Жергілікті басқару органдарының теориялық аспектілері
I ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жергілікті басқару органдарының мәні мен қызметтерінің жіктелуі
1.2 Жергілікті басқару органдарының түрлері мен құрылымы
1.3 Жергілікті басқару органдарын ұйымдастырудың негізгі қағидалары
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУ ТӘРТІБІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (Теміртау қаласы бойынша)
2.1 Жергілікті атқарушы оргадардың құрылу тәртібі, ұйымдастыру қағидалары (Теміртау қаласы бойынша)
2.2 «Теміртау қаласы әкімі аппаратының персоналды басқару қызметі бөлімі» ММ іс.әрекетін ұйымдастырудың негізі
2.3 Жергілікті өкілетті органдардың құрылу қағидалары мен әрекет ету барысын талдау
ІІІ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шетелдік тәжірибе және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі.
3.2 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасау шаралары.
Қорытынды
1.1 Жергілікті басқару органдарының мәні мен қызметтерінің жіктелуі
1.2 Жергілікті басқару органдарының түрлері мен құрылымы
1.3 Жергілікті басқару органдарын ұйымдастырудың негізгі қағидалары
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУ ТӘРТІБІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (Теміртау қаласы бойынша)
2.1 Жергілікті атқарушы оргадардың құрылу тәртібі, ұйымдастыру қағидалары (Теміртау қаласы бойынша)
2.2 «Теміртау қаласы әкімі аппаратының персоналды басқару қызметі бөлімі» ММ іс.әрекетін ұйымдастырудың негізі
2.3 Жергілікті өкілетті органдардың құрылу қағидалары мен әрекет ету барысын талдау
ІІІ ЖЕРГІЛІКТІ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шетелдік тәжірибе және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі.
3.2 Жергілікті мемлекеттік басқару органдары тиімді жұмыс істеуі үшін жағдай жасау шаралары.
Қорытынды
Демократиялық елдерде жергілікті істерді басқару мемлекеттік аппаратың перефериялық буыны болып табылатын жергілікті мемлекетік әкімшіліктердің лауазымды тұлғалары мен тағайындалған орталық билік органдары арқылы, сондай-ақ әкімшілік территориялық бірліктердің халқымен сайланатын өкілетті және атқарушы органдары арқылы жүзеге асырыла алады. Осындай өкілетті органдар әдетте жергілікті өзін-өзі басқару немесе жергілікті (муниципалды) басқару органдары деп аталады. Жергілікті басқарудың тарихи қалыптасуы сословиелық қоғамнан индустриялық қоғамға көшу процестермен байланысты болды. Туындаған буржуазияның негізі – жергілікті істерді басқаруда дербестікті, мемлкеттік биліктің орталық органдарын қадағалауы мен араласуынан қалалық өзін-өзі басқару еркіндігін талап еткен шағын және үлкен қалаалар, XIX ғасырдың ортасынан бастап жергілікті жерлердегі осындай басқару кей елдерде жергілікті өзін-өзі басқару деп аталды.
Қоғамның тарихи дамуының сол кезеніңде жергілікті өкілетті органдар заң және соттық бақылаумен байланысты, бірақ орталық пен жерлерде үкімет пен оның органдарына бағындырылмаған ерекше төртінші билік болып табылады деп есептелген.
Мемлекет әл-ауқатының қалыптасуы мен дамуы, мемлекеттің өз азаматтарына ұсынатын қызметтер жиынының кенеюі жергілікті басқарудың іс-әрекетіне екі жақты ықпал етті. Бір жағынан жерлерде үкіметтік саясатты жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсетуде жергілікті органдардың рөлі арта түсті, бұл өз кезегінде, мемлекеттің жергілікті басқарудың қызмет ету тиімділігіне деген қызығушылығын арттырды. Екінші жағынан, жергілікті органдардың мемлекеттік механизмге интеграциясы күшейе түсті, бұл өз кезегінде олардың басым бөлігінің дербестігінің айрылуына әкеледі. Г.В.Барабашев былай деген: «Жергілікті басқарудың эволюциясы жергілікті істерді жалпымемлекеттік қызығушылықтармен байланыстырып, және сайлаулы муниципалды мекемелерді үкімет пен министрліктерден күшті әкімшілік пен қаржылық тәуелділікке әкеліп, муниципалды институттардың мемлекеттік табиғатын арттырды, бұл өз кезегінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың элементерін екінші жоспарға қалдырды».
Өзгерген жағдай орталықтарды жалпымемлекеттік мәселелерге бағындыру мақсатында жергілікті органдарға ықпал етудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. Германдық зерттеуші атап өткендей, жергілікті территориялық бірліктер әлеуметтік мемлекеттіліктің конституциялық-құқықтық қағидаларын жүзеге асыруға неғұрлым тығыз араласса, соғұрлым олар жергілікті ерекшеліктен алшақтап, тұтастай елдің мақсаттарына, мемлекеттік саясаттың қағидаларына ере жүруі тиіс. Ол қазіргі таңда (өзге дамыған елдерде де) жергілікті органдардың тағдыры көбінесе мемлекеттің қолдауынан тәуелді екенін атап өтеді. Мемлекеттің салық және қаржылық жүйесімен тығыз байланысты олар тәуелсіз территориялық бірліктермен емес, біртұтастық бөлігіне жақын болып табылады. Келесі неміс авторы общиналар тек мемлекеттің негізі емес, сондай-ақ оның мүшелері де болып табылады дейді, яғни, олар мемлекеттік биліктің ортақ жүйесіне интеграцияланған. Олар өз бөлігін мемлекеттің бөлігі ретінде және оның өкілеттіліктері бойынша жүзеге асырады.
Қоғамның тарихи дамуының сол кезеніңде жергілікті өкілетті органдар заң және соттық бақылаумен байланысты, бірақ орталық пен жерлерде үкімет пен оның органдарына бағындырылмаған ерекше төртінші билік болып табылады деп есептелген.
Мемлекет әл-ауқатының қалыптасуы мен дамуы, мемлекеттің өз азаматтарына ұсынатын қызметтер жиынының кенеюі жергілікті басқарудың іс-әрекетіне екі жақты ықпал етті. Бір жағынан жерлерде үкіметтік саясатты жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсетуде жергілікті органдардың рөлі арта түсті, бұл өз кезегінде, мемлекеттің жергілікті басқарудың қызмет ету тиімділігіне деген қызығушылығын арттырды. Екінші жағынан, жергілікті органдардың мемлекеттік механизмге интеграциясы күшейе түсті, бұл өз кезегінде олардың басым бөлігінің дербестігінің айрылуына әкеледі. Г.В.Барабашев былай деген: «Жергілікті басқарудың эволюциясы жергілікті істерді жалпымемлекеттік қызығушылықтармен байланыстырып, және сайлаулы муниципалды мекемелерді үкімет пен министрліктерден күшті әкімшілік пен қаржылық тәуелділікке әкеліп, муниципалды институттардың мемлекеттік табиғатын арттырды, бұл өз кезегінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың элементерін екінші жоспарға қалдырды».
Өзгерген жағдай орталықтарды жалпымемлекеттік мәселелерге бағындыру мақсатында жергілікті органдарға ықпал етудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. Германдық зерттеуші атап өткендей, жергілікті территориялық бірліктер әлеуметтік мемлекеттіліктің конституциялық-құқықтық қағидаларын жүзеге асыруға неғұрлым тығыз араласса, соғұрлым олар жергілікті ерекшеліктен алшақтап, тұтастай елдің мақсаттарына, мемлекеттік саясаттың қағидаларына ере жүруі тиіс. Ол қазіргі таңда (өзге дамыған елдерде де) жергілікті органдардың тағдыры көбінесе мемлекеттің қолдауынан тәуелді екенін атап өтеді. Мемлекеттің салық және қаржылық жүйесімен тығыз байланысты олар тәуелсіз территориялық бірліктермен емес, біртұтастық бөлігіне жақын болып табылады. Келесі неміс авторы общиналар тек мемлекеттің негізі емес, сондай-ақ оның мүшелері де болып табылады дейді, яғни, олар мемлекеттік биліктің ортақ жүйесіне интеграцияланған. Олар өз бөлігін мемлекеттің бөлігі ретінде және оның өкілеттіліктері бойынша жүзеге асырады.
1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына жолдауы, 17.01.14ж.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына жолдауы, 14.12.2012ж.
3. «Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі дамыту тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген, 2012ж.
4. Старцев Я.Ю. Государственное и муниципальное управление в зарубежных странах. –М.:Дело, 2006ж.
5. Государственное и муниципальное управление. Под. ред. А.Я.Понамарева. – СПб, 1997ж.
6. Каваленко Н.Е. Местное самоуправление как форма демократии: Учебное пособие, - СПб: Изд-во СПБГУЭФ, 2008. – 296 б.
7. Каск Л.И. Функции и структура государства. Л:ЛГУ, 2010г.
8. Курашвили Б.П. Очерк теории государственного управления. М.,2003г.
9. Добрынин Н.М. Государственное управление: Теория и практика. Современная версия новейшей истории государства: Учебник. Т. 1/Н.М. Добрынин; Науч.ред. А.Н. Митин. – Новосибирск: Наука, 2010, - 407с.
10. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекций – М.:Юрид.лит., 2007. – 400с.
11. Батычко В.Т. Муниципальное право. – Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2010г.
12. Гончаров В.В. принципы организации и деятельности органов государственной власти в Российской Федерации//автореф. На соискание уч.степ.к.ю.н, Махачкала 2005 г.
13. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 23 қаңтардағы № 148 заңы.
14. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
15. «Қарағанды облысының әкімінің аппараты» ММ ресми сайты//Karaganda-region.gov.kz
16. «Қарағанды облысының әкімінің аппараты» ММ туралы ереже, Қарағанды облысы әкімдігінің 2013 жылғы «14» наурыздағы №14/03 қаулысы.
17.«Приозерск қаласы әкімі аппараты» ММ регламенті
18. Приозерск қаласы әкімінің, оның орынбасарларының , әкім аппараты басшысының өзара міндеттерін бөлу.
19. «ҚР Азаматтық кодексі»
20. 2004 жылдың 4 қазанындағы ҚР Үкіметінің «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың типтік құрылымын бекіту туралы» № 1022 қаулысы.
21. «Приозерск Қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық көлігі және автомобиль жолдары» ММ-нің төлқұжаты.
22. «Приозерск Қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық көлігі және автомобиль жолдары» ММ-нің жұмыс регламенті.
23. Бапакова С. Маслихат: роль в местном управлении // Политика и общество,http://www.nomad.su, 2012г.
24. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 8 ақпандағы Заңы.
25. Уваров В.Н. Местное государственное управление и самоуправление, единство и соотношение // Проблемы, опыт и перспективы развития местного государственного управления и местного самоуправления государств – участников СНГ: Материалы международного круглого стола 23.06.2013 г. – Астана: ЗАО «Институт Законодательства Республики Казахстан», 2013. – 248 с.
26. Айтказинов Е.Б, Нарбинова М.М. Проблемы взаимоотношений местных представительных органов власти с другими органами государственной власти // Вестник КАСУ № 3 – 2014, с.105-112.
27. Мусабеков Т. Основные системные проблемы системы местного управления и самоуправления в РК // Агенство по исследованию рентабельности инвестиций АИРИ, 2012 г.
28. Қарағанды қалалық маслихатының ресми сайты //http://www.karmaslihat.kz
29. Реформирование государственного управления в развитых странах//http://www.bagalau.kz
30. Децентрилизация: эксперименты и реформы. Органы местного самоуправления в Центральной и Восточной Европе. Сборник статей. Институт открытого общества, 2012ж.
31. Василенко И.А.Институт гоуправления в Велокобритании. Проблемы теории и практики управления, 2011.
32. «Реформирование системы государственного управления: зарубежный опыт и Казахстан», Баспа, 2014г.
33. Романюк В. Реорганизация системы местного управления в Казахстане // Саясат, - 2004. - № 3, с. 16-21
34. Романюк В. Роль принципа децентрализации в организации деятельности государственного управления//http://e-notabene.kz
35.Кудайкулова Х.Ш. Развитие электронного акимата как способ решения проблем организации местных органов власти // Журнал «Государственное управление и государственная служба», 2013.
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына жолдауы, 14.12.2012ж.
3. «Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі дамыту тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген, 2012ж.
4. Старцев Я.Ю. Государственное и муниципальное управление в зарубежных странах. –М.:Дело, 2006ж.
5. Государственное и муниципальное управление. Под. ред. А.Я.Понамарева. – СПб, 1997ж.
6. Каваленко Н.Е. Местное самоуправление как форма демократии: Учебное пособие, - СПб: Изд-во СПБГУЭФ, 2008. – 296 б.
7. Каск Л.И. Функции и структура государства. Л:ЛГУ, 2010г.
8. Курашвили Б.П. Очерк теории государственного управления. М.,2003г.
9. Добрынин Н.М. Государственное управление: Теория и практика. Современная версия новейшей истории государства: Учебник. Т. 1/Н.М. Добрынин; Науч.ред. А.Н. Митин. – Новосибирск: Наука, 2010, - 407с.
10. Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекций – М.:Юрид.лит., 2007. – 400с.
11. Батычко В.Т. Муниципальное право. – Таганрог: ТТИ ЮФУ, 2010г.
12. Гончаров В.В. принципы организации и деятельности органов государственной власти в Российской Федерации//автореф. На соискание уч.степ.к.ю.н, Махачкала 2005 г.
13. «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 23 қаңтардағы № 148 заңы.
14. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 ж.
15. «Қарағанды облысының әкімінің аппараты» ММ ресми сайты//Karaganda-region.gov.kz
16. «Қарағанды облысының әкімінің аппараты» ММ туралы ереже, Қарағанды облысы әкімдігінің 2013 жылғы «14» наурыздағы №14/03 қаулысы.
17.«Приозерск қаласы әкімі аппараты» ММ регламенті
18. Приозерск қаласы әкімінің, оның орынбасарларының , әкім аппараты басшысының өзара міндеттерін бөлу.
19. «ҚР Азаматтық кодексі»
20. 2004 жылдың 4 қазанындағы ҚР Үкіметінің «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқарудың типтік құрылымын бекіту туралы» № 1022 қаулысы.
21. «Приозерск Қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық көлігі және автомобиль жолдары» ММ-нің төлқұжаты.
22. «Приозерск Қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық көлігі және автомобиль жолдары» ММ-нің жұмыс регламенті.
23. Бапакова С. Маслихат: роль в местном управлении // Политика и общество,http://www.nomad.su, 2012г.
24. «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 8 ақпандағы Заңы.
25. Уваров В.Н. Местное государственное управление и самоуправление, единство и соотношение // Проблемы, опыт и перспективы развития местного государственного управления и местного самоуправления государств – участников СНГ: Материалы международного круглого стола 23.06.2013 г. – Астана: ЗАО «Институт Законодательства Республики Казахстан», 2013. – 248 с.
26. Айтказинов Е.Б, Нарбинова М.М. Проблемы взаимоотношений местных представительных органов власти с другими органами государственной власти // Вестник КАСУ № 3 – 2014, с.105-112.
27. Мусабеков Т. Основные системные проблемы системы местного управления и самоуправления в РК // Агенство по исследованию рентабельности инвестиций АИРИ, 2012 г.
28. Қарағанды қалалық маслихатының ресми сайты //http://www.karmaslihat.kz
29. Реформирование государственного управления в развитых странах//http://www.bagalau.kz
30. Децентрилизация: эксперименты и реформы. Органы местного самоуправления в Центральной и Восточной Европе. Сборник статей. Институт открытого общества, 2012ж.
31. Василенко И.А.Институт гоуправления в Велокобритании. Проблемы теории и практики управления, 2011.
32. «Реформирование системы государственного управления: зарубежный опыт и Казахстан», Баспа, 2014г.
33. Романюк В. Реорганизация системы местного управления в Казахстане // Саясат, - 2004. - № 3, с. 16-21
34. Романюк В. Роль принципа децентрализации в организации деятельности государственного управления//http://e-notabene.kz
35.Кудайкулова Х.Ш. Развитие электронного акимата как способ решения проблем организации местных органов власти // Журнал «Государственное управление и государственная служба», 2013.
- жергілікті басқару органдарын ұйымдастырудың негізгі қағидалары қарастыру;
- Қазақстан республикасындағы жергілікті атқарушы органдардың құрылу тәртібі, ұйымдастыру қағидаларын талдау;
- Приозерск қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы, жолдаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімі ММ қызметін ұйымдастыру негізінде шолу жасау;
- жергілікті өкілетті органдардың құрылу қағидалары мен әрекет ету барысын талдау;
- шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде Қазақстандағы жергілікті басқару органдарын ұйымдастыру қағидаларын жетілдіру жолдары;
- жергілікті басқару органдарын ұйымдастыру қағидалары жетілдіру жолдары ретінде орталықсыздандыру қағидасын зерттеу;
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының жергілікті басқару органдары табылады.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының жергілікті басқару органдары іс-әрекетін ұйымдастыру қағидалары мен жетілдіру жолдары табылады.
Дипломдық жұмысты орындаған кезде ғалымдардың теориялық және тактикалық еңбектері, периодикалық басылымдар мен Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Халыққа Жолдаулары, стратегиясығ тұжырымдамалар, Қарағанды облысының жергілікті басқару органдарының оның ішінде Приозерск қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімі ММ ресми мәліметтері қолданылды.
I ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жергілікті басқару органдарының мәні мен қызметтерінің жіктелуі
Демократиялық елдерде жергілікті істерді басқару мемлекеттік аппаратың перефериялық буыны болып табылатын жергілікті мемлекетік әкімшіліктердің лауазымды тұлғалары мен тағайындалған орталық билік органдары арқылы, сондай-ақ әкімшілік территориялық бірліктердің халқымен сайланатын өкілетті және атқарушы органдары арқылы жүзеге асырыла алады. Осындай өкілетті органдар әдетте жергілікті өзін-өзі басқару немесе жергілікті (муниципалды) басқару органдары деп аталады. Жергілікті басқарудың тарихи қалыптасуы сословиелық қоғамнан индустриялық қоғамға көшу процестермен байланысты болды. Туындаған буржуазияның негізі - жергілікті істерді басқаруда дербестікті, мемлкеттік биліктің орталық органдарын қадағалауы мен араласуынан қалалық өзін-өзі басқару еркіндігін талап еткен шағын және үлкен қалаалар, XIX ғасырдың ортасынан бастап жергілікті жерлердегі осындай басқару кей елдерде жергілікті өзін-өзі басқару деп аталды.
Қоғамның тарихи дамуының сол кезеніңде жергілікті өкілетті органдар заң және соттық бақылаумен байланысты, бірақ орталық пен жерлерде үкімет пен оның органдарына бағындырылмаған ерекше төртінші билік болып табылады деп есептелген.
Мемлекет әл-ауқатының қалыптасуы мен дамуы, мемлекеттің өз азаматтарына ұсынатын қызметтер жиынының кенеюі жергілікті басқарудың іс-әрекетіне екі жақты ықпал етті. Бір жағынан жерлерде үкіметтік саясатты жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсетуде жергілікті органдардың рөлі арта түсті, бұл өз кезегінде, мемлекеттің жергілікті басқарудың қызмет ету тиімділігіне деген қызығушылығын арттырды. Екінші жағынан, жергілікті органдардың мемлекеттік механизмге интеграциясы күшейе түсті, бұл өз кезегінде олардың басым бөлігінің дербестігінің айрылуына әкеледі. Г.В.Барабашев былай деген: Жергілікті басқарудың эволюциясы жергілікті істерді жалпымемлекеттік қызығушылықтармен байланыстырып, және сайлаулы муниципалды мекемелерді үкімет пен министрліктерден күшті әкімшілік пен қаржылық тәуелділікке әкеліп, муниципалды институттардың мемлекеттік табиғатын арттырды, бұл өз кезегінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың элементерін екінші жоспарға қалдырды.
Өзгерген жағдай орталықтарды жалпымемлекеттік мәселелерге бағындыру мақсатында жергілікті органдарға ықпал етудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. Германдық зерттеуші атап өткендей, жергілікті территориялық бірліктер әлеуметтік мемлекеттіліктің конституциялық-құқықтық қағидаларын жүзеге асыруға неғұрлым тығыз араласса, соғұрлым олар жергілікті ерекшеліктен алшақтап, тұтастай елдің мақсаттарына, мемлекеттік саясаттың қағидаларына ере жүруі тиіс. Ол қазіргі таңда (өзге дамыған елдерде де) жергілікті органдардың тағдыры көбінесе мемлекеттің қолдауынан тәуелді екенін атап өтеді. Мемлекеттің салық және қаржылық жүйесімен тығыз байланысты олар тәуелсіз территориялық бірліктермен емес, біртұтастық бөлігіне жақын болып табылады. Келесі неміс авторы общиналар тек мемлекеттің негізі емес, сондай-ақ оның мүшелері де болып табылады дейді, яғни, олар мемлекеттік биліктің ортақ жүйесіне интеграцияланған. Олар өз бөлігін мемлекеттің бөлігі ретінде және оның өкілеттіліктері бойынша жүзеге асырады.
Осылайша, XX ғасыр шеңберінде жергілікті билік органдары жергілікті органдарды, жергілікті қызығушылықтарды, жергілікті басқаруды мемлекеттікпен салыстырудан олардың жалпы басқару механизміне интеграциялануына біртіңдеп көшуде. Алайда, аталмыш интеграцияланған механизм дәстүрлі түсініктегі механизм болып табылмайды. Континентальды Еуропада Реформация мен Ағарту дәуірінің саяси-құқықтық ілімдерінің ықпалымен мемлекет бұқаралық биліктің жалғыз тасушысы ретінде қабылданған. Кейіннен, Ұлыбритания мен АҚШ жаңа құқықтық теориясы мен тәжірибесінің ықпалымен мемлекеттің екі жақты сипаты анықталды. Бір жағынан ол, егемендіктің тасушысы, оның әрекет етуін қамтамасыз ететін инстут болып табылады. Осы тұрғыдан мемлекет бұқаралық биліктің кейбір прерогативаларына қатысты монополист болып табылады, ол, өз кезегінде, өзге мемлекеттермен байланыс жасағанда, және аталмыш, аталмыш ел территориясындағы кез-келген құқық субьектілермен байланыс жасағанда байқалады. Екінші жағынан, мемлекет жергілікті билік органдарына қатысты бұқаралық басқару субьектілерінің бірі болып саналады. Бұл мемлекеттің, жергілікті немесе аймақтық билік органдарының (территориялық қауымдастықтар), дербес заңды тұлғалар ретіндегі бұқаралық коорпорациялардың әрекет етуінен көрініс табады.
Жергілікті басқару органдарының дербестік дәрежесі, ең алдымен, алгдосаксондық елдерде сынай бағаланады. Дәл осында жергілікті істер мен даулар бойынша соттық тәжірибеге сүйенетін жергілікті басқарудың мемлекеттік теориясы кең тарауға ие болады. аталмыш теорияға сәйкес, жергілікті орагндар ең алдымен, жалпыұлттық стандарттарға сәйкес халыққа қызмет көрсететін орталық ведомствалардың агенттері болып табылады. Ағылшын зерттеушісі К.Дейвис көрсеткендей, жергілікті өзін-өзі басқару - бұл, ең алдымен, басқару, басқаша айтқанда, жергілікті деңгейде бұқаралық билікті жүзеге асыру. К.Дейвис осындай логикаға ере отырып, жергілікті органдар орталық үкіметтің техникалық көзқарасы тұрғысынан барлық-әкімшілік территориялық бірліктерде басқаруды дербес жүзеге асыруға қабілетсіз болғандығынан әрекет ететінің түсіндіреді. Осындай көзқарасты француз зерттеушілері де қолдайды. Париж университетінің профессоры Р.Драго Жергілікті органдар мемлекетті басқару ыңғайлылығы үшін құрылады, себебі соңғысы белгілі жетістіктерге қол жеткізгеннен кейін, жергілікті органдардың әрекет етуінен бас тарту мүмкін болмайды, - дейді. Сол уақытта француз әдебиетінде табиғи-құқықтық доктрина рухындағы жергілікті басқарудың, пайымдауы кең таралған, онда жасанды құрылған (яғни орталық билік актілерінің негізінде) және табиғи қалыптасқан территориялық бірліктердің (мысалы, коммуна, қала) арасында айырмашылық жасалады. Басқаруда мемлекет қыһығушылықтары басым болуы керек, ал екіншілері айтарлықтай дербестікке ие болып, жергілікті басшылыққа алуы керек деп есептеледі.
Батыс Еуропада жергілікті басқару органдарының іс-әрекеті Еуропалық Одақтың барлығын біріктіретін бұқаралық басқарудың біртұтас процесіне біріктіріледі: мүдделердің жергілікті сипаты бұлыңғыр болса, ал жергілікті басқаруға мемлекеттік реттеу ықпалы айтарлықтай болады.
Сондай-ақ, жергілікті басқару айтарлықтай дербестікке ие болатын бұқаралық басқарудың ерекше элементі болып табылады. Бұл жергілікті өкілетті органдар сайлау мен халықтық дауыс беруге негізделетін ұлттық парламент шеңберінен тыс жалғыз билік орталығы ретінде қатысатынымен түсіндіріледі.
Мемлекеттік жергілікті басқарудың қазіргі таңдағы теориясы жергілікті басқаруды тәртіп бойынша, мемлекеттік билікті орталықсыздандырудың түсініктері арқылы қарастарылады [3,б.12-16].
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру басқаруды орталықсыздандырумен міндетті түрде қатар жүруі тиіс. Бұл шетелдегі муниципалдық құрылымдардың әрекет ету тәжірибесі мен тарихымен қатар жүретін жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың табиғи жолы.
Басқаруды орталықсыздандыру мыналарға мүмкіндік береді:
Біріншіден, саны өте көп және өзгерістерге бәсең әрекет ететін басқару аппаратын қамтамасыз ету шығындарын қысқарту, сонымен қатар басқарудың тиімділігін арттыру;
Екіншіден, әлеуметтік белсенділікті арттыру және халықтың кең топтарын басқарушылық процеске тарту.
Орталықсыздандыру арқылы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің басты мақсаты мемлекеттік және жергілікті басқарудың барлық деңгейлері арасында қызметтерді, өкілеттіліктерді және жауапкершілікті бөлу есебінен халыққа қоғамдық қызмет көрсету және мемлекеттік қызметтерді жүзеге асыру тиімділігін арттыру, бюджетаралық қатынастардың рационалды жүйесін қалыптастыру. Орталықсыздандыру мен оған тікелей қатысы бар өзге шараларды жүзеге асыру мемлекеттік басқаруды одан әрі жүзеге асыру, мемлекеттік қызметтерді оптимизациялау, олардың барлық билік деңгейлері арасында тиімді бөлінуі, мемлекеттік және муниципалдық биліктің барлық деңгейлерінің тұрақты да тиімді қызмет етуін қамтамасыз ететін бюджетаралық қатынастардың неғұрлым тиімді моделін құруға ықпал ететін болады.
Нақты процесс ретінде орталықсыздандыруды үш көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады:
табиғи муниципалды құрылымдардың билік органдарының өкілеттіліктері мен жауапкершіліктерін тиімді бөлу ретіндегі басқаруды орталықсыздандыру(қалалар, поселкілер, ауылдар және т.б.),
билік пен басқарудың аймақтық органдарына үлкен дербестікті беру ретіндегі басқаруды орталықсыздандыру (Қазақстандағы облыстық деңгей);
орталық органдардың төменгі буын органдарына бөлу үшін республикадағы мемлекеттік басқару жүйесін қайта құрылымдау бойынша шаралар жиынтығы.
Муниципалды құрылымдар деңгейіндегі орталықсыздандыру түрлі бағыттар бойынша жүзеге асуы мүмкін.
Бірінші бағыт - муниципалды қызметтер саласында бизнесті дамыту. Тәртіп бойынша, бұл белгілі мерзімге келісім-шарт жасаумен байқау негізінде жүзеге асырылады. Бізде ол тек халыққа көліктік қызмет көрсету саласында кең тарауға ие болуы мумкін. Бизнесте тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта, медицина мен білім беру саласында пайдда болуы мүмкін.
Екінші бағыт - жекелеген муниципалды қызметтерді жүктей отырып, коммерциялық емес бағыттағы ұйым секторларын дамыту. Бұл, әлеуметтік қызмет көрсету саласына қатысты (қарттарға, мүгедектерге, жосқындарға көмек, балалр алаңдары мен сауықтыру шараларын ұйымдастыру).
Үшінші бағыт - қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамыту. Ол ықшам аудандар мен жекелеген поселкілерде территориалдық қоғамдық өзін-өзі басқару органдарын құрудан, сонымен қатар оларға тұрғын үй қорын пайдалану бойынша қызметтерді жүктеуден тұрады. Халықты осылайша өзін-өзі басқару кеңінен таралған, мысалы, күнделікті әрекет ететін ПИК іс-әрекеттерінде көрініс табады.
Ірі қалалардағы басқаруды орталықсыздандыру шешімі бар, бірақ күрделі мәселе болып табылады. Осы мақсатта басқаруды орталықсыздандырудың қалалық бағдарламаларын өңдеу мен жүзеге асыру қажет, ол үшін ең алдымен, әкімшілік құрылымында әкімге бағынышты ететін арнайы бөлімше құру қажет. Ал қоғамдық өзін-өзі басқаруға келетін болсақ, онда қалалық маслихаттардың депутаттары мен өзін-өзі әрекет етуші кеңестерінің ассоцациялары едәуір көмек көрсете алар еді.
Басқаруды орталықсыздандыру мәселесімен муниципалды басқаруды ұйымдастыру мәселесі тығыз байланысты. Қазіргі таңда ол территориалды-салалық қағида бойынша құрылған. Алайда, қалалық аудандардың басқарушылық құрылымдарына талдау жасайтын болсақ, онда оның қалалыққа ұқсас екендігі көрінеді. Бірақ муниципалды басқарудың территориалды органдарында қазіргі кезде тек бірнеше негізгі қызметтері көзге түседі: құқықтық тәртіпті қорғау, медициналық қызмет көрсету, жалпы орта білім, арнайы көмек, коммуналдық қызметтер мен территорияны әсемдеу.
Орталықсыздандыру процесінде соңғы екі қызметтер территориалды қоғамдық өзін-өзі басқару саласына ауысуы мүмкін. Ал алғашқы үшеуіне келетін болсақ, онда қазіргі таңда оларды жүзеге асырудың төменгі тиімділігін қалаішілік райондаудың рационалды болмауымен анықталады, себебі аудандар арсындағы шекаралар ашық жасанды сипатқа ие, себебі олар обьективті шарттармен себептелмеген. Бір ауданның тұрғындарынан келесі аудандарына қызмет көрсету ыңғайлы болатын себептер көп. Аудандар арасындағы шекараларды жай ғана қайта қараумен бірдеңе өзгертулер қаралған.
Территориялық басқару тәжірибесінде қолданылатын мәселелер территориялық басқару деңгейінің саяси шеңберінде қабылдау барысында орталық биліктен қаншалықты ерікті болса, оған қажетті ресурстарға қызығушылыққаие болу белгісі бойынша ерекшеленеді.
Жергілікті өзін өзі басқарудың автономды моделі бар жүйе болып табылады, онда әрбір территориалды билік деңгейі өкілеттілік пен міндеттер бойынша жоғарыдағы басқару деңгейімен шиеленіспейтін өзіндік өкілеттіліктерге ие.
Осындай басқару жүйесіндежергілікті билік әрекетін бақылаужоғарғы басқару деңгейлерінде жүзеге асырылады, ал халық - не тікелей референдумдар, сайлаулар, тікелей демократия формаларының жолымен, не болмаса тікелей дауыс беру жолымен өкілетті органдар мен лауазымды тұлғалар арқылы жүзеге асырады. Мұндай жағдайда атқарушы биліктің орталық органдары - министрліктер, әкімшілік ведоствалар - негізімен, әдістемелік, болжамды, сараптау сипаттағы қызметтерді атқарады, ал олардың шешімдері төмендегі құрылымдар үшін ұсынушылық шешімге ие.
Сол уақытта әлемнің ешбір елінде толық горизонтальды басқару жоқ. Территориалды басқарудың осындай сызбасына максималды жақын болып табылатын АҚШ өзінде жанама түрде жүзеге асырылатын министрліктер мен ведомствалардың тарапынан штаттар мен қалалардың билік органдарының әрекеттерін мемлекеттік реттеу байқалады: түрлі ұлттық бағдарламаларды қаржылындыру жолымен.
Вертикалды басқаруға мысал ретінде жергілікті өзін-өзі басқарудың интеграцияланған кеңестік жүйемен келтіруге болады, онда маңызды саяси шешімдер жоғарғы билік деңгейінде қабылданып, кейіннен бір каналды сызба бойынша территориалды басқарудың барлық вертикалы бойынша берілген.
Материалдық басқару сызбасы басқару буындарына көп каналды өзара әрекет ету мүмкіндігін бере отырып, вертикал бойынша да, горизонталь бойынша да биліктердің өзара әрекет етуін болжайды. Мұнда горизонтальды әрекет ету маңызды болып табылады: басқарудың бір құрылымының ішіндегі бөлімшелер арасындағы, басқарудың түрлі автономды деңгейлері арасында(муниципаралық кооперация).
Осыған байланысты жергілікті басқарудың төрт жүйесін бөліп қарастыруға болады:
англосаксондық модель;
француздық немесе напалеондық модель;
германдық немесе аралас модель;
кеңестік интеграцияланған модель [4].
Жергілікті басқару органдарының қызметтері төменде келтірілген:
жергілікті өңірдің негізгі мәселелері бойынша шешім қабылдау (бюджетті, салық ставкаларын қабылдау);
Өкілетті орган жұмысына басшылық ету (отырыстарға қатысу, күн тәртібін қарастыру, регламенттің сақталуын бақылау);
Өкілетті орган сессиясының аралығында белгілі шешімдерді қабылдау;
Атқарушы билікті жалпы басқару (лауазымдарға жалпы тағайындау, өкілетті орган шешімдерін іске асыру);
Атқарушы билікті техникалық күнделікті басқару (нақты шараларды өңдеу, тұтастай саясатты қамтамасыз ету, шешімдерді келісе қабылдау);
Жергілікті қауымдастық қаржыларының басқарылуын қамтамасыз ету (кірістер мен шығындарды күнделікті басқару, бюджетті ағымыдқ басқару);
Жергілікті полицияға басшылық ету;
Өкілетті және атқарушы билік актілерінің заңнамаға сәйкес келуін тексеру;
Қаржылық бақылау (аудит, жергілікті билік органдары операцияларының заңға қайшы келмейтінін тексеру);
Қабылданатын шешімдердің техникалық, құқықтық сараптамадан өткізілуі;
Қабылданатын шешімдердің саяси алдын ала сараптамадан өткізілуі;
Жергілікті билік органдарындағы арнайы қызығушылықтардың өкілдігі (кәсіби, конфессиялық, территориялық);
Жекелеген сала щеңберінде салалық басқару;
Заңға қайшы әрекеттері үшін жергілікті билік органдарына санкциялар салу (шешімді жоққа шығару, лауазымнан босату).
Осы тізімнен біздің арнайы орган немесе арнайы мәртебесі бар лауазымды тұлғаның құрылуы тиіс болатын барлық қызметтерді қарастырып отырғанымыз көрініп тұр. Осы қызметтердің барлығы біртұтас ретінде жергілікті басқару жүйесінің элементі болып табылатыны маңызды.
Тәжірибеде түрлі қызметтер түрлі басқару органдарының арасында былайша бөлінуі мүмкін;:
әр қызметке белгілі орган сәйкес келеді;
қызмет түрлі органдар арасында бөлінген;
түрлі қызметтер бір орган шеңберінде үйлеседі.
Осымен қатар, жергілікті басқарудың түрлі жүйелері арасындағы айтарлықтай айырмашылықтар мынадай факторлар есебінен қалыптасады:
органды қалыптастыру тәсілі (тікелей сайлаулар, тікелей емес сайлаулар, тағайындаудың түрлері немесе аралас қалыптастыру);
аталмыш органдағы коллегиялық пен бірауыздылықтың ара-қатынасы;
жергілікті өзін-өзі басқарудың классикалық органдары жүйесінде тікелей мемлекеттік басқару мен өзге органдардың ара қатынасы [5].
1.2 Жергілікті басқару органдарының түрлері мен құрылымы
Өзін-өзі басқару органдары өзінің ішкі ұйымдық құрылымына ие. Аталмыш құрылым биліктік өкілеттіліктерді бөлумен , сондай-ақ өкілетті және атқарушы органдар арасындағы өзара қатынастарды ұйымдастыру тәсілдерімен анықталады. Өзін-өзі басқару органдарының ұйымдық құрылымын сипаттайтын екі жалпы модельдер әрекет етеді: президенттік және парламенттік. Президенттік модельдің соңғы нұсқасы (англосаксондық модельді ұстанатын елдер) келесіні қарастырады: мэрдің (әкім) сайлаушылармен тікелей сайлануы; мэр мен өкілетті органның өзара тәуелсіздігі; мэр өкілеттігіне жергілікті әкімшілікті бірауыздан жатқызу. Мұндай жағдайда мэр мен өкілетті орган арасында оппозиция мүмкін болады, бірақ мэр әкімшілікке қатысты өзінің өкілеттіліктері тұрғысынан басым артықшылықтарға ие болады.
Парламенттік модельдің соңғы нұсқасы тәжірибеде дәстүлі ағылшын муниципалитеттерімен, 1990-шы жылдары реформаларына дейінгі итальяндық муниципалитеттермен ұсынылған. Мұндай жағдайда кеңеспен сайланатын мэрге тек өкілетті қызметтерді жүзеге асыру тағайындалады. Муниципалды кеңес құрылатын комиссиялар мен комитеттер арқылы бір уақытта өкілетті, сондай-ақ әкімшілікті басқаруды жүзеге асыра отырып, атқарушы орган болып табылады. Мэр аталмыш сұрақтарға араласа алмайды.
Шет едердің басым бөлігінде соңғы нұсқалар арасында аралық жағдайға ие болатын ұйымдық модельдер әрекет етеді.
Жоғарыдағы жағдайлар жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудаға тиімділік пен демократиялылықты үйлестіру қажеттілігіне байланысты пайымдалуы мүмкін. Әкімшілік кімге бағынады деген сұрақ туындайтын қазіргі таңда мэр қолында басқарушылық өкілеттіктерді шоғырландыру өкілетті демократия идеясынан бас тартуды білдіреді. Мұнда өкілетті орган комиссиялар немесе комитеттерді құрайды, бірақ олардың рөлі консультативтік қызметерді атқару мен кейбір шешімдердің жобаларын өңдеуден ғана тұрады. Өкілетті органның абсолютті үстемдігі дәстүрлі түрде басым болған Ұлыбританияның өзінде атқарушы билікті шенеунік кеңесімен тағайындалатын сити-менеджер қолына ауыстыру қарқыны байқалады.
Солтүстік Еуропа мен Германияда кең тараған келесі тәсілдеме атқарушы және өкілетті билікті нақты бөлу жолымен басқару тиімділігін қамтамасыз етеді, бірақ кәсіби басқарушылар есебінен құрылған атқарушы биліктің өзі коллегиялық болып табылады. Сол арқылы демократияның қажетті, кейде тіпті айтарлықтай минимумына қол жеткізуге болады: билік бір қолда шоғырланбаған, жеке жауапкершілік пен шешімді коллегиялық қабылдау бір-бірін толықтырады. Осыған байланысты аталмыш модельді неғұрлым кең таралған деп есептеуге болады.
Қандай жағдай болмасын модельдің негізгі сипаттамалары үш фактормен анықталады: 1) атқарушы билік басына өкілетті органнның ықпал ету мүмкіндігі (тағайындау жолымен); 2) өкілетті органның әкімшілік қызметтердің директорларына ықпал ету мүмкіндігі; 3) өкілеті органдардың әкімшілік құрылымдарға бұйрық беру мүмкіндігі. Атқарушы билік құрылымдардың өзі келесі нұсқалардың үйлесуімен анықталады: 1) атқару билік бір адам басқарады (әкімшілік басшысы); 2) атқарушы билікті коллегиялық орган басқарады; 3)атқарушы билік қызметерін өкілетті орган атқарады (комиссиялар мен комитетер арқылы). Атқарушы билікті кім басқарады деген сұрақ айтарлықтай қарапайым шешіледі: осыған қатысты өкілеттілікке ие тұлға. Осылайша, Францияда кез-келген өзін-өзі басқаратын қоғамда атқарушы билік қызметтерін атқаратын коллегиялық орган әрекет етеді. Алайда, аталмыш орган өзіндік өкілеттіліктерге ие болмайды: барлық өкілеттіліктер атқарушы билік басшысы мен оның мүшелеріне делегирленеді. Яғни, коллегиялылыққа қарамастан, атқарушы билік бір тұлғаның қолында болады. Бельгия, Нидерландыда жағдай өзгеше қалыптасқан: коллегиялық атқарушы органның әр мүшесі оның өзіндік өкілеттілігіне енетін белгілі жұмыс учаскесі үшін жауапты болып табылады.
Алайда, өкілетті билік пен атқарушы биліктің классикалық сызбасы өзін-өзі басқарудың әрекет етуші жүйелерінің территориялық ұйымдастырылуының бар күрделілігін сипатамайды. Тәртіп бойынша, түрлі деңгейдегі өзін-өзі басқаратын территориялық қауымдастықтар қандай да бір өкілеттіліктерді бірлесіп жүзеге асыру үшін бірлестіктерді (одақтар, ассоцациялар) құра алады. Осындай бірлестіктерді құру қажеттілігі де айқын: кейбір шағын немесе қаржылық қамтамасыз етілмеген территориялық қауымдастықтар жалғыз өзі алдында тұрған мәселелерді бір қауымдастық территориясымен салыстырғанда, неғұрлым ауқымды тұрғыда шешу тиімдірек болады. Осылайша туындайтын бірлестіктер өзін-өзі басқаратын қауымдастықтар мәртебесіне ие болмайды: олардың әрекет етуінің құқықтық кепілдемелері жоқ, басқару органдары, тәртіп бойынша, тікелей емес сайлаулар жолымен қалыптасады, бірлестіктердің басым бөлігі өзіндік қаржыландыру көздері мен өзіндік бюджетке ие болмайды. Дегенмен де, осындай құрылымдардың шынайы ролі халық пен өзін-өзі басқару жүйесі үшін маңызды болуы мүмкін. Мемлекет осындай бірлестіктерді құру мен қолдауға қызығушылық тудырады, себебі олар өзін-өзі басқаратын қауымдастықтар қаражаттары есебінен жергілікті деңгейдегі басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ондай қауымдастықтар болмаса, жергілікті мәселелерді шешуге мемлекеттің араласуы мен айтарлықтай шығындарды талап етер еді. Әр елде қызметтестіктің мүмкін болатын формаларының саны өте көп: бір деңгей қауымдастықтары үшін ондаған бірлестік формалары болуы мүмкін, т.б [4].
Барлық билік органдарын қамтып, ел территориясындағы өзін-өзі басқарудың аталмыш деңшгейін білдіретін бірлестіктердің өзге де формалары әрекет етеді. Осындай бірлестіктер барлық дамыған елдерде және өзін-өзі басқарудың әр деңгейінде әрекет етеді. Олар не территориялық қауымдастықтардың ассоцациялары ретінде, не олардың өкілдерінің ассоциациялары ретінде құқықтық рәсімделуі мүмкін [6]. Осындай бірлестіктердің негізгі міндеті - орталық үкіметегі ортақ мүдделерді лобирлеу және ақпарат пен тәжірибемен алмасу.
1.3 Жергілікті басқару органдарын ұйымдастырудың негізгі қағидалары
Әдебиетте ұйымдастыру, құрылым түсініктері түрлі пайымдауға ие. Аталмыш анықтамаларды талдау мен бағалауға авторлар көбінесе логикалық категорияларды пайдаланады. В.Г.Вишняковтың пікірінше, құрылым мемлекеттік органға еңбек өлінісін жүзеге асырып, белгілі функцияларды орындауға көмектесетін матрицаның рөлін атқарады [7].
И.Л. Бачило аталмыш ойды, жалғастыра отырып, ұйымдық құрылымды бағынышты ұйымдардың жұмысын қамтамасыз ету бойынша нысаналы іс-әрекетті жүзеге асыру үшін арнайы құзыреттілік және ресурстарға ие субьект ретінде қарастырады [8].
Сондай-ақ, мемлекеттік асқару жүйесінің қалыптасуы, қызмет ету, басқарушылық ықпал ету процестерінің талаптарын, сонымен қатар қоғамда қалыптасқан жағдайларда мемлекеттік басқару қатысушылары әрекет ететін негізгі ережелер мен әрекет ету нормаларын сипаттайтын белгілі қағидаларға негізделетінін де (лат. Principium - негіз, бастапқы) атап өткен жөн. Және мемлекеттік басқару қағидаларын ұстанғанда ғана аталмыш жүйенің тиімді болатынын ескеру қажет. Мемлкеттік басқару түсінігіне қатысты біртекті анықтамалардың болмауына байланысты арнайы әдебиеттерде оның қағидаларына да қатысты авторлармен келісілген біртекті үктемесі жоқ, яғни авторлардың бірі оны тар мағынада жіктесе, ал кейбіреулері оны аса толықтықпен жіктеген. Мұнда, өз кезегінде, мемлекеттік басқару жүйесінің қағидаларын өңдеуде де аталмыш теорияның негізін қалаушы неміс ғалымы М. Вебердің үлесін айтпай кетпеуге болмайды. М.Вебер мемлекеттік асқарудың мынадай қағидаларын атап өтеді: еңбек бөлінісі (білікті кадрлардың пайда болуын қамтамасыз етеді); басқару деңгейлерінің иерархиялылығы; міндеттердің біртектілігін қамтамасыз ететін ережелер мен стандарттардың болуы; субьективті қателіктердің болуын төмендететін ресми тұлға рөлінің тұлғасыздығы; жұмысқа біліктілік талаптарына қатаң сәйкестікте қабылдау.
Ал М.Вебердің ұсынылған мемлекеттік жүйесінің қағидаларының тізімін кеңейте отырып, Г.В. Атаманчук оның мынадай түрлерін анықтайды: обьективтілік, демократизм, құқықтық реттілік, заңдылық, федерализм, биліктің бөлінуі, бұқаралық [10].
Н.М.Добринин болса мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасу және қызмет етуінің үш түрлі қағидаларын бөліп қарастырады:
- жалпы жүйелілік (іргелі, базистік) - демократизм, құқықтық негізділік, мақсаттылық, заңдылық, биліктің бөлінуі, бұқаралық, өзара толықтыру, субсидарлық, вертикалды иерархиялық, өкілеттіліктердің баланстылығы,гомогенділік, федерализм, мемлекеттік басқару теориясы мен тәжірибесінің бірлігі;
- элемент бойынша (құрылымдық) - еңбектің мамандануы және бөлінуі, қызметтерді бөлу және бекіту, бірауыдылық, коллегиялылық, ақпараттық қамтамасыз ету, ақылау көлемі, мемлекеттік биліктің тарлу қағидасы;
- жүйеішілік - мемлекеттік қызмет персоналын басқару, эмоциональды нейтралдылылық, біліктіліктің сәйкестігі, тиімді де рационалды басқарушылық іс-әрекетті ынталандыру, лауазымды нұсқамаларды құқықтар мен міндеттердің жіктелуі және т.б [9].
Мемлекеттік басқару қағидаларын анықтауда қазақстандық зерттеушілер жоғарыда келтірілген қағидалармен қатар мынадай қағидаларды ұсынады:
ажырамастық (біртұтастық) қағидасы;
басқарудың мемлекеттік механизмінің болуы;
өңірлерге көмек көрсетудің іріктеулілік қағидасы;
әлеуметтік тараптарды теңестіру басымдығы;
мультипликативтілік қағидасы;
жүйелілік сипаттан туындайтын стратегиялық мүдделерді анықтау қағидасы, яғни мемлекеттік басқарудың бағдарламалы-мақсатты әдістерге бағдарлануын жатқызуға болады.
Осылайша, отандық және шетелдік авторлармен ұсынылған мемлекеттік басқару жүйесінің қағидаларын қарастыра және талдай келе, аталмыш қағидаларды ұстану барысында ғана мемлекеттік басқару тиімділігіне қол жеткізуге болатынын айта кету керек.
Мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасу және әрекет ету қағидаларын анықтау және қалыптастыру оларды мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданудың күрделі процесі сияқты күрделі интеллектуалды міндеті білдіреді. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру процесінде олар арқылы сипатталатын құбылыстар оның элементтерінің сапалы өзгеруіне міндетті түрде ықпал етеді. Біздің ойымызша, мемлекеттік басқару қағидаларын қолданудың тиімділігінің басты критерийі болып мемлекеттік басқарудың жүйелілігіне және осы арқылы жалпы қоғам өмірі мен оның жекелеген салалардың үйлесімділігі мен кешенділігіне қол жеткізу табылады.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, мемлекеттік басқару жүйесінің қағидалары басқару процестері мен құбылыстарының мәнін сипатап, белгілі заңдар мен заңдылықтарға бағынады деуге болады.
Аталған қағидаларға келесідей талаптардың қойылатынын атап өткен жөн:
1) нормативтілік, бұл мемлекеттік органдарды құру барысында заңнамада бекітілуі (тікелей немесе жанама) және міндеттілікті білдіреді;
2) қайшылықсыздық, яғни бірнеше өзара бірін бірі жоққа шығаратын қағидаларының болуына жол берілмейді;
3) толықтық, оған сәйкес мемлекеттік органдар іс-әрекетін қалыптастыру мен жүзеге асырудың ең маңызды шарттарын алдын-ала бекіту жүзеге асырылады;
4) дербестік, мұнда бірнеше қағидаларының қайталануына жол берілмейді. Мемлекеттік аппарат іс-әрекетін ұйымдастыру қағидаларының 2 тобын атап өтуге болады: жалпы және жеке [11].
Жалпы қағидалар тұтастай мемлекеттік тетікке қатысты және әлеуметтік-саяси және ұйымдаққа жіктеледі.
Өз кезегінде, әлеуметтік-саяси қағидаларға келесілер жатқызылады:
1) биліктің бөлінуі. Биліктің үш буыны болады: заң шығарушы, атқарушы және сот билігі.
Заң шығару билігінің органдары келесілер:
Қазақстан Республикасының парламенті;
Жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар). Аталмыш органдар нормошығармашылық іс-әрекетпен айналысады.
Атқарушы билік органдары қамтиды:
ҚР Үкіметі, министрліктер, комитеттер;
Облыс, қала, аудан әкімдіктерінің басшылары. Атқарушы билік органдарының басты міндеті болып ҚР конституциясы ережелерін жүзеге асыру, заңдарды, ҚР нормативті жарлықтарын, жоғарыда тұрған атқарушы билік органдарының шешімдерін ұстану және орындау табылады.
2) Демократиялылық. Демократия (грек.demos - халық, kratos - билік) - халық билігі. Аталмыш қағидаға сәйкес барлық азаматтарға саясатқа ықпал етудің бірдей мүмкіндігі және әрекет етуші мемлекеттік органдарға бақылауды жүзеге асыру мүмкіндігі ұсынылады;
3) Жариялылық. Аталмыш қағиданың мазмұнына қоғамның жеткілікті түрде хабардар етілу қажеттілігі енгізіледі. Ол өз кезегінде, мемлекеттік билік органдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен қоғамды тұрақты да жүйелі ақпараттандыруды қарастырады;
4) Заңдылық - барлық мемлекеттік органдардың құқықтық нұсқамалар, заңдарды қатаң да мүлтіксіз орындауы.
5) Кәсіпқойлық және құзыреттілік. Аталмыш қағида басқарушылық іс-әрекетке қатысты ғылыми тәсілдеменің, білім мен дағдының міндетті түрде болуын қарастырады;
6) Шыншылдық - мемлекеттік аппарат іс-әрекетін жүзеге асыру барысында адам тұлғасы мен азаматтың құқықтары мен қызығушылықтарының басымдығын қамтамасыз етуге арналған қағида;
7) Ұлттық тең құқылылық, аталмыш қағидаға сәйкес кез-келген тұлғаға ұлты, дінінен тәуелсіз түрде тең құқықта мемлекеттік лауазымға отыру мүмкіндігі ұсынылады;
8) орталықсыздандыру - иерархиялық жүйеде өкілеттіліктердің басым бөлігінің неғұрлым төмен деңгейде берілуін қамтитын қағида.
Ұйымдық қағидаларға келесілер жатқызылады:
1) иерархиялық; 2) функциялар мен өкілеттіліктерді дифференциялау және заңды түрде бекіту; 3) қабылданатын шешімдер үшін мемлекеттік органдардың жауапкершілігі; 4) шешім қабылдауда алқалылық пен бірауыздылықтың үйлесілімдігі; 5) сапалық және территориялық басқару бастамаларының ара-қатынасы [12].
Мемлекеттік басқару органдарының іс-әрекетін ұйымдастырудың жеке қағидалары - бұл мемлекеттік биліктің жекелеген органдарына ғана қатысты қағидалар.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУ ТӘРТІБІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (Теміртау қаласы бойынша)
2.1 Жергілікті атқарушы оргадардың құрылу тәртібі, ұйымдастыру қағидалары (Теміртау қаласы бойынша)
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарын ұйымдастырудың биліктің бөлінуі, заңдылық және орталықсыздандыру қағидаларына сәйкес, жергілікті мемлекеттік басқару - Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде белгіленген құзыреті шегінде тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ олардың тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылатын қызметі [13].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 87 бабына сәйкес:
1. Жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтың мүддесі мен даму қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
2. Жергілікті атқарушы органадардың қарауына мыналар жатады:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын қамтамасыз ету;
2) коммуналдық меншікті басқару;
3) жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
4) жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіліктерді жүзеге асыру.
3. жергілікті атқарушы органды Республика Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің әкімі басқарады.
4. облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін қызметке тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттарының келісімімен Республика Президенті тағайындайды. Өзге-әкімшілік аумақтық бөліністердің әкімдерін қызметке Қазақстан Республикасының Президенті айқындаған тәртіпте тағайындалады, ауыл әкімдері мәслихат депутаттарымен сайланады. Республика Президенті өзінің ұйғаруы бойынша әкімдерді қызметтерінен босатуға хақылы.
5. жергілікті атқарушы органдардың құзыреті, ұйымдастырылуы, олардың қызмет тәртібі заңмен белгіленеді [14].
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы заңына сәйкес әкім - бұл жергілікті атқарушы органды басқарады және тиісті аумақта мемлекеттік саясаттың жүргізілуін, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік ұйымдарының барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесімді қызмет істеуін, тиісті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органға басшылықты қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасының заңңамасына сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттілігі берілген, тиісті-аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының жай-күйіне жауапты Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің өкілі ретінде анықталса, ал әкім аппараты - жергілікті атқарушы органның және әкімнің қызметін қамтамасыз ететін мемлекеттік мекеме болып табылады. Сәйкесінше, жергілікті атқарушы орган (әкімдік) - облыстық (республикалық маңызы бар қаланың және астананың), аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) әкімі басқаратын, өз құзыреті шегінде тиісті аумақта жергілікті мемлекеттік басқаруды және өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы органы ретінде анықталады [13].
Облыс әкімдігінің отырыстарын әзірлеу мен өткізу, сондай-ақ олардың шешім қабылдау тәртібі әкімдіктің регламентінде белгіленеді. Үлгі регламенті Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Әкімдіктің дербес құрамы облыстық мәслихат сессиясының шешімімен келісіледі (сурет 1).
Облыс
әкімі
Әкім көмекшісі
Бақылау бөлімі
Баспасөз қызметі
Әкім көмекшісі
Әкім орынбасары
Әкім орынбасары
Әкім орынбасары
Әкім орынбасары
Облыс әкімінің бірінші орынбасары
Аппарат басшысының орынбасары
Аппарат басшысы
Аппарат басшысының орынбасары
9 бөлім
5бөлім
4 бөлім
1-сурет. Облыс әкімі аппаратының құрылымы
Жекелей алсақ, Қарағанды облысының әкімдігі 9 қала және 9 аудан әкімдіктерін қамтиды. Абай ауданы, Ақтоғай ауданы, Бұқар-Жырау ауданы, Жаңаарқа ауданы, Қарқаралы ауданы, Нұра ауданы, Осакаров ауданы, Шет ауданы; Балқаш қаласы, Жезқазған қаласы, Қарағанды қаласы, Қаражал, Приозерск, Саран, Сәтбаев, Теміртау, Шахтинск қалалары [15].
Өз кезегінде, кәсіпқойлық, құзыреттілік және заңдылық қағидаларына сәйкес, облыс әкімдігі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес:
- облысты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлейді және әлеуметтік-экономикалық даму мен бюджеттік параметрлердің болжамын мақұлдайды және мәслихаттың бекітуіне ұсынып, олардың орындалуын қамтамасыз етеді;
- ҚР бюджет заңнамасына сәйкес облыс бюджетінің жобасын облыстық мәслихатқа табыс етеді;
- тиісті мәслихатқа облыс бюджетінің атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді;
- облыс бюджетінен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық жоспарын бекітеді және т.б.
Мемлекеттік органның қызметін ұйымдастыру қағидаларына, оның ішінде иерархиялық қағидасына тоқталатын болсақ, Қарағанды облысы әкімінің аппараты ММ басқаруды бірінші басшы жүзеге асырады, ол мекемеге жүктелген міндеттер мен функцияларды орындауға дербес жауапкершілік алады.
Бірінші басшыны облыс әкімі қызметке тағайындайды және босатады, оның орынбасарлары болады, олар Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес қызметке тағайындалады және босатылады.
Функциялар мен өкілеттіліктерді дифференциялау және заңды түрде бекіту қағидасына сәйкес, Қарағанды облысы әкімінің аппараты ММ бірінші басшысының өкілеттіліктері болып келесілер табылады:
- облыстық бюджеттен қаржыландырылатын облыстың мемлекеттік органдарының, қалалар және аудандар әкімдері аппараттары құрылымының жобасын ұсынады;
- облыс әкімі аппаратының бөлімдерінің және басқа да құрылымдық бөлімдерінің қызметіне жалпы басшылықты және үйлестіруді жүзеге асырады;
- мемлекеттік қызмет туралы заңнаманың орындалуын бақылайды;
- бұйрықтар шығарады, облыс әкімі аппаратының бөлімдері туралы ережені бекітеді;
- облыс әкімі және әкімдігі қарауына облыстың тіршілік әрекетіне қатысты актілер, басқа да қызметтік құжаттардың жобаларын бекітуге ұсынады;
- облыс әкіміне облыстың қалалары және аудандары әкімдері аппараттарының, облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік органдардың қызметтерін бағалау жөнінде ұсыныс енгізеді;
- облыс әкіміне және әкімдігіне қалалар және аудандар әкімдері мен әкімдіктерінің заңсыз актілерін жою, облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік органдар басшыларының заңға қайшы бұйрықтарын тоқтата тұру туралы ұсыныстарды береді.
Қарағанды облысы әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесінің аппаратын Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес қызметке тағайындалатын және босатылатын аппарат басшысы басқарады[18].
Осылайша, жергілікті басқару органдарын ұйымдастырудың қарастырылған қағидаларына сәйкес мемлекеттік мекеме облысты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлейді және экономикалық-әлеуметтік даму мен бюджеттік параметрлерінің болжамын мақұлдайды. Осы тұрғыдан Қарағанды облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына қысқаша шолу жасайық.
Аймақтың ішкі көлемі 2014 жылы 2013 жылға шаққанда 2,3 пайыздық өсіммен 2,1 трлн. Теңгені құрады. Республиканың жалпы ішкі өніміндегі облыстық үлес салмағы 8%-ды құрап, ел бойынша 4 орынды иеленді.
Өнеркәсіп өндірісінің үлесі 2013 жылдың деңгейіне шаққанда 3,7%-ды, құрылыс жұмыстары 0,3%-ды құрады. Қолданысқа берілген тұрғын үйдің көлемі 5,5%-ға, бизнестің белсенді субьектілерінің саны 2%-ға, экономиканың осы саласында жұмыспен қамтылғандар саны 1,3%-ға артты.
Экономиканың өсімінің маңызды бағыттарының бірі сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту болып табылады. 2014 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 7 млрд.ақш долларына жетіп, сыртқы сауданың жағымды сальдосы 5 млрд. долларды құрады.
Мемлекеттік үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыру және мемлекеттік қолдау көрсету шараларын қолдану нәтижесінде өндеуші өнеркәсіптің негізгі салаларында жағымды даму көрсеткіші байқалып, онда 938,4 млрд. теңгенің өнімі өндірілді.
Индустрияландыру картасының жалпы сомасы 44,3 млрд. теңге болатын 10 жобасы жүзеге асырылып, 1200-ден аса жұмыс орындары құрылды. Олардың ішінде, Сарыарқа арнайы экономикалық аймағы аумағындағы бірлескен қазақстандық-германдық жобалар - жылумен қамтамасыз ету және мұнай құбырлары жүйесі үшін алдын ала қорғалған жоғары сапалы тұрбалар шығаратын завод және айналмалы крандар мен тығынды арматуралар өндіретін зауыт бар.
Индустрияландыру картасынан тысқары, 12 жаңа өнеркәсіп нысаны іске қосылды. Оларда 212 жұмыс орны ашылып, өндірген жалпы өнім көлемі 1,7 млрд. теңгені құрады.
Мемлекет басшысының Сарыарқа арнайы экономикалық аймағының инфрақұрылымын дамыту және оның аумағында орналастыру үшін жобалар іздестіруге қатысты тапсырмаларын орындау жөніндегі мақсатты жұмыстар жүргізілуде.
Бизнестің жо карасы - 2020 бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезден бастап, облыста жалпы сомасы 78,2 млрд. теңгені құрайтын 442 жоба қолдау тапты. Оның ішінде, 2014 жылы сомасы 12,5 млрд. теңге болатын 120 жобаға қолдау білдіріліп, нәтижесінде қолданыстағы 39,5 жұмыс орны сақталып, 10 мыңға таяу жаңа жұмыс орындары ашылы.
2015-2019 жылдарға арналған инфракұрылымды дамытудың Нұрлы жол мемлекеттік бағдарламасының басым бағыттарының бірі - индустриялық және туристтік инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ, кәсіпкерлік субьектілерінің іскерлік белсенділігін қолдау болып табылады. Облыста индустриялық аймақтардың 8 тұжырымдамасы әзірленген. Олар 4 мың жаңа жұмыс орны құрылатын 54 кәсіпорынды ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, облыс аумағынан жол қапталдарындағы бизнесті, автокөлік пен теміржол магистралдары төңірегіндегі қосалқы және сервистік нысандарды, соның ішінде, жаңа нысандарды дамыту жоспары әзірленген.
2014 жылы әлеуметтік маңызы бар нысандар мен тұрғын үй құрылысына бюджеттен 23 млрд. 964 млн. теңге қарасырылғанболатын. Жыл қорытындысы бойынша, әлеуметтік маңызы бар 13 нысан іске қосылды. Оның ішінде, білім беру саласының 8 нысаны - 4 балабақша, 3 дене шынықтыру сауықтыру кешені және ә сақтау мекемесі.
Белгілі болғандай, мемлекет басшысының халыққа жолдауында айқындалған Қазақстанның инфрақұрылымдық дамуының басым бағытының бірі - тұрғын инфрақұрылымын дамыту.
Қолжетімді тұрғын үй - 2020 бағдарламасын жүзеге асырудың 2014 жылғы қорытындысы бойынша, өңірде 315,5 мың шаршы метр (2 432 пәтер) тұрғын үй қолданысқа берілген. 2013 жылмен салыстырғанда, 105,5 %.
Су тасқынынан зардап шеккен Көкпекті кентінің тұрғындары үшін жалпы көлемі 4128 шаршы метр 49 тұрғын үй (56 пәтер) салынғанын атап өткен дұрыс.
Монокалаларды дамыту бағдарламасы бойынша бюджетті трансферттерінің есебінен Абай, Қаражал, Жезқазған, Саран, Шахтинск қалаларында инженерлік инфрақұрылымын дамытудың әлеуметтік жобалары іске асырылды.
Мемлекеттік бағдарламалар аясында 2014 Қаражал қаласындағы 7 әлеуметтік-мәдени-тұрмыстық нысанның жылумен қамту жүйесіне қайта жөндеу жұмыстары жүргізілді. Биылғы жылы Қарағанды, Жезқазған, Балхаш қалаларының жылу электр станцияларындағы жабдықтарды жаңарту жұмыстары аяқталады.
Моноқалаларды дамыту бағдарламасы аясында Абай қаласында 3 саябақ абатандырылып, 19 апаттық тұрғын үйге жөндеу жүргізілді. Балқаш қаласында 14 аула абаттандырылып, Жезқазған қаласында 10 балалар алаңы орнатылды. Теміртау қаласында далалық жарықтандыру қалпына келтіріліп, Шахтинск қаласындағы Тәуелсіздік саябағы абаттандырылды.
Есепті жылы Ақбұлақ бағдарламасы аясында Қарағанды, Жезқазған, Сәтбаев, Приозерск қалалары мен Ақтоғай, Бұхар Жырау, Жаңаарқа және Ұлытау аудандарының селоларында 21 жобаны жүзеге асыру жұмыстары жүргізілді.
Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау, әлеуметтік міндеттемелерді орындауға тоқталатын болсақ, 2014 жылы 41 мың жұмыссыз адам жұмыспен қамтылып, облыстың 12 мың тұрғыны Жұмыспен қамтудың жол картасы - 2020 бағдарламасын жүзеге асыруға қатысты.
Мемлекет басшысының тапсырмасын орындай отырып, Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығының Қарағанды облыстық филиалы арқылы 17,6 млрд.теңгеден астам сомадағы 617 мың әлеуметтік төлем 288 мың зейнетақы және жәрдемақы алушыға төленді.
Сапалы білім беруге тоқталатын болсақ, 204 жылы облыстағы білім саласының бюджеті 68,6 млрд. теңгені құрады. Бұл болса, 2013 жылмен салыстырғанда 9,4%-ға артық.
Балапан бағдарламасы аясында негізінен шағын орталықтарды дамыту есебінен 11 мыңнан астам орын құрылды (шағын орталықтар - 82 пайыз, балабақша - 18 пайыз).
Облыста 539 жалпы білім беретін мектеп бар. Даму болашағы жоқ елді-мекендердегі шағын жинақы бастауыш мектептерді таратуға байланысты оның саны 2013 жылмен салыстырғанда 8-і кеміді.
Аз қамтамасыз етілген және көп балалы отбасылардан шыққан оқушыларды қолдау үшін 2014 жылы жалпы білім беру қорына бюджеттен 726,8 миллион теңге салынған болатын. Нұра, Осакаров және өзге де аудандарға мамандар дайындауды қамтамасыз ету үшін өткен жылы Нұра ауданының Киевка кентінде 200 оқушыға арналған колледжбен бірге 100 орындық жатақхана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
- Қазақстан республикасындағы жергілікті атқарушы органдардың құрылу тәртібі, ұйымдастыру қағидаларын талдау;
- Приозерск қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы, жолдаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімі ММ қызметін ұйымдастыру негізінде шолу жасау;
- жергілікті өкілетті органдардың құрылу қағидалары мен әрекет ету барысын талдау;
- шетелдік тәжірибені зерттеу негізінде Қазақстандағы жергілікті басқару органдарын ұйымдастыру қағидаларын жетілдіру жолдары;
- жергілікті басқару органдарын ұйымдастыру қағидалары жетілдіру жолдары ретінде орталықсыздандыру қағидасын зерттеу;
Зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының жергілікті басқару органдары табылады.
Зерттеу пәні болып Қазақстан Республикасының жергілікті басқару органдары іс-әрекетін ұйымдастыру қағидалары мен жетілдіру жолдары табылады.
Дипломдық жұмысты орындаған кезде ғалымдардың теориялық және тактикалық еңбектері, периодикалық басылымдар мен Қазақстан Республикасы Президентінің жыл сайынғы Халыққа Жолдаулары, стратегиясығ тұжырымдамалар, Қарағанды облысының жергілікті басқару органдарының оның ішінде Приозерск қаласының тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы, жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары бөлімі ММ ресми мәліметтері қолданылды.
I ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1 Жергілікті басқару органдарының мәні мен қызметтерінің жіктелуі
Демократиялық елдерде жергілікті істерді басқару мемлекеттік аппаратың перефериялық буыны болып табылатын жергілікті мемлекетік әкімшіліктердің лауазымды тұлғалары мен тағайындалған орталық билік органдары арқылы, сондай-ақ әкімшілік территориялық бірліктердің халқымен сайланатын өкілетті және атқарушы органдары арқылы жүзеге асырыла алады. Осындай өкілетті органдар әдетте жергілікті өзін-өзі басқару немесе жергілікті (муниципалды) басқару органдары деп аталады. Жергілікті басқарудың тарихи қалыптасуы сословиелық қоғамнан индустриялық қоғамға көшу процестермен байланысты болды. Туындаған буржуазияның негізі - жергілікті істерді басқаруда дербестікті, мемлкеттік биліктің орталық органдарын қадағалауы мен араласуынан қалалық өзін-өзі басқару еркіндігін талап еткен шағын және үлкен қалаалар, XIX ғасырдың ортасынан бастап жергілікті жерлердегі осындай басқару кей елдерде жергілікті өзін-өзі басқару деп аталды.
Қоғамның тарихи дамуының сол кезеніңде жергілікті өкілетті органдар заң және соттық бақылаумен байланысты, бірақ орталық пен жерлерде үкімет пен оның органдарына бағындырылмаған ерекше төртінші билік болып табылады деп есептелген.
Мемлекет әл-ауқатының қалыптасуы мен дамуы, мемлекеттің өз азаматтарына ұсынатын қызметтер жиынының кенеюі жергілікті басқарудың іс-әрекетіне екі жақты ықпал етті. Бір жағынан жерлерде үкіметтік саясатты жүзеге асыру, халыққа қызмет көрсетуде жергілікті органдардың рөлі арта түсті, бұл өз кезегінде, мемлекеттің жергілікті басқарудың қызмет ету тиімділігіне деген қызығушылығын арттырды. Екінші жағынан, жергілікті органдардың мемлекеттік механизмге интеграциясы күшейе түсті, бұл өз кезегінде олардың басым бөлігінің дербестігінің айрылуына әкеледі. Г.В.Барабашев былай деген: Жергілікті басқарудың эволюциясы жергілікті істерді жалпымемлекеттік қызығушылықтармен байланыстырып, және сайлаулы муниципалды мекемелерді үкімет пен министрліктерден күшті әкімшілік пен қаржылық тәуелділікке әкеліп, муниципалды институттардың мемлекеттік табиғатын арттырды, бұл өз кезегінде, жергілікті өзін-өзі басқарудың элементерін екінші жоспарға қалдырды.
Өзгерген жағдай орталықтарды жалпымемлекеттік мәселелерге бағындыру мақсатында жергілікті органдарға ықпал етудің жаңа жолдарын іздеуге мәжбүрледі. Германдық зерттеуші атап өткендей, жергілікті территориялық бірліктер әлеуметтік мемлекеттіліктің конституциялық-құқықтық қағидаларын жүзеге асыруға неғұрлым тығыз араласса, соғұрлым олар жергілікті ерекшеліктен алшақтап, тұтастай елдің мақсаттарына, мемлекеттік саясаттың қағидаларына ере жүруі тиіс. Ол қазіргі таңда (өзге дамыған елдерде де) жергілікті органдардың тағдыры көбінесе мемлекеттің қолдауынан тәуелді екенін атап өтеді. Мемлекеттің салық және қаржылық жүйесімен тығыз байланысты олар тәуелсіз территориялық бірліктермен емес, біртұтастық бөлігіне жақын болып табылады. Келесі неміс авторы общиналар тек мемлекеттің негізі емес, сондай-ақ оның мүшелері де болып табылады дейді, яғни, олар мемлекеттік биліктің ортақ жүйесіне интеграцияланған. Олар өз бөлігін мемлекеттің бөлігі ретінде және оның өкілеттіліктері бойынша жүзеге асырады.
Осылайша, XX ғасыр шеңберінде жергілікті билік органдары жергілікті органдарды, жергілікті қызығушылықтарды, жергілікті басқаруды мемлекеттікпен салыстырудан олардың жалпы басқару механизміне интеграциялануына біртіңдеп көшуде. Алайда, аталмыш интеграцияланған механизм дәстүрлі түсініктегі механизм болып табылмайды. Континентальды Еуропада Реформация мен Ағарту дәуірінің саяси-құқықтық ілімдерінің ықпалымен мемлекет бұқаралық биліктің жалғыз тасушысы ретінде қабылданған. Кейіннен, Ұлыбритания мен АҚШ жаңа құқықтық теориясы мен тәжірибесінің ықпалымен мемлекеттің екі жақты сипаты анықталды. Бір жағынан ол, егемендіктің тасушысы, оның әрекет етуін қамтамасыз ететін инстут болып табылады. Осы тұрғыдан мемлекет бұқаралық биліктің кейбір прерогативаларына қатысты монополист болып табылады, ол, өз кезегінде, өзге мемлекеттермен байланыс жасағанда, және аталмыш, аталмыш ел территориясындағы кез-келген құқық субьектілермен байланыс жасағанда байқалады. Екінші жағынан, мемлекет жергілікті билік органдарына қатысты бұқаралық басқару субьектілерінің бірі болып саналады. Бұл мемлекеттің, жергілікті немесе аймақтық билік органдарының (территориялық қауымдастықтар), дербес заңды тұлғалар ретіндегі бұқаралық коорпорациялардың әрекет етуінен көрініс табады.
Жергілікті басқару органдарының дербестік дәрежесі, ең алдымен, алгдосаксондық елдерде сынай бағаланады. Дәл осында жергілікті істер мен даулар бойынша соттық тәжірибеге сүйенетін жергілікті басқарудың мемлекеттік теориясы кең тарауға ие болады. аталмыш теорияға сәйкес, жергілікті орагндар ең алдымен, жалпыұлттық стандарттарға сәйкес халыққа қызмет көрсететін орталық ведомствалардың агенттері болып табылады. Ағылшын зерттеушісі К.Дейвис көрсеткендей, жергілікті өзін-өзі басқару - бұл, ең алдымен, басқару, басқаша айтқанда, жергілікті деңгейде бұқаралық билікті жүзеге асыру. К.Дейвис осындай логикаға ере отырып, жергілікті органдар орталық үкіметтің техникалық көзқарасы тұрғысынан барлық-әкімшілік территориялық бірліктерде басқаруды дербес жүзеге асыруға қабілетсіз болғандығынан әрекет ететінің түсіндіреді. Осындай көзқарасты француз зерттеушілері де қолдайды. Париж университетінің профессоры Р.Драго Жергілікті органдар мемлекетті басқару ыңғайлылығы үшін құрылады, себебі соңғысы белгілі жетістіктерге қол жеткізгеннен кейін, жергілікті органдардың әрекет етуінен бас тарту мүмкін болмайды, - дейді. Сол уақытта француз әдебиетінде табиғи-құқықтық доктрина рухындағы жергілікті басқарудың, пайымдауы кең таралған, онда жасанды құрылған (яғни орталық билік актілерінің негізінде) және табиғи қалыптасқан территориялық бірліктердің (мысалы, коммуна, қала) арасында айырмашылық жасалады. Басқаруда мемлекет қыһығушылықтары басым болуы керек, ал екіншілері айтарлықтай дербестікке ие болып, жергілікті басшылыққа алуы керек деп есептеледі.
Батыс Еуропада жергілікті басқару органдарының іс-әрекеті Еуропалық Одақтың барлығын біріктіретін бұқаралық басқарудың біртұтас процесіне біріктіріледі: мүдделердің жергілікті сипаты бұлыңғыр болса, ал жергілікті басқаруға мемлекеттік реттеу ықпалы айтарлықтай болады.
Сондай-ақ, жергілікті басқару айтарлықтай дербестікке ие болатын бұқаралық басқарудың ерекше элементі болып табылады. Бұл жергілікті өкілетті органдар сайлау мен халықтық дауыс беруге негізделетін ұлттық парламент шеңберінен тыс жалғыз билік орталығы ретінде қатысатынымен түсіндіріледі.
Мемлекеттік жергілікті басқарудың қазіргі таңдағы теориясы жергілікті басқаруды тәртіп бойынша, мемлекеттік билікті орталықсыздандырудың түсініктері арқылы қарастарылады [3,б.12-16].
Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру басқаруды орталықсыздандырумен міндетті түрде қатар жүруі тиіс. Бұл шетелдегі муниципалдық құрылымдардың әрекет ету тәжірибесі мен тарихымен қатар жүретін жергілікті өзін-өзі басқаруды дамытудың табиғи жолы.
Басқаруды орталықсыздандыру мыналарға мүмкіндік береді:
Біріншіден, саны өте көп және өзгерістерге бәсең әрекет ететін басқару аппаратын қамтамасыз ету шығындарын қысқарту, сонымен қатар басқарудың тиімділігін арттыру;
Екіншіден, әлеуметтік белсенділікті арттыру және халықтың кең топтарын басқарушылық процеске тарту.
Орталықсыздандыру арқылы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдірудің басты мақсаты мемлекеттік және жергілікті басқарудың барлық деңгейлері арасында қызметтерді, өкілеттіліктерді және жауапкершілікті бөлу есебінен халыққа қоғамдық қызмет көрсету және мемлекеттік қызметтерді жүзеге асыру тиімділігін арттыру, бюджетаралық қатынастардың рационалды жүйесін қалыптастыру. Орталықсыздандыру мен оған тікелей қатысы бар өзге шараларды жүзеге асыру мемлекеттік басқаруды одан әрі жүзеге асыру, мемлекеттік қызметтерді оптимизациялау, олардың барлық билік деңгейлері арасында тиімді бөлінуі, мемлекеттік және муниципалдық биліктің барлық деңгейлерінің тұрақты да тиімді қызмет етуін қамтамасыз ететін бюджетаралық қатынастардың неғұрлым тиімді моделін құруға ықпал ететін болады.
Нақты процесс ретінде орталықсыздандыруды үш көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады:
табиғи муниципалды құрылымдардың билік органдарының өкілеттіліктері мен жауапкершіліктерін тиімді бөлу ретіндегі басқаруды орталықсыздандыру(қалалар, поселкілер, ауылдар және т.б.),
билік пен басқарудың аймақтық органдарына үлкен дербестікті беру ретіндегі басқаруды орталықсыздандыру (Қазақстандағы облыстық деңгей);
орталық органдардың төменгі буын органдарына бөлу үшін республикадағы мемлекеттік басқару жүйесін қайта құрылымдау бойынша шаралар жиынтығы.
Муниципалды құрылымдар деңгейіндегі орталықсыздандыру түрлі бағыттар бойынша жүзеге асуы мүмкін.
Бірінші бағыт - муниципалды қызметтер саласында бизнесті дамыту. Тәртіп бойынша, бұл белгілі мерзімге келісім-шарт жасаумен байқау негізінде жүзеге асырылады. Бізде ол тек халыққа көліктік қызмет көрсету саласында кең тарауға ие болуы мумкін. Бизнесте тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықта, медицина мен білім беру саласында пайдда болуы мүмкін.
Екінші бағыт - жекелеген муниципалды қызметтерді жүктей отырып, коммерциялық емес бағыттағы ұйым секторларын дамыту. Бұл, әлеуметтік қызмет көрсету саласына қатысты (қарттарға, мүгедектерге, жосқындарға көмек, балалр алаңдары мен сауықтыру шараларын ұйымдастыру).
Үшінші бағыт - қоғамдық өзін-өзі басқаруды дамыту. Ол ықшам аудандар мен жекелеген поселкілерде территориалдық қоғамдық өзін-өзі басқару органдарын құрудан, сонымен қатар оларға тұрғын үй қорын пайдалану бойынша қызметтерді жүктеуден тұрады. Халықты осылайша өзін-өзі басқару кеңінен таралған, мысалы, күнделікті әрекет ететін ПИК іс-әрекеттерінде көрініс табады.
Ірі қалалардағы басқаруды орталықсыздандыру шешімі бар, бірақ күрделі мәселе болып табылады. Осы мақсатта басқаруды орталықсыздандырудың қалалық бағдарламаларын өңдеу мен жүзеге асыру қажет, ол үшін ең алдымен, әкімшілік құрылымында әкімге бағынышты ететін арнайы бөлімше құру қажет. Ал қоғамдық өзін-өзі басқаруға келетін болсақ, онда қалалық маслихаттардың депутаттары мен өзін-өзі әрекет етуші кеңестерінің ассоцациялары едәуір көмек көрсете алар еді.
Басқаруды орталықсыздандыру мәселесімен муниципалды басқаруды ұйымдастыру мәселесі тығыз байланысты. Қазіргі таңда ол территориалды-салалық қағида бойынша құрылған. Алайда, қалалық аудандардың басқарушылық құрылымдарына талдау жасайтын болсақ, онда оның қалалыққа ұқсас екендігі көрінеді. Бірақ муниципалды басқарудың территориалды органдарында қазіргі кезде тек бірнеше негізгі қызметтері көзге түседі: құқықтық тәртіпті қорғау, медициналық қызмет көрсету, жалпы орта білім, арнайы көмек, коммуналдық қызметтер мен территорияны әсемдеу.
Орталықсыздандыру процесінде соңғы екі қызметтер территориалды қоғамдық өзін-өзі басқару саласына ауысуы мүмкін. Ал алғашқы үшеуіне келетін болсақ, онда қазіргі таңда оларды жүзеге асырудың төменгі тиімділігін қалаішілік райондаудың рационалды болмауымен анықталады, себебі аудандар арсындағы шекаралар ашық жасанды сипатқа ие, себебі олар обьективті шарттармен себептелмеген. Бір ауданның тұрғындарынан келесі аудандарына қызмет көрсету ыңғайлы болатын себептер көп. Аудандар арасындағы шекараларды жай ғана қайта қараумен бірдеңе өзгертулер қаралған.
Территориялық басқару тәжірибесінде қолданылатын мәселелер территориялық басқару деңгейінің саяси шеңберінде қабылдау барысында орталық биліктен қаншалықты ерікті болса, оған қажетті ресурстарға қызығушылыққаие болу белгісі бойынша ерекшеленеді.
Жергілікті өзін өзі басқарудың автономды моделі бар жүйе болып табылады, онда әрбір территориалды билік деңгейі өкілеттілік пен міндеттер бойынша жоғарыдағы басқару деңгейімен шиеленіспейтін өзіндік өкілеттіліктерге ие.
Осындай басқару жүйесіндежергілікті билік әрекетін бақылаужоғарғы басқару деңгейлерінде жүзеге асырылады, ал халық - не тікелей референдумдар, сайлаулар, тікелей демократия формаларының жолымен, не болмаса тікелей дауыс беру жолымен өкілетті органдар мен лауазымды тұлғалар арқылы жүзеге асырады. Мұндай жағдайда атқарушы биліктің орталық органдары - министрліктер, әкімшілік ведоствалар - негізімен, әдістемелік, болжамды, сараптау сипаттағы қызметтерді атқарады, ал олардың шешімдері төмендегі құрылымдар үшін ұсынушылық шешімге ие.
Сол уақытта әлемнің ешбір елінде толық горизонтальды басқару жоқ. Территориалды басқарудың осындай сызбасына максималды жақын болып табылатын АҚШ өзінде жанама түрде жүзеге асырылатын министрліктер мен ведомствалардың тарапынан штаттар мен қалалардың билік органдарының әрекеттерін мемлекеттік реттеу байқалады: түрлі ұлттық бағдарламаларды қаржылындыру жолымен.
Вертикалды басқаруға мысал ретінде жергілікті өзін-өзі басқарудың интеграцияланған кеңестік жүйемен келтіруге болады, онда маңызды саяси шешімдер жоғарғы билік деңгейінде қабылданып, кейіннен бір каналды сызба бойынша территориалды басқарудың барлық вертикалы бойынша берілген.
Материалдық басқару сызбасы басқару буындарына көп каналды өзара әрекет ету мүмкіндігін бере отырып, вертикал бойынша да, горизонталь бойынша да биліктердің өзара әрекет етуін болжайды. Мұнда горизонтальды әрекет ету маңызды болып табылады: басқарудың бір құрылымының ішіндегі бөлімшелер арасындағы, басқарудың түрлі автономды деңгейлері арасында(муниципаралық кооперация).
Осыған байланысты жергілікті басқарудың төрт жүйесін бөліп қарастыруға болады:
англосаксондық модель;
француздық немесе напалеондық модель;
германдық немесе аралас модель;
кеңестік интеграцияланған модель [4].
Жергілікті басқару органдарының қызметтері төменде келтірілген:
жергілікті өңірдің негізгі мәселелері бойынша шешім қабылдау (бюджетті, салық ставкаларын қабылдау);
Өкілетті орган жұмысына басшылық ету (отырыстарға қатысу, күн тәртібін қарастыру, регламенттің сақталуын бақылау);
Өкілетті орган сессиясының аралығында белгілі шешімдерді қабылдау;
Атқарушы билікті жалпы басқару (лауазымдарға жалпы тағайындау, өкілетті орган шешімдерін іске асыру);
Атқарушы билікті техникалық күнделікті басқару (нақты шараларды өңдеу, тұтастай саясатты қамтамасыз ету, шешімдерді келісе қабылдау);
Жергілікті қауымдастық қаржыларының басқарылуын қамтамасыз ету (кірістер мен шығындарды күнделікті басқару, бюджетті ағымыдқ басқару);
Жергілікті полицияға басшылық ету;
Өкілетті және атқарушы билік актілерінің заңнамаға сәйкес келуін тексеру;
Қаржылық бақылау (аудит, жергілікті билік органдары операцияларының заңға қайшы келмейтінін тексеру);
Қабылданатын шешімдердің техникалық, құқықтық сараптамадан өткізілуі;
Қабылданатын шешімдердің саяси алдын ала сараптамадан өткізілуі;
Жергілікті билік органдарындағы арнайы қызығушылықтардың өкілдігі (кәсіби, конфессиялық, территориялық);
Жекелеген сала щеңберінде салалық басқару;
Заңға қайшы әрекеттері үшін жергілікті билік органдарына санкциялар салу (шешімді жоққа шығару, лауазымнан босату).
Осы тізімнен біздің арнайы орган немесе арнайы мәртебесі бар лауазымды тұлғаның құрылуы тиіс болатын барлық қызметтерді қарастырып отырғанымыз көрініп тұр. Осы қызметтердің барлығы біртұтас ретінде жергілікті басқару жүйесінің элементі болып табылатыны маңызды.
Тәжірибеде түрлі қызметтер түрлі басқару органдарының арасында былайша бөлінуі мүмкін;:
әр қызметке белгілі орган сәйкес келеді;
қызмет түрлі органдар арасында бөлінген;
түрлі қызметтер бір орган шеңберінде үйлеседі.
Осымен қатар, жергілікті басқарудың түрлі жүйелері арасындағы айтарлықтай айырмашылықтар мынадай факторлар есебінен қалыптасады:
органды қалыптастыру тәсілі (тікелей сайлаулар, тікелей емес сайлаулар, тағайындаудың түрлері немесе аралас қалыптастыру);
аталмыш органдағы коллегиялық пен бірауыздылықтың ара-қатынасы;
жергілікті өзін-өзі басқарудың классикалық органдары жүйесінде тікелей мемлекеттік басқару мен өзге органдардың ара қатынасы [5].
1.2 Жергілікті басқару органдарының түрлері мен құрылымы
Өзін-өзі басқару органдары өзінің ішкі ұйымдық құрылымына ие. Аталмыш құрылым биліктік өкілеттіліктерді бөлумен , сондай-ақ өкілетті және атқарушы органдар арасындағы өзара қатынастарды ұйымдастыру тәсілдерімен анықталады. Өзін-өзі басқару органдарының ұйымдық құрылымын сипаттайтын екі жалпы модельдер әрекет етеді: президенттік және парламенттік. Президенттік модельдің соңғы нұсқасы (англосаксондық модельді ұстанатын елдер) келесіні қарастырады: мэрдің (әкім) сайлаушылармен тікелей сайлануы; мэр мен өкілетті органның өзара тәуелсіздігі; мэр өкілеттігіне жергілікті әкімшілікті бірауыздан жатқызу. Мұндай жағдайда мэр мен өкілетті орган арасында оппозиция мүмкін болады, бірақ мэр әкімшілікке қатысты өзінің өкілеттіліктері тұрғысынан басым артықшылықтарға ие болады.
Парламенттік модельдің соңғы нұсқасы тәжірибеде дәстүлі ағылшын муниципалитеттерімен, 1990-шы жылдары реформаларына дейінгі итальяндық муниципалитеттермен ұсынылған. Мұндай жағдайда кеңеспен сайланатын мэрге тек өкілетті қызметтерді жүзеге асыру тағайындалады. Муниципалды кеңес құрылатын комиссиялар мен комитеттер арқылы бір уақытта өкілетті, сондай-ақ әкімшілікті басқаруды жүзеге асыра отырып, атқарушы орган болып табылады. Мэр аталмыш сұрақтарға араласа алмайды.
Шет едердің басым бөлігінде соңғы нұсқалар арасында аралық жағдайға ие болатын ұйымдық модельдер әрекет етеді.
Жоғарыдағы жағдайлар жергілікті өзін-өзі басқаруды ұйымдастырудаға тиімділік пен демократиялылықты үйлестіру қажеттілігіне байланысты пайымдалуы мүмкін. Әкімшілік кімге бағынады деген сұрақ туындайтын қазіргі таңда мэр қолында басқарушылық өкілеттіктерді шоғырландыру өкілетті демократия идеясынан бас тартуды білдіреді. Мұнда өкілетті орган комиссиялар немесе комитеттерді құрайды, бірақ олардың рөлі консультативтік қызметерді атқару мен кейбір шешімдердің жобаларын өңдеуден ғана тұрады. Өкілетті органның абсолютті үстемдігі дәстүрлі түрде басым болған Ұлыбританияның өзінде атқарушы билікті шенеунік кеңесімен тағайындалатын сити-менеджер қолына ауыстыру қарқыны байқалады.
Солтүстік Еуропа мен Германияда кең тараған келесі тәсілдеме атқарушы және өкілетті билікті нақты бөлу жолымен басқару тиімділігін қамтамасыз етеді, бірақ кәсіби басқарушылар есебінен құрылған атқарушы биліктің өзі коллегиялық болып табылады. Сол арқылы демократияның қажетті, кейде тіпті айтарлықтай минимумына қол жеткізуге болады: билік бір қолда шоғырланбаған, жеке жауапкершілік пен шешімді коллегиялық қабылдау бір-бірін толықтырады. Осыған байланысты аталмыш модельді неғұрлым кең таралған деп есептеуге болады.
Қандай жағдай болмасын модельдің негізгі сипаттамалары үш фактормен анықталады: 1) атқарушы билік басына өкілетті органнның ықпал ету мүмкіндігі (тағайындау жолымен); 2) өкілетті органның әкімшілік қызметтердің директорларына ықпал ету мүмкіндігі; 3) өкілеті органдардың әкімшілік құрылымдарға бұйрық беру мүмкіндігі. Атқарушы билік құрылымдардың өзі келесі нұсқалардың үйлесуімен анықталады: 1) атқару билік бір адам басқарады (әкімшілік басшысы); 2) атқарушы билікті коллегиялық орган басқарады; 3)атқарушы билік қызметерін өкілетті орган атқарады (комиссиялар мен комитетер арқылы). Атқарушы билікті кім басқарады деген сұрақ айтарлықтай қарапайым шешіледі: осыған қатысты өкілеттілікке ие тұлға. Осылайша, Францияда кез-келген өзін-өзі басқаратын қоғамда атқарушы билік қызметтерін атқаратын коллегиялық орган әрекет етеді. Алайда, аталмыш орган өзіндік өкілеттіліктерге ие болмайды: барлық өкілеттіліктер атқарушы билік басшысы мен оның мүшелеріне делегирленеді. Яғни, коллегиялылыққа қарамастан, атқарушы билік бір тұлғаның қолында болады. Бельгия, Нидерландыда жағдай өзгеше қалыптасқан: коллегиялық атқарушы органның әр мүшесі оның өзіндік өкілеттілігіне енетін белгілі жұмыс учаскесі үшін жауапты болып табылады.
Алайда, өкілетті билік пен атқарушы биліктің классикалық сызбасы өзін-өзі басқарудың әрекет етуші жүйелерінің территориялық ұйымдастырылуының бар күрделілігін сипатамайды. Тәртіп бойынша, түрлі деңгейдегі өзін-өзі басқаратын территориялық қауымдастықтар қандай да бір өкілеттіліктерді бірлесіп жүзеге асыру үшін бірлестіктерді (одақтар, ассоцациялар) құра алады. Осындай бірлестіктерді құру қажеттілігі де айқын: кейбір шағын немесе қаржылық қамтамасыз етілмеген территориялық қауымдастықтар жалғыз өзі алдында тұрған мәселелерді бір қауымдастық территориясымен салыстырғанда, неғұрлым ауқымды тұрғыда шешу тиімдірек болады. Осылайша туындайтын бірлестіктер өзін-өзі басқаратын қауымдастықтар мәртебесіне ие болмайды: олардың әрекет етуінің құқықтық кепілдемелері жоқ, басқару органдары, тәртіп бойынша, тікелей емес сайлаулар жолымен қалыптасады, бірлестіктердің басым бөлігі өзіндік қаржыландыру көздері мен өзіндік бюджетке ие болмайды. Дегенмен де, осындай құрылымдардың шынайы ролі халық пен өзін-өзі басқару жүйесі үшін маңызды болуы мүмкін. Мемлекет осындай бірлестіктерді құру мен қолдауға қызығушылық тудырады, себебі олар өзін-өзі басқаратын қауымдастықтар қаражаттары есебінен жергілікті деңгейдегі басқаруды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Ондай қауымдастықтар болмаса, жергілікті мәселелерді шешуге мемлекеттің араласуы мен айтарлықтай шығындарды талап етер еді. Әр елде қызметтестіктің мүмкін болатын формаларының саны өте көп: бір деңгей қауымдастықтары үшін ондаған бірлестік формалары болуы мүмкін, т.б [4].
Барлық билік органдарын қамтып, ел территориясындағы өзін-өзі басқарудың аталмыш деңшгейін білдіретін бірлестіктердің өзге де формалары әрекет етеді. Осындай бірлестіктер барлық дамыған елдерде және өзін-өзі басқарудың әр деңгейінде әрекет етеді. Олар не территориялық қауымдастықтардың ассоцациялары ретінде, не олардың өкілдерінің ассоциациялары ретінде құқықтық рәсімделуі мүмкін [6]. Осындай бірлестіктердің негізгі міндеті - орталық үкіметегі ортақ мүдделерді лобирлеу және ақпарат пен тәжірибемен алмасу.
1.3 Жергілікті басқару органдарын ұйымдастырудың негізгі қағидалары
Әдебиетте ұйымдастыру, құрылым түсініктері түрлі пайымдауға ие. Аталмыш анықтамаларды талдау мен бағалауға авторлар көбінесе логикалық категорияларды пайдаланады. В.Г.Вишняковтың пікірінше, құрылым мемлекеттік органға еңбек өлінісін жүзеге асырып, белгілі функцияларды орындауға көмектесетін матрицаның рөлін атқарады [7].
И.Л. Бачило аталмыш ойды, жалғастыра отырып, ұйымдық құрылымды бағынышты ұйымдардың жұмысын қамтамасыз ету бойынша нысаналы іс-әрекетті жүзеге асыру үшін арнайы құзыреттілік және ресурстарға ие субьект ретінде қарастырады [8].
Сондай-ақ, мемлекеттік асқару жүйесінің қалыптасуы, қызмет ету, басқарушылық ықпал ету процестерінің талаптарын, сонымен қатар қоғамда қалыптасқан жағдайларда мемлекеттік басқару қатысушылары әрекет ететін негізгі ережелер мен әрекет ету нормаларын сипаттайтын белгілі қағидаларға негізделетінін де (лат. Principium - негіз, бастапқы) атап өткен жөн. Және мемлекеттік басқару қағидаларын ұстанғанда ғана аталмыш жүйенің тиімді болатынын ескеру қажет. Мемлкеттік басқару түсінігіне қатысты біртекті анықтамалардың болмауына байланысты арнайы әдебиеттерде оның қағидаларына да қатысты авторлармен келісілген біртекті үктемесі жоқ, яғни авторлардың бірі оны тар мағынада жіктесе, ал кейбіреулері оны аса толықтықпен жіктеген. Мұнда, өз кезегінде, мемлекеттік басқару жүйесінің қағидаларын өңдеуде де аталмыш теорияның негізін қалаушы неміс ғалымы М. Вебердің үлесін айтпай кетпеуге болмайды. М.Вебер мемлекеттік асқарудың мынадай қағидаларын атап өтеді: еңбек бөлінісі (білікті кадрлардың пайда болуын қамтамасыз етеді); басқару деңгейлерінің иерархиялылығы; міндеттердің біртектілігін қамтамасыз ететін ережелер мен стандарттардың болуы; субьективті қателіктердің болуын төмендететін ресми тұлға рөлінің тұлғасыздығы; жұмысқа біліктілік талаптарына қатаң сәйкестікте қабылдау.
Ал М.Вебердің ұсынылған мемлекеттік жүйесінің қағидаларының тізімін кеңейте отырып, Г.В. Атаманчук оның мынадай түрлерін анықтайды: обьективтілік, демократизм, құқықтық реттілік, заңдылық, федерализм, биліктің бөлінуі, бұқаралық [10].
Н.М.Добринин болса мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасу және қызмет етуінің үш түрлі қағидаларын бөліп қарастырады:
- жалпы жүйелілік (іргелі, базистік) - демократизм, құқықтық негізділік, мақсаттылық, заңдылық, биліктің бөлінуі, бұқаралық, өзара толықтыру, субсидарлық, вертикалды иерархиялық, өкілеттіліктердің баланстылығы,гомогенділік, федерализм, мемлекеттік басқару теориясы мен тәжірибесінің бірлігі;
- элемент бойынша (құрылымдық) - еңбектің мамандануы және бөлінуі, қызметтерді бөлу және бекіту, бірауыдылық, коллегиялылық, ақпараттық қамтамасыз ету, ақылау көлемі, мемлекеттік биліктің тарлу қағидасы;
- жүйеішілік - мемлекеттік қызмет персоналын басқару, эмоциональды нейтралдылылық, біліктіліктің сәйкестігі, тиімді де рационалды басқарушылық іс-әрекетті ынталандыру, лауазымды нұсқамаларды құқықтар мен міндеттердің жіктелуі және т.б [9].
Мемлекеттік басқару қағидаларын анықтауда қазақстандық зерттеушілер жоғарыда келтірілген қағидалармен қатар мынадай қағидаларды ұсынады:
ажырамастық (біртұтастық) қағидасы;
басқарудың мемлекеттік механизмінің болуы;
өңірлерге көмек көрсетудің іріктеулілік қағидасы;
әлеуметтік тараптарды теңестіру басымдығы;
мультипликативтілік қағидасы;
жүйелілік сипаттан туындайтын стратегиялық мүдделерді анықтау қағидасы, яғни мемлекеттік басқарудың бағдарламалы-мақсатты әдістерге бағдарлануын жатқызуға болады.
Осылайша, отандық және шетелдік авторлармен ұсынылған мемлекеттік басқару жүйесінің қағидаларын қарастыра және талдай келе, аталмыш қағидаларды ұстану барысында ғана мемлекеттік басқару тиімділігіне қол жеткізуге болатынын айта кету керек.
Мемлекеттік басқару жүйесінің қалыптасу және әрекет ету қағидаларын анықтау және қалыптастыру оларды мемлекеттік басқару тәжірибесінде қолданудың күрделі процесі сияқты күрделі интеллектуалды міндеті білдіреді. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру процесінде олар арқылы сипатталатын құбылыстар оның элементтерінің сапалы өзгеруіне міндетті түрде ықпал етеді. Біздің ойымызша, мемлекеттік басқару қағидаларын қолданудың тиімділігінің басты критерийі болып мемлекеттік басқарудың жүйелілігіне және осы арқылы жалпы қоғам өмірі мен оның жекелеген салалардың үйлесімділігі мен кешенділігіне қол жеткізу табылады.
Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, мемлекеттік басқару жүйесінің қағидалары басқару процестері мен құбылыстарының мәнін сипатап, белгілі заңдар мен заңдылықтарға бағынады деуге болады.
Аталған қағидаларға келесідей талаптардың қойылатынын атап өткен жөн:
1) нормативтілік, бұл мемлекеттік органдарды құру барысында заңнамада бекітілуі (тікелей немесе жанама) және міндеттілікті білдіреді;
2) қайшылықсыздық, яғни бірнеше өзара бірін бірі жоққа шығаратын қағидаларының болуына жол берілмейді;
3) толықтық, оған сәйкес мемлекеттік органдар іс-әрекетін қалыптастыру мен жүзеге асырудың ең маңызды шарттарын алдын-ала бекіту жүзеге асырылады;
4) дербестік, мұнда бірнеше қағидаларының қайталануына жол берілмейді. Мемлекеттік аппарат іс-әрекетін ұйымдастыру қағидаларының 2 тобын атап өтуге болады: жалпы және жеке [11].
Жалпы қағидалар тұтастай мемлекеттік тетікке қатысты және әлеуметтік-саяси және ұйымдаққа жіктеледі.
Өз кезегінде, әлеуметтік-саяси қағидаларға келесілер жатқызылады:
1) биліктің бөлінуі. Биліктің үш буыны болады: заң шығарушы, атқарушы және сот билігі.
Заң шығару билігінің органдары келесілер:
Қазақстан Республикасының парламенті;
Жергілікті өкілді органдар (мәслихаттар). Аталмыш органдар нормошығармашылық іс-әрекетпен айналысады.
Атқарушы билік органдары қамтиды:
ҚР Үкіметі, министрліктер, комитеттер;
Облыс, қала, аудан әкімдіктерінің басшылары. Атқарушы билік органдарының басты міндеті болып ҚР конституциясы ережелерін жүзеге асыру, заңдарды, ҚР нормативті жарлықтарын, жоғарыда тұрған атқарушы билік органдарының шешімдерін ұстану және орындау табылады.
2) Демократиялылық. Демократия (грек.demos - халық, kratos - билік) - халық билігі. Аталмыш қағидаға сәйкес барлық азаматтарға саясатқа ықпал етудің бірдей мүмкіндігі және әрекет етуші мемлекеттік органдарға бақылауды жүзеге асыру мүмкіндігі ұсынылады;
3) Жариялылық. Аталмыш қағиданың мазмұнына қоғамның жеткілікті түрде хабардар етілу қажеттілігі енгізіледі. Ол өз кезегінде, мемлекеттік билік органдарының, бұқаралық ақпарат құралдарының көмегімен қоғамды тұрақты да жүйелі ақпараттандыруды қарастырады;
4) Заңдылық - барлық мемлекеттік органдардың құқықтық нұсқамалар, заңдарды қатаң да мүлтіксіз орындауы.
5) Кәсіпқойлық және құзыреттілік. Аталмыш қағида басқарушылық іс-әрекетке қатысты ғылыми тәсілдеменің, білім мен дағдының міндетті түрде болуын қарастырады;
6) Шыншылдық - мемлекеттік аппарат іс-әрекетін жүзеге асыру барысында адам тұлғасы мен азаматтың құқықтары мен қызығушылықтарының басымдығын қамтамасыз етуге арналған қағида;
7) Ұлттық тең құқылылық, аталмыш қағидаға сәйкес кез-келген тұлғаға ұлты, дінінен тәуелсіз түрде тең құқықта мемлекеттік лауазымға отыру мүмкіндігі ұсынылады;
8) орталықсыздандыру - иерархиялық жүйеде өкілеттіліктердің басым бөлігінің неғұрлым төмен деңгейде берілуін қамтитын қағида.
Ұйымдық қағидаларға келесілер жатқызылады:
1) иерархиялық; 2) функциялар мен өкілеттіліктерді дифференциялау және заңды түрде бекіту; 3) қабылданатын шешімдер үшін мемлекеттік органдардың жауапкершілігі; 4) шешім қабылдауда алқалылық пен бірауыздылықтың үйлесілімдігі; 5) сапалық және территориялық басқару бастамаларының ара-қатынасы [12].
Мемлекеттік басқару органдарының іс-әрекетін ұйымдастырудың жеке қағидалары - бұл мемлекеттік биліктің жекелеген органдарына ғана қатысты қағидалар.
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЖЕРГІЛІКТІ БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛУ ЖӘНЕ ҰЙЫМДАСТЫРЫЛУ ТӘРТІБІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ (Теміртау қаласы бойынша)
2.1 Жергілікті атқарушы оргадардың құрылу тәртібі, ұйымдастыру қағидалары (Теміртау қаласы бойынша)
Жергілікті мемлекеттік басқару органдарын ұйымдастырудың биліктің бөлінуі, заңдылық және орталықсыздандыру қағидаларына сәйкес, жергілікті мемлекеттік басқару - Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы заңда және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде белгіленген құзыреті шегінде тиісті аумақта мемлекеттік саясатты жүргізу, оны дамыту мақсатында жергілікті өкілді және атқарушы органдар жүзеге асыратын, сондай-ақ олардың тиісті аумақтағы істің жай-күйіне жауапты болып табылатын қызметі [13].
Қазақстан Республикасы Конституциясының 87 бабына сәйкес:
1. Жергілікті атқарушы органдар Қазақстан Республикасының атқарушы органдарының бірыңғай жүйесіне кіреді, тиісті аумақтың мүддесі мен даму қажеттілігін ұштастыра отырып, атқарушы биліктің жалпымемлекеттік саясатын жүргізуді қамтамасыз етеді.
2. Жергілікті атқарушы органадардың қарауына мыналар жатады:
1) аумақты дамыту жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын, жергілікті бюджетті әзірлеу және олардың атқарылуын қамтамасыз ету;
2) коммуналдық меншікті басқару;
3) жергілікті атқарушы органдардың басшыларын қызметке тағайындау және қызметтен босату, жергілікті атқарушы органдардың жұмысын ұйымдастыруға байланысты өзге де мәселелерді шешу;
4) жергілікті мемлекеттік басқару мүддесіне сай Республика заңдарымен жергілікті атқарушы органдарға жүктелетін өзге де өкілеттіліктерді жүзеге асыру.
3. жергілікті атқарушы органды Республика Президенті мен Үкіметінің өкілі болып табылатын тиісті әкімшілік-аумақтық бөліністің әкімі басқарады.
4. облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың әкімдерін қызметке тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың мәслихаттарының келісімімен Республика Президенті тағайындайды. Өзге-әкімшілік аумақтық бөліністердің әкімдерін қызметке Қазақстан Республикасының Президенті айқындаған тәртіпте тағайындалады, ауыл әкімдері мәслихат депутаттарымен сайланады. Республика Президенті өзінің ұйғаруы бойынша әкімдерді қызметтерінен босатуға хақылы.
5. жергілікті атқарушы органдардың құзыреті, ұйымдастырылуы, олардың қызмет тәртібі заңмен белгіленеді [14].
Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы Қазақстан Республикасының 2001 жылғы заңына сәйкес әкім - бұл жергілікті атқарушы органды басқарады және тиісті аумақта мемлекеттік саясаттың жүргізілуін, Қазақстан Республикасы орталық мемлекеттік ұйымдарының барлық аумақтық бөлімшелерінің үйлесімді қызмет істеуін, тиісті бюджеттен қаржыландырылатын атқарушы органға басшылықты қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасының заңңамасына сәйкес жергілікті мемлекеттік басқару өкілеттілігі берілген, тиісті-аумақтың әлеуметтік-экономикалық дамуының жай-күйіне жауапты Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің өкілі ретінде анықталса, ал әкім аппараты - жергілікті атқарушы органның және әкімнің қызметін қамтамасыз ететін мемлекеттік мекеме болып табылады. Сәйкесінше, жергілікті атқарушы орган (әкімдік) - облыстық (республикалық маңызы бар қаланың және астананың), аудандық (облыстық маңызы бар қаланың) әкімі басқаратын, өз құзыреті шегінде тиісті аумақта жергілікті мемлекеттік басқаруды және өзін-өзі басқаруды жүзеге асыратын алқалы атқарушы органы ретінде анықталады [13].
Облыс әкімдігінің отырыстарын әзірлеу мен өткізу, сондай-ақ олардың шешім қабылдау тәртібі әкімдіктің регламентінде белгіленеді. Үлгі регламенті Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. Әкімдіктің дербес құрамы облыстық мәслихат сессиясының шешімімен келісіледі (сурет 1).
Облыс
әкімі
Әкім көмекшісі
Бақылау бөлімі
Баспасөз қызметі
Әкім көмекшісі
Әкім орынбасары
Әкім орынбасары
Әкім орынбасары
Әкім орынбасары
Облыс әкімінің бірінші орынбасары
Аппарат басшысының орынбасары
Аппарат басшысы
Аппарат басшысының орынбасары
9 бөлім
5бөлім
4 бөлім
1-сурет. Облыс әкімі аппаратының құрылымы
Жекелей алсақ, Қарағанды облысының әкімдігі 9 қала және 9 аудан әкімдіктерін қамтиды. Абай ауданы, Ақтоғай ауданы, Бұқар-Жырау ауданы, Жаңаарқа ауданы, Қарқаралы ауданы, Нұра ауданы, Осакаров ауданы, Шет ауданы; Балқаш қаласы, Жезқазған қаласы, Қарағанды қаласы, Қаражал, Приозерск, Саран, Сәтбаев, Теміртау, Шахтинск қалалары [15].
Өз кезегінде, кәсіпқойлық, құзыреттілік және заңдылық қағидаларына сәйкес, облыс әкімдігі Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес:
- облысты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлейді және әлеуметтік-экономикалық даму мен бюджеттік параметрлердің болжамын мақұлдайды және мәслихаттың бекітуіне ұсынып, олардың орындалуын қамтамасыз етеді;
- ҚР бюджет заңнамасына сәйкес облыс бюджетінің жобасын облыстық мәслихатқа табыс етеді;
- тиісті мәслихатқа облыс бюджетінің атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді;
- облыс бюджетінен қаржыландырылатын атқарушы органның стратегиялық жоспарын бекітеді және т.б.
Мемлекеттік органның қызметін ұйымдастыру қағидаларына, оның ішінде иерархиялық қағидасына тоқталатын болсақ, Қарағанды облысы әкімінің аппараты ММ басқаруды бірінші басшы жүзеге асырады, ол мекемеге жүктелген міндеттер мен функцияларды орындауға дербес жауапкершілік алады.
Бірінші басшыны облыс әкімі қызметке тағайындайды және босатады, оның орынбасарлары болады, олар Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес қызметке тағайындалады және босатылады.
Функциялар мен өкілеттіліктерді дифференциялау және заңды түрде бекіту қағидасына сәйкес, Қарағанды облысы әкімінің аппараты ММ бірінші басшысының өкілеттіліктері болып келесілер табылады:
- облыстық бюджеттен қаржыландырылатын облыстың мемлекеттік органдарының, қалалар және аудандар әкімдері аппараттары құрылымының жобасын ұсынады;
- облыс әкімі аппаратының бөлімдерінің және басқа да құрылымдық бөлімдерінің қызметіне жалпы басшылықты және үйлестіруді жүзеге асырады;
- мемлекеттік қызмет туралы заңнаманың орындалуын бақылайды;
- бұйрықтар шығарады, облыс әкімі аппаратының бөлімдері туралы ережені бекітеді;
- облыс әкімі және әкімдігі қарауына облыстың тіршілік әрекетіне қатысты актілер, басқа да қызметтік құжаттардың жобаларын бекітуге ұсынады;
- облыс әкіміне облыстың қалалары және аудандары әкімдері аппараттарының, облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік органдардың қызметтерін бағалау жөнінде ұсыныс енгізеді;
- облыс әкіміне және әкімдігіне қалалар және аудандар әкімдері мен әкімдіктерінің заңсыз актілерін жою, облыстық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік органдар басшыларының заңға қайшы бұйрықтарын тоқтата тұру туралы ұсыныстарды береді.
Қарағанды облысы әкімінің аппараты мемлекеттік мекемесінің аппаратын Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес қызметке тағайындалатын және босатылатын аппарат басшысы басқарады[18].
Осылайша, жергілікті басқару органдарын ұйымдастырудың қарастырылған қағидаларына сәйкес мемлекеттік мекеме облысты дамытудың жоспарларын, экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларын әзірлейді және экономикалық-әлеуметтік даму мен бюджеттік параметрлерінің болжамын мақұлдайды. Осы тұрғыдан Қарағанды облысының әлеуметтік-экономикалық дамуына қысқаша шолу жасайық.
Аймақтың ішкі көлемі 2014 жылы 2013 жылға шаққанда 2,3 пайыздық өсіммен 2,1 трлн. Теңгені құрады. Республиканың жалпы ішкі өніміндегі облыстық үлес салмағы 8%-ды құрап, ел бойынша 4 орынды иеленді.
Өнеркәсіп өндірісінің үлесі 2013 жылдың деңгейіне шаққанда 3,7%-ды, құрылыс жұмыстары 0,3%-ды құрады. Қолданысқа берілген тұрғын үйдің көлемі 5,5%-ға, бизнестің белсенді субьектілерінің саны 2%-ға, экономиканың осы саласында жұмыспен қамтылғандар саны 1,3%-ға артты.
Экономиканың өсімінің маңызды бағыттарының бірі сыртқы экономикалық байланыстарды дамыту болып табылады. 2014 жылы сыртқы сауда айналымының көлемі 7 млрд.ақш долларына жетіп, сыртқы сауданың жағымды сальдосы 5 млрд. долларды құрады.
Мемлекеттік үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасын жүзеге асыру және мемлекеттік қолдау көрсету шараларын қолдану нәтижесінде өндеуші өнеркәсіптің негізгі салаларында жағымды даму көрсеткіші байқалып, онда 938,4 млрд. теңгенің өнімі өндірілді.
Индустрияландыру картасының жалпы сомасы 44,3 млрд. теңге болатын 10 жобасы жүзеге асырылып, 1200-ден аса жұмыс орындары құрылды. Олардың ішінде, Сарыарқа арнайы экономикалық аймағы аумағындағы бірлескен қазақстандық-германдық жобалар - жылумен қамтамасыз ету және мұнай құбырлары жүйесі үшін алдын ала қорғалған жоғары сапалы тұрбалар шығаратын завод және айналмалы крандар мен тығынды арматуралар өндіретін зауыт бар.
Индустрияландыру картасынан тысқары, 12 жаңа өнеркәсіп нысаны іске қосылды. Оларда 212 жұмыс орны ашылып, өндірген жалпы өнім көлемі 1,7 млрд. теңгені құрады.
Мемлекет басшысының Сарыарқа арнайы экономикалық аймағының инфрақұрылымын дамыту және оның аумағында орналастыру үшін жобалар іздестіруге қатысты тапсырмаларын орындау жөніндегі мақсатты жұмыстар жүргізілуде.
Бизнестің жо карасы - 2020 бағдарламасын жүзеге асыру қолға алынған кезден бастап, облыста жалпы сомасы 78,2 млрд. теңгені құрайтын 442 жоба қолдау тапты. Оның ішінде, 2014 жылы сомасы 12,5 млрд. теңге болатын 120 жобаға қолдау білдіріліп, нәтижесінде қолданыстағы 39,5 жұмыс орны сақталып, 10 мыңға таяу жаңа жұмыс орындары ашылы.
2015-2019 жылдарға арналған инфракұрылымды дамытудың Нұрлы жол мемлекеттік бағдарламасының басым бағыттарының бірі - индустриялық және туристтік инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ, кәсіпкерлік субьектілерінің іскерлік белсенділігін қолдау болып табылады. Облыста индустриялық аймақтардың 8 тұжырымдамасы әзірленген. Олар 4 мың жаңа жұмыс орны құрылатын 54 кәсіпорынды ашуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, облыс аумағынан жол қапталдарындағы бизнесті, автокөлік пен теміржол магистралдары төңірегіндегі қосалқы және сервистік нысандарды, соның ішінде, жаңа нысандарды дамыту жоспары әзірленген.
2014 жылы әлеуметтік маңызы бар нысандар мен тұрғын үй құрылысына бюджеттен 23 млрд. 964 млн. теңге қарасырылғанболатын. Жыл қорытындысы бойынша, әлеуметтік маңызы бар 13 нысан іске қосылды. Оның ішінде, білім беру саласының 8 нысаны - 4 балабақша, 3 дене шынықтыру сауықтыру кешені және ә сақтау мекемесі.
Белгілі болғандай, мемлекет басшысының халыққа жолдауында айқындалған Қазақстанның инфрақұрылымдық дамуының басым бағытының бірі - тұрғын инфрақұрылымын дамыту.
Қолжетімді тұрғын үй - 2020 бағдарламасын жүзеге асырудың 2014 жылғы қорытындысы бойынша, өңірде 315,5 мың шаршы метр (2 432 пәтер) тұрғын үй қолданысқа берілген. 2013 жылмен салыстырғанда, 105,5 %.
Су тасқынынан зардап шеккен Көкпекті кентінің тұрғындары үшін жалпы көлемі 4128 шаршы метр 49 тұрғын үй (56 пәтер) салынғанын атап өткен дұрыс.
Монокалаларды дамыту бағдарламасы бойынша бюджетті трансферттерінің есебінен Абай, Қаражал, Жезқазған, Саран, Шахтинск қалаларында инженерлік инфрақұрылымын дамытудың әлеуметтік жобалары іске асырылды.
Мемлекеттік бағдарламалар аясында 2014 Қаражал қаласындағы 7 әлеуметтік-мәдени-тұрмыстық нысанның жылумен қамту жүйесіне қайта жөндеу жұмыстары жүргізілді. Биылғы жылы Қарағанды, Жезқазған, Балхаш қалаларының жылу электр станцияларындағы жабдықтарды жаңарту жұмыстары аяқталады.
Моноқалаларды дамыту бағдарламасы аясында Абай қаласында 3 саябақ абатандырылып, 19 апаттық тұрғын үйге жөндеу жүргізілді. Балқаш қаласында 14 аула абаттандырылып, Жезқазған қаласында 10 балалар алаңы орнатылды. Теміртау қаласында далалық жарықтандыру қалпына келтіріліп, Шахтинск қаласындағы Тәуелсіздік саябағы абаттандырылды.
Есепті жылы Ақбұлақ бағдарламасы аясында Қарағанды, Жезқазған, Сәтбаев, Приозерск қалалары мен Ақтоғай, Бұхар Жырау, Жаңаарқа және Ұлытау аудандарының селоларында 21 жобаны жүзеге асыру жұмыстары жүргізілді.
Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғау, әлеуметтік міндеттемелерді орындауға тоқталатын болсақ, 2014 жылы 41 мың жұмыссыз адам жұмыспен қамтылып, облыстың 12 мың тұрғыны Жұмыспен қамтудың жол картасы - 2020 бағдарламасын жүзеге асыруға қатысты.
Мемлекет басшысының тапсырмасын орындай отырып, Мемлекеттік зейнетақы төлеу орталығының Қарағанды облыстық филиалы арқылы 17,6 млрд.теңгеден астам сомадағы 617 мың әлеуметтік төлем 288 мың зейнетақы және жәрдемақы алушыға төленді.
Сапалы білім беруге тоқталатын болсақ, 204 жылы облыстағы білім саласының бюджеті 68,6 млрд. теңгені құрады. Бұл болса, 2013 жылмен салыстырғанда 9,4%-ға артық.
Балапан бағдарламасы аясында негізінен шағын орталықтарды дамыту есебінен 11 мыңнан астам орын құрылды (шағын орталықтар - 82 пайыз, балабақша - 18 пайыз).
Облыста 539 жалпы білім беретін мектеп бар. Даму болашағы жоқ елді-мекендердегі шағын жинақы бастауыш мектептерді таратуға байланысты оның саны 2013 жылмен салыстырғанда 8-і кеміді.
Аз қамтамасыз етілген және көп балалы отбасылардан шыққан оқушыларды қолдау үшін 2014 жылы жалпы білім беру қорына бюджеттен 726,8 миллион теңге салынған болатын. Нұра, Осакаров және өзге де аудандарға мамандар дайындауды қамтамасыз ету үшін өткен жылы Нұра ауданының Киевка кентінде 200 оқушыға арналған колледжбен бірге 100 орындық жатақхана ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz