Күләш Ахметованың поэзиясы мен поэтикасы
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4.7
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Күләш Ахметова поэзиясындағы бейнелілік сипаттары
2.1. Ақындық өнер . авторлық көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.29
2.2. К.Ахметова шығармашылығының көркемдік қырлары ... ... ...30.40
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.43
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.45
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Күләш Ахметова поэзиясындағы бейнелілік сипаттары
2.1. Ақындық өнер . авторлық көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8.29
2.2. К.Ахметова шығармашылығының көркемдік қырлары ... ... ...30.40
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40.43
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44.45
Еліміздегі демократиялық жаңарулар қоғамдық өмірмен бірге мәдени-рухани салалардан да жіті танылады. Ұлт тәуелсіздігі руханият әлеміне де кең жол, жаңа өрістер ашты. Алаштың арыстары ақталып (Ш.Құдайбердиев, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы т.б.), олардың шығармашылық мұралары жан-жақты зерттеліп келеді. Қазақ тарихындағы «ақтаңдақ беттер» мен ұлт мұраты жолында қуғын-сүргінге ұшырағандардың (М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) мұра-мирастары, халық әдебиетінің қымбат қазыналары, ең негізгісі ұлт тарихы мен тағылымына қатысты әдеби-тарихи, мәдени жәдігерлер қайта қалпына келтіріліп, қалың көпке ұсыныла бастады.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық - көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары негізінде кеңінен қарастырылуда.
Абай әлеміне еркін еніп, оның өлең сөздегі дәстүр-өнегесін лайықты жалғастырған қазақ ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б.) көркемдік-рухани мәселелерді, адам мен оның еңбегін, өмір-тұрмысын тереңнен толғады. Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге көтерген – С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Т.Әбдірахманова, С.Мәуленов, Ғ.Қайырбеков, М.Әлімбай, М.Айтхожина, Ф.Оңғарсынова, А.Бактыгереева, Н.Оразалин, О.Сүлейменов, Қ.Мырза Әлі, Қ.Бұғыбаева, М.Шаханов, Т.Медетбек, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков, А.Егеубай, Ж.Жақыпбаев, Ұ.Есдәулетов, Е.Раушанов, И.Ғайып, Т.Оразбаева, Б.Серікбаев, Г.Салықбаева, Т.Әбдікәкімов, Н.Мәукенүлы, т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бел ортасында: – Мен өз жүрегімді жырлау арқылы қазақты жырладым [14,8], – деген өлең-өнердің өз өкілі – Күләш Ахметова да бар.
Ұлттық поэзия патшалығына өзіндік өрнек, өзгешеліктерімен келген, адамдық, ізгілік иірімдерін нәзік лиризммен, терең тебіреністі толғамдармен еркін жырлаған – К.Ахметова уақыт талаптарын жіті зерделеді. Қайсыбір тақырыпты да тереңнен толғап, ақыл-парасат нұрын, көңіл күнделігін, жан-жүрек сәулесін молынан түсірді. «Өзінің заманына ешуақытта ақындардың көңілі толған емес. Бірақ, мен осы заманды жанымдай жақсы көремін... Қоғаммен біте қайнасқанда ғана ақын өлеңінің өрісі кеңеймек» [14,8] деп шер тарқатады бірде ақын. Өлең өрімі, өрнектері арқылы уақыт алға тартқан келелі мәселелерді, тәуелсіздік талаптарын жүректен қозғады. Атамекен мұратын, ел-жер тағдырын, адам әлемін алуан ізденіс, түрлі салыстырулар арқылы шебер де шешен жеткізді. Оған мысал елдікті мұрат еткен төмендегі шумақтар
Қазақты жамандама, қазақ бала!
Халық қой қазақ деген аз-ақ қана!
Мәңгілік
Ай астында
Жер үстінде
Қазақтың жанашыры қазақ қана[14,9]!
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық - көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары негізінде кеңінен қарастырылуда.
Абай әлеміне еркін еніп, оның өлең сөздегі дәстүр-өнегесін лайықты жалғастырған қазақ ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б.) көркемдік-рухани мәселелерді, адам мен оның еңбегін, өмір-тұрмысын тереңнен толғады. Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге көтерген – С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Т.Әбдірахманова, С.Мәуленов, Ғ.Қайырбеков, М.Әлімбай, М.Айтхожина, Ф.Оңғарсынова, А.Бактыгереева, Н.Оразалин, О.Сүлейменов, Қ.Мырза Әлі, Қ.Бұғыбаева, М.Шаханов, Т.Медетбек, Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков, А.Егеубай, Ж.Жақыпбаев, Ұ.Есдәулетов, Е.Раушанов, И.Ғайып, Т.Оразбаева, Б.Серікбаев, Г.Салықбаева, Т.Әбдікәкімов, Н.Мәукенүлы, т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бел ортасында: – Мен өз жүрегімді жырлау арқылы қазақты жырладым [14,8], – деген өлең-өнердің өз өкілі – Күләш Ахметова да бар.
Ұлттық поэзия патшалығына өзіндік өрнек, өзгешеліктерімен келген, адамдық, ізгілік иірімдерін нәзік лиризммен, терең тебіреністі толғамдармен еркін жырлаған – К.Ахметова уақыт талаптарын жіті зерделеді. Қайсыбір тақырыпты да тереңнен толғап, ақыл-парасат нұрын, көңіл күнделігін, жан-жүрек сәулесін молынан түсірді. «Өзінің заманына ешуақытта ақындардың көңілі толған емес. Бірақ, мен осы заманды жанымдай жақсы көремін... Қоғаммен біте қайнасқанда ғана ақын өлеңінің өрісі кеңеймек» [14,8] деп шер тарқатады бірде ақын. Өлең өрімі, өрнектері арқылы уақыт алға тартқан келелі мәселелерді, тәуелсіздік талаптарын жүректен қозғады. Атамекен мұратын, ел-жер тағдырын, адам әлемін алуан ізденіс, түрлі салыстырулар арқылы шебер де шешен жеткізді. Оған мысал елдікті мұрат еткен төмендегі шумақтар
Қазақты жамандама, қазақ бала!
Халық қой қазақ деген аз-ақ қана!
Мәңгілік
Ай астында
Жер үстінде
Қазақтың жанашыры қазақ қана[14,9]!
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Күләш Ахметованың поэзиясы мен поэтикасы
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4-7
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Күләш Ахметова поэзиясындағы бейнелілік сипаттары
2.1. Ақындық өнер – авторлық
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-29
2.2. К.Ахметова шығармашылығының көркемдік қырлары ... ... ...30-40
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..40-43
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 44-45
КІРІСПЕ
Еліміздегі демократиялық жаңарулар қоғамдық өмірмен бірге мәдени-
рухани салалардан да жіті танылады. Ұлт тәуелсіздігі руханият әлеміне де
кең жол, жаңа өрістер ашты. Алаштың арыстары ақталып (Ш.Құдайбердиев,
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы т.б.),
олардың шығармашылық мұралары жан-жақты зерттеліп келеді. Қазақ тарихындағы
ақтаңдақ беттер мен ұлт мұраты жолында қуғын-сүргінге ұшырағандардың
(М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) мұра-мирастары, халық әдебиетінің
қымбат қазыналары, ең негізгісі ұлт тарихы мен тағылымына қатысты әдеби-
тарихи, мәдени жәдігерлер қайта қалпына келтіріліп, қалың көпке ұсыныла
бастады.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-
әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу
мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық -
көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары
соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият
әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары
негізінде кеңінен қарастырылуда.
Абай әлеміне еркін еніп, оның өлең сөздегі дәстүр-өнегесін лайықты
жалғастырған қазақ ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б.) көркемдік-
рухани мәселелерді, адам мен оның еңбегін, өмір-тұрмысын тереңнен толғады.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге
көтерген – С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Т.Әбдірахманова, С.Мәуленов,
Ғ.Қайырбеков, М.Әлімбай, М.Айтхожина, Ф.Оңғарсынова, А.Бактыгереева,
Н.Оразалин, О.Сүлейменов, Қ.Мырза Әлі, Қ.Бұғыбаева, М.Шаханов, Т.Медетбек,
Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков, А.Егеубай,
Ж.Жақыпбаев, Ұ.Есдәулетов, Е.Раушанов, И.Ғайып, Т.Оразбаева, Б.Серікбаев,
Г.Салықбаева, Т.Әбдікәкімов, Н.Мәукенүлы, т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас
эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің
көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бел
ортасында: – Мен өз жүрегімді жырлау арқылы қазақты жырладым [14,8], –
деген өлең-өнердің өз өкілі – Күләш Ахметова да бар.
Ұлттық поэзия патшалығына өзіндік өрнек, өзгешеліктерімен келген,
адамдық, ізгілік иірімдерін нәзік лиризммен, терең тебіреністі толғамдармен
еркін жырлаған – К.Ахметова уақыт талаптарын жіті зерделеді. Қайсыбір
тақырыпты да тереңнен толғап, ақыл-парасат нұрын, көңіл күнделігін, жан-
жүрек сәулесін молынан түсірді. Өзінің заманына ешуақытта ақындардың
көңілі толған емес. Бірақ, мен осы заманды жанымдай жақсы көремін...
Қоғаммен біте қайнасқанда ғана ақын өлеңінің өрісі кеңеймек [14,8] деп
шер тарқатады бірде ақын. Өлең өрімі, өрнектері арқылы уақыт алға тартқан
келелі мәселелерді, тәуелсіздік талаптарын жүректен қозғады. Атамекен
мұратын, ел-жер тағдырын, адам әлемін алуан ізденіс, түрлі салыстырулар
арқылы шебер де шешен жеткізді. Оған мысал елдікті мұрат еткен төмендегі
шумақтар
Қазақты жамандама, қазақ бала!
Халық қой қазақ деген аз-ақ қана!
Мәңгілік
Ай астында
Жер үстінде
Қазақтың жанашыры қазақ қана[14,9]!
Енді бірде ақын былайша тебіренеді:
Сен – қазақсың!
Қазақ едің туғанда!
Онда, дүние тағылымынан үлгі ал да,
Ата жұрттан, Ана тілден айырылма,
Төбеңде Күн,
Төменде Жер тұрғанда [18,3]!
К.Ахметованың ақындық өнері – талант қуатымен, көркемдік нәрімен,
сыр-сезімге толы шындық сипаттарымен даралана түседі. Мұны ізденіс іздері
де, қолтаңба мәнері де бедерлей түседі. Зерттеу мұраттарының арналы ағысы
да, өзекті һәм ұтымды қырлары да осы тұстан айқын аңғарылады. К.Ахметова
туралы азды-көпті пікір айтқандардың қатарына мыналар жатады: Ж.Дәдебаев,
Ә.Кекілбаев, т.б.
Жалпы алғанда, поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ әдебиеттануында
барынша зерттелген сала. Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-бергі тарихы
зерттеу мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді. Ақындық өнердің
тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-эстетикалық
нысанасы – А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Ахметов,
З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов,
Т.Әбдірахманова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали, С.Негимов, т.б. ізденіс,
еңбектерінен кең орын алды. Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбек, С.Жұмабек,
Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова, Р.Тұрысбек,
Б.Кәрібозұлы, Е.Тілешев т.б. зерттеулерінде кеңінен қарастырылды.
Ақын К.Ахметова шығармашылығындағы басты тақырыптар – атамекен, ел-
жер мұраттары, достық пен жастық жырлары көркемдік-рухани мұраттар
тұрғысынан кемел де келісті сипаттарымен әр буын өкілдерінің талап-
талғамдарына жауап беріп келеді. Ақын ізденісі мен көзқарас мұраттарынан
жаңа уақыт бедері, тәуелсіздік талаптары кеңінен көрініс береді. Әсіресе,
ұлт мұраты, демократия тағылымы, адам мен оның еңбегін аялау мен бағалау
сипаттары айқын. Кезең көріністері, мезгіл әуендері де нанымды өріс алады.
Жұмыстың өзектілігі. ХХ-ғасырдағы қазақ поэзиясына жаңашыл серпінмен
келген ақын қыздардың алдыңғы қатарында тұрған Күләш Ахметова поэзиясы
қарымды зерттеуді, жіті бақылауды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда
аталмыш жұмыстың өзектілігі туындайды.
Жұмыстың нысаны. К.Ахметова шығармашылығы, автор туындыларындағы
бейнелілік, сыршылдық қырлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазіргі
қазақ поэзиясының көрнекті тұлғасы Күләш Ахметованың ақындық әлемін
өлеңдері арқылы қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби
процестегі орын-үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын,
қаламгерлік нысанасын зерделеу. Ақын әлеміне ену, ізденіс арналарына назар
аудару, тақырыпты меңгеру, образды ашу, көркемдік амал-тәсілдерді қолдану
мүмкіндіктеріне мән беру.
Ақын ерекшеліктерінің басты сипаттары: тақырыпты терең зерттеп-
зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-саралау
мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының кеңдігі,
көзқарас эволюциясы т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда ұстау
міндет етілді:
– К.Ахметованың өмірі мен шығармашылық өмірбаянын жаңа уақыт
талаптары тұрғысынан зерттеу мен зерделеу;
– К.Ахметованың ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-
көркемдік жүйесі, тіл-стиль сипаттары аясында қарастыру;
– ақын лирикасындағы атамекен мен адамгершілік сезімдерін,
жастық пен достық сырларын кеңінен саралау;
– ақын шығармашылығындағы ізденіс мұраттарын, көркемдік
таным арналарын зерделеу;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен еңбегіне, дала дидарына,
табиғат көріністеріне мән беру;
– ақын туындыларындағы-ұлт мақтаныштары: қоғам қайраткерлері,
мәдениет қызметкерлері, ағарту саласымен ауыл
еңбеккерлерінің жастар өмірінің ұнамды тұстарының бейнелену
ерекшеліктеріне, көркемдік мұраттарына назар аудару;
– ақын поэзиясын зерттеу негізінде шығармашылық процесс
табиғатын ашу, өлең-өнердің сырлы да сыршыл сипаттарына ден қою, ақын
мұраты мен көзқарас, қолтаңба табиғатына мән беру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей екі тармаққа
жіктелген негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Күләш Ахметова поэзиясындағы бейнелілік сипаттары
2.1. Ақындық өнер – авторлық көзқарас
Ақындық өнер – киелі де қасиетті, құдіретті де қымбат қазыналарымыздың
қатарына жатады. Әріден ой өрбітсек, Аристотель әдебиет әлемін, болмыс-
бітімін тамыршыдай тап басып көрсетсе [1,60-62], ғалым А.Потебня поэзия
табиғатын, ақындық қуат пен ойлау жүйесін, образдылықка тән белгі-
ерекшеліктерді айрықша бағалайды. Ой-сөз жүйесіне, тілдік құбылыстарға зор
маңыз береді. Сөз сипаты туралы: біріншісі – мән-мазмұны, екіншісі – ішкі
құрылысы, үшіншісі -дыбыстық жағы, естілуі,-деп жазады [2,55].
Ақындық өнер, оның табиғаты мен қуаты, көркемдік-эстетикалық мәні, тілдік-
стильдік сипаттары туралы Аристотель, Лукреций, Гораций, Н.Буало,
А.Минтурио, Т.Тассо, М.Опиц, Б.Шидфар, Ф.Сидин, Г.Л.Абрамович, Л.Тимофеев,
М.Бахтин, Д.С.Лихачев, Г.Н.Поспелов, Б.Г.Томашевский т.б. құнды
көзқарастары, маңызды ой-пікірлері бар. Сондай-ақ, В.Гегель, Ю.Борев,
В.Виноградов, А.Квятковский, О.Лармин, Г.Поспелов, Л.Тимофеев, М.Храпченко
т.б. өлең сөздің табиғаты мен көркемдік қуатын, эстетикалық мәнін жоғары
бағалады.
Қазақ ғалымдары, атап айтқанда А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев,
Т.Қожакеев, М.Базарбаев, М.Дүйсенов, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғали,
Т.Әбдірахманова, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, А.Егеубаев, С.Негимов,
А.Қыраубаева, Ө.Күмісбаев, Қ.П.Жүсіп, А.Еспенбетов, Қ.Юсупов, У.Қалижан,
Қ.Ергөбек, Т.Жұртбай, Б.Әбдіғазиев, Қ.Алпысбаев, Б.Кәрібозұлы, Б.Кәрібаева,
А.Жақсылықов, Н.Қуанышбеков, А.Ісмақова, Т.Тебегенов, Ж.Тілепов,
Р.Тұрысбек, М.Үмбетаев, Б.Ыбырайым, М.Хамзин, Т.Шапай, А.Шәріп, Б.Омаров,
т.б. ізденістері мен мұраттары, зерттеу еңбектерінен ақындық өнердің
табиғаты мен тарихы, мақсат-мұраттары, көркемдік пен шеберлік, образдар
жүйесі мен гармониялык келісімдер, тақырыптык-идеялық мәселелер мен
эстетикалық-шешендік сипаттар туралы ойлар мен толғаныстар көптеп
кездеседі. Ақындық өнер мен көркемдік қабылдау, оның өзіндік өзгешеліктері
де кең көлемде сөз етіледі. Өлең – өнердің өріс-өресі, ондағы көркемдік
мұраттар, сыр-сезім сипаттары да кең орын алады .
Қазақ сөз өнері, соның ішінде поэзияның ақын-жыраулар мұрасында
көрініс табуы, көркемдік-эстетикалық ойлау жүйелерінде орын алуы, ұлттық
өлеңнің әлеуметтік мәні мен дүниетаным ерекшеліктері, сөздердің поэзиялық
қолданысы, мәні мен мағынасы, айшық-нақыштары, ақындар әлеміндегі бейнелі
сөздер табиғаты, фольклорлық мұралардағы рухани-дүниетанымдық ерекшеліктер,
сөз бен образдың этнографиялық, тарихи, әдеби негіздері зерттеу
еңбектерінен кең орын алды [3,12].
Осы орайда, әрине қазақ әдебиеттану ғылымының көш басында тұрған
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш атты сөз өнері табиғаты мен тарихын кең
көлемде карастырған зерттеу еңбегінің маңызы зор.
Ұстаз-ғалым осы еңбегінің екі бөлімінде сөз өнерінің арғы-бергі
тарихынан сыр тартумен бірге ұлттық әдебиеттану ғылымының ұғым-
түсініктерін, көркемдік-эстетикалык жүйесін, өнер мұраты мен оның ішкі
иірім-сырларын кеңінен сөз етеді. Ақындық мұрат, көркемдік қуат хақында
маңызды ойлар айтады.
Өнер мұраты – халықты бір-бірімен жақындастырып, рухани жағынан
үндестіреді. Оның ішінде, әдебиет – халықтың ой-санасын өсіріп,
кемелдендіреді. Оның ішінде поэзиялық шығарманың халық жадында сақталып
санаға сіңуі аса зор. Осы орайда поэзия ұғымына түсінік беріп көрейікші.
Поэзия (грек. poiesis, poieo – жасаймын, тудырамын) – өлең үлгісіндегі
әдеби туындылар. Поэзия сөздің ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату
үшін қолданылады[40,432].
Поэзиялық шығармаға сезім күйі, әсерлілік тән, ал прозалық туындыларда
баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік мұраты мен
бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік сипаты мен бейнелеу
құралдарын, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын қолдануында елеулі
өзгешеліктер бар. Поэзиялық шығармаларға тән айрықша қасиет – өмір
құбылыстарын терең эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес
әсерлі, тартымды көркем бейнелеу. Ой-сезімнің бейнелілігі шығарманың
көркем пішініндегі әр алуан өзгешеліктердің тууына негіз болады.
Әдебиет халықтың рухани асыл қазынасы болғанымен, оны жасайтын халық
ішінен шыққан дарын иелері. Сондықтан да жеке адамдар жасаған әдебиет
туындыларын сандаған ұрпақ оқып, одан ұлағатты ой, өнеге-үлгі алады.
Тәлімдік, тағылымдық тұстары да мол.
Бұл ретте, әрине, аға буын өкілдері – Ә.Тәжібаев, Д.Әбілев,
А.Тоқмағамбетов, М.Әлімбаев, Х.Ерғалиев, Ғ.Қайырбеков, С.Мәуленов,
С.Сейітов, Т.Әбдірахманова, К.Салықов, Қ.Бекхожин, Қ.Шаңғытбаев, т.б.
азаматтық-философиялық түйін-тұжырымдарға толы өлең-жырлары, О.Сүлейменов
пен М.Шахановтың адамзаттық мәселелерге батыл үн қосуы, сол секілді
Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Қ.Жұмағалиев, Ж.Нәжімеденов, С.Иманасов,
Ә.Нілібаев, Ө.Нұрғалиев, Қ.Мырза Әлі, М.Мақатаев, К.Мырзабеков,
Ж.Әбдірашев, Ш.Сариев, Т.Медетбек, Ұ.Есдәулет, Е.Раушанов, И.Сапарбай,
И.Ғайып, С.Тұрғынбеков, Ж.Ерман, А.Егеубай, А.Әлім, С.Адай т.б. өмір мен
өнерге адалдық танытып, қазақ өлеңін дамыту ісінде қайсар мінез бен
қаламгерлік қарымдылық көрсетуі көңіл қуантады.
Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік көзқарасы мен қолтаңбасы бар, ізденіс пен
ізгілікке жаны құштар, жүрегі жырға, көңілі нұрға толы талантты тұлғалардың
бірі – Күләш Ахметова.
К.Ахметованың ақындығы алыптар тобының асылы мен асқары, кәдімгі
Сәбит Мұқанов назарына ілігеді. С.Мұқанов Балауса өлең өрісі атты жас
авторлар шығармашылығы туралы мақаласында – К.Кененбаев, Х.Балшабеков,
Х.Алпысбаев, А.Жылқышиев, С.Оспанов, И.Дүйсебаев, Т.Қажыбаев, С.Буратаева,
М.Нұрқанов т.б. бірге К.Ахметованың жауқазын жырларына да арнайы тоқталады.
Ізденіс мұраттарын, көзқарас эволюциясын, ондағы сыр-сезімді, көркемдік
өрнектерді, өлеңдегі өмірін тап басып көрсетеді.
Ақындық өнер мен көркемдік қабылдау мұраты өмір тәжірибесімен, уақыт
бедерінен де із береді. Мұны К.Ахметова поэзиясының бел-белестерінен жіті
көруге болады. Айталық, К.Ахметованың алғашқы өлеңдерінде (Атамекен,
Ақпан ай, Жол, Қысқы бақта, Оқырманмен әңгіме, Көктем де келді,
Ыстық жаз, Таңертең, Түнде т.б.) ізденіс іздері; адам мен оның
еңбегіне құрмет, өмірге құштарлық, игілік пен ізгілік қасиеттері, жыл
мезгілдері мен табиғат тамашалары т.б. кең орын алған.
Ақынның аталған өлеңдерінде адам әлемінің иірім-сырлары, өмірдің нұрлы
да жарқын сипаттары, еңбек мұраты мен ізгілік, инабат табиғаты т.б. әр
алуан ізденіс, салыстыру мен суреттеулер арқылы беріледі. Мұның бәрінен де
адалдық пен әділеттілік салтанаты, өмірдің өршіл сипаты, жасампаздық
сырлары, еңбек қуанышы кеңінен көрініс береді.
Күләш Ахметова 1946 жылы 25 сәуірде Қырғыз Республикасының Талас
ауданының Киров ауылында дүниеге келген. 1961 жылы Жамбыл медициналық
училищесін бітірген. 1973 жылы Қазақ Ұлттық Университетін тәмамдаған.
Қазақстан пионері газетінде, Жалын баспасында бөлім меңгерушісі,
редактор болып қызмет атқарды. Алғашқы жыр жинағы Ақ гүлім менің 1975
ж. жарық көрген. Кейін Сен жанымда жүрсең (1977), Жапырақ – жаздың
жүрегі (1979), Мейірім (1981), Бұлақтағы жұлдыздар (1982),
Арғымақтар даласы (1981), Наурыз нұры (1991), Махаббат жылы (1980),
Ләйлектер қайтып келгенде (1985), Жасыл жағалау, Күн шыққанда күліп
оян (1996), т.б. жыр жинақтары оқырмандардың сүйікті кітаптарына
айналды. Ақынның өлеңдері орыс, украин және бірнеше түркі тілдеріне
аударылған. Әлем әдебиетінен А.Межиров, А.Ахматова, С.Нерис, Н.Ислам, Э.
Межелайтис өлеңдерін қазақ тіліне аударған. Сен менің бақытымсың
атты кітабы үшін ақынға 1978 жылы Қазақстан Комсомолы сыйлығы берілген.
Оған қоса Еңбектегі ерлігі үшін медалімен марапатталған. Осынша мол
дүние жазған ақынның шығармашылық қарымы зор.
Ақын жайлы кеше ғана ақтық сапарына аттанып кеткен халқымыздың
ардақты ақыны Қадыр Мырза Әлі былай дейді: Жеке адам – қоғамның
қолтығының градуснигі. Ал ақын – өз заманының сейсмикалық аппараты.
Кем болды қуаныштар үлесімде,
Құлазытқан күндерім әлі есімде.
Көзім жеткен биікке өзім жетпей,
Жүрегімнің жылаған кезі есімде.
Өзі ғана білетін, басқалар сезе бермейтін мұң. Өлең екеуі ғана түсінетін
сыр [17,6].
Мәди Қайыңбаев ақын жайлы мынадай пікір білдіреді: Мен Күләш
Ахметованың өлеңдерін оқыған сайын оның оп-оңай жазыла салмағанын, ол
ғасырлар қойнауынан жеткендердің нәтижесі екенін, қан мен жасқа
суарылғанын түсінемін [15,7].
Қазақ прозасының шебері үркердей жарқыраған Әбіш Кекілбаев болса
Күләш Ахметова жайлы мынадай жүрекжарды тілегін білдіреді: Күләш жыр
тұлпарының тізгінін тежеген емес... Оның өмірі де, өнері де – өлең. Ол
өлеңсіз өмір сүре алмайды. Өлең оның бүкіл болмыс тіршілігіне айналып
кеткен.
Өзің барда ел жүгін көтеремін,
Жүрегімді түсініп өтер елім.
Бір көмекке зәру боп жатқандарға,
Жедел жәрдем сияқты жет өлеңім [13,14]!
К.Ахметова лирикасының табиғатынан ұлттың болмыс бедері, қазақ
тілінің өлең-жыр болып төгілген әрі мен нәрі, шұрайы мен шырайы қиял
қанатымен қанаттанып, құштарлық, өнерге сүйіспеншілік сезімдері сырлы да
нәрлі түрде өріс алады. Адам өмірін үлгі ету, еңбек мұраттарын бағалау,
келешекке үміт арту айқын аңғарылады. Кеше-бүгін байланысы берік те
тағылымды. Мәселен, Мен туған үй өлеңінде:
Түрлі достар үйімізде бар біздің,
Тоғысатын шоғырындай жұлдыздың.
Балалайка тартып анам, ал әкем
Әнін салып отыратын қырғыздың [4,10].
– деп балалық балдәуренін сағынышпен еске алу арқылы алтын тамыр – ауылға,
кеше-бүгінге барлау-байлам жасайды. Ақын үйді – Отан бейнесінде алып, содан
нәр-қуат алған адамдар әлемін, еңбек тынысын еркін де көркем, серпінді
суреттейді. Ата-анаға құрмет, досқа беріктік сынды сезім, сырлардан да
табиғилық, тазалық танылады.
К.Ахметова поэзиясындағы сыр мен сезім шындығы, тұтастығы – тақырыптық-
идеялық сипаттарынан, жанрлық-көркемдік ерекшеліктерінен, тілдік-
стильдік қырларынан танылар еді. Бұл тұста, әрине, ақын өмір шындығын
көркемдік шешімге айналдырар тұста, тақырып табиғатына айрықша мән береді.
Ақын кез-келген тақырыпты талғаусыз толғап, қиыннан қиыстырып жаза
бермегені айқын аңғарылады. Бұл ретте, әрине, өзі көрген, көңіл сеніп,
жүрекке берік ұялаған жайларды ғана тереңнен толғап, шынайы жырлайды. Өзін
толғандырған тақырып табиғатына еркін еніп, оны әр қырынан танып, қалың
көпке ізденіс-көркемдігімен, шеберлік пен шешендікке сай соны бейне, ұтымды
қырларымен жеткізу – К.Ахметова ақындығының басты белгілерінің бірі.
Академик З.Қабдолов: Лириканы тақырыбына карай топтап талдау оны
жазған ақынның творчестволық бітімін пайымдау үшін айрықша мәні бар нәрсе:
әр түрінен ақынның бір қырын тануға болады десе [20,326], профессор
Ж.Дәдебаев: Лирикалық шығармада ақын өмірден, айналасынан көргені мен
білгендерін ғана жазып қоймай, сол құбылыстардан лирикаға арқау боларлықтай
ең басты асыл қасиеттерін тани білу керек деп нақты ой білдіреді [21,
151].
К.Ахметова поэзиясының басты тақырыптары – ел мен жер тағдыры, адам
мен оның еңбегі, елдік пен ерлік, уақыт пен кеңістік, дала мен қала, жыл
мезгілдері, ғашықтық ғаламаттары т.б. болып табылады.
Асылы, К.Ахметова лирикасындағы ізденіс арналары – ауқымды да ағысты,
тақырыптары – іргелі де мәнді, көзқарас пен қолтаңба мәнерінен ақиқатты ту
ету, шынайы шындыққа табан тіреу айқын байқалса, мазмұн-құрылымынан – ұлт
пен ұрпақ мұратына адалдық, ел мен жерге берілгендік, адамдық істі
ардақтау, кісілік пен кішілікке ден қою, тарих пен танымға, дәстүр мен
дінге, діл мен тілге т.б. көркем де кемел, шебер де шешен жырлайтыны айқын
танылады.
Ақынның өлеңдеріне байыппен назар аударар болсақ, халық перзенті,
елден үлкен еместігі, оқырманмен бірге екендігі айқын аңғарылады. Кездесу
деген өлеңінен осыны байқаймыз:
Маған жат, өзге сезім, өзге есебің,
Ұйыған кездеріңді сөзге сенің.
Көзіммен көру үшін қуанышпен,
Оқушым, өздеріңмен кездесемін [4, 21].
Біздіңше, өлеңде ойлы өрнек, көркемдік мұраттармен бірге жан-жүрек
жылуы, қарапайымдылық пен мейірім шуағы мол. Адалдық пен айқындық, еркіндік
те танылады.
Елдің иесін, өнердің киесін басты мұрат етіп, өлеңге, ондағы ой мен сөзге
айрықша маңыз, мән береді. Нәтижесінде: оқырманмен кездесе отырып, ортақ
мұрат хақында ой толғайды. Өлеңге өнер ретінде қарап, сол арқылы қоғамға,
адамға, өмір-уақытқа көзқарасын айқын білдіреді. Авторлық ұстаным мен
ұлттық бедер, уақыт өрнегі табиғилығымен ден қойғызады.
К.Ахметованың ақындық өнерінде де өзіндік өзгешеліктер өте мол. Оның
бастысы, әрине қайсыбір тақырып, мәселелер өмір шындығына негізделуінде
жатыр. Өлең мұраты, ондағы өмір оқиғасы мен лирикалық қаһарман әлемі осы
бағыт, ұстаным аясында кең өріс алады.
Бастысы, әрине, К. Ахметова өмірін өлең-өнерге арнаған. Өмірге өнердің
көзімен қарайды. Шындық жайттардан, толғам-толғаныс, тебіреністі сәттерден
қуат алады. Сыр мен сезімді қатар ұстайды. Шындық шырағын алысқа түсіреді.
Мұның бәрінде де ақындық мұрат айқын. Ұлттық болмыс пен уақыт өрнегі
бедерлі. Қайсыбір тақырып, мәселелер жүрек айнасы арқылы көңіл безбеніне
салынады. Жан жүректі толғантып, тебіренткен жайлар ғана өлең өріміне
айналады. Өлеңдегі өмірбаян осылай жазылады.
Қазақ әдебиетінде қазіргі адам, жер, әлем, орта, гуманизм, жеке адам
тағдыры мәселелері көтерілуде. Кәдімгі қарапайым адам тіршілігі,
психологиясы мен көңіл-күйі өрелі түрде, жоғары әлеуметтік деңгейде
қозгалуда. К.Ахметованың лирикалық туындыларында өмір шындығы және қаьарман
әлеміне кең орын беріледі.
Көркем әдебиетке ойлылық, философиялық тереңдік, психологизм тән.
Қазіргі өнерде мораль, адамгершілік мәселесі тереңдеуде. Жеке адам тағдыры
мен қоғамдық мүдделер қозғалуда. Авторлар позициясында айқындық бар. Ішкі
интеллектуальдық күрес бар. Бұрын соғыс, төңкеріс бейнеленген. Қазір ішкі
дүниедегі кереғарлық, кеңістік, дәуір мәселесінің қым-қиғаштығы орын алуда.
Жан-жүрек жылуынан, көңіл күнделігінен, сыр-сезім тұтастығынан ақынның
көркемдік әлем иірімдері, қолтаңба ерекшеліктері терең танылады.
К.Ахметованың Сен – менің бақытымсың (1977) жыр жинағының басты
ерекшелігі – ізденіс арналарынан, әсемдік пен көркемдікке
құштарлықтан, нәзік лиризм мен сазды ырғақтан, сыр мен сезімнің
тұтастығынан, қысқасы, тарих пен таным тоғысынан, көркемдік нәрі мен тілдік
мүмкіндіктерден, сұлу стиль сипаттарынан кеңінен көрінеді.
Ақынның екі бөлімнен тұратын жыр жинағы (Көктемге ғашық жүрекпен,
Көк көйлекті қыздың әні) тақырыптық тұрғыдан алғанда ұлттық-тарихи
тағылымдарымен (Атамекен, Домбырадағы жазу, Ұлбикенің соңғы
монологы), елдік пен ерлік сипаттарымен (Сурет, Тас, Нәзіктік пен
ерлік жыры, Жаңылмауым керек), жастық пен достық дастандарымен (Мен
сені жиі ойлаймын, Менің махаббатым, Саған сенем, Сенің даусың)
назар аудартары анық. Ақын лирикасы, ең алдымен өмір оқиғасы мен
шындықтарын басты арқау етеді. Өлең өрнегін - өмір өнегесімен бедерлі
бейнелейді. Мезгіл әуендері, уақыт бедері айқын.
Жыр жинағының атымен аталатын – Сен – менің бақытымсың атты өлең
ақынның мақсат-мұратын, жастық кезеңін, қимас та қызық сәттерін, кішілігі
мен кеңдігін, достық пен ғашықтық ғаламаттарын кемел де көркем ойларымен,
жан-сезім тебіреністерімен, парық пен парасатты салыстыруларымен маңызды
мәнге не болады. Өлеңнің алғашқы шумағы:
Аяулы шағым – жастығым!
Жартасқа шыққан ақ гүлім.
Байлауға келмес тасқыным,
Басылмай жүрген аптығым [9,41],
немесе:
Кішілігім мен паңдығым,
Күнәларым мен пәктігім.
Азапқа салған жанды мың,
Махаббат сынды тәтті мұң [9,41],
– деп адам әлемінің балалық балдәуренін, алаңсыз да сәулелі сәттерін
көркемдік келісімдер арқылы суреттесе, келесі кезекте – Жастықтың оты
жалындап, Ғашықтың тілі – тілсіз тіл (Абай) екенін, оған ақыл-парасат,
жүрек таразы болатынын нанымды жеткізеді. Ең негізгісі, әрине, адам
өмірінің қызық та қимас сәттері жастық жайлы, достық пен махаббат
ғажайыптары хақында толғам-толғаныстар мол.
Өлеңдер кітабындағы ортақ тақырыппен берілген - Диалогтар атты
туынды бірнеше бөліктерден тұрады (Уақыт пен жастық жыры, Бақыт жайлы,
Әке сөзі, Ақын мен жердің әңгімесі, Достық жыры, Уәзірі мен өлім
алдындағы патшаның әңгімесі).
Ақын бұл топтама өлеңдерінде уақытпен сырласа отырып: қоғамдық
құбылыстарға, кезең кестелеріне көзқарас білдіреді; адам мен оның өмірі,
еңбегі хақында кемел ой қозғайды; өмір мұраты, рухани құндылықтар туралы
сырлы сұхбат кұрады; ел мен жер, елдік пен ерлікке зор маңыз беріледі;
бақыт пен байлық, даңқ пен дақпырттың арақатынасы, өзіндік өзгешеліктері
кеңінен көрсетіледі; адамгершілік қасиеттері, махаббат ғаламаттары:
адалдық, нәзіктік, тұрақтылық төңірегінде өріс алады; ақиқат пен аңыз,
адалдық пен әділеттілік, жасампаздық жайлы ойлар мен толғаныстардан ізденіс
арналары, дәстүр мен сабақтастық, көзқарас эволюциясы, ең негізгісі, өмір
өнегесі, өлең өрнегі, сыр мен сымбат сипаттары терең танылады.
Қазақ өлеңінің ұлттық сипатын арнайы қарастырған зерттеуші Б.Кәрібозұлы
ұлттық мінездің өлеңде ақын тұлғасымен байланысты болатындығын, табиғатының
өзгермелі келетіндігін, бейнелілік жүйесіндегі сыр-сипатты жан-жақты ашады
[22,58].
К.Ахметова өлең өлкесінде ақиқат пен адалдықты, жастық сезімін,
махаббатты ту етіп көтерді. Дәуір дидарына қатысты көзқарастарын айқын
айтты. Өмірді, еңбекті жырлады. Адам мен оның еңбегінің жасампаздығын
назардан тыс қалдырмады. Соның бәрінде ақынның ұлттық мінез-сипаты,
қабылдауы танылды.
Бұл – К.Ахметованың өлеңдегі өрнегі, өмірдегі мұраты.Бұл – ақынның
көркемдік әлеміндегі үздік үлгісі, дәстүрлі үрдісі. Бұл – адалдықтың,
махаббатқа тұрақтылықтың, сезім мен сырға беріктіктің биік үлгісі, көпке
көрсетер өнегесі.
Бұл – жастық салтанатының, достық дастанының көркем шежіресі. Бұл – мейірім
шуағы, сезім сәулесі, мөлдір махаббат тағылымы.
К.Ахметованың Бұлақтағы жұлдыздар (1982) атты өлеңдер мен поэмасы
енген жыр жинағы – ізденіс іздері мол, тақырыбы мен мазмұны бай, көркемдік-
рухани әсері жоғары, қолтаңба мен көзқарасы, таным-түсінігі айқын, суреттеу
амал-тәсілдері, шеберлігі мен шешендігі өзара үйлесім-тұтастық тапқан
тағылымды туынды. Басты байқалар жайт: өлең өрімі мен өрнегінде
өзгешеліктер көп. Ізденіс арналары, өмір шындығы мен лирикалық каһарман
әлемі бейнелі де бедерлі сипат алады.
Жыр жинағы – бес бөлімнен тұрады. Алғашқы төрт бөлім – адалдық пен
адамгершілік құндылықтарынан, игілік пен ізгіліктен еңбек мерейі мен
табиғат тамашаларынан тұрса, соңғы бөлімге – Болашақ үшін деген
Б.Момышұлына арналған поэма енген.
Бұдан басқа, атап айтқанда Қар жауып тұр қалада, Қысқы бақта,
Шағанның жағасында, Бұлбұлмен бірге оянған, Өрік ерте гүлдейді,
Көктем де келді, Аппақ гүлдер, Бұлақтағы жұлдыздар, Қайнаған күн,
Ыстық жаз, Қызыл алма, Күн бүлыңғыр, Түнде үрейлі, Өмір деген
бояу сынды өлең өрімдері жаратылыстың ғажайыптарын, жыл мезгілдерінің
кұбылысын адам әлемімен, оның еңбек әрекетімен, уақыт тынысымеи өзара
сәйкестікте суреттейді.
Мәселен, Бұлақтағы жұлдыздар өлеңі адам мен табиғат ара қатынасын,
аспан асты, жер үсті көріністерін, күн мен түн байланысын, жұлдыздар сырын
көңіл толқыны, жан-сезім тербелістері негізінде нанымды жеткізеді:
Тыныштықта тұнжырап тұрды ізгі аймақ,
Сұлу сурет мойныңды бұрғызбайды-ақ.
Көздің жауын алады жарқ-жүрқ етіп,
Жұмбақ толқын ішінде жұлдыз қайнап [9,53].
немесе,
Түрлі-түрлі сыбаға, сыйлық ғұрып...
Біреу жабы, біреулер жүйрік мініп.
Жүрген өмір заңында шаруасы жоқ –
Көктем келді биіктен билік құрып [9,26].
Өлеңде өмір өрнектерімен бірге табиғат арқылы да адам әлемін аялау мен
бағалаудың мол мүмкіндіктері бар. Ақын табиғат тылсымына үңілу негізінде
адамзатқа ортақ мәселелерге назар аударды. Адам мен табиғатты қатар сөз
етеді. Ортақ тұстарына ден қояды. Сол арқылы табиғатқа адам қолымен жасалып
жатқан қиянат-кедергілерге қарсылық білдіріледі. Экология мәселесін өткір
көтереді.
К.Ахметованың ақындық әлемінен тақырыпты үстірт сөз ету, кездейсоқ
таңдау немесе оны даңқ пен дақпырт төңірегінде жырлаудың мүмкін еместігі
көрінеді. Керісінше, көңілді баурап, ой-сезімге тыншу бермеген тақырып,
мәселелерді кең көлемде қарастыру, жүректен қозғап, сенімді суреттеу,
серпінді де шебер жеткізу тән екені байқалады. Сонымен бірге, әрине өлең
өрімі мен өрнегінен – өмір шындығы, лирикалық қаһарман әлемі айқын көрініс
береді.
К.Ахметованың Күн шыққанда күліп оян атты өлеңдер мен поэмалар
жинағы адамға тән адамгершілік қасиеттерді, туған жерге деген перзенттік
махаббатты, қазақ халқының салт-дәстүріне деген құрметті жырлайды.
Жыр жинағы көрнекті қаламгер Ә.Кекілбаевтың Жебеу жырлар атты
ақынның авторлық кешінде сөйлеген алғы сөзімен ашылған. Онда: Ел мен Ер
қадірін білетін, Бала мен Бақыт қадірін білетін, ана мейірдің, жар
пейілдің, қарындас төзімнің құдіретін терең түйсініп, кемел ұқтырады деп
К.Ахметованың ақындық өнерін, ондағы ізденіс пен көзқарасты, адалдық пен
мейірімді, шуақ пен нұрды жан-жақты сөз етеді [23,5-8].
Өлеңдер кітабына енген – Ауылды аңсағанда, Мен туған үй, Уақыт
пен жастық жыры, Сөнбеңдер, жарық шамдарым, Күн шыққанда күліп оян,
Мәншүк жайлы жыр, Адамдардың бәрін де сүйіп өтем, Ана тілім, Сағыныш
туралы жыр, Жасыл жағалау, Айша бибі, Мәдидің монологы, Сұлу
дүние, Сары ағаш саздары сынды жыр әлемінің табиғатынан атамекен орны ,
жастық-достық дастаны, адам қайраты мен еңбегі, елдік пен ерлік сипаты, тіл
тұғыры т.б. жан-сезім иірімдері терең толғам, тебіреністермен беріледі.
Сондай-ақ, Таразға тағзым, Алматы, Наурыз тойы, Мұқағали
мұзарты, Саңырық батыр, Ант, Теңдік үшін мұхитқа қайық салдық,
Ғасыр қасіреті т.б. өлең-жырлар, тарих пен таным, елдік пен ерлік, адам
мен оның тағдыры, қоғам мен табиғат қарым-қатынастарын әр алуан қырынан
көрсетеді. Өмір шындығы көркемдік шешімімен әдеби-рухани, әсер-ықпалымен
назар аудартады.
Мысалы: Таразға тағзым өлеңінде:
Қайран Тараз!
Қаймана елге үнаған!
Қақпалары көлеңкедей құлаған,
Қамал да жоқ...
Амал да жоқ тағдырға.
Жылдар жолы жылдам әрі бұралаң! [23, 177]
десе, Саңырық батыр өлеңінде:
Құбылса да заман мен ғасыр қалай,
Шықпай қоймас бұлт жасырған Ай.
Із қалдырып кетсе кең далаға,
Іздеушісі болмаған асылдар-ай[22,23]!
– деп ұлттық мұратқа адалдық, тарихқа тағзым, батырға құрмет көрсетіледі.
Біздіңше, аталған өлеңдерде тарих пен таным тоғысы, ел-жерге кұрмет, кеше-
бүгін байланысы кемел де келісті көрініс табады.
К.Ахметова поэзиясында ақынның өмірге деген құштарлығы, өнерге деген
шынайы, ілтипаты айқын аңғарылады. Екіншіден, ақын өлеңдері ойлы да
өрнекті, сенімді де серпінді өpic алады.Үшіншіден, ақындық өнер табиғатынан
өлең өрісінің кең көкжиегі, ондағы шындық пен суреттілік, шеберлік пен
шешендік жүйелі жеткізіледі. Төртіншіден, ақын қолтаңбасына шындық өмірдің
өрнектері, еңбек ырғақтары, адам әлемінің сырлы иірімдері оңды
сипаттарымен, ұнамды қырларымен көрініс береді. Бесіншіден, ақынның өлең
өрімдері, ондағы өмірден өрбіген шындық сырлары көңілді тербеп, жүректе
қорытылған қалпында суреттеледі. Ақын қайсыбір құбылыс, көріністерді
сырттай қызықтап, үстірт суреттемейді, керісінше көңіл көрігінде шыңдап,
жүрек пернесінен өткізіп, содан кейінгі тұстарда ой мен сөз жүйесіне, сыр
мен сезім тұтастығында тербеп, толғам-толғаныстарға еніп барып ғана қалың
көпшілікке ұсынады. Өмір шындығы негізгі нысана етіліп, осы бағыт-арна
мезгіл әуенінен, адам әлемінен, көркемдік таным иірімдерінен кең көлемде
танылады.
Ақын сыры, ондағы көңіл шуағы мен жүрек сыры осында. Ақын
шығармаларында байқалған сыршылдық, терең лиризм, романтикалық әуен мен
философиялық кеңдік оның лирикасының басты мұратын айқындайды. Парасатты
поэзия биігінен көрініп, жемісті еңбегімен әдебиетке өзіндік үлесін қосып
жүрген К.Ахметова лирикасы айқын қолтаңбасымен, дүниетаным тереңдігімен
ерекшеленеді.
Күләш Ахметова — Ақын. Таласы жоқ ірі әріптермен жазылатын ақын. Кейде
осылайша ақын деген ұлы мағыналы ұғымды, ұлы ерлікпен пара-пар ұғымды,
ешқашан жайдақтанбайтын, ешқашан жадыланбайтын, ешқашан жадыбастанбайтын
осынау тым қастерлі де киелі ұғымды нағыз шынайы иесіне қарата теліген
тұсымызда ешқандай баламасыз айтсақ та жарасады. Солай бола тұра, мұнымыз
санаулыларға ғана тым көшелі кішіпейілділіктің пәтуалы тұғыры немесе тым
тәкаппар кірпияздықтың сырбаз көрінісі сияқты әсер ететінін қайда қоямыз?!
Бұл шындықтың бір ұшы ғана ай [39,182].
Өмірімнің суреті өлеңімде! – деудің өзі бір орайда жалпылама
философия, ортақ ақиқат екені қаншалықты болса, енді бірде көрнекті ақынның
өршіл өлеңін, өлеңдегі өршілдігін көрсететін көркемдік даралықтың бір
көрінісі ғой. Олай болса, Күләш Ахметова, таласы жоқ көрнекті ақын, ірі
ақын. Өйткені, біріншіден, өмірдің суреті өлеңде өзінен-өзі салына,
өрнектеліне бермейді. Екіншіден, осынау қанатты тіркестің түңғиық шындығы
мен биік мән-мұраты Өмір атты мұхиттың әр алуан толқындары мен
дауылдарындағы ақын әлемінің күрделі қатпарлары мен қарапайым болмыстары
нағыз өнер иесінің шынайы автопортретін бүкпесіз мүсіндейтініне,
сомдайтынына, бейнелейтініне ешкімнің дауы болмаса керек. Демек,
Күләш Ахметова таласы жоқ, көрнекті ақын, ірі ақын. Солай бола тұра, осынау
ұлы мағыналы ақындық ұғымға қосымша балама іздеп, нақты теңеу қосып әрі
діттей, әрі ұштай айтуымыздың да өзіндік түрде белгілі бір заңдылығы,
белгілі бір шарттылығы, белгілі бір нақтылығы бар. Ал бұл, әрине, шындықтың
екінші ұшы ғой.
Ретіне көшсек, балама қоспаған кезімізде де үлкен әріптермен жазылатын
ұлы мағыналы ақындық ұғымды ұмытпаумен бірге, соны неғұрлым шырайын шығара
отырып, жеткілікті түрде дәлелдесек құба-құп. Бірақ мұның да қиямет-қайымы
өз алдына бір төбе емес пе?!
Не болмаса, осынау ұлы мағыналы ақындық ұғымға тың балама қосып, әрлі-
нәрлі теңеу тауып асқақтатпақ болған тұсымызда да шындықтан алшақтамасақ,
әдептен озбасақ өте-мөте құба-құп. Бірақ мұның да қиямет-қайымы өз алдына
бір төбе емес пе?!
Енді не десек те, ұлы мағыналы ақындық ұғымның, әйтеуір, нақты өнер
иесіне тән шынайы жарасымын, нәзік оралымын, дара болмысын неғұрлым әділ,
неғұрлым нақты жеткізгенге, дәлелдегенге не жетсін! Өйткені, асыра айтамыз
деп арзандатпасақ, артық айтамыз деп әсірелемесек, кең айтамыз деп
көпіртпесек, келте айтамыз деп кемсітпесек қандай ғанибет. Асылы парықсыз
дәріптегеннен, жалған жалпақ-шешейліктен әдебиет пен ардың (В.Белинский)
көсегесі көгермейтіні қаншалықты шындық болса, шын таланттардың да
көбеймейтінін, қуыршақ дарынсымақтардың да түптің түбінде көбесі
қақырайтынын екінің бірі білетіні де соншалық шындық.
Күләш Ахметованың поэзиясы – үлбіреген дүниенің үйлесімдерін көруден,
танудан және көрсетуден, танытудан тұрады десек те болады. Қазіргі қазақ
поэзиясындағы ақын Күләштің даралығы да, ерекшелігі де, ірілігі де – оның
осынау болмысында. Көрнекті талантының көркейе түсетіні де, ұлттық
өлеңімізді көркейте түсетіні де — үлбіреген дүниенің үйлесімдерін өзі
көріп, өзі танып қана қоймайды, соны өзгелерге көрсетуден де, өзгелерге
танытудан да әрқашан әдемі көрініс, әрқашан жемісті өріс тауып
жататындығынан. Үлбіреген дүниенің үйлесімдерін көру, тану бір ақынға –
Күләшқа ғана қиындық тудырып қоймайды. Сонымен бірге мұндай құбылысты
көрсету, таныту үшін ақын қаншама нәзіктік, қаншама іңкәрлік, қаншама
қайрат, қаншама қайсарлық, қаншама мейірім, қаншама жігер, қаншама
күрескерлік, қаншама сезім, қаншама құштарлық жұмсайтынын көзбен көру,
қолмен ұстау әсте мүмкін емес. Бірақ оның есесіне соншама түйсіну, соншама
сезіну, соншама сүйсіну бар. Ақын құдыреті – өзінің көргенін өзгелерге
қылаусыз көрсете алғанында. Ақын құдыреті – өзінің танығанын өзгелерге
қапысыз таныта алғанында. Үлбіреген дүниенің үйлесімдері – әрқашан
қарапайымдылық пен күрделіліктен, жақсылық пен жамандықтан, мейірімділік
пен жауыздықтан, азаматтық пен сатқындықтан, кісілік пен кісәпірліктен,
ожарлық пен көнбістіктен, сұлулық пен кеспірсіздіктен, адалдық пен
арамдықтан, шуақ пен көлеңкеден, жарық пен қапастан, тектілік пен
тексіздіктен, қымбат пен арзаннан, тағысын-тағы өмірлік небір
қақтығыстардың әралуан драмасынан, трагедиясынан, жансебіл
температураларынан, аумалы-төкпелі қан қысымдарынан тұратындығы Күләш
ақынның қаламына тән зайыр бояулармен, өрнектермен, бедерлермен,
сезімдермен, ойлармен жетіп жатады, суреттелініп жатады, бейнеленіп жатады.
Тілге тиек ретінде нақты дәлел ретінде Анна Ахматованың емес, Күләш
Ахметованың мына өлеңіне зер салайық:
Жаңалық жоқ қалада —
Тәкаппарлау таулардың басы бірақ,
Күндегіден шыршалар жасылырақ.
Жаңалық жоқ қалада —
Жылғалардың өзгеше жыры бірақ,
Күндегіден қыздар да сұлуырақ.
Жаңалық жоқ қалада —
Дүниенің сүйкімді бәрі бір ән,
Күндегіден көшелер жарығырақ.
Жаңалық жоқ қалада, —
Бірақ, бірак, қаласың мейрам ба деп,
Жұрттың бәрі шыққандай сайранға көп.
Жаңалың жоқ қалада —
Бірақ ешкім білмейді, мұңды, үрейді,
Бұлттың өзі жібектей үлбірейді.
Жаңалық жоқ қалада —
Ән салады құс түгіл тac та бірақ
Күндегіден астана асқағырақ.
Жаңалық бар ал менде —
Жұмысы жоқ біздермен, ел не десін?!
Тұңғыш peт жанымда сен келесің [7, 23]!
– деген үш тармақты жеті шумақ өлеңнен небір ғаламатты қалайша
сезінбейміз?! Бүкіл қалада жаңалық жоқ. Сөйте тұра бүкіл қала қисапсыз
жаңалыққа толып-тұнып тұрған жоқ па? Таулар тәкаппар, жылғалар өзгеше,
дүние сүйкімді, қала мейрам-сайранға айналып, ешкім мұңсыз-үрейсіз болып
тұрса, астана асқақ болса, құс түгіл тас ән салып тұрса, шыршалар
жасылырақ, қыздар сұлуырақ, көшелер жарығырақ болып тұрса күндегіден қандай
ғажап! Қандай ғажап сурет! Қандай ғажап шындық! Сөйте тұра, бір ғана
адамның жаңалығы бүкіл қаланы, айнала қоршаған ортаның өзін осыншама
құлпыртып жібергені қандай құдыретті, қандай парадокс! Сөйте түра, бүкіл
қала мен қоршаған ортаның олармен еш жұмысы жоқ. Қандай қасірет, қандай
антитеза!.. Мұның бәрі-баршасы ұлы мағыналы ақындықтың құдыреті емес пе
екен!.. Оған қоса мұның бәрі-баршасы Күләштай көрнекті ақынның, ірі ақынның
дара қолтаңбасы, сара көркемдігі, яғни бір сөзбен айтқанда, үлбіреген
дүниенің үйлесімдерін көре, тани білгендігімен бірге соны өзгелерге де
көрсете, өзгелерге де таныта білгендігі емес пе екен?! Әрине, осылай, тек
осылай демеске шарамыз жоқ.
Ілкі мысалды толық алуымыздың себебін жоғарыдағы дәлелімізге көз
жеткізе түсу кажеттігі анықтайды ғой деп ойлаймыз. Өйткені, осы өлеңде жоқ
жаңалықтардың баршасы поэзияның сиқыр-қуаты арқасында ғаламат
жаңалықтарға, тым таныс, тым тосын өмірлік философияларға айналып кететіні
неліктен заңды, қаншама заңды болса, ал соған керісінше, барша
жаңалықтардың жоқ жаңалыққа – небәрі тамшыдай өзгеріске керемет қуат
дарытатыны, соншама құдірет құятындығы да соншама ақиқат. Бұл арада мұндай
ғажайыпты нәзік те асау қарапайым да асқақ, өршіл де өміршең поэзия тілімен
– Күләш қаламымен жеткізгеннен артық қандай ақиқат бар! Қарапайым
нәрсе әрі үлбірек, әрі төзімді келеді. Қарапайым нәрсе әрі қымбат, әрі
жұмбақ келеді. Қарапайым нәрсе әрі таныс, әрі бейтаныс келеді. Үлбірек
нәрсе де әрі қарапайым, әрі төзімді келеді. Үлбірек нәрсе де әрі қымбат,
әрі жұмбақ келеді. Үлбірек нәрсе де әрі таныс, әрі бейтаныс келеді. Бұған
Күләш Ахметованың отыз жылға жуық шығармашылық жолы мен еңбектері дәлел.
Ақ гүлім менің (1975), Сен менің бақытымсың (1977), Жапырақ – жаздың
жүрегі (1979), Махаббат жылы (1980), Мейірім (1981), Бұлақтағы
жұлдыздар (1982), Жасыл жағалау (1984), Ләйлектер қайтып келгенде
(1985), Арғымақтар даласы (1987), Сен жанымда жүрсең (1989), Наурыз
нұры (1991) атты жыр жинақтары мен жыр кітаптарындағы өлеңдер мен
поэмалардың, алуан-алуан лирикалық туындылардың баршасы дерлік әртүрлі
тұрғыдан, әртүрлі аспектіден әрқилы өрнектермен, әдемі өрнектермен,
кіршіксіз де мөлдір сезімдермен, өміршең де қарапайым ойлармен ширақ та
шымыр жеткізіледі.
Ылғи осылай, жинақтан жинаққа өсумен, толысумен келеді. Өзін-өзі оқып
келеді, өзін-өзі тоқып келеді. Асылы, Күләш өлеңдері өмірдің өзіндік
күнделігі, парақтары болып келсе, онда замандасымыздың өзі де өмірдің бір
күнделігі, бірпарағы болып өзгелердің қолында, өзгелердің ойында,
өзгелердің пікірінде жүр. Өмір заңдылығы осылайша болса, өнер заңдылығы да
сондай. Осыдан шығар Күләш Ахметова 1978 жылы Сен менің бақытымсың атты
жинағына Казақстан Жастар одағының сыйлығын алды. Мәртебелі сыйлық
мәртебелі иесін дер мезгілінде тауып жатса, онда Күләштің қуанса да өлең
үшін қуанғанына, жыласа да өлең үшін жылағанына толық айғақ екендігі де
соншама мәртебе демеске дәтің жетпейді.
Негіз керек пе, тағы бір өлеңді келтіріп көрейік:
Менің өлең өмірім –
Менің үлкен сыбағам
Ұлы майдан, ұлы алаң.
Бар әйелдің жеңісімен қуанып,
Бар әйелдің көз жасымен жылағам.
Менің өлең өмірім –
Менің үлкен сыбағам.
Өкінемін мынаған:
Түнде оянып, ой жібіне сөз маржан,
Тізген кезде көмек берді кім оған?..
Менің өлең өмірім —
Менің мәңгі үлесім.
Біресе мұң, біресе үн...
Қуанышым, махаббатым, қызығым.
Қылдай үміт, қымбат тілім, күресім[10,16].
– деген үш шумақты өлең көрнекті ақынның, ірі ақынның суреткерлік дара
болмысын қаншама драмамен, қаншама трагедиямен, қаншама оптимизммен
жеткізіп тұр емес пе?! Әлбетте, солайы солай. Өйткені, оның өлеңдерінен
осынау болмысты көрмедік, танымадық десек мүлде күпірлік, мүлде менмендік,
мүлде басырлық болар еді. Ал, бірақ ақын Күләштің тұлғасына, қаламына тән
жетістіктердің бәрін көрсетуімізде, танытуымызда кемшіндік бар десек, бұл
да бір өзгеше әңгіменің желісі боларлық шындық.
Күләш Ахметованың ақындық өнері мен шығармашылық жолы үлбіреген
дүниелердің үйлесімін көрсетуден, танытудан тұратынын жоғарыда айтып
кеттік. Дегенмен бұл орайда, оның туындыларының бүкіл өнбойында мейірім,
шапағат, жақсылық, адамгершілік, азаматтық, мәрттік, сағыныш, күрескерлік,
мұң, шер, ата-баба рухына адалдық, атамекенге сүйіспеншілік, махаббатқа
мәңгілік берілгендік пен мәңгілік тұрақтылық тәрізді ұғымдар мен
көзқарастардың асқақтығын неғұрлым өрістету үнемі алғы саптан көрінеді,
үнемі алтын тамыр өзекке айналып жатады. Бір тәтті бір ащыны жұбатып жатса,
бір ащы бір тәттіні жылатып жатады. Бір емші бір саңырауды еститін, бір
мылқауды сөйлейтін, бір басырды көретін етіп жатса, бір арамза біреуді
керең, біреуді сақау, біреуді соқыр етіп жатады. Тағдырдың осындай қыртысты-
қатпарлы тайталастарын, қақтығыстарын ақын Күләш өзіндік өрнекпен, өзіндік
талғаммен, өзіндік дауыспен, өзіндік шыншылдықпен жырлаумен келеді.
Үлбіреген дүниелердің үйлесімі – Күләш поэзиясы осыны мейлінше ерек,
мейлінше жүйелі көрсетеді. Бұған оның Соғыстан қайтқан гармоншы жігіттің
сөзі, Болашақ үшін, Ұлы дала, Бозторғай, Алтын жаңбыр, Ілтипат,
Мұқағали мұзарты, Ел бағына туған ұл, Кіндік шеше, Күзгі жел,
Алтыбақан, Күй, Халық әні және тағы да басқа туындыларынан көптеген
мысалдар келтіруге болады. Жеке-жеке талдауға болады.
Лирик Күләштің қадау-қадау туындыларын тек қана атап кетуге болмайды.
Әлбетте, бұл ақталу емес, өйткені өлең шумақтарын нақты келтірмей құрғақ
мақтау, құрғақ ділмарсу теледидар жарнамасының ығыр шығаратын әләуләйінен
басқа кәдеге аспайды.
Шынтуайтына көшсек, шынайы ақын жалаң жарнамаға өш келеді. Сондықтан
да кейбір жекелеген жолдарды қысқа түрде келтіруге болады.
Ал мына жекелеген жолдардың лирикалық, әлеуметтік-философиялық мозаикасы
нені көрсетеді деп ойлайсыз. Сіздің таным өз еркіңізде, біздің таным
бойынша жоғарыдағы пікірлерімізді растайтын сияқты.
Мысалы:
Хат жазар деген ойға еш келмеген[4,12].
Мен сенің есіміңді жырыма орап, –
Болашаққа қастерлеп алып барам[11,26].
Еліме менің еншісін түгел бер көктем[6,6]!
Тірліктің барлық заңдарынан да қымбаттым.
Адамның жаны, адамның көңілі жұмбақ тым[5,63].
Ортақ маған арманың, қиял қайғың...
Ойларымды мен саған жиі арнаймын... [8,56].
Верлен мен Лорка, Басе мен Рильке, Цветаева мен Ахматова поэзиясындағы
небір ащы шындықтардың Күләш өлеңдеріндегі өзіндік жалғасына қызықпауың
мүмкін емес. Тағы да мысалдар керек десеңіз келтіре берейік.
Ақын — аққу, ақ қанатты, үні — азат[4,6].
Еске түсіп, есті күй, бір ардақ ән,
Жақсы ортаны сағынсам, кім аңдаған[5,23].
Лаулайды жанарында шындық оты.
Уақытты кеңістік сіміргенде[6,50].
Жүрегімнің жұмбағын даусым барда[8,16].
Ақ қағазға құйылады әппақ ән.
Сәл нәрседен жүдейтін жүрегімді
Дүниенің бар мұңы – сыздатады[11,23].
Туған елге берейін түсіндіріп
Ақындардың махаббаты мәңгілік [11,32].
– деген жекелеген, қос тармақ жолдардың мысқалдай мозаикалары әрқилы
өлеңдердің өрімінде, мазмұнында, пішінінде өзіне лайықты, өзіне қажетті
поэзиялық міндеттер мен жүктерді көтеріп тұрғанына күмән жоқ. Әрине,
әлеуметтік-көркемдік, лирикалық-философиялық жүктерді айтып отырмыз.
Сондықтан шығар, үлкен әріптермен жазылатын ұлы мағыналы ақындықтың,
яғни таласы жоқ көрнекті ақын, ірі ақын Күләш Ахметованың шығармашылық
табысы өзіне де, өзгелерге де анық, алар асулары, көтерілер баспалдақтары
бұдан да биік болады деп үміттенеміз, сенеміз. Замандастың шынайы озғанына,
жан нұрына шарпылған жырлардың шырайлы болғанына, қазақтың ақын Күләшына
айналғанға не жетсін!
Гегель поэзияны өнердің тәжі, яғни өнердің биік шоқтығы мен шығар шыңы
деп атаған. Ендеше, адам сезімінің ашық түрде айқын көрінер арнасы да осы –
поэзия. Олай дейтініміз, көркем әдебиетте ең бейнелі, ең құнды, асыл сөздер
арқылы адамның ішкі жан дүниесін тәптіштеп толық жеткізуге ұмтылады. Осы
ойымды Александр Блоктың сөзі одан әрі қуаттандыра түсетіндей: Кімде-кім
дүниені мөп-мөлдір таза күйінде көре алса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыбы: Күләш Ахметованың поэзиясы мен поэтикасы
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .4-7
ІІ. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Күләш Ахметова поэзиясындағы бейнелілік сипаттары
2.1. Ақындық өнер – авторлық
көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-29
2.2. К.Ахметова шығармашылығының көркемдік қырлары ... ... ...30-40
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..40-43
ІҮ. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 44-45
КІРІСПЕ
Еліміздегі демократиялық жаңарулар қоғамдық өмірмен бірге мәдени-
рухани салалардан да жіті танылады. Ұлт тәуелсіздігі руханият әлеміне де
кең жол, жаңа өрістер ашты. Алаштың арыстары ақталып (Ш.Құдайбердиев,
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы т.б.),
олардың шығармашылық мұралары жан-жақты зерттеліп келеді. Қазақ тарихындағы
ақтаңдақ беттер мен ұлт мұраты жолында қуғын-сүргінге ұшырағандардың
(М.Шоқай, Т.Рысқұлов, С.Сәдуақасов т.б.) мұра-мирастары, халық әдебиетінің
қымбат қазыналары, ең негізгісі ұлт тарихы мен тағылымына қатысты әдеби-
тарихи, мәдени жәдігерлер қайта қалпына келтіріліп, қалың көпке ұсыныла
бастады.
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында бұрынғы-соңғы тарихи-
әдеби жәдігерлеріміздің қайта қаралып, жаңа уақыт бедері тұрғысынан зерттеу
мен зерделенуі көңіл қуантатын құбылыстардың қатарына жатады.
Қазақ сөз өнері жаңа уақыт талаптары тұрғысынан қарастырылып, жанрлық -
көркемдік мәселелері, кейіпкерлер жүйесі, тіл бедері мен стильдік сипаттары
соны қырларынан көрініс берді. Ұлт мұраты, көркемдік құндылықтар, руханият
әлемі, жекелеген қаламгерлер шығармашылығы тәуелсіздік тағылымдары
негізінде кеңінен қарастырылуда.
Абай әлеміне еркін еніп, оның өлең сөздегі дәстүр-өнегесін лайықты
жалғастырған қазақ ақындары (Шәкәрім, Мағжан, Сұлтанмахмұт т.б.) көркемдік-
рухани мәселелерді, адам мен оның еңбегін, өмір-тұрмысын тереңнен толғады.
Ұлттық поэзияның ұлы мұраттарын бар қырынан ашып, биік бел-белестерге
көтерген – С.Мұқанов, Ә.Тәжібаев, Т.Әбдірахманова, С.Мәуленов,
Ғ.Қайырбеков, М.Әлімбай, М.Айтхожина, Ф.Оңғарсынова, А.Бактыгереева,
Н.Оразалин, О.Сүлейменов, Қ.Мырза Әлі, Қ.Бұғыбаева, М.Шаханов, Т.Медетбек,
Ө.Нұрғалиев, С.Иманасов, Р.Ниязбек, Ж.Әбдірашев, К.Мырзабеков, А.Егеубай,
Ж.Жақыпбаев, Ұ.Есдәулетов, Е.Раушанов, И.Ғайып, Т.Оразбаева, Б.Серікбаев,
Г.Салықбаева, Т.Әбдікәкімов, Н.Мәукенүлы, т.б. ізденіс-еңбектері, көзқарас
эволюциялары, кеше-бүгін мәселесін жырлаудағы амал-тәсілдері қалың көптің
көңілінен шығып, рухани нәр сыйлады. Аталған ақындар шоғырының бел
ортасында: – Мен өз жүрегімді жырлау арқылы қазақты жырладым [14,8], –
деген өлең-өнердің өз өкілі – Күләш Ахметова да бар.
Ұлттық поэзия патшалығына өзіндік өрнек, өзгешеліктерімен келген,
адамдық, ізгілік иірімдерін нәзік лиризммен, терең тебіреністі толғамдармен
еркін жырлаған – К.Ахметова уақыт талаптарын жіті зерделеді. Қайсыбір
тақырыпты да тереңнен толғап, ақыл-парасат нұрын, көңіл күнделігін, жан-
жүрек сәулесін молынан түсірді. Өзінің заманына ешуақытта ақындардың
көңілі толған емес. Бірақ, мен осы заманды жанымдай жақсы көремін...
Қоғаммен біте қайнасқанда ғана ақын өлеңінің өрісі кеңеймек [14,8] деп
шер тарқатады бірде ақын. Өлең өрімі, өрнектері арқылы уақыт алға тартқан
келелі мәселелерді, тәуелсіздік талаптарын жүректен қозғады. Атамекен
мұратын, ел-жер тағдырын, адам әлемін алуан ізденіс, түрлі салыстырулар
арқылы шебер де шешен жеткізді. Оған мысал елдікті мұрат еткен төмендегі
шумақтар
Қазақты жамандама, қазақ бала!
Халық қой қазақ деген аз-ақ қана!
Мәңгілік
Ай астында
Жер үстінде
Қазақтың жанашыры қазақ қана[14,9]!
Енді бірде ақын былайша тебіренеді:
Сен – қазақсың!
Қазақ едің туғанда!
Онда, дүние тағылымынан үлгі ал да,
Ата жұрттан, Ана тілден айырылма,
Төбеңде Күн,
Төменде Жер тұрғанда [18,3]!
К.Ахметованың ақындық өнері – талант қуатымен, көркемдік нәрімен,
сыр-сезімге толы шындық сипаттарымен даралана түседі. Мұны ізденіс іздері
де, қолтаңба мәнері де бедерлей түседі. Зерттеу мұраттарының арналы ағысы
да, өзекті һәм ұтымды қырлары да осы тұстан айқын аңғарылады. К.Ахметова
туралы азды-көпті пікір айтқандардың қатарына мыналар жатады: Ж.Дәдебаев,
Ә.Кекілбаев, т.б.
Жалпы алғанда, поэзия өнері, поэзия ұғымы қазақ әдебиеттануында
барынша зерттелген сала. Осы орайда, ұлттық поэзияның арғы-бергі тарихы
зерттеу мен зерделену тұрғысынан биік белестерге көтерілді. Ақындық өнердің
тарихы мен табиғаты, жанрлық-көркемдік жүйесі, тақырыптық-эстетикалық
нысанасы – А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Ахметов,
З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов,
Т.Әбдірахманова, Қ.П.Жүсіп, Р.Нұрғали, С.Негимов, т.б. ізденіс,
еңбектерінен кең орын алды. Сондай-ақ, Ж.Дәдебаев, Қ.Ергөбек, С.Жұмабек,
Б.Майтанов, Б.Кәрібаева, Б.Сарбалаев, Ә.Бөпежанова, Р.Тұрысбек,
Б.Кәрібозұлы, Е.Тілешев т.б. зерттеулерінде кеңінен қарастырылды.
Ақын К.Ахметова шығармашылығындағы басты тақырыптар – атамекен, ел-
жер мұраттары, достық пен жастық жырлары көркемдік-рухани мұраттар
тұрғысынан кемел де келісті сипаттарымен әр буын өкілдерінің талап-
талғамдарына жауап беріп келеді. Ақын ізденісі мен көзқарас мұраттарынан
жаңа уақыт бедері, тәуелсіздік талаптары кеңінен көрініс береді. Әсіресе,
ұлт мұраты, демократия тағылымы, адам мен оның еңбегін аялау мен бағалау
сипаттары айқын. Кезең көріністері, мезгіл әуендері де нанымды өріс алады.
Жұмыстың өзектілігі. ХХ-ғасырдағы қазақ поэзиясына жаңашыл серпінмен
келген ақын қыздардың алдыңғы қатарында тұрған Күләш Ахметова поэзиясы
қарымды зерттеуді, жіті бақылауды талап етеді. Осы тұрғыдан алғанда
аталмыш жұмыстың өзектілігі туындайды.
Жұмыстың нысаны. К.Ахметова шығармашылығы, автор туындыларындағы
бейнелілік, сыршылдық қырлары.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты қазіргі
қазақ поэзиясының көрнекті тұлғасы Күләш Ахметованың ақындық әлемін
өлеңдері арқылы қарастыру болып табылады. Сол арқылы танымал тұлғаның әдеби
процестегі орын-үлесін, ізденіс арналарын, көркемдік мұраттарын,
қаламгерлік нысанасын зерделеу. Ақын әлеміне ену, ізденіс арналарына назар
аудару, тақырыпты меңгеру, образды ашу, көркемдік амал-тәсілдерді қолдану
мүмкіндіктеріне мән беру.
Ақын ерекшеліктерінің басты сипаттары: тақырыпты терең зерттеп-
зерделеуі, өзі танып-білетін мәселе төңірегінде кең көлемді талдау-саралау
мүмкіндіктері, ой-сөз жүйесіндегі айқындық, дүниетаным арналарының кеңдігі,
көзқарас эволюциясы т.б. жан-жақты назар аудару.
Осы мақсатқа жету барысында төмендегі мәселелерді негізгі назарда ұстау
міндет етілді:
– К.Ахметованың өмірі мен шығармашылық өмірбаянын жаңа уақыт
талаптары тұрғысынан зерттеу мен зерделеу;
– К.Ахметованың ақындық өнерін тақырып табиғаты, жанрлық-
көркемдік жүйесі, тіл-стиль сипаттары аясында қарастыру;
– ақын лирикасындағы атамекен мен адамгершілік сезімдерін,
жастық пен достық сырларын кеңінен саралау;
– ақын шығармашылығындағы ізденіс мұраттарын, көркемдік
таным арналарын зерделеу;
– ақын өлеңдеріндегі адам әлемі мен еңбегіне, дала дидарына,
табиғат көріністеріне мән беру;
– ақын туындыларындағы-ұлт мақтаныштары: қоғам қайраткерлері,
мәдениет қызметкерлері, ағарту саласымен ауыл
еңбеккерлерінің жастар өмірінің ұнамды тұстарының бейнелену
ерекшеліктеріне, көркемдік мұраттарына назар аудару;
– ақын поэзиясын зерттеу негізінде шығармашылық процесс
табиғатын ашу, өлең-өнердің сырлы да сыршыл сипаттарына ден қою, ақын
мұраты мен көзқарас, қолтаңба табиғатына мән беру.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, іштей екі тармаққа
жіктелген негізгі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Күләш Ахметова поэзиясындағы бейнелілік сипаттары
2.1. Ақындық өнер – авторлық көзқарас
Ақындық өнер – киелі де қасиетті, құдіретті де қымбат қазыналарымыздың
қатарына жатады. Әріден ой өрбітсек, Аристотель әдебиет әлемін, болмыс-
бітімін тамыршыдай тап басып көрсетсе [1,60-62], ғалым А.Потебня поэзия
табиғатын, ақындық қуат пен ойлау жүйесін, образдылықка тән белгі-
ерекшеліктерді айрықша бағалайды. Ой-сөз жүйесіне, тілдік құбылыстарға зор
маңыз береді. Сөз сипаты туралы: біріншісі – мән-мазмұны, екіншісі – ішкі
құрылысы, үшіншісі -дыбыстық жағы, естілуі,-деп жазады [2,55].
Ақындық өнер, оның табиғаты мен қуаты, көркемдік-эстетикалық мәні, тілдік-
стильдік сипаттары туралы Аристотель, Лукреций, Гораций, Н.Буало,
А.Минтурио, Т.Тассо, М.Опиц, Б.Шидфар, Ф.Сидин, Г.Л.Абрамович, Л.Тимофеев,
М.Бахтин, Д.С.Лихачев, Г.Н.Поспелов, Б.Г.Томашевский т.б. құнды
көзқарастары, маңызды ой-пікірлері бар. Сондай-ақ, В.Гегель, Ю.Борев,
В.Виноградов, А.Квятковский, О.Лармин, Г.Поспелов, Л.Тимофеев, М.Храпченко
т.б. өлең сөздің табиғаты мен көркемдік қуатын, эстетикалық мәнін жоғары
бағалады.
Қазақ ғалымдары, атап айтқанда А.Байтұрсынов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев,
Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, З.Ахметов, З.Қабдолов, С.Қирабаев, Т.Кәкішев,
Т.Қожакеев, М.Базарбаев, М.Дүйсенов, Ә.Нарымбетов, Р.Нұрғали,
Т.Әбдірахманова, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, А.Егеубаев, С.Негимов,
А.Қыраубаева, Ө.Күмісбаев, Қ.П.Жүсіп, А.Еспенбетов, Қ.Юсупов, У.Қалижан,
Қ.Ергөбек, Т.Жұртбай, Б.Әбдіғазиев, Қ.Алпысбаев, Б.Кәрібозұлы, Б.Кәрібаева,
А.Жақсылықов, Н.Қуанышбеков, А.Ісмақова, Т.Тебегенов, Ж.Тілепов,
Р.Тұрысбек, М.Үмбетаев, Б.Ыбырайым, М.Хамзин, Т.Шапай, А.Шәріп, Б.Омаров,
т.б. ізденістері мен мұраттары, зерттеу еңбектерінен ақындық өнердің
табиғаты мен тарихы, мақсат-мұраттары, көркемдік пен шеберлік, образдар
жүйесі мен гармониялык келісімдер, тақырыптык-идеялық мәселелер мен
эстетикалық-шешендік сипаттар туралы ойлар мен толғаныстар көптеп
кездеседі. Ақындық өнер мен көркемдік қабылдау, оның өзіндік өзгешеліктері
де кең көлемде сөз етіледі. Өлең – өнердің өріс-өресі, ондағы көркемдік
мұраттар, сыр-сезім сипаттары да кең орын алады .
Қазақ сөз өнері, соның ішінде поэзияның ақын-жыраулар мұрасында
көрініс табуы, көркемдік-эстетикалық ойлау жүйелерінде орын алуы, ұлттық
өлеңнің әлеуметтік мәні мен дүниетаным ерекшеліктері, сөздердің поэзиялық
қолданысы, мәні мен мағынасы, айшық-нақыштары, ақындар әлеміндегі бейнелі
сөздер табиғаты, фольклорлық мұралардағы рухани-дүниетанымдық ерекшеліктер,
сөз бен образдың этнографиялық, тарихи, әдеби негіздері зерттеу
еңбектерінен кең орын алды [3,12].
Осы орайда, әрине қазақ әдебиеттану ғылымының көш басында тұрған
А.Байтұрсыновтың Әдебиет танытқыш атты сөз өнері табиғаты мен тарихын кең
көлемде карастырған зерттеу еңбегінің маңызы зор.
Ұстаз-ғалым осы еңбегінің екі бөлімінде сөз өнерінің арғы-бергі
тарихынан сыр тартумен бірге ұлттық әдебиеттану ғылымының ұғым-
түсініктерін, көркемдік-эстетикалык жүйесін, өнер мұраты мен оның ішкі
иірім-сырларын кеңінен сөз етеді. Ақындық мұрат, көркемдік қуат хақында
маңызды ойлар айтады.
Өнер мұраты – халықты бір-бірімен жақындастырып, рухани жағынан
үндестіреді. Оның ішінде, әдебиет – халықтың ой-санасын өсіріп,
кемелдендіреді. Оның ішінде поэзиялық шығарманың халық жадында сақталып
санаға сіңуі аса зор. Осы орайда поэзия ұғымына түсінік беріп көрейікші.
Поэзия (грек. poiesis, poieo – жасаймын, тудырамын) – өлең үлгісіндегі
әдеби туындылар. Поэзия сөздің ырғақтық құрылысына, ұйқасына негізделеді.
Поэзия ұғымы өлеңмен жазылған шығармаларды көркем прозадан ажырату
үшін қолданылады[40,432].
Поэзиялық шығармаға сезім күйі, әсерлілік тән, ал прозалық туындыларда
баяндау, бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік мұраты мен
бейнелеу жағы басым келеді. Поэзияның көркемдік сипаты мен бейнелеу
құралдарын, тілдің ырғақтық, интонациялық байлығын қолдануында елеулі
өзгешеліктер бар. Поэзиялық шығармаларға тән айрықша қасиет – өмір
құбылыстарын терең эмоциялық сезімталдықпен қабылдап, соған сәйкес
әсерлі, тартымды көркем бейнелеу. Ой-сезімнің бейнелілігі шығарманың
көркем пішініндегі әр алуан өзгешеліктердің тууына негіз болады.
Әдебиет халықтың рухани асыл қазынасы болғанымен, оны жасайтын халық
ішінен шыққан дарын иелері. Сондықтан да жеке адамдар жасаған әдебиет
туындыларын сандаған ұрпақ оқып, одан ұлағатты ой, өнеге-үлгі алады.
Тәлімдік, тағылымдық тұстары да мол.
Бұл ретте, әрине, аға буын өкілдері – Ә.Тәжібаев, Д.Әбілев,
А.Тоқмағамбетов, М.Әлімбаев, Х.Ерғалиев, Ғ.Қайырбеков, С.Мәуленов,
С.Сейітов, Т.Әбдірахманова, К.Салықов, Қ.Бекхожин, Қ.Шаңғытбаев, т.б.
азаматтық-философиялық түйін-тұжырымдарға толы өлең-жырлары, О.Сүлейменов
пен М.Шахановтың адамзаттық мәселелерге батыл үн қосуы, сол секілді
Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Қ.Жұмағалиев, Ж.Нәжімеденов, С.Иманасов,
Ә.Нілібаев, Ө.Нұрғалиев, Қ.Мырза Әлі, М.Мақатаев, К.Мырзабеков,
Ж.Әбдірашев, Ш.Сариев, Т.Медетбек, Ұ.Есдәулет, Е.Раушанов, И.Сапарбай,
И.Ғайып, С.Тұрғынбеков, Ж.Ерман, А.Егеубай, А.Әлім, С.Адай т.б. өмір мен
өнерге адалдық танытып, қазақ өлеңін дамыту ісінде қайсар мінез бен
қаламгерлік қарымдылық көрсетуі көңіл қуантады.
Қазіргі қазақ поэзиясында өзіндік көзқарасы мен қолтаңбасы бар, ізденіс пен
ізгілікке жаны құштар, жүрегі жырға, көңілі нұрға толы талантты тұлғалардың
бірі – Күләш Ахметова.
К.Ахметованың ақындығы алыптар тобының асылы мен асқары, кәдімгі
Сәбит Мұқанов назарына ілігеді. С.Мұқанов Балауса өлең өрісі атты жас
авторлар шығармашылығы туралы мақаласында – К.Кененбаев, Х.Балшабеков,
Х.Алпысбаев, А.Жылқышиев, С.Оспанов, И.Дүйсебаев, Т.Қажыбаев, С.Буратаева,
М.Нұрқанов т.б. бірге К.Ахметованың жауқазын жырларына да арнайы тоқталады.
Ізденіс мұраттарын, көзқарас эволюциясын, ондағы сыр-сезімді, көркемдік
өрнектерді, өлеңдегі өмірін тап басып көрсетеді.
Ақындық өнер мен көркемдік қабылдау мұраты өмір тәжірибесімен, уақыт
бедерінен де із береді. Мұны К.Ахметова поэзиясының бел-белестерінен жіті
көруге болады. Айталық, К.Ахметованың алғашқы өлеңдерінде (Атамекен,
Ақпан ай, Жол, Қысқы бақта, Оқырманмен әңгіме, Көктем де келді,
Ыстық жаз, Таңертең, Түнде т.б.) ізденіс іздері; адам мен оның
еңбегіне құрмет, өмірге құштарлық, игілік пен ізгілік қасиеттері, жыл
мезгілдері мен табиғат тамашалары т.б. кең орын алған.
Ақынның аталған өлеңдерінде адам әлемінің иірім-сырлары, өмірдің нұрлы
да жарқын сипаттары, еңбек мұраты мен ізгілік, инабат табиғаты т.б. әр
алуан ізденіс, салыстыру мен суреттеулер арқылы беріледі. Мұның бәрінен де
адалдық пен әділеттілік салтанаты, өмірдің өршіл сипаты, жасампаздық
сырлары, еңбек қуанышы кеңінен көрініс береді.
Күләш Ахметова 1946 жылы 25 сәуірде Қырғыз Республикасының Талас
ауданының Киров ауылында дүниеге келген. 1961 жылы Жамбыл медициналық
училищесін бітірген. 1973 жылы Қазақ Ұлттық Университетін тәмамдаған.
Қазақстан пионері газетінде, Жалын баспасында бөлім меңгерушісі,
редактор болып қызмет атқарды. Алғашқы жыр жинағы Ақ гүлім менің 1975
ж. жарық көрген. Кейін Сен жанымда жүрсең (1977), Жапырақ – жаздың
жүрегі (1979), Мейірім (1981), Бұлақтағы жұлдыздар (1982),
Арғымақтар даласы (1981), Наурыз нұры (1991), Махаббат жылы (1980),
Ләйлектер қайтып келгенде (1985), Жасыл жағалау, Күн шыққанда күліп
оян (1996), т.б. жыр жинақтары оқырмандардың сүйікті кітаптарына
айналды. Ақынның өлеңдері орыс, украин және бірнеше түркі тілдеріне
аударылған. Әлем әдебиетінен А.Межиров, А.Ахматова, С.Нерис, Н.Ислам, Э.
Межелайтис өлеңдерін қазақ тіліне аударған. Сен менің бақытымсың
атты кітабы үшін ақынға 1978 жылы Қазақстан Комсомолы сыйлығы берілген.
Оған қоса Еңбектегі ерлігі үшін медалімен марапатталған. Осынша мол
дүние жазған ақынның шығармашылық қарымы зор.
Ақын жайлы кеше ғана ақтық сапарына аттанып кеткен халқымыздың
ардақты ақыны Қадыр Мырза Әлі былай дейді: Жеке адам – қоғамның
қолтығының градуснигі. Ал ақын – өз заманының сейсмикалық аппараты.
Кем болды қуаныштар үлесімде,
Құлазытқан күндерім әлі есімде.
Көзім жеткен биікке өзім жетпей,
Жүрегімнің жылаған кезі есімде.
Өзі ғана білетін, басқалар сезе бермейтін мұң. Өлең екеуі ғана түсінетін
сыр [17,6].
Мәди Қайыңбаев ақын жайлы мынадай пікір білдіреді: Мен Күләш
Ахметованың өлеңдерін оқыған сайын оның оп-оңай жазыла салмағанын, ол
ғасырлар қойнауынан жеткендердің нәтижесі екенін, қан мен жасқа
суарылғанын түсінемін [15,7].
Қазақ прозасының шебері үркердей жарқыраған Әбіш Кекілбаев болса
Күләш Ахметова жайлы мынадай жүрекжарды тілегін білдіреді: Күләш жыр
тұлпарының тізгінін тежеген емес... Оның өмірі де, өнері де – өлең. Ол
өлеңсіз өмір сүре алмайды. Өлең оның бүкіл болмыс тіршілігіне айналып
кеткен.
Өзің барда ел жүгін көтеремін,
Жүрегімді түсініп өтер елім.
Бір көмекке зәру боп жатқандарға,
Жедел жәрдем сияқты жет өлеңім [13,14]!
К.Ахметова лирикасының табиғатынан ұлттың болмыс бедері, қазақ
тілінің өлең-жыр болып төгілген әрі мен нәрі, шұрайы мен шырайы қиял
қанатымен қанаттанып, құштарлық, өнерге сүйіспеншілік сезімдері сырлы да
нәрлі түрде өріс алады. Адам өмірін үлгі ету, еңбек мұраттарын бағалау,
келешекке үміт арту айқын аңғарылады. Кеше-бүгін байланысы берік те
тағылымды. Мәселен, Мен туған үй өлеңінде:
Түрлі достар үйімізде бар біздің,
Тоғысатын шоғырындай жұлдыздың.
Балалайка тартып анам, ал әкем
Әнін салып отыратын қырғыздың [4,10].
– деп балалық балдәуренін сағынышпен еске алу арқылы алтын тамыр – ауылға,
кеше-бүгінге барлау-байлам жасайды. Ақын үйді – Отан бейнесінде алып, содан
нәр-қуат алған адамдар әлемін, еңбек тынысын еркін де көркем, серпінді
суреттейді. Ата-анаға құрмет, досқа беріктік сынды сезім, сырлардан да
табиғилық, тазалық танылады.
К.Ахметова поэзиясындағы сыр мен сезім шындығы, тұтастығы – тақырыптық-
идеялық сипаттарынан, жанрлық-көркемдік ерекшеліктерінен, тілдік-
стильдік қырларынан танылар еді. Бұл тұста, әрине, ақын өмір шындығын
көркемдік шешімге айналдырар тұста, тақырып табиғатына айрықша мән береді.
Ақын кез-келген тақырыпты талғаусыз толғап, қиыннан қиыстырып жаза
бермегені айқын аңғарылады. Бұл ретте, әрине, өзі көрген, көңіл сеніп,
жүрекке берік ұялаған жайларды ғана тереңнен толғап, шынайы жырлайды. Өзін
толғандырған тақырып табиғатына еркін еніп, оны әр қырынан танып, қалың
көпке ізденіс-көркемдігімен, шеберлік пен шешендікке сай соны бейне, ұтымды
қырларымен жеткізу – К.Ахметова ақындығының басты белгілерінің бірі.
Академик З.Қабдолов: Лириканы тақырыбына карай топтап талдау оны
жазған ақынның творчестволық бітімін пайымдау үшін айрықша мәні бар нәрсе:
әр түрінен ақынның бір қырын тануға болады десе [20,326], профессор
Ж.Дәдебаев: Лирикалық шығармада ақын өмірден, айналасынан көргені мен
білгендерін ғана жазып қоймай, сол құбылыстардан лирикаға арқау боларлықтай
ең басты асыл қасиеттерін тани білу керек деп нақты ой білдіреді [21,
151].
К.Ахметова поэзиясының басты тақырыптары – ел мен жер тағдыры, адам
мен оның еңбегі, елдік пен ерлік, уақыт пен кеңістік, дала мен қала, жыл
мезгілдері, ғашықтық ғаламаттары т.б. болып табылады.
Асылы, К.Ахметова лирикасындағы ізденіс арналары – ауқымды да ағысты,
тақырыптары – іргелі де мәнді, көзқарас пен қолтаңба мәнерінен ақиқатты ту
ету, шынайы шындыққа табан тіреу айқын байқалса, мазмұн-құрылымынан – ұлт
пен ұрпақ мұратына адалдық, ел мен жерге берілгендік, адамдық істі
ардақтау, кісілік пен кішілікке ден қою, тарих пен танымға, дәстүр мен
дінге, діл мен тілге т.б. көркем де кемел, шебер де шешен жырлайтыны айқын
танылады.
Ақынның өлеңдеріне байыппен назар аударар болсақ, халық перзенті,
елден үлкен еместігі, оқырманмен бірге екендігі айқын аңғарылады. Кездесу
деген өлеңінен осыны байқаймыз:
Маған жат, өзге сезім, өзге есебің,
Ұйыған кездеріңді сөзге сенің.
Көзіммен көру үшін қуанышпен,
Оқушым, өздеріңмен кездесемін [4, 21].
Біздіңше, өлеңде ойлы өрнек, көркемдік мұраттармен бірге жан-жүрек
жылуы, қарапайымдылық пен мейірім шуағы мол. Адалдық пен айқындық, еркіндік
те танылады.
Елдің иесін, өнердің киесін басты мұрат етіп, өлеңге, ондағы ой мен сөзге
айрықша маңыз, мән береді. Нәтижесінде: оқырманмен кездесе отырып, ортақ
мұрат хақында ой толғайды. Өлеңге өнер ретінде қарап, сол арқылы қоғамға,
адамға, өмір-уақытқа көзқарасын айқын білдіреді. Авторлық ұстаным мен
ұлттық бедер, уақыт өрнегі табиғилығымен ден қойғызады.
К.Ахметованың ақындық өнерінде де өзіндік өзгешеліктер өте мол. Оның
бастысы, әрине қайсыбір тақырып, мәселелер өмір шындығына негізделуінде
жатыр. Өлең мұраты, ондағы өмір оқиғасы мен лирикалық қаһарман әлемі осы
бағыт, ұстаным аясында кең өріс алады.
Бастысы, әрине, К. Ахметова өмірін өлең-өнерге арнаған. Өмірге өнердің
көзімен қарайды. Шындық жайттардан, толғам-толғаныс, тебіреністі сәттерден
қуат алады. Сыр мен сезімді қатар ұстайды. Шындық шырағын алысқа түсіреді.
Мұның бәрінде де ақындық мұрат айқын. Ұлттық болмыс пен уақыт өрнегі
бедерлі. Қайсыбір тақырып, мәселелер жүрек айнасы арқылы көңіл безбеніне
салынады. Жан жүректі толғантып, тебіренткен жайлар ғана өлең өріміне
айналады. Өлеңдегі өмірбаян осылай жазылады.
Қазақ әдебиетінде қазіргі адам, жер, әлем, орта, гуманизм, жеке адам
тағдыры мәселелері көтерілуде. Кәдімгі қарапайым адам тіршілігі,
психологиясы мен көңіл-күйі өрелі түрде, жоғары әлеуметтік деңгейде
қозгалуда. К.Ахметованың лирикалық туындыларында өмір шындығы және қаьарман
әлеміне кең орын беріледі.
Көркем әдебиетке ойлылық, философиялық тереңдік, психологизм тән.
Қазіргі өнерде мораль, адамгершілік мәселесі тереңдеуде. Жеке адам тағдыры
мен қоғамдық мүдделер қозғалуда. Авторлар позициясында айқындық бар. Ішкі
интеллектуальдық күрес бар. Бұрын соғыс, төңкеріс бейнеленген. Қазір ішкі
дүниедегі кереғарлық, кеңістік, дәуір мәселесінің қым-қиғаштығы орын алуда.
Жан-жүрек жылуынан, көңіл күнделігінен, сыр-сезім тұтастығынан ақынның
көркемдік әлем иірімдері, қолтаңба ерекшеліктері терең танылады.
К.Ахметованың Сен – менің бақытымсың (1977) жыр жинағының басты
ерекшелігі – ізденіс арналарынан, әсемдік пен көркемдікке
құштарлықтан, нәзік лиризм мен сазды ырғақтан, сыр мен сезімнің
тұтастығынан, қысқасы, тарих пен таным тоғысынан, көркемдік нәрі мен тілдік
мүмкіндіктерден, сұлу стиль сипаттарынан кеңінен көрінеді.
Ақынның екі бөлімнен тұратын жыр жинағы (Көктемге ғашық жүрекпен,
Көк көйлекті қыздың әні) тақырыптық тұрғыдан алғанда ұлттық-тарихи
тағылымдарымен (Атамекен, Домбырадағы жазу, Ұлбикенің соңғы
монологы), елдік пен ерлік сипаттарымен (Сурет, Тас, Нәзіктік пен
ерлік жыры, Жаңылмауым керек), жастық пен достық дастандарымен (Мен
сені жиі ойлаймын, Менің махаббатым, Саған сенем, Сенің даусың)
назар аудартары анық. Ақын лирикасы, ең алдымен өмір оқиғасы мен
шындықтарын басты арқау етеді. Өлең өрнегін - өмір өнегесімен бедерлі
бейнелейді. Мезгіл әуендері, уақыт бедері айқын.
Жыр жинағының атымен аталатын – Сен – менің бақытымсың атты өлең
ақынның мақсат-мұратын, жастық кезеңін, қимас та қызық сәттерін, кішілігі
мен кеңдігін, достық пен ғашықтық ғаламаттарын кемел де көркем ойларымен,
жан-сезім тебіреністерімен, парық пен парасатты салыстыруларымен маңызды
мәнге не болады. Өлеңнің алғашқы шумағы:
Аяулы шағым – жастығым!
Жартасқа шыққан ақ гүлім.
Байлауға келмес тасқыным,
Басылмай жүрген аптығым [9,41],
немесе:
Кішілігім мен паңдығым,
Күнәларым мен пәктігім.
Азапқа салған жанды мың,
Махаббат сынды тәтті мұң [9,41],
– деп адам әлемінің балалық балдәуренін, алаңсыз да сәулелі сәттерін
көркемдік келісімдер арқылы суреттесе, келесі кезекте – Жастықтың оты
жалындап, Ғашықтың тілі – тілсіз тіл (Абай) екенін, оған ақыл-парасат,
жүрек таразы болатынын нанымды жеткізеді. Ең негізгісі, әрине, адам
өмірінің қызық та қимас сәттері жастық жайлы, достық пен махаббат
ғажайыптары хақында толғам-толғаныстар мол.
Өлеңдер кітабындағы ортақ тақырыппен берілген - Диалогтар атты
туынды бірнеше бөліктерден тұрады (Уақыт пен жастық жыры, Бақыт жайлы,
Әке сөзі, Ақын мен жердің әңгімесі, Достық жыры, Уәзірі мен өлім
алдындағы патшаның әңгімесі).
Ақын бұл топтама өлеңдерінде уақытпен сырласа отырып: қоғамдық
құбылыстарға, кезең кестелеріне көзқарас білдіреді; адам мен оның өмірі,
еңбегі хақында кемел ой қозғайды; өмір мұраты, рухани құндылықтар туралы
сырлы сұхбат кұрады; ел мен жер, елдік пен ерлікке зор маңыз беріледі;
бақыт пен байлық, даңқ пен дақпырттың арақатынасы, өзіндік өзгешеліктері
кеңінен көрсетіледі; адамгершілік қасиеттері, махаббат ғаламаттары:
адалдық, нәзіктік, тұрақтылық төңірегінде өріс алады; ақиқат пен аңыз,
адалдық пен әділеттілік, жасампаздық жайлы ойлар мен толғаныстардан ізденіс
арналары, дәстүр мен сабақтастық, көзқарас эволюциясы, ең негізгісі, өмір
өнегесі, өлең өрнегі, сыр мен сымбат сипаттары терең танылады.
Қазақ өлеңінің ұлттық сипатын арнайы қарастырған зерттеуші Б.Кәрібозұлы
ұлттық мінездің өлеңде ақын тұлғасымен байланысты болатындығын, табиғатының
өзгермелі келетіндігін, бейнелілік жүйесіндегі сыр-сипатты жан-жақты ашады
[22,58].
К.Ахметова өлең өлкесінде ақиқат пен адалдықты, жастық сезімін,
махаббатты ту етіп көтерді. Дәуір дидарына қатысты көзқарастарын айқын
айтты. Өмірді, еңбекті жырлады. Адам мен оның еңбегінің жасампаздығын
назардан тыс қалдырмады. Соның бәрінде ақынның ұлттық мінез-сипаты,
қабылдауы танылды.
Бұл – К.Ахметованың өлеңдегі өрнегі, өмірдегі мұраты.Бұл – ақынның
көркемдік әлеміндегі үздік үлгісі, дәстүрлі үрдісі. Бұл – адалдықтың,
махаббатқа тұрақтылықтың, сезім мен сырға беріктіктің биік үлгісі, көпке
көрсетер өнегесі.
Бұл – жастық салтанатының, достық дастанының көркем шежіресі. Бұл – мейірім
шуағы, сезім сәулесі, мөлдір махаббат тағылымы.
К.Ахметованың Бұлақтағы жұлдыздар (1982) атты өлеңдер мен поэмасы
енген жыр жинағы – ізденіс іздері мол, тақырыбы мен мазмұны бай, көркемдік-
рухани әсері жоғары, қолтаңба мен көзқарасы, таным-түсінігі айқын, суреттеу
амал-тәсілдері, шеберлігі мен шешендігі өзара үйлесім-тұтастық тапқан
тағылымды туынды. Басты байқалар жайт: өлең өрімі мен өрнегінде
өзгешеліктер көп. Ізденіс арналары, өмір шындығы мен лирикалық каһарман
әлемі бейнелі де бедерлі сипат алады.
Жыр жинағы – бес бөлімнен тұрады. Алғашқы төрт бөлім – адалдық пен
адамгершілік құндылықтарынан, игілік пен ізгіліктен еңбек мерейі мен
табиғат тамашаларынан тұрса, соңғы бөлімге – Болашақ үшін деген
Б.Момышұлына арналған поэма енген.
Бұдан басқа, атап айтқанда Қар жауып тұр қалада, Қысқы бақта,
Шағанның жағасында, Бұлбұлмен бірге оянған, Өрік ерте гүлдейді,
Көктем де келді, Аппақ гүлдер, Бұлақтағы жұлдыздар, Қайнаған күн,
Ыстық жаз, Қызыл алма, Күн бүлыңғыр, Түнде үрейлі, Өмір деген
бояу сынды өлең өрімдері жаратылыстың ғажайыптарын, жыл мезгілдерінің
кұбылысын адам әлемімен, оның еңбек әрекетімен, уақыт тынысымеи өзара
сәйкестікте суреттейді.
Мәселен, Бұлақтағы жұлдыздар өлеңі адам мен табиғат ара қатынасын,
аспан асты, жер үсті көріністерін, күн мен түн байланысын, жұлдыздар сырын
көңіл толқыны, жан-сезім тербелістері негізінде нанымды жеткізеді:
Тыныштықта тұнжырап тұрды ізгі аймақ,
Сұлу сурет мойныңды бұрғызбайды-ақ.
Көздің жауын алады жарқ-жүрқ етіп,
Жұмбақ толқын ішінде жұлдыз қайнап [9,53].
немесе,
Түрлі-түрлі сыбаға, сыйлық ғұрып...
Біреу жабы, біреулер жүйрік мініп.
Жүрген өмір заңында шаруасы жоқ –
Көктем келді биіктен билік құрып [9,26].
Өлеңде өмір өрнектерімен бірге табиғат арқылы да адам әлемін аялау мен
бағалаудың мол мүмкіндіктері бар. Ақын табиғат тылсымына үңілу негізінде
адамзатқа ортақ мәселелерге назар аударды. Адам мен табиғатты қатар сөз
етеді. Ортақ тұстарына ден қояды. Сол арқылы табиғатқа адам қолымен жасалып
жатқан қиянат-кедергілерге қарсылық білдіріледі. Экология мәселесін өткір
көтереді.
К.Ахметованың ақындық әлемінен тақырыпты үстірт сөз ету, кездейсоқ
таңдау немесе оны даңқ пен дақпырт төңірегінде жырлаудың мүмкін еместігі
көрінеді. Керісінше, көңілді баурап, ой-сезімге тыншу бермеген тақырып,
мәселелерді кең көлемде қарастыру, жүректен қозғап, сенімді суреттеу,
серпінді де шебер жеткізу тән екені байқалады. Сонымен бірге, әрине өлең
өрімі мен өрнегінен – өмір шындығы, лирикалық қаһарман әлемі айқын көрініс
береді.
К.Ахметованың Күн шыққанда күліп оян атты өлеңдер мен поэмалар
жинағы адамға тән адамгершілік қасиеттерді, туған жерге деген перзенттік
махаббатты, қазақ халқының салт-дәстүріне деген құрметті жырлайды.
Жыр жинағы көрнекті қаламгер Ә.Кекілбаевтың Жебеу жырлар атты
ақынның авторлық кешінде сөйлеген алғы сөзімен ашылған. Онда: Ел мен Ер
қадірін білетін, Бала мен Бақыт қадірін білетін, ана мейірдің, жар
пейілдің, қарындас төзімнің құдіретін терең түйсініп, кемел ұқтырады деп
К.Ахметованың ақындық өнерін, ондағы ізденіс пен көзқарасты, адалдық пен
мейірімді, шуақ пен нұрды жан-жақты сөз етеді [23,5-8].
Өлеңдер кітабына енген – Ауылды аңсағанда, Мен туған үй, Уақыт
пен жастық жыры, Сөнбеңдер, жарық шамдарым, Күн шыққанда күліп оян,
Мәншүк жайлы жыр, Адамдардың бәрін де сүйіп өтем, Ана тілім, Сағыныш
туралы жыр, Жасыл жағалау, Айша бибі, Мәдидің монологы, Сұлу
дүние, Сары ағаш саздары сынды жыр әлемінің табиғатынан атамекен орны ,
жастық-достық дастаны, адам қайраты мен еңбегі, елдік пен ерлік сипаты, тіл
тұғыры т.б. жан-сезім иірімдері терең толғам, тебіреністермен беріледі.
Сондай-ақ, Таразға тағзым, Алматы, Наурыз тойы, Мұқағали
мұзарты, Саңырық батыр, Ант, Теңдік үшін мұхитқа қайық салдық,
Ғасыр қасіреті т.б. өлең-жырлар, тарих пен таным, елдік пен ерлік, адам
мен оның тағдыры, қоғам мен табиғат қарым-қатынастарын әр алуан қырынан
көрсетеді. Өмір шындығы көркемдік шешімімен әдеби-рухани, әсер-ықпалымен
назар аудартады.
Мысалы: Таразға тағзым өлеңінде:
Қайран Тараз!
Қаймана елге үнаған!
Қақпалары көлеңкедей құлаған,
Қамал да жоқ...
Амал да жоқ тағдырға.
Жылдар жолы жылдам әрі бұралаң! [23, 177]
десе, Саңырық батыр өлеңінде:
Құбылса да заман мен ғасыр қалай,
Шықпай қоймас бұлт жасырған Ай.
Із қалдырып кетсе кең далаға,
Іздеушісі болмаған асылдар-ай[22,23]!
– деп ұлттық мұратқа адалдық, тарихқа тағзым, батырға құрмет көрсетіледі.
Біздіңше, аталған өлеңдерде тарих пен таным тоғысы, ел-жерге кұрмет, кеше-
бүгін байланысы кемел де келісті көрініс табады.
К.Ахметова поэзиясында ақынның өмірге деген құштарлығы, өнерге деген
шынайы, ілтипаты айқын аңғарылады. Екіншіден, ақын өлеңдері ойлы да
өрнекті, сенімді де серпінді өpic алады.Үшіншіден, ақындық өнер табиғатынан
өлең өрісінің кең көкжиегі, ондағы шындық пен суреттілік, шеберлік пен
шешендік жүйелі жеткізіледі. Төртіншіден, ақын қолтаңбасына шындық өмірдің
өрнектері, еңбек ырғақтары, адам әлемінің сырлы иірімдері оңды
сипаттарымен, ұнамды қырларымен көрініс береді. Бесіншіден, ақынның өлең
өрімдері, ондағы өмірден өрбіген шындық сырлары көңілді тербеп, жүректе
қорытылған қалпында суреттеледі. Ақын қайсыбір құбылыс, көріністерді
сырттай қызықтап, үстірт суреттемейді, керісінше көңіл көрігінде шыңдап,
жүрек пернесінен өткізіп, содан кейінгі тұстарда ой мен сөз жүйесіне, сыр
мен сезім тұтастығында тербеп, толғам-толғаныстарға еніп барып ғана қалың
көпшілікке ұсынады. Өмір шындығы негізгі нысана етіліп, осы бағыт-арна
мезгіл әуенінен, адам әлемінен, көркемдік таным иірімдерінен кең көлемде
танылады.
Ақын сыры, ондағы көңіл шуағы мен жүрек сыры осында. Ақын
шығармаларында байқалған сыршылдық, терең лиризм, романтикалық әуен мен
философиялық кеңдік оның лирикасының басты мұратын айқындайды. Парасатты
поэзия биігінен көрініп, жемісті еңбегімен әдебиетке өзіндік үлесін қосып
жүрген К.Ахметова лирикасы айқын қолтаңбасымен, дүниетаным тереңдігімен
ерекшеленеді.
Күләш Ахметова — Ақын. Таласы жоқ ірі әріптермен жазылатын ақын. Кейде
осылайша ақын деген ұлы мағыналы ұғымды, ұлы ерлікпен пара-пар ұғымды,
ешқашан жайдақтанбайтын, ешқашан жадыланбайтын, ешқашан жадыбастанбайтын
осынау тым қастерлі де киелі ұғымды нағыз шынайы иесіне қарата теліген
тұсымызда ешқандай баламасыз айтсақ та жарасады. Солай бола тұра, мұнымыз
санаулыларға ғана тым көшелі кішіпейілділіктің пәтуалы тұғыры немесе тым
тәкаппар кірпияздықтың сырбаз көрінісі сияқты әсер ететінін қайда қоямыз?!
Бұл шындықтың бір ұшы ғана ай [39,182].
Өмірімнің суреті өлеңімде! – деудің өзі бір орайда жалпылама
философия, ортақ ақиқат екені қаншалықты болса, енді бірде көрнекті ақынның
өршіл өлеңін, өлеңдегі өршілдігін көрсететін көркемдік даралықтың бір
көрінісі ғой. Олай болса, Күләш Ахметова, таласы жоқ көрнекті ақын, ірі
ақын. Өйткені, біріншіден, өмірдің суреті өлеңде өзінен-өзі салына,
өрнектеліне бермейді. Екіншіден, осынау қанатты тіркестің түңғиық шындығы
мен биік мән-мұраты Өмір атты мұхиттың әр алуан толқындары мен
дауылдарындағы ақын әлемінің күрделі қатпарлары мен қарапайым болмыстары
нағыз өнер иесінің шынайы автопортретін бүкпесіз мүсіндейтініне,
сомдайтынына, бейнелейтініне ешкімнің дауы болмаса керек. Демек,
Күләш Ахметова таласы жоқ, көрнекті ақын, ірі ақын. Солай бола тұра, осынау
ұлы мағыналы ақындық ұғымға қосымша балама іздеп, нақты теңеу қосып әрі
діттей, әрі ұштай айтуымыздың да өзіндік түрде белгілі бір заңдылығы,
белгілі бір шарттылығы, белгілі бір нақтылығы бар. Ал бұл, әрине, шындықтың
екінші ұшы ғой.
Ретіне көшсек, балама қоспаған кезімізде де үлкен әріптермен жазылатын
ұлы мағыналы ақындық ұғымды ұмытпаумен бірге, соны неғұрлым шырайын шығара
отырып, жеткілікті түрде дәлелдесек құба-құп. Бірақ мұның да қиямет-қайымы
өз алдына бір төбе емес пе?!
Не болмаса, осынау ұлы мағыналы ақындық ұғымға тың балама қосып, әрлі-
нәрлі теңеу тауып асқақтатпақ болған тұсымызда да шындықтан алшақтамасақ,
әдептен озбасақ өте-мөте құба-құп. Бірақ мұның да қиямет-қайымы өз алдына
бір төбе емес пе?!
Енді не десек те, ұлы мағыналы ақындық ұғымның, әйтеуір, нақты өнер
иесіне тән шынайы жарасымын, нәзік оралымын, дара болмысын неғұрлым әділ,
неғұрлым нақты жеткізгенге, дәлелдегенге не жетсін! Өйткені, асыра айтамыз
деп арзандатпасақ, артық айтамыз деп әсірелемесек, кең айтамыз деп
көпіртпесек, келте айтамыз деп кемсітпесек қандай ғанибет. Асылы парықсыз
дәріптегеннен, жалған жалпақ-шешейліктен әдебиет пен ардың (В.Белинский)
көсегесі көгермейтіні қаншалықты шындық болса, шын таланттардың да
көбеймейтінін, қуыршақ дарынсымақтардың да түптің түбінде көбесі
қақырайтынын екінің бірі білетіні де соншалық шындық.
Күләш Ахметованың поэзиясы – үлбіреген дүниенің үйлесімдерін көруден,
танудан және көрсетуден, танытудан тұрады десек те болады. Қазіргі қазақ
поэзиясындағы ақын Күләштің даралығы да, ерекшелігі де, ірілігі де – оның
осынау болмысында. Көрнекті талантының көркейе түсетіні де, ұлттық
өлеңімізді көркейте түсетіні де — үлбіреген дүниенің үйлесімдерін өзі
көріп, өзі танып қана қоймайды, соны өзгелерге көрсетуден де, өзгелерге
танытудан да әрқашан әдемі көрініс, әрқашан жемісті өріс тауып
жататындығынан. Үлбіреген дүниенің үйлесімдерін көру, тану бір ақынға –
Күләшқа ғана қиындық тудырып қоймайды. Сонымен бірге мұндай құбылысты
көрсету, таныту үшін ақын қаншама нәзіктік, қаншама іңкәрлік, қаншама
қайрат, қаншама қайсарлық, қаншама мейірім, қаншама жігер, қаншама
күрескерлік, қаншама сезім, қаншама құштарлық жұмсайтынын көзбен көру,
қолмен ұстау әсте мүмкін емес. Бірақ оның есесіне соншама түйсіну, соншама
сезіну, соншама сүйсіну бар. Ақын құдыреті – өзінің көргенін өзгелерге
қылаусыз көрсете алғанында. Ақын құдыреті – өзінің танығанын өзгелерге
қапысыз таныта алғанында. Үлбіреген дүниенің үйлесімдері – әрқашан
қарапайымдылық пен күрделіліктен, жақсылық пен жамандықтан, мейірімділік
пен жауыздықтан, азаматтық пен сатқындықтан, кісілік пен кісәпірліктен,
ожарлық пен көнбістіктен, сұлулық пен кеспірсіздіктен, адалдық пен
арамдықтан, шуақ пен көлеңкеден, жарық пен қапастан, тектілік пен
тексіздіктен, қымбат пен арзаннан, тағысын-тағы өмірлік небір
қақтығыстардың әралуан драмасынан, трагедиясынан, жансебіл
температураларынан, аумалы-төкпелі қан қысымдарынан тұратындығы Күләш
ақынның қаламына тән зайыр бояулармен, өрнектермен, бедерлермен,
сезімдермен, ойлармен жетіп жатады, суреттелініп жатады, бейнеленіп жатады.
Тілге тиек ретінде нақты дәлел ретінде Анна Ахматованың емес, Күләш
Ахметованың мына өлеңіне зер салайық:
Жаңалық жоқ қалада —
Тәкаппарлау таулардың басы бірақ,
Күндегіден шыршалар жасылырақ.
Жаңалық жоқ қалада —
Жылғалардың өзгеше жыры бірақ,
Күндегіден қыздар да сұлуырақ.
Жаңалық жоқ қалада —
Дүниенің сүйкімді бәрі бір ән,
Күндегіден көшелер жарығырақ.
Жаңалық жоқ қалада, —
Бірақ, бірак, қаласың мейрам ба деп,
Жұрттың бәрі шыққандай сайранға көп.
Жаңалың жоқ қалада —
Бірақ ешкім білмейді, мұңды, үрейді,
Бұлттың өзі жібектей үлбірейді.
Жаңалық жоқ қалада —
Ән салады құс түгіл тac та бірақ
Күндегіден астана асқағырақ.
Жаңалық бар ал менде —
Жұмысы жоқ біздермен, ел не десін?!
Тұңғыш peт жанымда сен келесің [7, 23]!
– деген үш тармақты жеті шумақ өлеңнен небір ғаламатты қалайша
сезінбейміз?! Бүкіл қалада жаңалық жоқ. Сөйте тұра бүкіл қала қисапсыз
жаңалыққа толып-тұнып тұрған жоқ па? Таулар тәкаппар, жылғалар өзгеше,
дүние сүйкімді, қала мейрам-сайранға айналып, ешкім мұңсыз-үрейсіз болып
тұрса, астана асқақ болса, құс түгіл тас ән салып тұрса, шыршалар
жасылырақ, қыздар сұлуырақ, көшелер жарығырақ болып тұрса күндегіден қандай
ғажап! Қандай ғажап сурет! Қандай ғажап шындық! Сөйте тұра, бір ғана
адамның жаңалығы бүкіл қаланы, айнала қоршаған ортаның өзін осыншама
құлпыртып жібергені қандай құдыретті, қандай парадокс! Сөйте түра, бүкіл
қала мен қоршаған ортаның олармен еш жұмысы жоқ. Қандай қасірет, қандай
антитеза!.. Мұның бәрі-баршасы ұлы мағыналы ақындықтың құдыреті емес пе
екен!.. Оған қоса мұның бәрі-баршасы Күләштай көрнекті ақынның, ірі ақынның
дара қолтаңбасы, сара көркемдігі, яғни бір сөзбен айтқанда, үлбіреген
дүниенің үйлесімдерін көре, тани білгендігімен бірге соны өзгелерге де
көрсете, өзгелерге де таныта білгендігі емес пе екен?! Әрине, осылай, тек
осылай демеске шарамыз жоқ.
Ілкі мысалды толық алуымыздың себебін жоғарыдағы дәлелімізге көз
жеткізе түсу кажеттігі анықтайды ғой деп ойлаймыз. Өйткені, осы өлеңде жоқ
жаңалықтардың баршасы поэзияның сиқыр-қуаты арқасында ғаламат
жаңалықтарға, тым таныс, тым тосын өмірлік философияларға айналып кететіні
неліктен заңды, қаншама заңды болса, ал соған керісінше, барша
жаңалықтардың жоқ жаңалыққа – небәрі тамшыдай өзгеріске керемет қуат
дарытатыны, соншама құдірет құятындығы да соншама ақиқат. Бұл арада мұндай
ғажайыпты нәзік те асау қарапайым да асқақ, өршіл де өміршең поэзия тілімен
– Күләш қаламымен жеткізгеннен артық қандай ақиқат бар! Қарапайым
нәрсе әрі үлбірек, әрі төзімді келеді. Қарапайым нәрсе әрі қымбат, әрі
жұмбақ келеді. Қарапайым нәрсе әрі таныс, әрі бейтаныс келеді. Үлбірек
нәрсе де әрі қарапайым, әрі төзімді келеді. Үлбірек нәрсе де әрі қымбат,
әрі жұмбақ келеді. Үлбірек нәрсе де әрі таныс, әрі бейтаныс келеді. Бұған
Күләш Ахметованың отыз жылға жуық шығармашылық жолы мен еңбектері дәлел.
Ақ гүлім менің (1975), Сен менің бақытымсың (1977), Жапырақ – жаздың
жүрегі (1979), Махаббат жылы (1980), Мейірім (1981), Бұлақтағы
жұлдыздар (1982), Жасыл жағалау (1984), Ләйлектер қайтып келгенде
(1985), Арғымақтар даласы (1987), Сен жанымда жүрсең (1989), Наурыз
нұры (1991) атты жыр жинақтары мен жыр кітаптарындағы өлеңдер мен
поэмалардың, алуан-алуан лирикалық туындылардың баршасы дерлік әртүрлі
тұрғыдан, әртүрлі аспектіден әрқилы өрнектермен, әдемі өрнектермен,
кіршіксіз де мөлдір сезімдермен, өміршең де қарапайым ойлармен ширақ та
шымыр жеткізіледі.
Ылғи осылай, жинақтан жинаққа өсумен, толысумен келеді. Өзін-өзі оқып
келеді, өзін-өзі тоқып келеді. Асылы, Күләш өлеңдері өмірдің өзіндік
күнделігі, парақтары болып келсе, онда замандасымыздың өзі де өмірдің бір
күнделігі, бірпарағы болып өзгелердің қолында, өзгелердің ойында,
өзгелердің пікірінде жүр. Өмір заңдылығы осылайша болса, өнер заңдылығы да
сондай. Осыдан шығар Күләш Ахметова 1978 жылы Сен менің бақытымсың атты
жинағына Казақстан Жастар одағының сыйлығын алды. Мәртебелі сыйлық
мәртебелі иесін дер мезгілінде тауып жатса, онда Күләштің қуанса да өлең
үшін қуанғанына, жыласа да өлең үшін жылағанына толық айғақ екендігі де
соншама мәртебе демеске дәтің жетпейді.
Негіз керек пе, тағы бір өлеңді келтіріп көрейік:
Менің өлең өмірім –
Менің үлкен сыбағам
Ұлы майдан, ұлы алаң.
Бар әйелдің жеңісімен қуанып,
Бар әйелдің көз жасымен жылағам.
Менің өлең өмірім –
Менің үлкен сыбағам.
Өкінемін мынаған:
Түнде оянып, ой жібіне сөз маржан,
Тізген кезде көмек берді кім оған?..
Менің өлең өмірім —
Менің мәңгі үлесім.
Біресе мұң, біресе үн...
Қуанышым, махаббатым, қызығым.
Қылдай үміт, қымбат тілім, күресім[10,16].
– деген үш шумақты өлең көрнекті ақынның, ірі ақынның суреткерлік дара
болмысын қаншама драмамен, қаншама трагедиямен, қаншама оптимизммен
жеткізіп тұр емес пе?! Әлбетте, солайы солай. Өйткені, оның өлеңдерінен
осынау болмысты көрмедік, танымадық десек мүлде күпірлік, мүлде менмендік,
мүлде басырлық болар еді. Ал, бірақ ақын Күләштің тұлғасына, қаламына тән
жетістіктердің бәрін көрсетуімізде, танытуымызда кемшіндік бар десек, бұл
да бір өзгеше әңгіменің желісі боларлық шындық.
Күләш Ахметованың ақындық өнері мен шығармашылық жолы үлбіреген
дүниелердің үйлесімін көрсетуден, танытудан тұратынын жоғарыда айтып
кеттік. Дегенмен бұл орайда, оның туындыларының бүкіл өнбойында мейірім,
шапағат, жақсылық, адамгершілік, азаматтық, мәрттік, сағыныш, күрескерлік,
мұң, шер, ата-баба рухына адалдық, атамекенге сүйіспеншілік, махаббатқа
мәңгілік берілгендік пен мәңгілік тұрақтылық тәрізді ұғымдар мен
көзқарастардың асқақтығын неғұрлым өрістету үнемі алғы саптан көрінеді,
үнемі алтын тамыр өзекке айналып жатады. Бір тәтті бір ащыны жұбатып жатса,
бір ащы бір тәттіні жылатып жатады. Бір емші бір саңырауды еститін, бір
мылқауды сөйлейтін, бір басырды көретін етіп жатса, бір арамза біреуді
керең, біреуді сақау, біреуді соқыр етіп жатады. Тағдырдың осындай қыртысты-
қатпарлы тайталастарын, қақтығыстарын ақын Күләш өзіндік өрнекпен, өзіндік
талғаммен, өзіндік дауыспен, өзіндік шыншылдықпен жырлаумен келеді.
Үлбіреген дүниелердің үйлесімі – Күләш поэзиясы осыны мейлінше ерек,
мейлінше жүйелі көрсетеді. Бұған оның Соғыстан қайтқан гармоншы жігіттің
сөзі, Болашақ үшін, Ұлы дала, Бозторғай, Алтын жаңбыр, Ілтипат,
Мұқағали мұзарты, Ел бағына туған ұл, Кіндік шеше, Күзгі жел,
Алтыбақан, Күй, Халық әні және тағы да басқа туындыларынан көптеген
мысалдар келтіруге болады. Жеке-жеке талдауға болады.
Лирик Күләштің қадау-қадау туындыларын тек қана атап кетуге болмайды.
Әлбетте, бұл ақталу емес, өйткені өлең шумақтарын нақты келтірмей құрғақ
мақтау, құрғақ ділмарсу теледидар жарнамасының ығыр шығаратын әләуләйінен
басқа кәдеге аспайды.
Шынтуайтына көшсек, шынайы ақын жалаң жарнамаға өш келеді. Сондықтан
да кейбір жекелеген жолдарды қысқа түрде келтіруге болады.
Ал мына жекелеген жолдардың лирикалық, әлеуметтік-философиялық мозаикасы
нені көрсетеді деп ойлайсыз. Сіздің таным өз еркіңізде, біздің таным
бойынша жоғарыдағы пікірлерімізді растайтын сияқты.
Мысалы:
Хат жазар деген ойға еш келмеген[4,12].
Мен сенің есіміңді жырыма орап, –
Болашаққа қастерлеп алып барам[11,26].
Еліме менің еншісін түгел бер көктем[6,6]!
Тірліктің барлық заңдарынан да қымбаттым.
Адамның жаны, адамның көңілі жұмбақ тым[5,63].
Ортақ маған арманың, қиял қайғың...
Ойларымды мен саған жиі арнаймын... [8,56].
Верлен мен Лорка, Басе мен Рильке, Цветаева мен Ахматова поэзиясындағы
небір ащы шындықтардың Күләш өлеңдеріндегі өзіндік жалғасына қызықпауың
мүмкін емес. Тағы да мысалдар керек десеңіз келтіре берейік.
Ақын — аққу, ақ қанатты, үні — азат[4,6].
Еске түсіп, есті күй, бір ардақ ән,
Жақсы ортаны сағынсам, кім аңдаған[5,23].
Лаулайды жанарында шындық оты.
Уақытты кеңістік сіміргенде[6,50].
Жүрегімнің жұмбағын даусым барда[8,16].
Ақ қағазға құйылады әппақ ән.
Сәл нәрседен жүдейтін жүрегімді
Дүниенің бар мұңы – сыздатады[11,23].
Туған елге берейін түсіндіріп
Ақындардың махаббаты мәңгілік [11,32].
– деген жекелеген, қос тармақ жолдардың мысқалдай мозаикалары әрқилы
өлеңдердің өрімінде, мазмұнында, пішінінде өзіне лайықты, өзіне қажетті
поэзиялық міндеттер мен жүктерді көтеріп тұрғанына күмән жоқ. Әрине,
әлеуметтік-көркемдік, лирикалық-философиялық жүктерді айтып отырмыз.
Сондықтан шығар, үлкен әріптермен жазылатын ұлы мағыналы ақындықтың,
яғни таласы жоқ көрнекті ақын, ірі ақын Күләш Ахметованың шығармашылық
табысы өзіне де, өзгелерге де анық, алар асулары, көтерілер баспалдақтары
бұдан да биік болады деп үміттенеміз, сенеміз. Замандастың шынайы озғанына,
жан нұрына шарпылған жырлардың шырайлы болғанына, қазақтың ақын Күләшына
айналғанға не жетсін!
Гегель поэзияны өнердің тәжі, яғни өнердің биік шоқтығы мен шығар шыңы
деп атаған. Ендеше, адам сезімінің ашық түрде айқын көрінер арнасы да осы –
поэзия. Олай дейтініміз, көркем әдебиетте ең бейнелі, ең құнды, асыл сөздер
арқылы адамның ішкі жан дүниесін тәптіштеп толық жеткізуге ұмтылады. Осы
ойымды Александр Блоктың сөзі одан әрі қуаттандыра түсетіндей: Кімде-кім
дүниені мөп-мөлдір таза күйінде көре алса, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz