балқадиша әніне қалың малдың құрбаны болған Ақтоқты тағдыры баяндалады.
Сондай-ақ, әндегі Күйеуің 85 те шал Қадиша деген жолдар ақындарымыздың
туған жер, махаббатты жырлаған әндеріне қырғидай тиген кеңестік идеология
тұсында ревизияланатын болғандықтан, әдейі бұрмаланып, әзілдеп шығаруға
мұқтаждықтан қосылған еді.
Өз кезінде Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Естай,
Иманжүсіп, Құлтума сияқты ақын-әншілермен үзеңгілес болған Ақан кейінгіге
сегіз қырлы серілікті мирастап кетті. Қазақтың сал-серілері деген бұлар
синкретті өнердің иесі. Ал, енді дәл қазір өйтіп айту қиын. Әрине,
білімділер бар. Бірақ, Ақан серіше, Ақан сері сияқты, Ақан серілер олар
енді бөлек. Оны айту қиын, Ақан сері болу қиын.
Ақан оймен уланды. Оның трагедиясы қазақты қазаққа жау еткен
кездердің, айқын мысалы іспетті. Бетке ұстар, ақындарды жанды жерінен
жаралау арқылы түбіне жеткен заман еді ол. Ақанды қорлап, ақыры өлтіру үшін
оның өлеңдерінің жарық көруіне кедергі болып, жанына серік еткен жүйрік ат,
қыран бүркіт, құмай тазысына қастық қылу олардың ойлап тапқан амалы болды
Ақан сері өмірі мен шығармашылығы әлі де терең зерттеуді қажет
етеді. Себебі, көптеген қолжазбалар бүгінге жетпеген. Қолда бар туындылар
Сәкен Жүнісовтың Ақан сері романы, Серік Тұрғынбекұлының Ақан сері –
Балқадиша атты дастаны. Ғабит Мүсіреповтың пьесасы және Ақан сері фильмі.
Тақырыбы: Ақан серінің шығармашылық мұрасы.
Зерттеудің мақсаты: Ақан сері Қорамсаұлының шығармашылық өмірбаянын
жан-жақты талдау, таныту;
Зерттеудің міндеті:
– Сал-серілік дәстүр, өнер ұғымдарына қатысты деректерді зерделеу;
– Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық дәстүрге шолу жасау;
– Ақынның бастан кешкен оқиғаларының шығармашылығындағы көрінісіне
кеңінен тоқталу;
– Ақан сері Қорамсаұлының сөз саптау шеберлігін анықтау;
Зерттеу нысаны: Ақан сері мұралары, ақынның шығармашылығы туралы
деректер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы: Қазақ әдебиеттануында Ақан серінің
шығармашылығы Әлкей Марғұлан, Есмағамбет Ысмаилов, Қажым Жұмалиев, Айқын
Нұрқатов, Серік Негимов еңбектерінде біршама зерттелген. Алайда ақынның
шығармашылығы заман талабына сай зерттеуді қажет етеді.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негізі: Көкше өңіріндегі әншілік-
ақындық дәстүр осы күндерде әлі де болса тиісті дәрежеде толық
зерттелмеген, сондықтан зерттеу жұмысында мәліметтерді, деректерді
саралай отыра, бұл үдерістің тиімді жолдарын табу көзделеді;
Дипломның құрылымы: кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды мен әдебиеттер
тізімінен, қосымшалардан тұрады.
Зерттеу әдістері: ғылыми әдебиеттерді зерттеп саралау, мәтін анализы.
1. Ақын мұраларының зерттелу жайы
1.1.Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық дәстүр
Әр ғасыр өз заманына үн қатар асыл ұлдарын тудырады десек ,табиғаты
тамылжыған көрікті Көкшеде бір кезде өмір сүріп, айдай әлемге әйгілі болған
төрт бұлбұл, төрт дүлділдің есімдері тілімізге оралады.
Елдерін араласаң өскен, өнген,
Суретті көркем түрлі көп ескі өлең,
Кең көкірек, керней дауыс, ақын әнші,
Келеді жігіттері боп өскелең.
Іс қылған адамының денесі ірік,
Жігерлі, ер көңілді, еті тірік,
Ақын да, палуан да, әнші де көп,
Дей алмас көрген адам мұны өтірік.
Ерлер бар-бітістері жасыл, құрыш,
Ерлер бар-айтса қайтпас, алмас қылыш,
Ақын бар-алмас садақ тілдерінен ... [14,66].
Кейде бал ағызады кейде бұрыш, – деп атақты Сәкен Сейфуллин тамсана
жырлағанындай Көкше өңірі қашан да өнерпазға кенде болмаған.
Туған елін әнімен аялап, жырымен желпіндіре Аққуға он екі звот әнін
қосқан Біржан сал, бір бойында мың өнер деп тұстастарын таңқалған
Сырымбеттің сыршыл серісі Ақан, бұла күш, балуандық пен өлең-әнді тең
ұстаған Балуан Шолақ, Гәккуін қайтқан қаздай қаңқылдата бел-белеске әнін
жеткізген Үкілі Ыбырай аталарын бүгінгі ұрпақ мақтан тұтады. Бүгінгі
қазағының рухы қанында ойнаған әрбір қазақ баласы осы алып бабаларының
жарқын жолдарын ұстанып, мирасқорлары болуға талпынады. Аруақты аталарының
жырларын жаттап, жадында сақтап, әндерін айтып, күйлерін шертеді қай-қайда
да.
Дархан дарындардың есімдерін мақтанышпен ауызға ала отырып, олардың
жарқын бейнелерін әркім көз алдына келтіреді. Арқалы аталарымыздың өмірі-
тіршілігінің қатпарлары қалың тарих, жазылып бітпейтін жыр-дастан,
замандардан-замандарға ұласар ғұмырнама, ұлы мұра, өркенді өнердің биік
бәйтерегі, саялы шынары.
ХІХ ғасыр – Алаш тарихында ерекше із қалдырған, қазақ халқына
зиялылар мен қайраткерлері келуімен ерекшеленеді. Солардың ішінде ер
жігітке тән мінез бен болмыс, серіліктің саф үлгісін қалыптастырып кеткен
өңір – Көкше өңірі. Көкше өңіріндегі әншілік-ақындық дәстүрдің
зерттелмеген тұстары ұшан теңіз.
Ақмола облысының мәдени мұрасы өте бай. XIX ғасырдың атақты
музыканты, сал серісі Біржан Сал, Ақан сері, Үкілі Ыбырай туған өлке.
Балуан Шолақ Жетiсуда туғанымен, Көкшетауда ер жеттi. Жаңадан ашылатын
білім ордасының негізгі мақсаты арқа өңірінің музыкалық дәстүрін жалғастыру
болып табылады.
Әйгілі қазақ ақыны, сазгер Біржан Көкшетау өңірінде дүниеге
келген. Ол тек ақын ғана емес, ең алдымен, асқан әнші, әрі тамаша
композитор.
Бойында әншілік дарыны бар, домбырада шебер ойнайтын Біржан
жастайынан қазақ даласына танымал болған. Ол бірегей сазды-поэтикалық
шығармаларды дүниеге келтірген. Ел аралап, алуан түрлі айтыстардың
ортасында жүрген. Айналасына дарынды жастарды жиып, өзіндік көшпелі театр
құрған.Әндерінде Көкшетауды тілге тиек ететін тұстары да кездеседі. Мысалы,
Жанбота әтті әнінде "Жанбота, осы ма еді өлген жерім? Көкшетау боқтығына
көмген жерің?!" деп келетін өлең жолдары.
Асқан талантының арқасында Біржан Арқада алған әншілік дәстүрін
қалыптастырды, Ақан, Жаяу Мұса, Балуан Шолақ сияқты әнші ақындар осы
Біржанның шәкірттері.
Баймырзаұлы Балуан Шолақ – қазақтың халық композиторы, ат
ойынының түрлі тәсілін меңгерген өнерпазы, күш өнерін көрсеткен спортшысы,
жауырыны жерге тимеген балуаны болған.
Балуан Шолақ ел аралап, салдық құрады және жалғыз-жарым жүрмей,
маңына әнші-күйші, палуан, өнерлі жастарды жинайды. Топ құрып, ансамбль
болып сауық құру Балуан Шолақтың дәстүріне айналған.
Өзі ұстаз тұтқан Біржан сал, Ақан сері әндерінің тамаша
орындаушысы әрі насихатшысы болады. Олардың әнші-композиторлық дәстүрін
берік ұстанып, кейін өзі де ән шығарады.
Көкшетау өңірінен шыққан әйгілі төрт әнші-композитордың бірі –
Үкілі Ыбырай. Ел арасына кеңінен тараған "Гәкку" әні Ыбырай
шығармашылығының шыңы болып табылады. Ыбырайдың әндері жастық шақтың жалын
атқан нәзік, таза махаббат сезіміне, оптимистік әуенге, мелодиялық көркем
сазға толы, терең ойлы болып келеді.
Көкшенің кең табиғатын тебіренткен келесі өнер иесі Ақан серінің
өмірі – ХІХ ғасырда тіршілік еткен қазақ ақындарының ішінде айрықша көңіл
аударарлық өмір. Ақан ең алдымен өз кезінде де, өзінен кейін де
жұртшылықтың назарын өзінің әнімен, өлеңімен аударды. Жас кезінен-ақ нәзік
лирикалы, жан тербеткен үні мен сазы тыңдаушыларын сұқтандырса, өсе келе
сол сазына сәйкес, өзі ән шығаратын композитор болды. Сырғақты,
Сырымбет, Балқадиша, Көкжендет, Маңмаңкер, Құлагер т.б. оның
тамаша әндерін білмейтін, сүйсіне тыңдамайтын адам жоқ.
Сал-серілік дәстүрге қатысты қазіргі кезеңде де ғылыми еңбектер
жарық көруде. Ғалым Серік Негимов философиялық кеңістікте зерттеген
еңбегінде 19 ғасырдағы сал-серілердің өнеріне тоқталып өтеді. Ғалымның
зерттеу қорытындысында Арыстанбай Тобылбайұлын, Құлтума Өтемісұлы, Ыбырай
Сандыбайұлын, Шашубай Қошқарбайұлын, Доскей Әлімбайұлын, Кенішбай
Жұбандықұлын, Қалқа Жапсарбайұлын, Майасар Жапақұлын, Тайжан
Қалмағанбетұлын, Болман Қожабайұлын, Ғазиз Файзоллаұлын, Шәкен Отызбайұлын,
Иса Байзақұлын, Ақан сері, Мәди Бапиұлын, Сегіз сері, Біржан сал, Естай
Беркімбайұлын сал-серілер сипатына қосады. Мұнымен бірге Сәкен
Сейфуллиннің, Әлкей Марғұланның, Қабиболла Сыдықұлының ғылыми
зерттеулеріндегі сал-серілер туралы ой-пікірлерін жариялайды. Барлық
айтылған пайымдарды түйіндесек, төмендегідей түзілім шығады:
1. Серілер әнші, домбырашы, ойыншы, тапқыр, палуан жігіттерді ертеді.
Бәріне киімді бірыңғай әсем енгізеді. Ерекшеліктері: үкі, асыл киім,
астында бүгінген әсем басқан сәйгүлік.
2. Басқаға жұмбақ өмір секілді көрінуі.
3. Сал-серінің ерекшелігі - әрі ақындығы, әрі әншілігі, әрі күйшілігі, әрі
сауыққойлығы, елге қуаныш беруі.
4. Байсалды да сазды болып келуі.
5. Сал, серілерде ақындықпен қатар әншілік, күйшілік, композиторлық, би,
спорт өнерінің қатар келуі.
Жыршылардың өзін де сал-серілер тобына жатқызуға болатыны бұл
еңбекте анық байқалады. Бұл еңбектің бүгінгі жастарға бірер білім мазмұнына
қызмет көрсетер тұсы айрықша. Оның басты себебі біздер сал-сері дегенде тек
Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса және т.б. бірегей адамдардың келбеті
есімізге түседі де Арыстанбай Тобылбайұлын тек Ш.Уәлихановқа бірнеше жырды
шертіп беруші тұлға ретінде қабылдап келдік. Мектеп оқушылары мәдени
мұраның осы бір тұсын терең білуге Арыстанбай Тобылбайұлының өнер
шеберлігіне ден қоятыны сөзсіз. С.Негимов 5 сағат бойы Қозы Көрпеш – Баян
сұлу жырын тәмамдай алмағанын деректемелі тұрғыда дәлелдейді. Бұдан мектеп
оқушыларының назарына серіліктің ауқымы кең, күш-қуаты мол екені ілігері
даусыз. Басқа сал-серілердей Арыстанбайдың да ғұмырнамасы өлеңдеріне арқау
болғаны мектеп оқушыларына өмірді мәнді сүруге бағдар жасайтын нысан
демекпіз.
Ақан сері жайлы нақты деректер берген аламдардың да есімін атай кеткен
жөн болмақ. Әр жылдары Ақан өмірінен деректер жинаған зерттеушілерге Үкілі
ЬІбырайдың туған жиені Тырбидың Молдахметі, ақын-әнші Шәкен Отызбаев, Ақан
сері атты кітап жазып, ақын туралы әңгіме-естелігін талай естіп, қасында
бірер мәрте серік болған Хамит Тілеубайұлы, немерелес інілері Ешмұқанбет
Нұрпейісов, Қасым Жандосов , ғасырға жуық жасаған Шәрия әже, Үш тотының
ең кішісі Үрім апа, ұзын мұрт Хамзаның бәйбішесі қатарлы тұрғылас жандардың
естеліктерінің орны бөлек.
Қазақ өнерінің алтын ғасыры атанған XIX ғасырда қазақ даласында да
талай асқақ әнші, арқалы ақын, құдіретті күйші, не бір асқан дарын,
топжарған таланттарды өмірге келтіріп, есімдерін дүние жүзіне мәшһүр еткен.
Сол ұлы шоғырдың алдыңғы легінде әрқашан өнер шеруін бастап, ұрпақтарын
дегдар өнердің қасиетті шыңына шақырып Арқаның ардагері Ақан сері тұрар
болар. Ол өнердің өміршең, әннің асқақ, күйдің құдіретті, өлеңнің өрісті,
жыр-дастаның жан тебірентер келісті келгенін қалайды.
Тағы да үздік шыққан содан бері,
Зарланған сырлы мінез Ақан сері,
Зарлы әнмен, көркем күймен, сырлы өлеңмен,
Шарықтап өрлеп көкке шыққан шері.
Әнінен исінген жұрт таң болатын,
Түскен деп әнін тыңдап көктен пері.
Жатқа алып қыз бозбала құмарланып,
Жайылған Сарыарқаға Құлагері
Құбылған ,әні көркем гауһар түрлі,
Күйлеген нәзік сезім, жұмбақ жырлы,
Махаббат қасіретін күй ғып шеркен,
Әндері өлеңдері нәзік сырлы...
Ия, Сәкендей дара ақын өзінің Көкшетау поэмасында Ақан сері туралы
осылай деп тебірене жырлаған [14,67].
1.2 Ақанның шыққан тегі мен өскен ортасы
Ақан сері өмірі мен шығармасы туралы әр тұста әркімдер жазып, бірін
бірі толықтырумен келеді. Ақынның өмірінен көрі шығармаларының (ақындық
және композиторлық) ғылыми зерттелуі қырық жылдың бойында недәуір кең
қамтылып, терең тексеріле бастады, әдебиет тарихына қосылған. Әдебиетші
ғалымдар Есмағамбет Ысмаилов (Әдебиет және искусство журналының 1941
жылғы 2-санында Ақан сері атты көлемді мақала бастырған), Ахмет
Жұбанов (композиторлар туралы 1942 жылы шығарған кітабында), Қажым Жұмалиев
(Қазақ әдебиеті) оқу құралы ІІ бөлім, 1940 жылы шыққан), Айқын Нұрқатов
(Қазақ әдебиетінің тарихы ІІ том, 1961 жылы шыққан), тағы басқа
әдебиетшілер көп еңбек сіңірді.
Бірақ Ақанның өмірі жайындағы алғашқы мәліметтерден Ақанның 1843
жылы туып, 1913 жылы өлгенін, алғашқы оқыған Көнтеу деген мұғалімімен он
үш жасында ұрсысып оқымай кеткенін, серілік жолына түскенін білдік, ғашық
болған қыздарының аттарын атаймыз. Құлагердей жүйрігі, Қара торғай,
Көкжендеттей құстары, құмай тазысы болғанын айтамыз. Осының бәрін әркім
өзінше әсемдеп, жан бітіріп әңгімелеуге тырысатын, бірақ сол Ақанның өзін
көрген, әйтпесе Ақанмен бірге болғандармен сөйлесуден жазылған, кепілдікке
жарайтын материалдар жоқ. Сондықтан кейбір жолдастар Ақан сопылыққа
ұрынған дейтін, жалған, тарихи фактілерге сүйенбеген, логикасыз пікірлерді
де растап келді. Мінеки Ақан өмірі туралы бүгінге дейін білетіндеріміз осы
шамада ғана.
Ақан өмірінің осы кезге дейін дерексіз сипатталуына, аз ғана
фактілердің айналасында ғана сөз болуына әдебиетшілеріміз айыпты емес.
Соңында архивы, күнделіктері, жазысқан хаттары замандастарының естеліктері
қалмаған ақын жайы мұндай қиындықтарға ұшырамауы мүмкін емес.
Осындай тұста Ақан серіні көзімен көрген, ақынның замандастарының
бірсыпырасымен сырлас болған Хамит Тілеубайұлы сияқты әрі білгір, әрі
сауатты қария табылған. Хамит Тілеубайұлы Ақан туралы жазған бірінші
естелігін Жұлдыз журналының 1962 жылғы 7 санында жариялаған. Осы шағын
естеліктің өзінде Ақан тірілгендей, өз тұстары, өз ортасымен қайта бір
көрінгендей сезіледі: бірде сөйлеген сөзін, салған әнін естісек, бірде түр-
сипатын, киген киімдеріне дейін көріп қаламыз.
Ақан серінің өмірбаяны мен шығармашылығын алғаш зерттеген ұлы ақын
Мағжан Жұмабаев былай дейді: Ақанның сүйегі – Орта жүз Арғын ішінде
Қарауыл. Ұлы әкесі Қарауылда – нар шөккен Жарқынбай. Жарқынбайдың бір ұлы,
тоғыз қызы болған. Ұлы Қорамсадан көпке шейін бала болмаған соң Жарқынбай
бәйбішесі һәм тоғыз қызымен көгеннің бұршағын мойнына салып, тәңіріден
немере тілейді. Сол тілектің артынан жалғыз ұлы Қорамсаның қосағы Жаңыл
жүкті болып, одан ұл туады. Ұлдың атын Ақжігіт қояды. Біздің Ақанымыз осы.
Ақан 1843 жылы Көкшетау қаласынан күнбатыс пен солтүстік әрелігіне қарай
70 шақырым жердегі Қоскөл деген жерде туған. Ақанның әкесі Қорамса бай,
саудагер адам болған. Ол маңайда ол кезде ақша ұстаған қазақ сол Қорамса
болды. Әрі малға бай болса, әрі ақша болса, әрине, Қорамса елге қадірлі
болмақшы [15,320].
Иә,1843 – қоян жылы, қоңыр күз, қауыс-қараша айының орта шенінде
айдынды Қоскөл мен Сарыкөлді теңге бөліп тұрған жылы ұя Қараталдың қойнау-
қойнын қоныс еткен өз ортасына беделді кәсіпкер саудагер Қорамсаның
шаңырағын шадыман шаттьққа бөлеп, өмірге бөлеген, ата мен әженің , тоғыз
апасының тілеуімен дүниеге сәби келді. Азан шақырып сәбиге Ақжігіт деп ат
қонды. Малтабар ауылының үлкен кішісі қызыққа кенелді.
Анасы Жаңыл кішкентай көбегенін бас қаларыңдай емес, ерекше жақсы
көріп, Ақан деп атады. Сөйтіп үлкен де, кіші де Ақжігітті
Ақан деп атап кеткен. Өнер десе ішкен асын жерге қойып, елпең қаққан балғын
Ақаңды әке-шешесі көршілес ауылдағы туған жездесі Әйберген моллаға оқуға
береді. Өз теңдес көрген көздер әліп-биден аса алмай жүргенде, Ақан барлық
әріптерді танып, келе-кеде ақ қағаздың бетіне өлеңмен өрнек тұрғызып, жыр
жазуға машықтанады. Молланың зекіп, ұрысқанына өлеңмен жауап қатады.
Бұдан кейін де дәріс алған Көнтай молламен балаларды шырылдатып ұрғаны
үшін керісіп қалады да, әкесінің айтқанына қарамай, Қызылжар шаһарыңдағы
Уәли ахунның медіресесіне барады. Мағжан Жұмабаев бұл жағдайды былай
нақтылай көрсетеді:
Ақан 13 жасқа келгенше Бұқардан оқып қайтқан бір молдадан сабақ
оқып жүреді. Бірақ біраз ес кіре бастаған соң молданың балдыр батпағына
зирек Ақанның көңілі отырмай бастайды. Сөйтіп, 13 жасында Ақан молдасымен
бір шариғатқа таласып, маған қарсы келдің деп молдасы оны ұрған соң,
шыбыққа сүйенген шариғатыңды ұрайын дейді де, оқуыменен қоштасып кете
барады. Осыдан былай Ақанның жалпақ жұртқа жат көрінген серілік өмірі
басталады [15,319].
Белгілікті білім беретін медресенің дәріснамасы тәлім, оқуын тәмәмдап
ауылына оралады. Ақан сонда жүріп орысша, татаршада сауатын алып, бұл
тілдерде тәп-тәуір сөйлеу дәрежесіне жетіскендігін жазушы Сәкен Жүнісов
шынайы деректермен өте тартымды әңгімелейді. Ақанның араб, парсы, орыс,
татар тілдеріндегі шығармаларды еркін оқып, бұл ұлттардың кейбір
зиялыларымен қарым-қатынаста болғаңдығын кезінде көптеген көз көрген
қарттар дәлелдеген екен.
Болашақ әнші, ақын, сазгер, саятшы, бапкер Ақан 16 жастан бастап,
сауда-саттық, молла, қажы болудан өзін аулақ ұстап, өрісті өнерге бір жола
ден қояды. Серілік жолға түседі Арқалы ақын Біржан салды ән-жырымен
сүйсінтіп, батасын алады. Сол ағасының қасына еріп, тағылым-тәлім үйренеді.
Сері бұдан әрі жора-жолдастарымен ауыл-елдерді аралап, халық қазынасы
жырдастан, қиссаларды сазына келтіре шырқап, өзіндік төл тума әндерін де
орындап, өнер құмар елдің ауызына ілігеді. Әнші Ақан атанады.
Ақан сері тек өз әндерін ғана тамаша орындап қойған жоқ. Ол соп кезде
қазақ даласына кеңінен тараған халық әндерінде жеріне жеткізе орындайтын
талантты да керемет әнші-орындаушы болған еді. Ол әнді нәзік сезіммен әрі
жігерлі орындайтын. Ол ән салғаңда былайғы жұрт демдерін іштей алып, ұйып
тыңдайтын, ара тұра қошемет көрсетіп, шабыт шақыратын. Үн тастап отыратын,
– деп еске алған екен атақты жыршы, ақын Доскей өзіндік әңгіме-естелігінде.
Жігіттіктің сән-салтанатымен сері деп танылған ақынға танымал
жерлесіміз Кәкімбек Салықов Ақан сері атты көлемді толғау өлеңінің мына
бір шумағьнда былайша баға береді.
Асыл сөз, сұлу әуен асқан сері,
Әншілік Біржан салдай ақтангері.
Саятшы бапкер, мерген, әділ қазы,
Шерлі ақын, ойлы ұстаз Ақан сері [31,35] .
Ақтангер ақынның бойындағы сыр-сипат, қыр-сырын ғұмырнамаға
орайластыра тұжырымдай сөз етер болсақ, Ақанның өзгеден ерекше қасиеті бір
шумақта-ақ түгел қамтылған деуге тиіспіз.
Ақанның Ұрқия деген сұлу қызға үйленгенін осы кезге дейін барлық
Ақанды зерттеушілер түгел растаған. Бұл туралы қысқа ғана Есмағамбет
Ысмаилов жазған үлгіде айтылады. Ақанның көзіне Қарауылдың екінші бір
асқан сұлу ақмаралы Тінәлінің Ұрқиясы түседі. Соған ғашық болып, қызды бір
түнде алып қашады. Қыз үш айдан кейін қызылша шығып өледі. Ақан қайта
Ақтоқтыға айналып келеді. Ақтоқты Ақаннан бойын аулақ салады, махаббатың
тұрақсыз дегенді айтып, Ақанға қайтып жылы жүзбен қарамай, суық түс
көрсетеді [7,5] – дейді Есмағамбет Ысмаилов. Осы пікірді басқалар да
қайталайды.
Жығылған үстіне жұдырық дегендей серінің басына үйірілген қайғы бұлты
қалыңдай береді. Күзде Ұрқиясы өлген Ақанның, сол жылғы қыста Әлібектен
алған қыраны Қараторғай бір түнде тұғырында өліп шығады. Артынан он күнге
жетпей қасқырға салған күшаланы жеп Базарала деп аталатын қырғи құмайы
өледі, ал көктем шыға Құлагерге шауып жүрген кенже інісі Айберген 14
жасында қайтыс болады. Сүйтіп келер жазға Ақан құшағында жары жоқ, ұшыруға
құсы жоқ, жүгіртуге иті жоқ күйге жетеді, ендігі сүйенері де, сүйсінері де
жалғыз Құлагер болып қалады.
Осының аяғы бұрынғы өзіміз білетіндей: бәйгеден аттар оралады, алдымен
келе жатқан Құлагерді Батыраш, Қотыраштардың (осыдан бұрын аттары қалып,
Ақаннан сөз естіген жуандар) тосқауылға қойған адамы (Хамит ақсақалдың
айтуынша Бөрібай осы Құлагерді өлтірушінің аты) Құлагерді мерт етеді.
Алдыңғы ат баран болмай, қылаң болды,
Жығылмаса Құлагер қайда деймін?! –
деп шошынған Ақан, жайрап қалған жүйрігінің үстінен шығады, еріп барған
серіктерінің иығы түсіп, көздерінен жас төгіледі.
Хамит Тілеубайұлы Ақан туралы жазған естелігінде Құлагер өліміне
қатысты дерек келтіреді: Күңіреніп отырған Ақанға Қанжығалы Саққұлақ
деген адам бір саба қымыз, бір қойдың етін апартып көңіл айтыпты: – Бұл
атың жаласына біз де ортақпыз, өлер жануар өлді ғой, енді елден мүше
тістеген аттардың бірін мініп қайт. Атыңа қастық қылғанның сазасын құдай
берсін, аттың киесі ұрсын, – дейді. Сонда Ақан оған:
– Сөзіңізге рахмет. Менің атым жай өлген жоқ, қастандықпен өлді. Бұл
бір маған емес, бүкіл Атығай-Қарауылға тиген соққы. Құлагерімнің құны бір
атпен емес, осы елдің бар жылқысын алсам да толмайды. Мен енді құнға
таласпаймын. Сөзге таласамын. Ердің құны белгілі, әйелдің құны белгілі.
Қашса құтылатын, қуса жететін аттың құнын осы кезге дейін ешкім кеспеген
көрінеді. Ондай аттың құны терісін толтыра алтын төлегенде қайтар,– деп сол
үшін айтқан көрінеді ғой. Бірақ маған алтын керек емес. Қастандық
қылғандардың алтыны да, өздері де Құлагерімнің тұяғынан садаға кетсін,
[13,5] – дейді.
Сөйтіп, Ақан жанындай көрген жүйрігіне жүрегінен жарып шыққан ән мен
жырын арнайды. Ұзақ жолдың бойын күн қатып, түн қатып қуалай, қайғы арқалай
қайтқан топтың алдында Құлагердің басын құшақтаған шерлі сері:
Ор болып қалушы еді шапқан жерің,
Сүйсініп тұрушы еді қосқан ерің.
Атығай, Қарауылға олжа салған
Бота тірсек, қыл сағақ бұраң белім, –
деп жылай әндетіп отырады.
Хамит ақсақалдың анықтауынша Құлагер 1876 жылы өлтірілген. Осы
санаққа тоқтасақ Ақанның әйгілі ақын Мәшһүр Жүсіппен кездесуі 1877 жыл
болып шығады.
Жас шағынан-ақ көпті көрген, көптеген оқиғаларды басынан кешірген
Ақан сол түйсіктерін тереңірек тануға, ақыл елегінен өткізіп түюге
тырысады: шудан, думаннан аулақта жаңа әндер, жаңа өлеңдер шығарады. Ойға
құрылған, замандасқа ақыл айтатын толғаулар жазады. Осының бәрі Ақан
серінің жан жүйесінде үлкен өзгерістер жасайды. Бұрынғы лапылдаған, бір
жиыннан екінші жиынға оңай да жеңіл ауысып жүргенін көрген көздерге сабырлы
Ақан басқа Ақанға айналғандай сезіледі. Ақан туралы қиялға, періге
байланыстырып айтылатын ертектер осы кезден бастап шыққан.
Ұшы-қиыры жоқ сары дариядай Сарыарқаның ортасында аралдай көгерген
Көкшетау, Абылайдың ордасы құрылған, Кенесары, Наурызбайға отан болған
Көкшетау алаштың ақындығының да ордасындай жер еді. Соңғы 50-60 жыл ішінде
алты алашқа аты шыққан ақындарымыздың бірталайы сол Көкшетаудың маңайында
туып-өскен. Кең сабаның қорындай, Бертағының баласы Орынбай, екі аяқты
адамның ділмәрі, улы тілді соқыр Шөже, Тойлыбай бидің ұлы Арыстан, үні
зарлы Атығай, соқыр Тоқжан, терең ойлы Атығай шал, аспанға өрлеп ән
шырқайтын Біржан сал, өмірі ертегідей әдемі Ақан сері – осылардың бәрі сол
күңіренген Көкшенің маңайында туып-өскен ақындар. Бұл ақындардың ішінде
адамның іскерлігін алдымен өзіне аударатыны – Ақан сері. Сөзінің сұлулығы,
тереңдігімен демейміз, өмірінің сұлулығымен. Ақанның өмірі – ертегі өмір.
Судай сұлу, желдей екпінді, жалпақ жұртқа жат, жұмбақ өмір. Сондықтан
Ақанның алдымен өмірін жазып, онан соң сөздерін тексереміз – деген ұлы
Мағжанның сөзімен Ақан серінің махабат лирикасына барлау, талдау жасайтын
боламыз.
1.3 Ақан серінің махаббат лирикасы
Сұлу киім, жүйрік ат, құмай тазы, алғыр бүркіт Ақанда болады. Қалың
қарауылдың ойын-тойының көркі Ақан болады. Біріне бедеу мінгізіп, біріне
бүлде кигізіп дегендей, 15-20 жігітті өзі тәрбиелеп, нөкер қылып алады.
Жүргенде сол жігіттердің алдында қолбасыдай оқшау отырады. Біресе боз атқа
мініп, ақ киген. Біресе қара атқа мініп, қара киген. Біресе торыға мініп,
күрең киген. Басында — бұлғақтаған үкі, колында — домбыра, аузында — ән...
Жігіттердің бәрі балуан, бәрі әншіл. Бірақ Аканның әні өзгеше. Даланы
күңірентіп Ақан ән шырқаса, би билігін, кемпір өрмегін, сұлу кестесін
қойып, аңырып тыңдай қалады. Қалың қарауылдың қалың көздері Ақанның әні-
ай! — деп күрсінеді. Сүймесе сері дер ме еді, қалың карауыл Ақанға сері
деп лақап береді [15,320].
Солай жүргенде Ақан бұрын атастырып қойған қалыңдығы Жұмат қожаның
қызы Бәтиманы алады. Онымен он жылға жақын отасып тұрады. Бәтимадан бір ұл,
екі қызы болады. Бірақ ұлы тілсіз болады.
Әттең, бірақ, осынау бұла дәурен, сейіл-серуенді саялы өмір аса
ұзаққа бармай, Ақанды қайғымен қасіретке душар ете, баз кештірген ғой,
шіркін! Шоматтың қызы Бәтима, - сүйген жары баладан қайтыс болды. Перизат
деп ән шығарған Бәтимасынан екі қыз, Ыбан (Ибрагим шын аты) есімді ұл
қалды.-деп атап көрсетеді Жандостың Қасымы атанған ақсақал. сүйген жардан
айрылдым атты өлеңі осыкезде шығарылған болса керек:
Айрылдым тағдыр айдап бұлбұл құстан,
Тарттым мен қасірет-қайғы бала жастан.
Қондырған бақыт құмай көлеңкесін,
Сары алтын сабыр түбі асып-саспан.
Амал жоқ, ғашық жарым, кеттің өтіп,
Тұрмайды жамандықты ешкім күтіп,
Басты ғой қайғы-қасірет мен пақырды,
Дүниеден арманда боп сәулем кетіп.
Бірақ серіліктің соңында жүрген Ақан Бәтиманың өлімін елемейді.
Серіліктің күйін бұрынғыдан да артық толғай шертеді.
Ақанның жастықтың буына мас болып, қалың елді ән мен жырға қандырған
жиырма бесінде шығарған мына өлеңі сол кездегі уайым-қамсыз мұңсыз-қамсыз
халінен хабардар еткендей:
Торыны танға байлап мінген қандай,
Үкілеп әсемдетіп жүрген кандай.
Тұсынан қызды ауылдың ән шырқатып,
Сыбанып ақ білекті түрген қандай.
Күнінде уағда еткен қалқажанның
Жетуге ынтызар боп жүрген қандай.
Ақынның бұл өлеңінен біз құрғақ баяндау емес, ынтызар ғашығына
асыққан қазақ бозбаласының басынан өткерер шынайы халді көреміз:
Ауылы қыз қалқаның қайда екен деп,
Жүгіріп сайлау жермен келген қандай.
Атыңды бір тасаға байлап тастап,
Тұсына ақ боз үйдің төнген қандай.
Сөз салуға қалқажанға жеңгесінен,
Құрбыңмен сыпайы ойнап, күлген қандай.
Ишарат әзілменен сөз қатысып,
Қыз сырын жеңгесінен білген қандай.
Қазақ поэзиясында Абай , Шәкәрім бастаған лирик ақындарымыздың осы
тақырыптағы динамикалы , адам сезімінің қимыл үстіндегі пернелерін тап
басып көрсете алған жырлары қатарына Ақан серінің осынау өлеңін сенімді
түрде қоса аламыз:
Алаңдай, алабұртып тұрғаныңда,
Алдыңнан қарсы шықса ақша маңдай.
Құрбыжан, ебін тауып келдің бе деп,
Ақсиып күрек тісің, күлген қандай.
Қалқажан күле қарап, жүр дегенде,
Ақ үйге есік ашып енген қандай.
Жамылып екеуара бір шапанды
Айқасып тар төсекте жатқан қандай.
Мойныңа ақ білекті арта тастап,
Тіл дәмін бір-біріңнің, татқан қандай.
Сол жерде айтылмаған сыр қалмайды,
Кілт ашып ақ сандықты ақтарғандай.
Ойынның қызығымен білмей қалып,
Машырықтан таң сарғайып атқан қандай.
Тұрыңыз, үйге сәуле кіріпті деп,
Біріне бірі күліп айтқан қандай.
Сол кезде көңіліңе түссе қорқу,
Мысықтан тышқан қорқып сақтанғандай.
Ақан лирикасында айшықтаулардың не түрлі тапқыр жауһарлары
кездесетінін байқаймыз да оның тек әншілікті мұрат тұтқан жан болмағаны,
ақындық қарым-қуатының да осал болмағанын байқаймыз.
Ақанның ғашықтық өлеңдеріне келсек, басқа өлеңдерімен салыстырғанда
оның шеберлігі сонда көрінеді. Сері Ақанның мұндай өлеңге шебер болуының,
әрине, таңы жоқ. Ғашықтық өлеңдерінде Ақанның әрбір сөзінен ақындық иісі
аңқып тұрғандай, ұсатусыз, суретсіз сөз жоқ деуге болғандай,-дейді Мағжан
ақын [15,325].
Ақырын үйден шығып таң алдында,
Манағы сайдағы атты тапқан қандай.
Шылбырын сал торынын. қызға беріп,
Шақшаны қағып-қағып атқан қандай.
Насыбай өз әлінше о да тәтті,
Алдыңда қарап тұрса ақша маңдай.
Көтеріп қолтығыңнан аттандырып,
Артыңнан тұрса қарап көзін алмай.
Ойласаң, бұл дүниеде не қызық бар,
Қасынан қалқажанның, аттанғандай.
Торыны жүгіртесің көңіл тасып,
Біреуден ебін тауып ақша алғандай.
Ауылыңа өлеңдетіп сен қайтасың,
Бәйгеден атың келіп шаттанғандай.
Арқаның жасыл аралы Көкшетаудың тау-тасын әнге бөлеген Ақан құлашын
кеңге жаяды. Құлақ естір жерден алғыр қыран, құмай тазы, жүйрік жияды.
Зілғараның баласы Әлібек батырдан бір жылда алпыс түлкі алған Қараторғай
деген бүркітті, Сайрат төреден бір жылда тоғыз қасқыр алған Базарала деген
итті алады.Қалың қарауылға аты шыққан Ақтоқты деген арумен көңіл қосады.
Тап сол кезде Ақанның қолына алты алашқа аты шыққан Құлагер түседі.
Ақан серінің махаббат лирикасы да өзінің кемеліне келіп , сұлулыққа
іңкәр көңілден шымырлай шыққан шынайы жырды қалың ел құмарта тыңдайды.
Біздің көңіл қайда жатыр өлеңіндегі эпитеттер мен теңеулердің
қолданысынан біз Ақаның өлең жазуда біршама төселген машығын байқаймыз:
Ой, қалқа, біздің, көңіл қайда жатыр,
Толқыған он төртінде Айда жатыр.
Ат тұрса, атан тұрса көз салмайтын,
Арғымақ мың теңгелік тайда жатыр.
Қош иісі жарқыратып көңіл ашқан,
Аққұйрық памилный шайда жатыр.
Гүл шашақ, жұпар иісті жайлауында
Көңілім ел қонбаған сайда жатыр.
Қиядан торға түскен ақсұңқардай
Көңілім қапаланған жарда жатыр.
Ақан серінің махаббат әлеміне бой ұрғанда біз қазақ ауыз әдебиетінің
дәстүрлі сипаттау үлгісіне қоса , шығыс әдебиетінің қолтаңбасын да
аңғарғандай боламыз және Ақан өлеңдерінің тіліне талдау жасайтын болсақ-
қазақ әдеби тіліне дендеп ене бастаған орыс тілінің де ықпалын байқағандай
боламыз. Ақан тілінің мазмұндылығына қоса әдеби кемел тіліміздің толық
қалыптаса қоймаған кезінде шығармашылық ғұмыр сүргендігіне Мағжан Жұмабаев
бастаған зерттеушілер әділ бағасын да берген болатын.
Ақтоқтыдай аруға өзінің ынтызарлық тілегін білдіріп, тамаша жырлар
мен тамылжыған әндер арнаған Ақанның өмірінде күрт өзгерістер бола
бастайды. Махаббат әнін тербеткен Ақан серінің шайдай ашық аспанына бұлт
үйіріледі. Осылай Ақанның атағы талай жерге жайылып тұрған кезде мұның
өмірінде бір өзгеріс болады. Желдей ұйтқыған серінің жүрегіне мін деуге
бола ма, сол кезде Ақан Ақтоқтысынан айнып, қарауыл Тіналі қажының қызы
Ұрқия сұлуға өз әнімен өлең шығара бастап, сол Ұрқияны алып қашады.
Аққу кетіп Қоскөлдін, қазы қалды,жар-жар-ай,
Қысы кетіп мешіннін, жазы қалды,жар-жар-ай.
Біраз назым тотыға айтпай болмас,
Көбі кетіп дәуреннің азы қалды,жар-жар-ай.
Түйін болып көңліме кетеді ғой,жар-жар-ай,
Бір айтатын серінін, назы қалды,жар-жар-ай.
Кеше туған жас қызды шалдар алды,жар-жар-ай,
Нәзік белің секілді сымға тартқан,жар-жар-ай.
Көлбеңдеп дәл алдымнан өткенің бе,
Жүйрік аттай бағалы сыйға тартқан,жар-жар-ай.
Бар назымды жеткіздім бір өзіңе,жар-жар-ай,
Жазылғанын білесің, қандай қаттан,жар-жар-ай.
Асық болған Ұрқиясына Ақанның қолы жетеді.Алайда тағдырдың жазуынан
асқан кім бар?
Жаны сүйіп алған жары Ақанмен ұзақ отаса алмай, үш-ақ ай тұрып,
шешек шығып дүниеден қайтады. Жаның сүйген жар нажағайдай жарқ етіп дүние
салса, жанға жеңіл жара бола ма? Ұрқия өлгеннен былай Ақанның жаны
қасіретке ұрыла бастайды. Ұрқия өлген жетінің ішінде Ақанның жақсы көрген
бір інісі өліп, қасірет үстіне қасірет жамалады.
Жараланған жүрек жазылу үшін тағы махаббат іздейді. Ақан айналып
Ақтоқтыға келеді. Ақан Ақтоқтыға арнап өзінің жүрек сырын шерткен жырларын
талмай арнай береді:
Көзіңнің құмартамын карасына,
Ғашықтық құлағың ал наласына.
Бәйге алған топтан асып Құлагердей,
Үш жүздің мәшһүр болдың баласына.
Мен болып қыран бүркіт ілер едім,
Түлкі боп шықсаң таудың даласына.
Өзіңнің мәртебеңе хат жазамын,
Қалдырма дұшпанымның табасына.
Ежелден қыз-бозбала болғаннан соң
Біреудің біреу қалар жаласына.
Адасқан жалғыз қаздай үнің шықпас,
Ілінсең жайған тордың шарасына.
Шен алған ақ патшадан князьдайын,
Біліндің тоғыз дуан қаласына.
Көңілім сені көрсем болады шат,
Қонғандай бәйтеректін, панасына.
Перизат көркін артық тамам жаннан,
Сөйлесең сөзің тәтті шекер-балдан.
Сүмбіл шаш, оймак ауыз, меруерт тісің
Құрбыңда сені құшқан қалмас арман.
Асыл зат, алқызыл гүл сен болмасақ,
Жаманға кісі емеспін қолқа салған.
Айтатын бір-екі ауыз бар еді назым,
Айтайын сол назымды көңліме алған.
Қыз-жігіт теңін тауып ойнап-күлмек,
Бүл мирас бұрынғыдан бізге қалған.
Бір күні қапа болып өкінерсің,
Басыңда тұра бермес дүние жалған.
Перизат, бір сен үшін қапаландым,
Сағынып сипатыңды хатқа салдым.
Ойласам сіз тараптан жауабыңды
Баса алмай аяғымды естен тандым.
Етпесең өзің біліп бір дауасын,
Енді айналып иілгенде Ақтоқтының ұзатқалы жатқан шағы болады.
Ақтоқты өкпесін айтып, разы еместігін білдіреді. Ақан қалай да Ақтоқтыны
алмақ болады. Ақтоқтының беріліп отырған күйеуі ақсақ екен, қыздың көңілін
күйеуден қайтару үшін Ақан сықақ қылып улы өлеңдер шығарады:
Бәрекелде, Ақтоқты, тапқаныңа,
Жібектен шоқ шекеңе тақканыңа.
Бұдан артық кұдайдан не тілейсің,
Шолақ қасқыр түсіпті қақпаныңа...—
деп, мысқыл қылады Ақан. Бірақ өкпесі күшті Ақтоқты бұрылмайды. Ақан,
танысып келе жатқан қызды, өзі Құлагерімен алып қашады.
Ақтоқтыны алуға атастырған күйеуі Жақсылық Қарауыл Жалмұқан деген мырза
келген екен.
Бұл оқиғаға дал боп күңіренген жұрт көзінше Ақан сері ешкімнен
қаймықпай ак отауға кіріп келіп, шымылдық ішінде уһілеп шерменде болған
Ақтоқтының аужары деп мына әнмен жүректі тіліп түседі.
Қорқамын шымылдықтың құруынан,
Бір жаман қолын сұғып тұруынан.
Жалғанда қыздан сорлы жан бар ма екен,
Айрылып кете барар руынан.
Ақтоқтының аужарынан тек қана Ақтоқты басындағы ғана емес, қазақ
қызқарының малға сатылып кете барар ауыр халін де көргендей
боламыз.Социалистік дәуірде жазылған шығармаларда қазақ әйелдерінің
революцияға дейінгі тұрмысын аса ауыр етіп көрсететіндігі бүгінгі күннің
көзімен қарағанда аса алшақ суреттелген жағдай емес екендігін айқан
жөн.Ақын Сараның өзі Біржан салдан жеңілгендігінің басты себебі, оның
теңдігі жоқ әйелдігінен еді. Жиенқұлға келгенде шықпайды үнім,-деп қас
жүйрік ақын біржан алдында жеңілгенін мойындайды.Ақан өлеңдерінің де
бірсыпырасында әйел баласына деген гуманистік сарындар кездеседі.
Сонымен Ақан мен Ақтоқты арасындағы оқиға шиеленісе түседі
Қыз қалайда разы болмайтындығын айтқан соң, алдында келе жатқан
қыздың сүбесіне сапыны сұғып алып, бір томардың қабағына тастап кетеді.
Бірақ Ақтоқты тірі қалып, берілген күйеуіне барады.
Қоскөлді жылқы салып қиялайын,
Қолымда көк қаршыға, биялайым.
Атамыз атасынан кем болып па,
Несіне айтар сөзді ұялайын.
Қоскөлдің , шөп шабушы ем қияғынан,
Шошимын бір жаманның сияғынан.
Жұртым-ау, мен риза болар едім,
Құтқаршы сол жаманның тұяғынан..
Ақан әндерінің кең таралуына , зерттелуіне , жинақталуына аса мол
үлес қосушы , Ілия Жақанов осы оқиғаға байланысты туған әндер жайлы былай
дейді:
Соңғы екі шумағы Ақан серінің 1963 жылы шыққан толық жинағында
жүретін-ді. Айналып келгенде аужардың бір шама сөзі жөнге келгендей болды.
Ал, әні ше? Әнді іздеп Көкше елінің қарт әншілері Байсейіт Байбосынов,
Шаймұхан Омаров, Байжұман Ғабдуллин ақсақалдармен, көп кене көзден ән алып
қалған әрі журналист, әрі әнші Кәрім Ильясовпен, басқа да сөз қуған, ән
терген жандармен көя жүздестім. Көкше елін шарлаумен болдым.
1983 жылдың февраль, март айларында теледидарға Ақан сері
әндері деген үлкен хабар әзірлеу үстінде жазушы Ақселеу Сейдімбековпен бір
әңгіме арасында ол маған Ақтоқтының аужарын айтты; сол күйінде
магнитофонға жазып та алдық. Сөйтіп, ол ән Ақан сері туралы телехабарда
әнші Қайрат Байбосыновтың орындауында тұңғыш рет эфирге шықты.
Сол жылы апрель айының аяқ кезінде Қарағандыда жазушы Жайық Бектұровпен,
басқа да журналистер, әдебиетшілермен КарГУ-де болған кездесуде бұл өңірге
Ақтоқтының аужарын Көкшетаулық журналист, марқұм Мәди Сәрсекеев таратқан
екен, сол жайға көзім жетті. Жайықтың туған қарындасы Фатима да осы әнді
жан тебіренте айтқан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz