ҚР Парламентінде заң шығару процесі, оның сатылары

ЖОСПАРЫ:
1. КІРІСПЕ
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Қазақстан Республикасының Парламентінің заң шығару процесі;
2.2. Парламенттің заң шығару сатылары;
3. ҚОРЫТЫНДЫ
4. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының да заң шығару бастамашысы болуға құқығы бар. Депутаттар заңнамалық актінің жобасын Мәжіліске енгізу туралы шешімді Мәжіліс Төрағасының атына тиісінше рәсімдейді, онда заңнамалық актінің немесе қолданыстағы заңға өзгерістер мен толықтырулардың жобасын енгізу қажеттігі көрсетіледі.
Мәжіліс Төрағасы осы ұсынысты Мәжілістің жалпы отырысының қарауына ұсынады. Мәжіліс заңнамалық актінің жобасын әзірлеуге келіскен жағдайда Мәжіліс заң жобасының бастамашысына қажетті ұйымдастырушылық, ақпараттық және басқа да көмек көрсетілуін қамтамасыз етеді, бас комитетті айқындайды.
Теріс қорытынды болған кезде Мәжіліс өзінің қорытындысын уәждемелеп, бұл туралы заң жобасының бастамашысын хабардар етеді.
Заң жобасын әзірлеу туралы ұсыныс Мәжілістің Жалпы бөлімінде тіркелген күннен бастап 15 күннен аспайтын уақыт ішінде Мәжілісте қаралады. Заң жобасын Мәжілістің қарауына әзірлеу заң жобасын Мәжілістің Жалпы бөліміне ұсынылғаннан кейін 120 күннен аспауға тиіс. Бас комитет заң жобасын белгіленген мерзім ішінде Мәжілістің жалпы отырысының қарауына енгізеді. Бұдан әрі заң жобасы Парламенттің Регламентіне және Палаталардың Регламентіне сәйкес қаралады.
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Регламентінің «Парламент Мәжілісінің заң шығару қызметі» деген 3-тарауында заң жобаларының өту тәртібі және заң жобаларын Мәжіліске енгізу рәсімі белгіленген.
Заңнамалық процесті ұйымдастыру мен заң шығару қарқыны заңнамалық қызметті жоспарлауды дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Жалпы үрдіс заң шығару бастамашылығы құқығы субъектісі бірінің әдетте, Үкіметтің «монополиялау» дәрежесі жоғары болған сайын, Парламентте заң шығару жұмысын жоспарлау рөлі солғұрлым төмен болатындығында болып отыр. Заң шығару қарқыны тым жоғары болған және заң шығару бастамашылығы саны көп болған кезде осы қағидадан ерекшелік туындауы мүмкін (мәселен, егемен мемлекеттің бастапқы заңнамалық базасын, конституциялық реформаны және т.б. жасау кезінде ерекшелік берілуі мүмкін). Жоспарлау басымдықты заң жобаларына шоғырландыруды қамтамасыз етуі мүмкін. Тұтастай алғанда заң шығару қызметін жоспарлау депутаттар үшін өзекті мәселе болып табылмайды, өйткені Парламенттің және оның Палаталарының регламентінде Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару қызметін жоспарлау мәселелері регламенттелмейді.
Қазақстан Республикасындағы заң шығару процесі кезең-кезеңімен жүзеге асырылады және Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 Заңымен регламенттеледі, «Нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындауды жоспарлау» деген 2-тарау жоспарлауға арналған.
Аталаған Заңның 7-бабына сәйкес нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындау жоспарлары бiр жылға жасалатын ағымдағы және неғұрлым ұзақ мерзiмге жасалатын перспективалық жоспарлар болып бөлiнедi.
Перспективалық жоспарларда неғұрлым маңызды нормативтiк құқықтық актiлердi, сондай-ақ дайындау уақыты бiр жылдан астам мерзiмге жоспарланатын нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу көзделедi.
Нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындау жоспарларын тиісті актілерді қабылдауға құзыретті мемлекеттік органдар жасап, бекітеді. Нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындау жоспарларын жасау кезінде мемлекеттік және өзге де органдар мен ұйымдардың ұсыныстары, оның ішінде ғылыми ұйымдардың, сондай-ақ өзге де мүдделі тұлғалардың ұсыныстары ескеріледі.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан билігінің заң шығарушы тармағы (Н. Н. Турецкий;
2. Зиманов С.З. Конституция и Парламент Республики Казахстан. - Алматы: Жетi жарғы, 1996;
3. Заң шығару қызметі. Оқу құралы. Авторлар ұжымымен әзірлеген (А.Ж.Жарболова, А.К.Исабеков, Д.Ө.Құсайынов, Г.Д.Тайғамитов) – Алматы;
4. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасы Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы»Конституциялық заңы.16.10.1995ж./ СД Қазақстанның заңнама базасы: анықтама жүйесі "Юрист". Компания ЮрИнфо 1996 - 2004.
5. З.Ж.Кенжалиев, В.А.Ким. Қазақстан Республикасының конституциялық заңнамасының дамуы. 1-3 бөлім, Алматы, «Қазақ университеті». 2008 ж.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТІРЛІГІ ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Реферат
Тақырыбы: ҚР Парламентінде заң шығару процесі, оның сатылары

Орындаған: Иргебекова Ф.Б.-сырттай бөлім,2-курс
Тексерген: Кенжалиев З.Ж.

Алматы 2017ж.

ЖОСПАРЫ:
1. КІРІСПЕ
2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1. Қазақстан Республикасының Парламентінің заң шығару процесі;
2.2. Парламенттің заң шығару сатылары;
3. ҚОРЫТЫНДЫ
4. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының да заң шығару бастамашысы болуға құқығы бар. Депутаттар заңнамалық актінің жобасын Мәжіліске енгізу туралы шешімді Мәжіліс Төрағасының атына тиісінше рәсімдейді, онда заңнамалық актінің немесе қолданыстағы заңға өзгерістер мен толықтырулардың жобасын енгізу қажеттігі көрсетіледі.
Мәжіліс Төрағасы осы ұсынысты Мәжілістің жалпы отырысының қарауына ұсынады. Мәжіліс заңнамалық актінің жобасын әзірлеуге келіскен жағдайда Мәжіліс заң жобасының бастамашысына қажетті ұйымдастырушылық, ақпараттық және басқа да көмек көрсетілуін қамтамасыз етеді, бас комитетті айқындайды.
Теріс қорытынды болған кезде Мәжіліс өзінің қорытындысын уәждемелеп, бұл туралы заң жобасының бастамашысын хабардар етеді.
Заң жобасын әзірлеу туралы ұсыныс Мәжілістің Жалпы бөлімінде тіркелген күннен бастап 15 күннен аспайтын уақыт ішінде Мәжілісте қаралады. Заң жобасын Мәжілістің қарауына әзірлеу заң жобасын Мәжілістің Жалпы бөліміне ұсынылғаннан кейін 120 күннен аспауға тиіс. Бас комитет заң жобасын белгіленген мерзім ішінде Мәжілістің жалпы отырысының қарауына енгізеді. Бұдан әрі заң жобасы Парламенттің Регламентіне және Палаталардың Регламентіне сәйкес қаралады.
Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі Регламентінің Парламент Мәжілісінің заң шығару қызметі деген 3-тарауында заң жобаларының өту тәртібі және заң жобаларын Мәжіліске енгізу рәсімі белгіленген.
Заңнамалық процесті ұйымдастыру мен заң шығару қарқыны заңнамалық қызметті жоспарлауды дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады. Жалпы үрдіс заң шығару бастамашылығы құқығы субъектісі бірінің әдетте, Үкіметтің монополиялау дәрежесі жоғары болған сайын, Парламентте заң шығару жұмысын жоспарлау рөлі солғұрлым төмен болатындығында болып отыр. Заң шығару қарқыны тым жоғары болған және заң шығару бастамашылығы саны көп болған кезде осы қағидадан ерекшелік туындауы мүмкін (мәселен, егемен мемлекеттің бастапқы заңнамалық базасын, конституциялық реформаны және т.б. жасау кезінде ерекшелік берілуі мүмкін). Жоспарлау басымдықты заң жобаларына шоғырландыруды қамтамасыз етуі мүмкін. Тұтастай алғанда заң шығару қызметін жоспарлау депутаттар үшін өзекті мәселе болып табылмайды, өйткені Парламенттің және оның Палаталарының регламентінде Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару қызметін жоспарлау мәселелері регламенттелмейді.
Қазақстан Республикасындағы заң шығару процесі кезең-кезеңімен жүзеге асырылады және Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 Заңымен регламенттеледі, Нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындауды жоспарлау деген 2-тарау жоспарлауға арналған.
Аталаған Заңның 7-бабына сәйкес нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындау жоспарлары бiр жылға жасалатын ағымдағы және неғұрлым ұзақ мерзiмге жасалатын перспективалық жоспарлар болып бөлiнедi.
Перспективалық жоспарларда неғұрлым маңызды нормативтiк құқықтық актiлердi, сондай-ақ дайындау уақыты бiр жылдан астам мерзiмге жоспарланатын нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу көзделедi.
Нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындау жоспарларын тиісті актілерді қабылдауға құзыретті мемлекеттік органдар жасап, бекітеді. Нормативтiк құқықтық актiлердiң жобаларын дайындау жоспарларын жасау кезінде мемлекеттік және өзге де органдар мен ұйымдардың ұсыныстары, оның ішінде ғылыми ұйымдардың, сондай-ақ өзге де мүдделі тұлғалардың ұсыныстары ескеріледі.

2.1. Қазақстан Республикасының Парламентінің заң шығару процесі;
Қазақстан Республикасының Конституциясында, Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы Конституциялық заңда Парламент депутаттарының заң шығару бастамашылығы құқығы белгіленеді, бірақ рәсімі толық жазылмаған. Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының Заңында, Нормативтік құқықтық актінің жобасын әзірлеу тәртібі туралы деген 13-бабында бұл мәселеге бір ғана сөйлем арналған: Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының заң шығару бастамашылығы тәртібімен дайындалатын заң жобаларының әзірлеушілері Парламент депутаттары болып табылады.. Академик Г.С. Сапарғалиев те осындай тұжырым жасайды, яғни Парламент депутаттарының заң шығару бастамашысы болу құқығымен байланысты мәселелер тым аз реттеледі. Депутатқа заң шығару бастамашылығы құқығы берілген, демек бұл орайда олар қайсыбір мемлекеттік органмен байланысты емес, яғни заң жобасын дербес әзірлейді.
Депутаттық заң жобаларына Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген қайсыбір талаптар қойылады. Мәселен, барлық заң жобалары бойынша, оның ішінде депутаттар Мәжіліске енгізетін заң жобалары бойынша ғылыми сараптама жүргізу міндетті болып табылады.
Бұдан әрі, депутат заң шығару бастамашылығы тәртібімен әзірленген заң жобасына Конституцияда арнайы талап қойылады. Мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе көбейтуді көздейтін заң жобасы Республика Үкіметінің оң қорытынды болғанда ғана енгізілуі мүмкін.
Конституцияда депутаттардың бастамасын тежейтін және белгілі бір басымдықты Үкіметке беретін ереже бар, - деп жазады академик Ғ.С. Сапарғалиев. Конституция қабылданған кезде, еліміз экономикасы тұралап, қаржы жетіспей жатқан кезде мұндай тармақ қажет болды. Мұндай конституциялық норма Парламент депутаттарының мәртебесіне қайшы келетіні, олардың заң шығару бастамасын шектейтіндігі сол кезде-ақ түсінікті болды. Өйткені шығынсыз заңдар болмайды ғой. Дәл осы норманың болуы депутаттар бастамашы болған заңдар санының аздығына себеп болып отыр. Қазіргі уақытта Қазақстан экономикасы дамып келеді, қоғамның мұқтажын шешу үшін қаржы мүмкіндіктері бар. Сондықтан да көрсетілген конституциялық норманы Үкімет депутаттардың заң жобаларына тек теріс қорытынды беріп қоймайтындай етіп өзгерту керек. Заң жобаларының бағыттылығы мемлекеттік кірістерді қысқартуға немесе мемлекеттік шығыстарды көбейтуге емес, маңызды қоғамдық қатынастарды реттеуге арналуы Мәжілістің заң жобасын қарау критерийі болуға тиіс.
Парламент Сенаты Регламентінің ІІ тарауы заң шығару бастамашылығы құқығын іске асыруға арналған.
Мәселен, 130-тармақта заң шығару бастамашылығы құқығы Сенат депутаттары Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне өзгерістер, толықтырулар енгізу немесе олардың күшін жою жобаларын Мәжіліске енгізу нысанында жүзеге асырылады деп белгіленген.
Мәжілістің қарауына заң жобасының мәтінімен бірге мынадай материалдар:
- Сенат депутатының тегі көрсетіле отырып, заң жобасының бастамашысының ұсынымы;
- оны енгізу қажеттігінің негіздемесі, оның ішінде заң жобасы қабылданған жағдайда болжанатын салдары көрсетілген түсіндірме жазба;
- заң жобасының қаржы-экономикалық негіздемесі, мемлекеттік кірісті қысқартуды немесе мемлекетті шығысты көбейтуді талап ететін заң жобалары Қазақстан Республикасы Үкіметінің оң қорытындысы болғанда ғана енгізіледі;
- өзгерістер енгізілуге немес осы заң жобасын қабылдаған жағдайда күшін жоюға жататын заңнамалық актілердің тізбесі;
- жұмыс тобының құрамы ұсынылады.
Заң шығару бастамашылығы құқығын жүзеге асыруға байланысты өзге мәселелер Мәжілістің Регламентінде шешіледі.
Қазақстан Республикасының Парламенті 15 жылдан бері жұмыс істеп келеді. Парламент өткен жылдар ішінде көп заң қабылдады. Мәселен, Қазақстан Республикасының Парламенті барлығы (І-ІҮ шықырылым) 1762 заң қабылдады, оның ішінде Қазақстан Республикасы Президентінің бастамашалығымен - 6, Қазақстан Республикасы Үкіметінің бастамашылығымен - 1648 және Қазақстан Республикасы Парламенті депутаттарының бастамашылығымен - 108 заң қабылданды.
Қазақстан Республикасы Парламенті қабылдаған заңдарды шақырылымдар шеңберінде қарай отырып, депутаттар бастамашы болған заңдар санына назар аударайық.
Парламент І шақырылымда барлығы 497 заң қабылдады, оның ішінде ҚР Үкіметінің бастамашылығы - 468, депутаттардың бастамашылығы 29 (5,8%) заң қабылдады.
Парламент ІІ шақырылымда барлығы 604 заң қабылдады, оның ішінде ҚР Үкіметінің бастамашылығы - 551, депутаттардың бастамашылығы 53 (8,7%) заң қабылдады.
Парламент ІІІ шақырылымда барлығы 321 заң қабылдады, оның ішінде ҚР Үкіметінің бастамашылығы - 311, депутаттардың бастамашылығы 10 (3,1%) заң қабылдады.
Парламент ІҮ шақырылымда барлығы 340 заң қабылдады, оның ішінде ҚР Президентінің бастамашылығы - 6, ҚР Үкіметінің бастамасымен - 318 (93,5%), депутаттардың бастамашылығымен 16 (4,7%) заң қабылдады.
Осы талдаудан көретініміз, ҚР Парламенті депутаттары бастамасы бойынша төрт шақырылымда қабылданған заң жобаларының қабылданған заңдардың жалпы санына шаққандағы үлесі небары 6,1 % екен.Академик С.З. Зиманов 2007 жылы статистикалық деректер келтіріп, депутаттардың заңдарды әзірлеуге қосқан үлесі мардымсыз екенін айтқан болатын.
Біздің пікірімізше, ғалымдар Ғ.С. Сапарғалиев пен С.З. Зимановтың депутаттардың заң шығару бастамашылығы құқықтарын тежейтін факторлардың орын алып отыруына қатысты көзқарастары нақты талдауды қажет етеді. Маңызды қоғамдық қатынастарды реттеу және негіз қалаушы принциптер мен нормаларды белгілеу заң жобаларын әзірлеу кезіндегі негізгі критерийлер болуға тиіс.
Ғылыми пайымдауы Парламент депутаттарының заң шығару бастамашылығы қызметін жетілдіруге белгілі бір жәрдемін тигізуі мүмкін Парламенттік құқық деген кітаптың авторларының пікірлерін қолдағымыз келеді. конституцияға сәйкес оң қорытынды болуға тиіс. Әйтпесе заң жобасы Мәжілістің сессиясына енгізілмейді. Парламент депутаттары енгізетін заң жобаларының көпшілігі шығынды болып келеді, өйткені олар әлеуметтік сипатта болады және халықтың сол бір немесе басқа топтарының мүдделерін қорғаумен байланысты. Мұндай жағдайда депутаттар енгізетін заң жобаларына Үкіметтің оң қорытындысын алу өте-мөте проблемалы, сайып келгенде, депутаттардың заң шығару бастамасына тежеу болады.
Мәселен, Ресей Конституциясының 104-бабында салық салу немесе салықты жою, оларды төлеуден босату туралы, мемлекеттік заемдарды шығару туралы, мемлекеттің қаржы міндеттемелерін өзгерту туралы заң жобалары, федеральдық бюджет қаржысын жұмсауды көздейтін басқа да заң жобалары Үкіметтің оң қорытындысы болғанда ғана енгізілуі мүмкін екендігі белгіленеді. Ресей Конституциясы атқарушы биліктің жоғары органының міндетті түрде оң қорытындысы болуын талап етпейді. Формальдық заң тұрғысынан заң жобасын енгізу үшін Үкіметтің қорытындысын ұсыну фактісі маңызды. Бұл ретте оның мазмұны маңызды емес, заң жобасының ережелерін қолдайды ма, қолдамайды ма ол маңызды емес. Үкіметтің теріс қорытындысы Мемлекеттік Думаның заң жобасын қарауына кедергі келтірмейді. Ресей Конституциясының ережесі әлдеқайда демократиялық және қолайлы, өйткені депуттардың заң шығару бастамашылығы Үкіметтің қорытындысына бағынышты етпейді.
Депутаттардың заң шығару бастамасын пайдалануына біздің жүргізген зерттеуіміз Парламенттің І-ІҮ шақырылымдағы жұмысы кезеңінде Парламент депутаттарының бастамашылығы бойынша Үкімет 257 заң жобасын әзірлегенін, оның небары 108-і ғана қабылданғанын көрсетеді. Бұл ретте І -ІҮ шақырылымда депутаттар әзірлеген заң жобаларына Үкімет берген 257 қорытындыдан: 108 оң қорытынды, 80 теріс қорытынды, 60 шығынды қорытынды берілген.
2.2. Парламенттің заң шығару сатылары;
Қазақстан Республикасы Парламентінің заң шығару процесі - бұл Конституцияға сәйкес жүзеге асырылатын заңдарды әзірлеу, талқылау, қабылдау және қолданысқа енгізу процесі.
З.Л. Федотованың пікірінше, заң шығару - әрбір заңнамалық шешімді мұқият әрі сапалы әзірлеу үшін қажетті дайындық материалдарын жинау үшін қажетті жағдайлар жасауды, социологиялық және өзге де зерттеу жүргізуді, шетелдік заңнаманы талдауды және келешекте реттеудің болжанып отырған тиімділігін талап ететін күрделі процесс.
Қазақстан Республикасындағы заң шығару процесі Конституциямен, бірқатар конституциялық және өзге де заңдармен регламенттеледі, олардың ішінде Қазақстан Республикасының Нормативтік құқықтық актілер туралы 1998 жылғы № 213 Заңы ерекше рөл атқарады. Бұл Заң нормативтік құқықтық актінің жобасын Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізудің және оны Республика Парламентінен қайтарып алудың тәртібін айқындайды (21-бап.). Бұл заңнамалық акті заң шығару процесінің әліппесі болып табылады. Нормативтік құқықтық актілерді жоспарлау, әзірлеу, ресімдеу, қабылдау және жариялау тәртібін ресми заңдарды түсіндіру, бір жүйеге келтіру және есепке алу сияқты негізінен олардың өздері регламенттейді.
Қазақстан Республикасының Парламентінде заң шығару процесі сондай-ақ Қазақстан Республикасының Парламенті және олардың депутаттарының мәртебесі туралы 1995 жылғы 16 қазандағы № 2529 Қазақстан Республикасының Конституциялық заңымен де реттеледі, онда Қазақстан Республикасы Парламенті қызметін ұйымдастыру, оның депутаттарының құқықтық жағдайы айқындалады, Парламенттің құзыретін және оны жүзеге асырудың ұжымдық нысандарын, заң шығару мәселелерін нақты көрсетеді.
Парламенттің заң шығару процесін жүзеге асыру да Қазақстан Республикасы Парламентінің 1996 жылғы 20 мамырдағы қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Парламентінің Регламентімен, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі 1996 жылғы 8 ақпанда қабылдаған Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Регламентімен және Қазақстан Республикасы Парламентінің Сенатының 1996 жылғы 8 ақпандағы қаулысымен қабылданған Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Регламентімен айқындалады.
Регламенттер Парламенттің өкілеттіктерін жүзеге асыру нысандарын, Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы Қазақстан Республикасы Конституциялық заңының конституциялық нормалары мен ережелерін егжей-тегжейлі нақтылай отырып, қажетті іс жүргізу құралдарының құқықтық пайдаланылуын қамтамасыз етеді.
Заң шығару процесінің кезеңдеріне қатысты түрлі көзқарастар бар. Мәселен, академик Г.С. Сапарғалиев оның бес сатысы бар деп есептейді:
1) бірншісі - жоба Мәжіліске келіп түскеннен кезден бастап;
2) екіншісі - Мәжілістің заң жобасын қабылдауы;
3) үшіншісі - заң жобасының Мәжілісте талқылануы;
4) төртіншісі - заң жобасының Сенатта талқыланып, қабылдануы;
5) бесіншісі - заңды Қазақстан Республикасы Президентінің қол қоюына ұсыну.
Бұл ретте мұның төрт сатысы Парламентте өтеді, ал бесіншісі - заңды Мемлекет басшысына қол қоюға ұсыну. Біздің пікірімізше, бұл бағытта дайындық сатысы қамтылмайды және барлық заң шығару процесін нақты көрсетпейді.
З.Л. Федотова екі палаталы Парламенттің заң шығару процесін мынадай ірі-ірі сатыларға бөлуге болады деп есептейді:
1) заң шығару бастамашылығы;
2) заң жобасының Мәжілісте қаралуы;
3) заң жобасының Сенатта қаралуы.
Біздіңше, ғалымның бұл көзқарасы заң шығару процесін неғұрлым сәтті ашатын сияқты, біздің пайымдауымызша, заң шығару процесінің сатылары мынадай болуға тиіс:
1) дайындық кезеңі;
2) негізгі кезең;
3) қорытынды кезең.
1. Дайындық сатысы.
Заң шығару процесінің бұл сатысы заң жобасының мәтінін әзірлеуді және заң шығару бастамашылығы субъектісінің қойылған талаптарға сәйкес құжаттардың барлық топтамасын ресімдеуін қамтиды.
Нормативтік құқықтық актілердің иерархиясын ескере отырып, ең алдымен, Қазақстан Республикасының Конституциясына заңнамалық актілермен егжей-тегжейлі регламенттелген өзгерістер мен толықтырулар енгізілетін жағдайларға қатысты оны іске асырудың ерекшеліктерін қараған жөн болады. Мәселен, Қазақстан Республикасының Президенті Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын өз бастамасымен және өзінің шешімімен республикалық референдумға шығаруға құқылы.
Парламент те Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң жобасын республикалық референдумға шығару туралы бастама көтере алады. Бұл ретте Парламент Республика Президентіне жүгінеді, ол мынадай екі шешімнің бірін қабылдайды: 1) Парламенттің бастамасын қолдау және Парламент әзірлеген Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын республикалық референдумға енгізу; 2) Парламент әзірлеген заң жобасын республикалық референдумға енгізбеу, оны Парламенттің қарауына беру. Бұл жағдайда Парламент өздері бастамашы болған заңның жобасы туралы Конституцияда көзделген тәртіппен шешім қабылдайды.
Республика Президенті Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңның жобасын республикалық референдумға беру туралы Парламенттің ұсынысын қабылдамауы мүмкін. Парламент Палаталарының әрқайсысының депутаттары жалпы санының кемiнде бестен төртiнiң көпшiлiк даусымен Парламент осы өзгерiстер мен толықтыруларды Конституцияға енгiзу туралы заң қабылдауға құқылы. Мұндай жағдайда Президент: 1) Парламент қабылдаған Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңға қол қоюға; 2) Парламент әзірлеген заң жобасын республикалық референдумға енгізуге құқылы. Егер республикалық референдумға қатысуға құқығы бар Республика азаматтарының жартысынан астамы дауыс беруге қатысса, ол өткiзiлдi деп есептеледi. Республикалық референдумға шығарылған Конституцияға өзгерiстер мен толықтырулар, егер олар үшiн облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың кемінде үштен екісінде дауыс беруге қатысқан азаматтардың жартысынан астамы жақтап дауыс берсе, қабылданды деп есептеледi.
Әрбір заң шығару бастамашылығы құқығы субъектісінің осы құқықты жүзеге асыруды регламенттеудің құқықтық тәсіліне құқығы бар. Президенттің, депутаттардың және Үкіметтің заң шығару процесіндегі бастамасын жүзеге асырудың тәртібі қалай реттелетіні Заң шығару бастамашылығы субъектілері деген тарауда егжей-тегжейлі көрсетілген.
Қазақстан Республикасының заңнамасында заң шығару бастамашылығы құқығы субъектілері Қазақстан Республикасының Парламентіне ұсынылатын заң жобаларына қойылатын жалпы талаптар жазылған.
Нормативтік құқықтық актілер туралы Қазақстан Республикасының Заңында Нормативтiк құқықтық акт мәтiнiнiң мазмұны мен жазылу стиліне қойылатын талаптар айқындалған. Мәселен Заңның 19-бабының 1-тармағында мемлекеттiк органдардың қоғамдық қатынастарды мемлекеттiк реттеу саласындағы құзыретi, функциялары мен мiндеттерi Қазақстан Республикасының әкімшілік рәсімдер туралы заңнамасына сәйкес нормативтік құқықтық актілерде мемлекеттiк басқару деңгейi бойынша аражігі айқын ажыратылып белгiленген.
Нормативтік құқықтық актінің мәтіні бірыңғай әріппен басылуға және әдеби тіл нормалары, заң терминологиясы және заң техникасы сақтала отырып жазылуға тиіс. Нормативтік құқықтық актінің ережелері барынша қысқа болуға, нақты және әртүрлі түсіндіруге жатпайтын мағынаны қамтуға тиіс. Нормативтік құқықтық актінің мәтінінде мағыналық және құқықтық жүктемесі жоқ декларативтік сипаттағы ережелер қамтылмауға тиіс.
Көнерген және көп мағыналы сөздер мен сөз орамдарын, эпитеттердi, метафораларды қолдануға, сөздердi қысқартуға жол берiлмейдi. Нормативтік құқықтық актінің құрылымдық бөлігінде жазылған құқық нормасы дәл осы актінің басқа құрылымдық бөліктерінде қайталап жазылмайды.
Нормативтік құқықтық актінің мәтінінде мемлекеттік органдар мен өзге де ұйымдардың атаулары ресми атауына сәйкес толық және бүкіл мәтін бойынша бірізді жазылуға тиіс.
Нормативтік құқықтық акт мәтінінің қарапайым және ықшам болуын қамтамасыз ету мақсатында нормативтік құқықтық акт мәтінінің өзінде қысқартудың не аббревиатураның мағынасын таратып жаза отырып, мемлекеттік органдар мен өзге де ұйымдардың атауларын қысқартуға жол беріледі.
Нормативтік құқықтық актілердің мәтінінде абзацтарды дефистермен немесе өзге де белгілермен белгілеуге, жекелеген сөздер мен сөз тіркестерін ерекшелеп және астын сызып көрсетуге жол берілмейді.
Заң жобасы мүдделі барлық мемлекеттік органдармен келісіледі, Ведоствоаралық комиссиядан және Республикалық бюджеттік комиссиядан өтеді, содан кейін ғылыми сараптамаға жіберіледі.
Талаптардың толық тізбесі Нормативтік құқықтық актілер туралы Заңда (21-3-баптың 2-тармағы) және ҚР Парламенті Мәжілісінің Регламентінде (27-тармақ) белгіленген.
Нормативтік құқықтық актіні Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізген кезде жоба бойынша ұсынылатын материалдарда мынадай қосымшалар болуға тиiс:
1) жобаны дайындаған мемлекеттiк органның немесе ұйымның атауы;
2) жобаны қабылдаудың қажеттігі негізделген, мақсаттары, міндеттері, негізгі ережелері кеңінен сипатталған түсіндірме жазба, ал Қазақстан Республикасы Президентінің заң шығару бастамашылығы тәртібімен Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізілетін заңнамалық актілердің жобалары үшін - арнайы жолдау;
3) жұмыс тобы құрылатын жағдайда оның құрамы;
4) Қазақстан Республикасының Президенті айқындайтын, Қазақстан Республикасы Президентінің заң шығару бастамашылығы тәртібімен енгізілетін заңнамалық актілердің жобалары келісу рәсімінен өтпеген жағдайларды, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары заң шығару бастамашылығы тәртібімен заң жобасын енгізетін жағдайларды қоспағанда, мүдделі мемлекеттік органдармен келісу парағы;
5) осы Заңның 22-бабына сәйкес ғылыми сараптаманың қорытындысы және бар болған жағдайда өзге де сараптамалық қорытындылар;
6) өзгертілуге немесе жобаны қабылдауға байланысты күшін жоюға қойылатын заңнамалық актілердің тізбесі және жобаны іске асыру үшін қажет болатын нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу туралы ұсыныстар;
7) егер заңнамалық актінің жобасы мемлекеттік кірістерді қысқартуды немесе мемлекеттік шығыстарды ұлғайтуды көздейтін болса, қаржы-экономикалық есептеулер, сондай-ақ, әдетте, статистикалық деректер, заңнамалық актiнi қолданудың ықтимал экономикалық, әлеуметтiк, заңдық, экологиялық салдарларының болжамдары, бұған Қазақстан Республикасы Президентінің заң шығару бастамашылығы тәртібімен Қазақстан Республикасы Парламентінің Мәжілісіне енгізілетін заңнамалық актілердің жобалары қосылмайды.
Қолданыстағы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы нормативтік құқықтық актінің жобасын енгізген кезде бастаманың тиісті негіздемесі жазылған баптардың бұрынғы (қолданыстағы) және жаңа редакциясының салыстырма кестесі ұсынылады.
Халықаралық шарттарды ратификациялауға заң жобасын енгізген кезде ратификациялауға ұсынылатын құжаттардың Сыртқы істер министрлігі куәландырған көшрмелері қоса беріледі.
Жоғарыда көрсетілген материалдар - мемлекеттік және орыс тілдерінде, ал ратификациялауға заң жобасын енгізген кезде мемлекеттік, орыс және оларға қол қойылған тілдерде ұсынылады.
Субъектінің Парламентте заң шығару бастамашылығы құқығын іске асыруы заң жобасын Мәжіліске қарауға ұсынған кезден басталады. Парламентте заң шығару процесі осы сәттен басталады.
2. Негізгі кезең
Заң шығару үдерісінің негізгі кезеңі заң жобасын Парламент Мәжілісіне енгізген сәттен басталып, Сенаттың заңды қабылдауымен аяқталады.
Заң жобасы барлық қажетті қосымшаларымен келіп түскеннен кейін, Мәжіліс Аппараты оны қойылатын талаптарға сәйкес келуіне етжей-тегжейлі тексереді. Палатаның Аппараты қажетті қосымшалардың бірі болмаған, сондай-ақ олардың мемлекеттік тілдегі және орыс тіліндегі мәтіндері бірдей болмаған жағдайда құжаттарды тіркемей, белгіленген талаптарды орындау үшін заң жобасының бастамашысына қайтарып береді.
Тіркелген заң жобасы алдын ала қарап, онымен одан әрі жұмыс істеу тәртібі туралы ұсыныстар әзірлеу үшін Парламент Мәжілісі қаулысымен тиісті комитетке (комитеттерге) жіберіледі. Заң жобасын қарау, заң жобасы бойынша қорытынды әзірлеу тәртібін Мәжілістің тиісті комитеті дербес белгілейді.
Қорытындыны әзірлеуге қажетті мерзім тапсырмада көрсетіледі және ол тіркелген заң жобасы комитетке келіп түскен күннен бастап отыз күнтізбелік күннен кем болмауға тиіс. (Мәжіліс Регламентінің 28-тармағы).
Жоғарыда айтылғандай, Конституцияға сәйкес Республика Президенті заң жобасын шұғыл қарауды арнайы жолдауымен жариялауға құқылы.
Заң жобаларын қараудың басымдығын белгiлеу, сондай-ақ заң жобасының қаралуын шұғыл деп жариялаудың құқықтық шарттары мен рәсімдері Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 29 сәуірдегі № 1074 Жарлығымен бекітілген Заңдар жобаларын қараудың басымдығын белгiлеу ережесiмен және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 10 желтоқсандағы № 1300 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің Регламентімен белгіленеді. Әдетте, басым ретпен қарауды Мемлекет Басшысы Қазақстан Республикасының Парламентi Мәжiлiсiнiң қарауына енгiзiлген немесе енгiзiлуге дайын заң жобаларына қатысты белгiлейдi.
Басым деп белгіленген заң жобалары тиісті мемлекеттік органдармен алдын ала келісілгеннен кейін бір ай мерзім ішінде Президент Әкімшілігінің қарауына, содан кейін он күн мерзім ішінде Мәжілістің қарауына енгізіледі.
Президент шұғыл деп жариялаған заң жобасы Парламентте Президентің арнайы жолдауы жария етiлгеннен немесе ол Парламентке жолданғаннан кейiн келесi күннен кешiктiрiлмей Мәжiлiстің қарауына енгiзіледi. Мұндай жағдайда Палатаның бас Комитеті жеті күнтізбелік күннен аспайтын мерзімде қорытынды әзірлеуге тиіс.
Комитет жұмыс топтарының құрамына заң жобасының бастамашыларын, мемлекеттік органдар, үкіметтік емес ұйымдар, ғылыми мекемелер өкілдерін, сарапшыларды тартуға құқылы. Заң жобаларын әзірлеу және талқылау барысында заң шығару үдерісінде қоғамдық ұстанымдар мен пікірлер айқындала отырып, қоғамдық фактор ескеріледі.
Заң шығару үдерісіндегі қоғамдық факторды қарау кезінде Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің жанындағы Қоғамдық палатаның рөлін ерекше атап өтуіміз қажет, бұл оның азаматтар мен қоғамдық бірлестіктердің конституциялық құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін іске асыруға бағытталған азаматтық бастамаларын ұсыну және қолдау, заң жобаларына сараптама жүргізу мүмкіндіктерімен байланысты болып отыр.
Республика заңнамасы балама заң жобаларын әзірлеу мүмкіндігін көздейді. Палата комитеттерінде осындай заң жобалары негізгі заң жобаларынмен бір мезгілде қаралады және әрбір жоба бойынша жеке-жеке қорытынды әзірленеді.
Заң жобасын комитеттерде талқылау ашық өткізіледі. Комитет заң жобасын талқылаудан бес күн бұрын депутаттарды хабардар етеді. Комитет заң жобасын қарау нәтижелері бойынша қорытынды қабылдайды (Мәжіліс Регламентінің 30-тармағы). Бас комитет жалпы отырыстың қарауына әзірленген заң жобасын, оған қоса тіркелген материалдарды, сондай-ақ Аппараттың Заңнама бөлімінің қорытындысын Мәжілістің жалпы отырысының қарауына енгізу үшін Палатаның Бюросына жібереді. Мәжілістің Бюросы заң жобасын жалпы отырыстың күн тәртібіне енгізу туралы ұсыныс жасайды (Мәжіліс Регламентінің 33-тармағы).
Заң жобасының мәтіні мен оған қоса тіркелген материалдар бұл заң жобасы жалпы отырыста қаралғанға дейін кемінде он күн бұрын депутаттарға беріледі ( Мәжіліс Регламентінің 35-тармағы).
Заң жобасын жалпы отырыста талқылау кезеңі оқылым деген терминмен сипатталады. Оқылым ұғымы заңнамада белгіленбеген, дегенмен, оның мазмұнын аталған рәсімнің құрамдас бөліктері арқылы анықтауға болады. Оқылым - бұл Парламент Палаталарының бөлек не бірлескен отырыстарында жүзеге асырылатын заң жобасын талқылау және ол бойынша іс жүргізу шешімін қабылдау. Парламент Палаталарының депутаттары белгілі бір заң жобасын қарау үшін қажетті оқылымдар санын әрбір нақты жағдайда белгілейді. Оқылымдардың тиімді санын таңдау заң жобасының көлемі мен мазмұнына, жүзеге асырылатын рәсімдердің аралық нәтижелеріне және басқа да факторларға сүйене отырып жүзеге асырылады.
Парламент Палаталарының Регламенттерінде кодекстерді, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.