Білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты қарастыру, Қазақстан Республикасында білім беру жүйесі дамуының мәселелерін шешу жолдарын қарастыру
1 БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік саясат және оны жүзеге асыру бағыттары
1.2 Мемлеттік саясаттың әдіс.тәсілдері мен қызметтері
1.3 Мемлекеттік саясаттың бағыты ретіндегі білім беру жүйесі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНА БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУДЫҢ ЫҚПАЛЫ
2.1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің құрылымы мен принциптері
2.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесін талдау
2.3 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін аймақтық салыстыру
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1 Мемлекеттік саясат және оны жүзеге асыру бағыттары
1.2 Мемлеттік саясаттың әдіс.тәсілдері мен қызметтері
1.3 Мемлекеттік саясаттың бағыты ретіндегі білім беру жүйесі
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНА БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУДЫҢ ЫҚПАЛЫ
2.1 Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің құрылымы мен принциптері
2.2 Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесін талдау
2.3 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін аймақтық салыстыру
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БІЛІМ БЕРУ САЯСАТЫНЫҢ ТИІМДІЛІГІН АРТТЫРУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
«Мемлекеттік саясат» ұғымы қоғамның қалыптасуымен, қызметімен, құрылысымен байланыста өмір сүрудің айрықша аспектісін білдіреді. Адамдардың ассоциативті негізде бірлесіп өмір сүрулері ғана қажетті мәнді кезең ретінде саясатты тудырады. Ол адамдардың мүддесін түйістіретін және қоғам тұтастығын сақтайтын қоғамдық өмірдің реттеуші функциясы. Мемлекеттік саясаттың осы функциясы оған жеткілікті түрде әмбебаптылық сипат береді, өйткені мемлекеттік саясат адамдардың тіршілік әрекетінің негізгі сфераларындағы қоғамның барлық құрылымдық әрекеттерінің белсенділігін бақылауға және бағыт беруге міндетті. Осы негізде мемлекеттік саясат әлеуметтік мазмұны бойынша өте кең мағынаға ие.
Мемлекеттік саясат - (гр. politika - мемлекетті басқару өнері) - алғашында мемлекеттік және қоғамдық істер немесе мемлекеттік басқару шеберлігі деген мағынаны білдірген. Кейін келе оның мағынасы кеңейді және мынаны білдіреді:
1) өз мүдделерін іске асыруға, қорғауға бағытталған және саяси билікті басып алуға, қолында ұстауға, оны пайдалануға тырысушылықпен байланысты мемлекеттер, топтар, ұлттар, үлкен әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастар саласындағы азаматтар мен жеке адамдар билігінің мекеме, бірлестіктердің қызметі;
2) мемлекеттің істеріне қатынасу, оның қызметінің түрін, мақсат, мазмұнын, анықтау;
3) адамзат қоғамының даму тарихында бұл ұғым көбінесе шебер жасырылған басшылар мен оның сыбайластарының ниеттерін, мақсаттарын және амал-әрекеттерінің түрлерін білдіреді;
4) әдеттегі тілде - адамдардың өзара қатынастарында белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған іс-әрекеттің сипаты;
5) мемлекеттік және қоғамдық өмірдің күнделікті мәселелер немесе оқиғалар жиынтығы.
Мемлекеттік саясаттың негізгі функциялары - қоғамдық өмірдің негізгі салаларын интеграциялау, қоғамның біртұтастығын және тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады[3].
Мемлекеттік саясаттағы жеке тұлғаның рөлі - жеке тұлғаның саяси мәртебесі мен саяси мәдениеті, саяси кәсібилігінен туындайтын саяси қатынастарға, саяси үрдіске ықпал ету шарасы, деңгейі. М.Вебер саясаттың үш түрін жіктейді. Және оған қатысуына байланысты саясаткер- тұлғаның үш түрін көрсетеді(сурет 1).
Мемлекеттік саясат - (гр. politika - мемлекетті басқару өнері) - алғашында мемлекеттік және қоғамдық істер немесе мемлекеттік басқару шеберлігі деген мағынаны білдірген. Кейін келе оның мағынасы кеңейді және мынаны білдіреді:
1) өз мүдделерін іске асыруға, қорғауға бағытталған және саяси билікті басып алуға, қолында ұстауға, оны пайдалануға тырысушылықпен байланысты мемлекеттер, топтар, ұлттар, үлкен әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастар саласындағы азаматтар мен жеке адамдар билігінің мекеме, бірлестіктердің қызметі;
2) мемлекеттің істеріне қатынасу, оның қызметінің түрін, мақсат, мазмұнын, анықтау;
3) адамзат қоғамының даму тарихында бұл ұғым көбінесе шебер жасырылған басшылар мен оның сыбайластарының ниеттерін, мақсаттарын және амал-әрекеттерінің түрлерін білдіреді;
4) әдеттегі тілде - адамдардың өзара қатынастарында белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған іс-әрекеттің сипаты;
5) мемлекеттік және қоғамдық өмірдің күнделікті мәселелер немесе оқиғалар жиынтығы.
Мемлекеттік саясаттың негізгі функциялары - қоғамдық өмірдің негізгі салаларын интеграциялау, қоғамның біртұтастығын және тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады[3].
Мемлекеттік саясаттағы жеке тұлғаның рөлі - жеке тұлғаның саяси мәртебесі мен саяси мәдениеті, саяси кәсібилігінен туындайтын саяси қатынастарға, саяси үрдіске ықпал ету шарасы, деңгейі. М.Вебер саясаттың үш түрін жіктейді. Және оған қатысуына байланысты саясаткер- тұлғаның үш түрін көрсетеді(сурет 1).
1 Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауы 2012 жылғы 14 желтоқсан
2 «Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған» бағдарламасы
3 Арынов Е.М. Әлеуметтану және саясаттану. Оқу құралы- Павлодар 2006, б.569
4 Вебер М. Политика как призвание и профессия. Сборник. 1980, б.505
5 Бейсенов Ж. Современное образование Журнал – Алматы 2013 №4
6 О. Э. Лейста. История политических и правовых учений. Учебник- Москва 1997, б.205
7 Сыдықов Ұ. Білім. Ғылыми педогогикалық журналы– Алматы 2013 №3
8 Шеденов У.К. Теориялық саясаттану. Оқулық. — Алматы 2005, б.380
9 Бабакумаров А.Г. Социальная политика государства. Учебник – Алматы 1999,б.257
10 Жамбылов Д. Саясаттану негіздері. Оқу құралы- Алматы 2001,б.359
11 Экономикалық теория негіздері. Оқулық– Алматы 1998,б.402
12 Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтану негіздері. Оқулық – Алматы 2007,б.306
13 Рамазанов Т. Об образавнии народа и системе образования. Учебник - Алматы 2007,б.314
14 Арынов Е.М. Педагогика. Оқу құралы- Павлодар 2006,б.247
15 Білім беру энциклопедиясы. Энциклопедия- Алматы 2007,б.597
16 Жашиев Р. Білім берудің ұлттық моделі. Оқу құралы- Павлодар 2003,б.153
17 Давлетова Ж.Е. Білім беру экономикалық ресурс ретінде. Мақала- Алматы 2012
18 Бектұрғанов Н. Заман талабы – білім мен билік. Мақала- Алматы 2013
19 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шiлдедегi N 319 Заңы
20 Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. Жалпы педагогика. Оқу құралы- Алматы 1999,б.384
21 Жадрина М.Ж Білім сапасы – бәсекелестік кепілі. Мақала- Егемен Қазақстан
22 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
23 Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің материалдары Астана, 2012
24 Г.Қ. Нұрғалиева, С.Мусин. Салыстырмалы педагогика. Оқу құралы- Алматы 1999,б.243
25 www.inform.kz- Қазақстан Республикасының Ресми сайты
26 Р.Қоянбаев. Педагогика. Оқу құралы- Астана, 1999,б.365
27 www.egemen.kz Жалпыұлттық ресми газет сайты
28 «Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуы туралы ұлттық баяндама»
29 Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігінің 30.05.2012 ж №248 бұйрығы
30 www.minplan.kz Қазақстан Республикасының ресми сайты
31 i-news.kz Қазақстан Республикасының ресми жаңалықтар сайты
32 www.pavlodar.gov.kz- Павлодар облысының ресми сайты
2 «Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған» бағдарламасы
3 Арынов Е.М. Әлеуметтану және саясаттану. Оқу құралы- Павлодар 2006, б.569
4 Вебер М. Политика как призвание и профессия. Сборник. 1980, б.505
5 Бейсенов Ж. Современное образование Журнал – Алматы 2013 №4
6 О. Э. Лейста. История политических и правовых учений. Учебник- Москва 1997, б.205
7 Сыдықов Ұ. Білім. Ғылыми педогогикалық журналы– Алматы 2013 №3
8 Шеденов У.К. Теориялық саясаттану. Оқулық. — Алматы 2005, б.380
9 Бабакумаров А.Г. Социальная политика государства. Учебник – Алматы 1999,б.257
10 Жамбылов Д. Саясаттану негіздері. Оқу құралы- Алматы 2001,б.359
11 Экономикалық теория негіздері. Оқулық– Алматы 1998,б.402
12 Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтану негіздері. Оқулық – Алматы 2007,б.306
13 Рамазанов Т. Об образавнии народа и системе образования. Учебник - Алматы 2007,б.314
14 Арынов Е.М. Педагогика. Оқу құралы- Павлодар 2006,б.247
15 Білім беру энциклопедиясы. Энциклопедия- Алматы 2007,б.597
16 Жашиев Р. Білім берудің ұлттық моделі. Оқу құралы- Павлодар 2003,б.153
17 Давлетова Ж.Е. Білім беру экономикалық ресурс ретінде. Мақала- Алматы 2012
18 Бектұрғанов Н. Заман талабы – білім мен билік. Мақала- Алматы 2013
19 Қазақстан Республикасының «Білім туралы» 2007 жылғы 27 шiлдедегi N 319 Заңы
20 Бабаев С.Б. Оңалбек Ж.К. Жалпы педагогика. Оқу құралы- Алматы 1999,б.384
21 Жадрина М.Ж Білім сапасы – бәсекелестік кепілі. Мақала- Егемен Қазақстан
22 Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы
23 Қазақстан Республикасы статистика агенттігінің материалдары Астана, 2012
24 Г.Қ. Нұрғалиева, С.Мусин. Салыстырмалы педагогика. Оқу құралы- Алматы 1999,б.243
25 www.inform.kz- Қазақстан Республикасының Ресми сайты
26 Р.Қоянбаев. Педагогика. Оқу құралы- Астана, 1999,б.365
27 www.egemen.kz Жалпыұлттық ресми газет сайты
28 «Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігінің білім беру жүйесінің жағдайы мен дамуы туралы ұлттық баяндама»
29 Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігінің 30.05.2012 ж №248 бұйрығы
30 www.minplan.kz Қазақстан Республикасының ресми сайты
31 i-news.kz Қазақстан Республикасының ресми жаңалықтар сайты
32 www.pavlodar.gov.kz- Павлодар облысының ресми сайты
бағдарламалары бойынша оқу, білім процестері жүргізіледі. Жалпы білімдік бағдарламалардың міндеті тұлғаның жалпы мəдениетін қалыптастыру, жеке адамды қоғам өміріне бейімдеу, кəсіби білім бағдарламаларын саналы таңдау мен игеру негіздерін қалау. Кəсіби білім бағдарламалары кəсіби жəне жалпы білімдік деңгейлерді бірізді көтеру міндеттерін іске асыруға, белгілі талаптарға сəйкес мамандар дайындауға бағытталады. Осы заманғы білім жүйесінің аса бір көзге түсетін ерекшелігі - білім жүйесін басқарудың мемлекеттік формасының мемлекеттік - қоғамдық формаға біртіндеп ауысуы, мұндай басқарымның мəні- білім проблемасын мемлекет пен қоғам мүдделерін үйлестіре жасау үшін осы екі жүйенің бірлікті күш- қуат жұмсау қажеттігі.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі білім беру жүйесінің ел экономикасын дамытудағы рөлінің басымдылығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы аймақтарының білім беру саласы бойынша өзекті мәселелері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты қарастыру, Қазақстан Республикасында білім беру жүйесі дамуының мәселелерін шешу жолдарын қарастыру.
Осы мақсатта төмендегідей міндеттер қарастырылды:
мемлекеттік саясат және оны жүзеге асыру бағыттары;
мемлекеттік саясаттың бағыты ретіндегі білім беру жүйесі;
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің ел экономикасына ықпалы;
Қазақстан Республикасы аймақтарының білім беру саласы бойынша даму мәселелері.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі: Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жолдауы, шетелдік және отандық экономист ғалымдардың пікірі, Қазақстан Республикасының заңнамалық құжаттары, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің мәліметтері қолданылды.
1 БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Мемлекеттік саясат және оны жүзеге асыру бағыттары
Мемлекеттік саясат ұғымы қоғамның қалыптасуымен, қызметімен, құрылысымен байланыста өмір сүрудің айрықша аспектісін білдіреді. Адамдардың ассоциативті негізде бірлесіп өмір сүрулері ғана қажетті мәнді кезең ретінде саясатты тудырады. Ол адамдардың мүддесін түйістіретін және қоғам тұтастығын сақтайтын қоғамдық өмірдің реттеуші функциясы. Мемлекеттік саясаттың осы функциясы оған жеткілікті түрде әмбебаптылық сипат береді, өйткені мемлекеттік саясат адамдардың тіршілік әрекетінің негізгі сфераларындағы қоғамның барлық құрылымдық әрекеттерінің белсенділігін бақылауға және бағыт беруге міндетті. Осы негізде мемлекеттік саясат әлеуметтік мазмұны бойынша өте кең мағынаға ие.
Мемлекеттік саясат - (гр. politika - мемлекетті басқару өнері) - алғашында мемлекеттік және қоғамдық істер немесе мемлекеттік басқару шеберлігі деген мағынаны білдірген. Кейін келе оның мағынасы кеңейді және мынаны білдіреді:
1) өз мүдделерін іске асыруға, қорғауға бағытталған және саяси билікті басып алуға, қолында ұстауға, оны пайдалануға тырысушылықпен байланысты мемлекеттер, топтар, ұлттар, үлкен әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастар саласындағы азаматтар мен жеке адамдар билігінің мекеме, бірлестіктердің қызметі;
2) мемлекеттің істеріне қатынасу, оның қызметінің түрін, мақсат, мазмұнын, анықтау;
3) адамзат қоғамының даму тарихында бұл ұғым көбінесе шебер жасырылған басшылар мен оның сыбайластарының ниеттерін, мақсаттарын және амал-әрекеттерінің түрлерін білдіреді;
4) әдеттегі тілде - адамдардың өзара қатынастарында белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған іс-әрекеттің сипаты;
5) мемлекеттік және қоғамдық өмірдің күнделікті мәселелер немесе оқиғалар жиынтығы.
Мемлекеттік саясаттың негізгі функциялары - қоғамдық өмірдің негізгі салаларын интеграциялау, қоғамның біртұтастығын және тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады[3].
Мемлекеттік саясаттағы жеке тұлғаның рөлі - жеке тұлғаның саяси мәртебесі мен саяси мәдениеті, саяси кәсібилігінен туындайтын саяси қатынастарға, саяси үрдіске ықпал ету шарасы, деңгейі. М.Вебер саясаттың үш түрін жіктейді. Және оған қатысуына байланысты саясаткер- тұлғаның үш түрін көрсетеді(сурет 1).
Сурет 1. Саясаттың түрлері
Жоғарыдағы көрсетілген суретті талдайтын болсақ, жағдайға байланысты, кездейсоқ саясат дегеніміз- саяси қатысудың түрі. Бұл жағдайда жеке тұлға өз еркін ара-кідік, тіптен саяси акциялардың мазмұны, сипаты мен бағыты туралы ойланбай жүзеге асырады.
Қосымша саясат адаммен қажет және мұқтаж болған жағдайда басқа қызметімен қатар жүзеге асырылады. Саясатпен қосымша айналысатын адамдар үшін саяси қызмет басты болып есептелмейді.
Кәсіби саясат бұл жеке тұлғаның кәсібі болып табылады. Кәсіби-саясаткер - саяси кеңестер мен ұсыныстар беруге қабілетті талдаушы, билік технологиялары бойынша маман. Жоғарыда көрсетілген жағдайлардағы саясатта жеке тұлғаның қатысуынан оның рөлі анықталады[4].
Мемлекеттік саясаттың мақсаты - саяси қызметтің тиімділігін айқындаушы маңызды құрылымдық элемент болып табылады. Ол саясат субъектісінің мүддесі мен мұқтаждықтарына сәйкес келетін нәтижеге қол жеткізу бейнесі. Мақсат үш негізгі бөліктен тұрады(сурет 2).
Сурет 2. Саяси мақсат бөліктері
Жоғарыдағы суретті талдайтын болсақ, мақсат нақты саяси қызметтің бастауы емес, оның орталығы. Ол реттеушілік қызметін атқарады. Яғни, саясат субъектілерінің мүдделері мен мұқтаждықтарына сәйкес болашақ әлеуметтік-саяси құбылыстар моделін қалыптастырады.
Ал енді мемлекеттік саясаттағы стратегия мен тактикаға келетін болсақ, ол саяси үрдісті жоспарлау мен басқару деңгейлері. Стратегия қозғалыстың жалпы мақсаты, оған қол жеткізетін қағидаттары мен тәсілдері ретінде қалыптасады. Ол идеологиялық теориялар, манифест, саяси партиялар бағдарламасы арқылы жүзеге асады. Тактика - стратегиялық үрдісті кезеңдер мен дәуірлерге бөлу. Тактика қадамдары стратегиялық мақсатқа сай келуі керек[5].
Қызмет мақсаты мен оған жету жолы, құралдары арасында қарама-қайшылық туындауы мүмкін. Саяси тарихта бұл қарама- қайшылықты шешудің бірнеше тәсілдері ұсынылған. Мысалы, Н.Макиавеллидің мақсат құралды ақтайды, ең бастысы- мақсат, ал қозғалыс түк те емес деген сияқты танымал тезистері бар[6].
Мемлекеттік саясаттағы субъект және объектісіне тоқтала кетсек, саясат субъектілері- іс-әрекет жасаушы адам немесе әлеуметтік топ.
Яғни, мемлекеттік саясаттың субъектісі деп өз мүдделеріне байланысты саяси өмірге белсене араласып, басқалардың санасына, іс-әрекетіне, жағдайына ықпал ететін, саяси қатынастарға белгілі өзгерістер енгізетін, саясатты жасайтын адам, ұйым не әлеуметтік топты айтады. Мемлекеттік саясат субъектісінің құрамы, іс-әрекеттерінің түрлері, тәсілдері, көздеген мақсат- мүдделері және т.б. қоғамның нақты, тарихи жағдайымен айқындалады. Оған азаматтар, әлеуметтік топтар, ұлттар, қоғамдық-саяси ұйымдар, мемлекет жатады.
Мемлекеттік саясат объектісі көп түрлі саясат дүниесі болып табылады, бұған мемлекетті, саяси институттарды, билік нысандарын және олардың қоғамдық жүйедегі рөлін зерттеуді жатқызуға болады, бұл оның саяси қозғалыстардың, партиялардың, сайлау жүйелерінің маңызы мен рөлін талдау, сайлаушылардың саяси мінез-құлқының әртүрлі нысандарын және олардың мотивациясын, бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін және олардың қоғамдық пікір қалыптастыруға тигізетін әсерін зерттеу.
Мемлекеттік саясат заңдылықтарына тоқтала кетсек, мемлекеттік саясат заңдылықтары әлеуметтік заңдылықтар ерекшеліктерімен байланысты, ол қоғамдық қатынастарға қатысушылардың өзара қарым-қатынасы мен түсініктілігін анықтайды. Мемлекеттік саясат заңдылықтары көптеген адамдардың мінез-құлқынан көрінеді, сондықтан мемлекеттік саясат заңдары үрдіс ретінде әрекет етеді. Мемлекеттік саясат заңдары сыртқы және ішкі факторларын, байланыстарды анықтауға жәрдемдеседі.
Сыртқы факторлардың ықпалын көрсететін заңдылықтар қатарында саясат пен экономика байланысын көрсетуге болады. Ол мемлекеттік саясаттың қоғамда үстемдік етуші экономикалық қатынастар түріне тәуелділіктен көрініс табады, сонымен бірге саясат экономикаға ықпал етеді.
Саяси өмірдің ішкі байланыстары мен үрдістерінің әрекетін білдіретін заңдылықтар бар. Бұл қазіргі әлемдегі бұқара халықтың саясатқа тартылуымен, саяси белсенділігінің өсуімен байланысты. Сонымен бірге саясат пен басқаруға адамдардың белсенді қатысуын қамтамасыз ететін құрылымдар мен тетіктер көбеюде[7].
Қазіргі қоғамдық өмірде мемлекеттік саясат термині төмендегідей түсінік береді: Біріншіден, мемлекеттің қызметін, адамдардың үлкен ассоциативті топтарының (әлеуметтік, этникалық, кәсіби, жыныстық, жас ерекшеліктік және т.б) арасындағы қоғамдық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік билік органдарының қызметін көрсетеді және осынау іс-әрекет топ мүдделерін ескерумен, олардың ортақ позициясын жасақтау және түйістірумен, сонымен қатар оны билік құралдарын пайдалану арқылы жүзеге асырумен байланысты.
Еуропалық қоғамдастықтың дамуы мен саяси ойларының отаны болған ежелгі гректерде саясат мемлекет пен қоғам істерін басқаруды білдірді. Платонның көзқарасы бойынша, бірігіп өмір сүру, адамдар арасындағы теңсіздік (байлық пен кедейлік, әр түрлі дәреже мен кәсіптер), өзара әрекет алмасудың қажеттілігі және осы орайда қандай да бір нормалардың сақталу кажеттілігі мемлекет пен саясатты, мемлекет пен қоғам істерін басқаруға алып келеді. Саяси ойлардың негізін салушылар Платон мен Аристотель пікірлерінде саясат адамдарды басқару ретінде анықталынады. Осыған байланысты олардың еңбектерінде мемлекеттік басқарудың формаларына талдау жасалынып, оның түрлері бөліп көрсетіліп, оларға салыстырмалы талдау жүргізіліп, ежелгі гректік қалаларының саяси өмірінің және осы қаланың азаматтары -- ерікті адамдардың мемлекеттік басқарудағы саяси іс-әрекеттерінің, барлық негізгі аспектілері қарастырылған.
Екіншіден, азаматтардың мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен қызмет атқаруының және мемлекеттік кұрылыс пен қоғамды басқарудың формаларын анықтауға, басқарудың тиімді әдістері мен амалдарын білуге, оның шешімдері мен акцияларының заңдылығын мойындауға қатысуын көрсетеді. Сондықтан, азаматтардың мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен қызмет атқару үрдісінде осы билікті өз мүдделерін жүзеге асыру мақсатында қолдануы саясаттың, саяси іс-әрекеттің ядросы болып табылады.
Демек, мемлекеттік саясаттың ықпалды, белсенді бастапқы элементі -- саясатта тек өз мүддесін ғана емес, сонымен қатар өзінің жасампаздық потенциалы мен еркін жүзеге асырушы субъекті. Мемлекеттік саясатта өз қажеттіліктері мен мүдделері бар нақты өмір сүріп отырған адамдар өздерінің іс-әрекеттерін жүзеге асырады. Яғни, мемлекеттік саясаттың белгілі бір субъектілігін айтуға болады, өйткені ол адам әрекетінің нәтижесі. Мемлекеттік саясаттың күрделілігі мен қайшылығы -- оның ашықтығы мен екіжүзділігі, моральдығы мен бейморальдығы, адамгершілігі мен қатыгездігі, күші, мақсаттылығы мен әлсіздігі, шарасыздығы -- осынау сипаттардың бәрі мемлекеттік саясат субъектісі ретіндегі адамға тән және барлық адамдар қоғамдастығының әлеуметтік-мәдени даму деңгейін көрсетеді.
Үшіншіден, мемлекеттік шешімдер, мемлекеттік билік пен саяси катынастардың баска да субъектілерінің акциялары, олардың қоғамдық өмірдің әр түрлі аспектілеріне ықпалын талдау мен бағалау және оларға ықпал ету мақсатында оларды тиісінше реттеуді көрсетеді. Мемлекеттік биліктің, саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың қабылдаған барлық құжаттары саяси мазмұнға ие болғандықтан, олар да саяси шынайылықтың, мемлекеттік саясаттың элементтері болып табылады.
Төртіншіден, басқару өнерін, керекті нәтижелерге қол жеткізуді, осы іске қажетті ресурстарды (материалдық-заттай және рухани) жұмылдыра білу қабілеті мен билік өкілеттіктерін қолдана білуді, оларды кеңейтуге қол жеткізуді, билік өкілеттіктерін іске асыруда мейлінше тиімді күштер мен әдістерді анықтауды, басқару мәдениетін көрсетеді. Саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар тарапынан биліктің мемлекеттік саясаты мен іс-әрекетіне өзгерістер енгізу мақсатында оған қысым жасау өнерін және қажетті жағдайда билікті алмастыруды білдіреді[3].
Мемлекеттік саясат субъектілері болып мыналар табылады(сурет 3).
Сурет 3. Мемлекеттік саясат субъектілері
Жоғарыдағы суреттен байқап отырғанымыздай, мемлекеттік саясат субъектісі ретінде мемлекет (сыртқы саясат шеңберінде, сондай-ақ әлеуметтік өмірдің қандай да болмасын түбірлі бағдарламаларын шешуде және іске асыруда); өздерінің жеке және аймақтық мүдделерін қорғайтын мемлекеттің құрамдас бөліктері; мемлекеттік биліктің құрамы мен саясатын өзгерту мақсатында оған ықпал ететін саяси партиялар және бірінші кезекке қандай да болмасын өзекті, өмірлік маңызды мәселені қойып, билікке бұқаралық қысым жасауды ұйымдастыратын қоғамдық-саяси қозғалыстар да көрінеді. Соңдықтан да мемлекеттік саясат -- көп түрлі субъектілер кешені[7].
Мемлекеттік саясаттың осындай ерекшеліктерін ескере отырып, М. Вебер былай деп жазады: ...саясат ұғымы кең мағыналы және дербес басшылық әрекеттердің барлық түрлерін қамтиды. Бұл сөйлемдегі ...дербес басшылық әрекеттердің барлық түрлерін қамтиды деген соңғы сөйлемге аса назар аударар болсақ, М. Вебердің пікірі бойынша саясаттың мәні дербес басшылық, дербес басқару дегенге саяды. Осы дербестік саясат субъектісіне тән ерекшелік, себебі субъект өз саясатын өзі жасақтайды және оны жүзеге асыру мақсатында басшылық жасайды[8].
Қорыта айтқанда, мемлекеттік саясат адамдардың мінез -- құлқы мен әрекеттеріне ықпал ететін және биліктің қалыптасуы мен қызмет ету мәселелеріне қатысты әлеуметтік қатынастар, көзқарастар, принциптер, бағдарлар мен коммуникациялар кешені. Билік мемлекеттік саясаттың негізі, өзегі және құралы. Мемлекеттік саясат билік арқылы ғана жүзеге асып, қоғам өміріндегі ұйымдастырушы және бағыттаушы күшке айнала алады. Сонымен қатар мемлекеттік саясат қоғамның саяси саласындағы саясат субъектілерінің іс-әрекетін де қамтиды.
3.2 Мемлеттік саясаттың әдіс-тәсілдері мен қызметтері
Мемлекеттік саясат жөнінде алыс, жақын шетелдік болсын, біздің елдің ғалымдарының арасында болсын бірыңғай, жалпы жұрт танып, мойындаған анықтама, тоқтам жоқ. Оның аукымы мен мазмұны, қарастыратын мәселелер шеңбері, жеке ғылыми пән ретінде ерекшелендіретін белгісі, өлшемі не болуы керек деген сауалдар төңірегінде бірталай көзқарастар бар. Кейбір ғалымдар оған қоғамда билікті жүргізетін немесе оған әсер ететін мемлекет, партиялар және басқа саяси институттар туралы ғылым ретінде қарайды.
Әлбетте, мемлекеттік саясаттың бұл мәселелер мен айналысатынында дау жоқ. Дегенмен, оның өрісін тек солармен шектеуге болмайды. Себебі, ол солармен қатар жалпы, саяси теориялар мен нақтылы саяси іс-әрекеттерді, саяси үрдістер мен жүйелерді, халықаралық қатынастарды да зерттейді, еларалық салыстырмалар да жүргізеді. Сондықтан мұнда көзқарас мемлекеттік саясатқа тар мағынасында қараған болып шығады.
Ғалымдардың екінші тобы мемлекеттік саясатты ғылымға қатаң негізделген, әсіресе тәжірибелік әдіс-тәсілге сүйенген, нәтижесін тексеріп білуге болатын ілім ретінде түсінеді. Оны жақтаушыларды- бихевиористер дейді. Олар бұл ғылымды математика, кибернетика және т.с.с нақтылы ғылымдарға теңейді.
Бұл бағытты жақтаушылар, түптеп келгенде, мемлекеттік саясатты теориялық және практикалық жаққа бөліп, екіншісін басшылықка алып отыр. Бұлай білімнің екі түрін бір-біріне қарсы қоюшылықпен келісуге болмайды. Себебі, теория мен практиканы бөліп карау адамзат тарихында талай рет тығырыққа тірелткен. Әрине, аталған тәсіл сайлаудың, дауыс беру нәтижесін, оған жұмсалған қаражатты, қай партияның жақтаушылары көп не аз болғанын және т.с.с. сан жағынан нақтылы есептеп шығуға мүмкіндік береді. Бірақ, еркіндік, теңдік, әділеттік, егемендік, демократия және т. б. сияқты маңызды категорияларды сандық мөлшерде есептеп шығаруға келмейді.
Мемлекеттік саясатты зерттейтін ғалымдардың көпшілігі (үшінші топ) бұл ғылымды саясат туралы жалпы, оның барлық көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін, жинақтап біріктіретін ғылым деп санайды. Бұл пікірді Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) басшылығымен 1948 жылы Парижде өткен саясаттанушылардың Халықаралық коллоквиумы да мақұлдады. Оған қатынасқан дүние жүзінің белгілі ғалымдары мемлекеттік саясаттың мына бөлімдерден тұрғанын жөн деп тапты(сурет 4)[7].
Сурет 4. Мемлекеттік саясат бөлімдері
Жоғарыдағы суретті талдай кетсек, мемлекеттік саясат- саяси теориялар олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі қызметінен, саяси институттар конституциялар, аймақтық және жергілікті басқару, көпшілік әкімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеуден, партиялар мен қоғамдық ұйымдардан, қоғамдық пікірден, халықаралық саясат халықаралық ұйымдар мен халықаралық құқықтан тұрады.
Мемлекеттік саясат қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды, оның құрылысы мен жұмыс істеуін зерттейді. Ол адамзаттың демократиялық, қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси-құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың мазмұны мен жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, жаңаша саяси ойлаудың мәні, казіргі дүниежүзілік дамудың козғаушы күштері туралы түсінік береді. Ол бұрынғы және қазіргі саяси жүйелерді, адамның санасындағы, көзқарасындағы, мақсат-мүддесіндегі және мінез-құлық, іс-әрекетіндегі саяси өзгерістерді қарастырады. Ол, бір жағынан, жиналған деректерді қорытады, екінші жағынан, құбылыстардың өзара ұқсастығы бойынша болашаққа болжам жасайды[9].
Қорыта келгенде, мемлекеттік саясат дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам арасындағы қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуымен даму заңдылықтарын, оның жұмыс істеуі мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Мемлекеттік саясат саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп-білу үшін бірталай әдістерді пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтады. Оларға келесілер жатады(сурет 5).
Сурет 5. Мемлекеттік саясат әдістері
Жоғарыдағы суретке тоқтала кетсек, салыстырмалы әдіс дегеніміз әр түрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып, олардың жалпы жақтарын және жеке ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді. Ол елдегі саяси тұрақтылықпен саяси жағдайды бағалауға, соның негізінде нақтылы саяси шешімдер қабылдауға көмектеседі. Бұл әдістің әсіресе қазіргі Қазақстан Республикасында алатын орны зор. Себебі, жүргізіліп жатқан саяси реформалардың табысты болуы көбіне басқа елдердің озық тәжірибесін тиімді пайдалануға байланысты болмақ.
Жүйелеу әдісі саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымның бір бөлігі ретінде қарап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын, қызметін айналадағы ортамен, басқа құбылыстармен байланысты зерттейді.
Әлеуметтік әдіс саясатты қоғам өмірінің, экономикалық, әлеуметтік құрылым, мәдениет және т.б. жағдайына байланысты анықтайды.
Тарихи тәсіл саяси құбылыстарды мерзімі жағынан дәйекті, заманына қарай, бұрынғы, қазіргі және болашақтың байланысын айқындай отырып қарастырады. Ол әр түрлі саяси окиғаларды, процестерді, деректерді олардың болған уақыт мезгілін еске ала танып-білуді талап етеді.
Бихевиористік әдіс жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін, белгілі бір саяси жағдайларда адамдардын өздерін өздері қалай ұстауын талдауға негізделеді. Бұл әдісті жақтаушылар саяси қызметтің барлық түрлерін адамдардың іс-әрекеттерін талдау арқылы түсініп- білуге болады дейді.
Норамативтік әдіс (XIX ғасырға дейін жиі пайдаланылған) қоғамдық игілікті ең мол қамтамасыз ететін немесе адамға әуел бастан тән ажыратылмас табиғи құқықтық іске асыруға барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құрылыстың түрін іздейді.
Ал бұрынғы Кеңес Одағы кезінде ең дұрыс және мызғымас тәсіл болып есептелген диалектикалық- материалистік әдіс болатын. Ол табиғаттағы, қоғамдағы және санадағы құбылыстар мен процестерді бірімен-бірі тығыз байланыста және үздіксіз даму жағдайында болады деп санайды.
Жоғарыда аттары аталған әдістермен қатар басқа да әдіс-тәсілдер бар. Бұлардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы мағлұматтар алуға тырысады. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттерде мемлекеттік саясатқа байланысты жағдайларды зерттегенде сан түрлі әдістемелерді пайдаланады[10].
Ғылымның басқа салаларындағы сияқты мемлекеттік саясаттың да өзіндік ұғымдары бар. Оған саяси құбылыстар мен процестердің мәнін білдіретін ғылыми терминдер, сөз тіркестері жатады. Мысалы: саясат, саяси билік, саяси жүйе, саяси тәртіп, саяси партия, саяси мәдениет, саяси әлеуметтану, саяси өмір, саяси қатынастар, қоғамдық ұйымдар, мемлекет, демократия, егемендік, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам, ішкі саясат, сыртқы саясат және т.б. Қоғамды бұдан басқа да ғылымдар зерттейтін болғандықтан, жоғарыда көрсетілген ұғымдарды басқа қоғамтану пәндері де (тарих, әлеуметтану, философия, құқықтану) пайдалануы мүмкін. Бірақ олар бұл ұғымдарды өз пәніне сәйкес қолданады[3].
Мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін мемлекеттік реттеу әдістері қолданылады. Олар келесідей(сурет 6).
Сурет 6. Мемлекеттік саясатты мемлекеттік реттеу әдістері
Жоғарыдағы суретті талдайтын болсақ, құқықтық реттеу - бұл барлық деңгейде қабылданған құқықтық актілер мен нормативтік құжаттардағы міндеттердің орындалуы. Құқықтық реттеу - мемлекеттің құқықтық нормалар көмегімен қоғамдық қарым-қатынасқа ықпал етуі. Құқықтық реттеуде құқық субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін танып-білуі көзделеді. Тиісті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу тетігі құқықтық құралдардың бірыңғай жүйесі болып табылады, мұндай құралдардың көмегімен қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал жасалады. Құқықтық реттеу тетігінде, сондай-ақ құқықтық нормалар, құқықтық қарым-қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық сана, құқық қолдану актілері, құқықтар мен міндеттерді іске асыру актілері, т.б. қамтылады.
Қаржы-несиелік реттеу - қаржы ағындарын реттеу құралдары, яғни мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджетте арнайы баптың қаралуы. Сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар құру (зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру т.б.) Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу - бұл макроэкономикалық тепе-теңдікке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржылық ресурстарды шебер пайдаланудың күнделікті үдерісін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану үдерісі ретінде сипатталады. Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет тарапынан қоғамдық өндірістің барысын қоғамға керек бағытта түзетіп отыруды талап ететін өндірістің сипатымен анықталады.
Жекешелендіру -- меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру процесі. Жекешелендіру - әлеуметтік саладағы кәсіпорындарды, мекемелерді жеке меншікке беру шектелген, өйткені мұндай кәсіпорындардың шығындарын көпшілік жағдайда мемлекет өтейді. Ол бұрынғы социолисттік жүйеден нарықтық экономикаға көшудің өзекті шарты болып табылады, шаруашылық субъектілерінің іс белсенділігін күрт арттыру үшін, экономикалық бәсекелестікті жандандыру үшін жүргізіледі. Мемлекеттік өндіріс орындарын жекешелендіру -- күрделі мәселе, ол әсіресе халықтың менталитетіне тура байланысты болғандықтан қысқа мерзімде өткізу қиын. Әсіресе, жерді, оның қазба байлықтарын жекешелендіру ұзақ уақытты талап етеді. Сол сияқты кейбір стратегиялық маңызды салаларда (қару-жарақ, ядролық заттар, тағы басқа өндірістер), не болмаса нарыққа көшіруге әлі толық негіз болмаған жағдайларда (іргелі ғылым, кейбір білім,мәдениет, өнер, тағы басқа орталықтар) жекешелендіру жүргізілмейді, олар мемлекет меншігінде қала береді. Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру процесі шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар жөнінде заңдар жүйесімен, нормативтік актілер арқылы және мемлекеттік бағдарламалар негізінде жүргізілді.
Мақсатты бағдарламалар - бұл өте маңызды әлеуметтік мәселелерге арналған бағдарламалар. Мемлекет халықты еңбекпен қамту, еңбек етуге ынталандыру, мемлекеттік секторларда жұмыс орндарын ашу, мүгедектерге көмек көрсету, құқықтық қорғау бағдарламаларын жасайды. Мұндай бағдарламалар мемлекеттен қаржыландырылады. Экономикалық мемлекеттік реттеу құралдары ішіндегі маңыздыларының бірі - мемлекеттік экономикалық бағдарламалау.
Экономикалық бағдарламалау - бұл жалпы халық шаруашылығының, не болмаса жекелеген сферасының, саласының, аймағының көп салалы кешендерінің бағдарламаларын жасау және іске асыру.
Бағдарлама дегеніміз - бұл мемлекеттің қоғамның әлеуметтік - экономикалық процестеріне тікелей араласу құралы. Бағдарламалардың іске асу объектілері келесі болады: экономика салалары немесе аймақтар (облыс, аудан, елді мекендер), әлеуметтік сала (мысалға, көшіп қонушылардың) әлеуметтік - экономикалық бейімделуі. Оларды жұмыспен, тұрғын үймен қамту, ғылыми зерттеу жұмыстарының әр түрлі бағыттары есептелінеді. Бағдарламалар келесідей болып бөлінеді(сурет 7).
Сурет 7. Бағдарлама түрлері
Жоғарыдағы суретті талдайтын болсақ, жай жалпы экономикалық бағдарламалар - бұл барлық әлеуметтік - экономикалық өмірді қамтып, көп жағдайларда 5 жылдық уақыт аралығына жасалынады және әр жыл сайын нақты көрсеткіштер, жағдайлар ішкі және сыртқы экономикалық негізінде түзетіліп, толықтырылып отырады.
Бағдарламаны жасаудағы принциптер(сурет 8).
Сурет 8. Бағарламаны жасау принциптері
Екінші түрдегі бағдарламалар көп жағдайларда елдің әлеуметтік - экономикалық дамуына қатер төнген кезде жасалынатын құжат. Мысалы: инфляцияның өсуін тоқтату, жаппай жұмыссыздыққа жол бермеу, экономиканың кері құлдырауына жол бермеу және т.б. болады[11].
Қай ғылым болмасын белгілі бір қызметтерді атқарады. Мемлекеттік саясаттың да ондай міндеттер бар. Оған ең алдымен танымдық қызметтер жатады. Себебі, саяси білім қоғамдағы оқиғаларды танып білуге олардың саяси мәнін түсінуге және болашақты болжауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік саясат реттеушілік басқару қызметін атқарады. Оның ерекшелігі -- қоғамның саяси өмірімен тығыз байланысында. Соған орай ол адамдардың саяси өмірінде өзін-өзі ұстауына, іс-әрекетіне тікелей әсер етеді. Саяси дамудың үрдіс, бағдарын бақылай отырып, мемлекеттік саясат қоғамдық оқиғаларды тиімді басқару үшін нақтылы мәлімет, мағлұматтар береді. Саяси білімдер, хаттамалар, кеңестер адамдардың күнделікті практикалық іс-әрекеттері басшылыққа алынады.
Мемлекеттік саясат саяси өмірді жетілдіру міндетін атқарады. Бұл ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалар жасап, оларды қайта қарауда теориялық негіз болады. Оның көмегімен заң шығарушы және атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар мен саяси-басқарушылық шешімдер алдын ала сарапқа салынып, зерттеледі, қоғамда немесе оның жеке аймақтарындаа қалыптасып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыдан талданады. Солардың негізінде ол кейбір саяси институттардың жойылып, оның орнына бүгінгі талапқа сай басқалары келу керектігін негіздейді, мемлекеттік басқарудың қолайлы үлгілерін іздестіреді, әлеуметтік-саяси шиеленістерді ауыртпалықсыз шешу жолдары мен әдістерін көрсетеді[5].
Ең соңында мемлекеттік саясаттың болжау қызметін атаған жөн. Саяси зерттеулердің құндылығы саяси процестердің үрдісін айнытпай бейнелеумен ғана тынбайды. Ол белгілі бір саяси жағдайларда алдыңғы қатарлы, озық саяси өзгерістер жасауға бағытталған ғылыми негізделген болжаумен аяқталуы тиіс. Саяси ғылымның түпкілікті мақсаты да сонда.
Қорыта келгенде мемлекеттік саясат саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп-білу үшін бірталай әдістер мен қызметтерді пайдаланады. Бұл қызметтер мемлекеттік саясаттың тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
3.3 Мемлекеттік саясаттың бағыты ретіндегі білім беру жүйесі
Мемлекеттік саясат- бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен, сондай-ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік, әлеуметтік - демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы.
Мемлекеттік саясаттың басты нысаны - халық және халықтың әртүрлі бөліктерінің әлеуметтік жағдайы болып келеді. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын саяси басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік коллективтер көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік - саяси тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге бағытталады. Әлеуметтік жұмыс субъектілері қоғамның қатысуымен мемлекеттің әлеуметтік саясатының мақсатын, міндетін анықтайды және оны жүзеге асыруға қатысады. Бұл контексте әлеуметтік саясаттың обьектілері қоғамның әлеуметтік және әлеуметтік еңбек саласында кездеседі. Оның негізгі көрсеткіштері(сурет 9)[12].
Сурет 9. Әлеуметтік саясаттың көрсеткіштері
Мемлеттік саясаттың басым бағыттарының бірі білім беру саласы болып табылады.
Білім беру жүйесі - сабақтастығы бар білім беру бағдарламалары мен әр түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік білім беру стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формадағы, типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы тармақтардың, сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк - экономикалық дамуында жетекшi рөл атқарады, сондай - ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Жалпы білімнің жүйесі - қоғам дамуымен бірге дамып, әрдайым үнемі өзгеріп отырады. Ол әр елдің экономикалық ерекшеліктеріне қарай қалыптасып, үнемі үздіксіз жетіле отырып, барынша күрделене түседі.
Ал енді білім саласындағы мемлекеттік саясат қағидасына келетін болсақ, білім саласындағы мемлекеттік саясат негізгі ережеге негізделеді. Білім мекемелерінің дербестігі - тәрбиеленушілердің жүйелі бағалануы аралық аттестациясының мерзімді және тәртіптік, оқу жоспарының бекітілуіндегі және өнделуіндегі өзіндік білім мекемелерінің ұсынылуы. Білім беруді гуманистік сипаттамасы- білім беру бағдарламасының және оқу-тәрбие мекемесі жүйесінің кұрылуы. Олар кез-келген деңгейдегі білім алудың түрлі тұрғын топтарының шектеусіз құқықтарының кез-келген білім беру сұраныстарын қанағаттандыра алады[13].
Білім беруді демократияландыру- білім беруге мемелекеттік монополияның жойылуы және қоғамдық мемлекеттік жүйеге ауысуы; орындарда басқару қызметін максималды тасымалдау мен өкілетті орталық, аймақтық және жергіліктілік арасындағы басқару мүшелерінің нақты шектелуі; мақсат, мазмұн, ұйымдасу және жұмыс әдісі, сонымен бірге, кұкықтық, экономикалық, қаражаттық білім беру мекемелерінің өздігінен таңдауы; педагогтардың білім беру мекемесіндегі басқарудағы қатысуын бұзылуының іс-әрекет бағалауының, әдістерінің, оқулықтарының технологиясымен қағида тандауының еркін және шығармашылық құқығы; оқушылардың мектеп пен білім беру саласын таңдауға, үйде білім алу мен мемлекеттік емес оқу орындарда оқуға, қысқартылып, жеке оқу жоспары бойынша білім алуға, білім беру мекемесінің басқаруындағы қатысуына кұқығы.
Федералдық мәдениетті және білім беру кеңістігінің бірлестігі - федералды бағдарлама дамуының білім беруімен ұлттық, аймақтық және муниципалды бағдарламалармен байланысты, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамудың жергілікті деңгейлерін, сонымен бірге, жергілікті білім беру жүйесінің ерекшеліктерін есепке алдыру. Жалпыға қол жетерлік - барлық оқу орындарының түрі Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына жыныстық, ұлттық, тектік, діни және т.б. себептері бойынша шектеусіз оқытуға қол жеткізу. Мемлекеттік, муниципалдық білім беру мекемесінің зиялы сипаты - білім беру мекемесінің муниципалды және мемелекетгік білім беру бағдарламасы діни емес сипатымен көрінеді. Ешкандай дін конфиссиясы мемлекеттік білім беру мекемесінде насихаттана немесе қуғынға ұшыра алмайды.
Еркіндік және плюрализм - балалардың, олардың ата-аналарының немесе ата- аналардың орнын басатын жандардың қалауы бойынша оқыту формасының еркін таңдауының ұсынылуы. Балалар мен ата- аналар өздерінің қалауы бойынша мемлекеттік көрнекті мектептерге немесе діни, жеке меншіктік оқу орындарын таңдай алады[14].
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат- мемлекеттің білім беру саласын бағыттайды, реттейді, білім саласындағы стратегиялық жоспарлардың тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді, әлемдік немесе мемлекетішілік мәселелердің шешілуін қадағалайды. Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат Заңдар, мемлекеттік бағдарламалар, үкімет қаулылары, халықаралық бағдарламалар, және басқа да келісімшарттар мен актілер, сонымен қатар қоғамдық ұйымдарды өздеріне тарту арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы, білім ғылыми ақпаратты игерететін, әлеуметтік және кәсіби тәжірбені ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін, жеке тұлғаның қалыптасуына, оның қоршаған ортаны тануына, жеке қасиеттердің қалыптасуына және мәдениеттің дамуына көмектесетін бірегей тетік. Негізінде білімді дербес жүйе ретінде сипаттауға да болады.
Білім беру мәселесіне Эмиль Дюркгейм, Макс Вебер, Герберт Спенсер сияқты ғалымдар баса назар аударған.
Эмилия Дюргеймнің пікірі бойынша, білімнің басты қызметі үстем мәдениеттің құндылықтарын ұрпаққа қалдыру.
Ал Макс Вебердің пікірі бойынша білімнің әлеуметтік қызметі қоғамда сол уақытта болып жатқан саяси, экономикалық үрдістірмен тығыз байланысты.
Мысал ретінде басқыншылықты білімді алуға болады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияның басқыншылықты білім беру жүйесі жаңа арнаға көшеді, білім беру әлеуметі дербес бөлім ретінде қалыптасты. Білім берудің қызметімен Я. Щепанский, В.А. Конева, Н.Д. Сорокиналар айналысты[15].
Тарих әртүрлі білім беру модельдерін тіркеді. Олардың әрқайсысы өздерінің оң нәтижелерін көрсетті және де білім беруді жетілдіруде маңызды рөл атқарды. Негізгі модельдерге қысқаша тоқтала кетейік:
Біріншісі білім беруді мемлекеттік- ведомствалық ұйым ретінде қарастыру моделі. Осы модельде білім беру жүйесі басқа халық шаруашылығының салаларымен салыстырғанда мемлекеттік билік құрылымының дербес бағыты ретінде қалыптасты.
Ведомствалық принцип негізінде жүзеге асырылады: яғни мақсаттарды қатаң түрде анықтау, білімнің мазмұнын, оқу тәртібін және оқу номенклатурасын анықтау. Сонымен қатар оқу орны әкімшілік және арнайы органдардың бақылауында болады, осы органдарға бағынышты болып табылады.
Дамушы білім моделі (В.В. Давыдов, В.В. Рубцов т.б.) білімнің кең қоғамдасу арқылы әртүрлі деңгейдегі және типіндегі білім жүйесі. Білім беру қызметінің бұл құрылымы елдің әртүрлі деңгейіндегі халықтың қажеттілігін қанағаттандыра алады. Білім беру мәселесін тез шешеді және білім беру қызметінің спектрін кеңейтуге ықпал етеді. Білім беру басқа салаларда мемлекеттік билік келісімінсіз тікелей қажетті бола алады. Бұл жағдайда білім беру әлеуметтік тәжірбие буыны болып табылады.
Дәстүрлі білім беру моделінде білім берудің басты мақсаты: Білім, білім, қандай жағдайда да тек білім. Мұнда өркениет пен мәдениетті ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу негізгі мақсат болып саналады.
Рационалдық білім беру моделі оқушыға білімнің түрлі тәсілдерінің тиімді жақтарын, ортаға бейімделу, оның ойы, сезімі және іс-әрекеттерімен санасу, оларды меңгерту жатады. Мұндағы басты қағида: мектеп - бұл фабрика, ал оқушы - оның шикізаты. Бұлай оқытудың негізгі әдістері - тренинг, тестік бақылау, жекелеп оқыту және мәтінді түзету. Ғылымды тәртіп тіліне аударған Америка педагогы Р.Мейджер Мұның бәрі оқушыны да, мұғалімді де дамытады. Егер мұғалім бәрін өзі атқарса да, оқушы еншісіне үйлестіру мен бақылау қалады дейді.
Феноменологиялық немесе гуманистік білім беру моделі (А. Маслоу, А. Комбс, К. Роджерс) жеке тұлғаның ішкі дүниесін дамыту, оны ерікті, рухани жеке адам ретінде тану және адамдармен тіл табысуында ерекшелену қабілеттерін жетілдіру қарастырылады. Білімнің гуманитарлық парадигмасының діңгегі - оқушы емес, дайын білімді меңгерудегі ақиқатты түсінуші адам. Мұнда оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас: ынтымақтастық, өзара жауапкершілік, өз позициясын еркін таңдау жағдайында диалогтік ұстанымда өрбиді.
Технократтық білім беру моделінің негізгі мақсаты - дәл ғылыми білімдер. Білім - күш адамды бағалау, оның білімі, мүмкіндіктерімен анықталады. Адамның қасиеті оның білімі, тәртібі және оны тасымалдаушы ретінде танылады.
Эзотерикалық білім беру моделі - оқушының табиғи күші. И.Колесниковтың пікірінше, адамның қоршаған әлеммен іс-әрекетінің жоғары деңгейі басым көрсетіледі. Мұнда адамның ақиқатқа мәңгілік өзгермейтін қатынасы көрінуі тиіс. Бұл жерде оқушының дамуындағы мұғалімнің адамгершілік, психологиялық, физикалық функциялары ерекше ұғым болып табылады.
Ал енді білім берудің бейинституционал моделіне тоқталсақ, бұл білім берудің табиғат аясында өтуі, ғаламтор көмегімен ара қашықтықтан оқыту яғни білім беруді мектеп, Жоғарға Оқу Орнынан тыс жүзеге асыру[16].
Сапалы адам капиталының болуы ел экономикасының тұрақты дамуының ажырамас шарты болып табылады. Ғаламтану жағдайында экономикасы дамыған елдер неғұрлым перспективалы ғалымдар мен жоғары білікті мамандарды шоғырландыруды өзінің басты басым саясаты етіп алды. Қазіргі жағдай экономикалық өсу ғылыми техникалық прогреспен, бірінші кезекте, еңбек ресурстарының кәсіби сапасымен теңестіріледі[15].
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесі ырғақты дамитын ғаламдану мен ақпараттанудың қарқынды процестеріне барабар әрекет етуге қабілетті болуы тиіс. Білім беру реформалау және еңбек беру ресурстарын дайындау саласындағы нақты мемлекеттік саясат кәсіптік техникалық білім беру және инновациялық менеджмент бөлігіне де қажет. Осы саладағы жұмысты жүйелеу дамыған елдердің тәжірбиесін жұмыс берушімен тығыз қарым-қатынас негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Шетелдік тәжірбие көрсеткендей, инновациялық қызмет магистратура мен доктарантурада толықтырылған барабар жоғары білімді талап етеді[17].
Қазақстан Республикасының жаһандану үрдісіндегі бәсекелестікке төзіп, саяси экономикалық, рухани әлеуметтік іргелі және түйінді мәселерін шешуді, ел ішінде және басқа елдермен бейбіт өмір сүруді, яғни тұрақты даму жолына түсуді қамтамасыз ету үшін ең пәрменді және сенімді құрал есебінде отандық білім жүйесін дамытудың өзектілігі ерекше екендігі анық.
Осы мақсаттарда төмендегідей іс-шаралар жүзеге асырылуы тиіс:
Білім жүйесіне мемлекеттің идеологиялық және экономикалық саясатында басымдылық беру, оны ұйымдық-құрылымдық жаңарту, қаржылық, ғылыми-әдістемелік, материалдық, ақпараттық, технологиялық базасын нығайту, мамандармен қамсыздандыру, құқықтық-нормативтік, әлеуметтік статусын көтеру, бүкілқоғамдық қолдау жүйесін қалыптастыру.
Білім жүйесінің ішкі мүмкіндіктерін ашылуын және олардың пәрменді қолдануын қамтамасыз ету, білім жүйесінде жинақталған оңды іс-тәжірбиені талдап, пайдалану, білім мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің технологияларын жетілдіру, басқарудың, білім сапасын арттыру мен бағалаудың және білімге ынталандырудың пәрменді әдіс-тәсілдерін жүзеге асыру.
Білім жүйесіне мемлекет тарапынан тікелей әсер ету - оның негізінен материалдық-техникалық базасын нығайту, экономикалық-материалдық ресурстарын жетілдіру мен жаңғыртуға келіп саяды. Ол әрбір елдің мемлекеттік басқару саясатында білімді дамытуға дер уақытында басым уақыт берілуіне, елдің экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты[18].
Көптеген дамыған елдер өткен ғасырдың ортасында-ақ білімді дамыту мәселесін мемлекет саясатының басым бағыты есебінде белгіледі.
Білім адамзат дамуының маңызды факторы болып табылады, ол тұлғаның зерделі және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру және дамыту үшін қызмет атқарады. Білім адам әлеуеті дамуының базалық мүмкіндіктерінің бірі болып табылады, оны іске асыру қоғамның одан әрі ілгері дамуын қамтамасыз етеді. Білімділік 15 жастағы және одан жоғары сауатты халықтың үлесімен, сондай-ақ халықтың оқытумен қамтылу көрсеткішімен бағаланады. Сауаттылық - адамның күнделікті өміріне қатысты шағын мәтінді оқу, түсіну және жазу қабілеттілігі.
Еліміздегі осы заманғы білімдену жүйесі Қазақстан Республикасының 2011 жылы қабылданған Білім туралы заңына сəйкес құрылады. Бұл Заң білім саласындағы келесідей мемлекеттік саясат принциптерін белгілеп берді. Олар:
- білімнің гуманистік сипаты, жалпы адамзаттық құндылықтардың, адам өмірі мен салауаттылығының, тұлғаның еркін дамуы, азаматтық сезім жəне Отанға деген сүйіспеншілік тəрбиесінің басымдылығы принципі;
- аймақтық мəдени жəне білім кеңістіктерінің бірлігі, білім жүйесі арқылы көп ұлтты мемлекет жағдайында ұлттық мəдени құрылымдар мен аймақтық мəдени салт-дəстүрді қорғау принципі;
- жалпы халықтың білімге теңдей қол жеткізе алуы, білім жүйесін оқушы-тəрбиеленушілердің даму деңгейлері мен ерекшеліктері жəне дайындығына икемдестіру принципі;
- мемлекеттік, жеке меншік білім мекемелеріндегі оқудың зайырлылық (светский) сипаты;
- білім жүйесіндегі еркіндік пен əрқилы пікірлер сиыстығы (плюрализм) принципі;
- білім басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты, білім мекемелерінің дербестігі принципі. Заң өзіндік сипаттарымен, əсіресе, деңгейі жəне кəсіби бағыттарымен ажыралатын білім мекемелерінің құрылымын анықтап береді[19].
Білім беру деңгейі экономикалық және ғылыми-техникалық прогрестің ең негізгі көр - сеткіші екені белгілі. Ол - мемлекет пен қоғамның табысты дамуының кепілі. Білім берудегі артта қалушылық мемлекеттің бәсекелестік қабілеті мен ұлттың болашағына ықпалын тигізеді. Сондықтан білім берудің дамуы - үлкен ұлттық мәні бар міндет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев елімізге қазіргі заманғы экономикалық және қоғамдық модернизацияның сұраныстарына сай келетін білім беру жүйесі қажет екенін атап көрсеткен болатын[1].
Педагогикалық мағынада - білім беру өзін-өзі оқытуға, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға, адамгершілік, рухани азаматтық талғам жасауға және осы талғам үшін жауапкершілікке, қазіргі әлем ұлттық ұқсастығын және жаһандық проблемаларын мойындауға, өз кәсібін және өзінің тиісті қызметін өзі анықтауға үйрету. Өйткені, мұның бәрі өзгермелі өмірде өзінің орнын табуға және елдің өркендеуі мақсатында болатыны сөзсіз. Әлеуметтік тұрғыдан - бұл әлеуметтік ең мәнді игіліктердің бірі, ұлттық адам капи - талын өсірудің іргетасы және негізгі құралы.
Әлеуметтік-саяси мағынада - бұл азаматтық құндылықтар мен азаматтық сананы, азаматтық және демократиялық қоғамды жасау мен қалыптастырудың бірден-бір құралы. Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан - бұл елдің экономикалық өсуінің, оның байлығы мен бәсекелестік қабілетінің қайнар бұлағы және негізгі ресурсы.
Өркениеттік мағынада - мәдениеттер мен өркениеттер жалғастығының негізі, бүгінде қоғамның жаңа қалыпқа - білім қоғамына және оған сәйкес білім экономикасына өтуді қамтамасыз ететін алтын көпір. Осы себепті бүкіл әлемдік өркениетте экономикалық прогресс пен әлеуметтік- саяси тұрақтылыққа ұмтылатын мемлекет пен қоғам білімнің дамуына мүдделі болып қана қоймай, онда өздерінің тұрақты қатысуына мүдделі. Бұл елдердегі білім саясаты әлеуметтік саясаттың тек ажырамайтын бөлігі болып қалмай, оның базалық негізін құрайды[20].
Білім саясатының негізгі мағынасы - ұлттық білім берудегі әлеуметтік идеология мен әлеуметтік басымдықтарды жасау және іске асыру.
Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде білімнің рөлі елдің демократиялық қоғамға, құ - қықтық мемлекетке, нарықтық экономикаға өту міндеттерімен анықталады.
Жеке тұлға қажеттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі білім беру жүйесінің ел экономикасын дамытудағы рөлінің басымдылығы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі Қазақстан Республикасы аймақтарының білім беру саласы бойынша өзекті мәселелері.
Дипломдық жұмыстың мақсаты- білім беру саласындағы мемлекеттік саясатты қарастыру, Қазақстан Республикасында білім беру жүйесі дамуының мәселелерін шешу жолдарын қарастыру.
Осы мақсатта төмендегідей міндеттер қарастырылды:
мемлекеттік саясат және оны жүзеге асыру бағыттары;
мемлекеттік саясаттың бағыты ретіндегі білім беру жүйесі;
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің ел экономикасына ықпалы;
Қазақстан Республикасы аймақтарының білім беру саласы бойынша даму мәселелері.
Дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі: Қазақстан Республикасы Президентінің халқына жолдауы, шетелдік және отандық экономист ғалымдардың пікірі, Қазақстан Республикасының заңнамалық құжаттары, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі, Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігінің мәліметтері қолданылды.
1 БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
3.1 Мемлекеттік саясат және оны жүзеге асыру бағыттары
Мемлекеттік саясат ұғымы қоғамның қалыптасуымен, қызметімен, құрылысымен байланыста өмір сүрудің айрықша аспектісін білдіреді. Адамдардың ассоциативті негізде бірлесіп өмір сүрулері ғана қажетті мәнді кезең ретінде саясатты тудырады. Ол адамдардың мүддесін түйістіретін және қоғам тұтастығын сақтайтын қоғамдық өмірдің реттеуші функциясы. Мемлекеттік саясаттың осы функциясы оған жеткілікті түрде әмбебаптылық сипат береді, өйткені мемлекеттік саясат адамдардың тіршілік әрекетінің негізгі сфераларындағы қоғамның барлық құрылымдық әрекеттерінің белсенділігін бақылауға және бағыт беруге міндетті. Осы негізде мемлекеттік саясат әлеуметтік мазмұны бойынша өте кең мағынаға ие.
Мемлекеттік саясат - (гр. politika - мемлекетті басқару өнері) - алғашында мемлекеттік және қоғамдық істер немесе мемлекеттік басқару шеберлігі деген мағынаны білдірген. Кейін келе оның мағынасы кеңейді және мынаны білдіреді:
1) өз мүдделерін іске асыруға, қорғауға бағытталған және саяси билікті басып алуға, қолында ұстауға, оны пайдалануға тырысушылықпен байланысты мемлекеттер, топтар, ұлттар, үлкен әлеуметтік топтардың арасындағы қатынастар саласындағы азаматтар мен жеке адамдар билігінің мекеме, бірлестіктердің қызметі;
2) мемлекеттің істеріне қатынасу, оның қызметінің түрін, мақсат, мазмұнын, анықтау;
3) адамзат қоғамының даму тарихында бұл ұғым көбінесе шебер жасырылған басшылар мен оның сыбайластарының ниеттерін, мақсаттарын және амал-әрекеттерінің түрлерін білдіреді;
4) әдеттегі тілде - адамдардың өзара қатынастарында белгілі бір мақсатқа жетуге бағытталған іс-әрекеттің сипаты;
5) мемлекеттік және қоғамдық өмірдің күнделікті мәселелер немесе оқиғалар жиынтығы.
Мемлекеттік саясаттың негізгі функциялары - қоғамдық өмірдің негізгі салаларын интеграциялау, қоғамның біртұтастығын және тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады[3].
Мемлекеттік саясаттағы жеке тұлғаның рөлі - жеке тұлғаның саяси мәртебесі мен саяси мәдениеті, саяси кәсібилігінен туындайтын саяси қатынастарға, саяси үрдіске ықпал ету шарасы, деңгейі. М.Вебер саясаттың үш түрін жіктейді. Және оған қатысуына байланысты саясаткер- тұлғаның үш түрін көрсетеді(сурет 1).
Сурет 1. Саясаттың түрлері
Жоғарыдағы көрсетілген суретті талдайтын болсақ, жағдайға байланысты, кездейсоқ саясат дегеніміз- саяси қатысудың түрі. Бұл жағдайда жеке тұлға өз еркін ара-кідік, тіптен саяси акциялардың мазмұны, сипаты мен бағыты туралы ойланбай жүзеге асырады.
Қосымша саясат адаммен қажет және мұқтаж болған жағдайда басқа қызметімен қатар жүзеге асырылады. Саясатпен қосымша айналысатын адамдар үшін саяси қызмет басты болып есептелмейді.
Кәсіби саясат бұл жеке тұлғаның кәсібі болып табылады. Кәсіби-саясаткер - саяси кеңестер мен ұсыныстар беруге қабілетті талдаушы, билік технологиялары бойынша маман. Жоғарыда көрсетілген жағдайлардағы саясатта жеке тұлғаның қатысуынан оның рөлі анықталады[4].
Мемлекеттік саясаттың мақсаты - саяси қызметтің тиімділігін айқындаушы маңызды құрылымдық элемент болып табылады. Ол саясат субъектісінің мүддесі мен мұқтаждықтарына сәйкес келетін нәтижеге қол жеткізу бейнесі. Мақсат үш негізгі бөліктен тұрады(сурет 2).
Сурет 2. Саяси мақсат бөліктері
Жоғарыдағы суретті талдайтын болсақ, мақсат нақты саяси қызметтің бастауы емес, оның орталығы. Ол реттеушілік қызметін атқарады. Яғни, саясат субъектілерінің мүдделері мен мұқтаждықтарына сәйкес болашақ әлеуметтік-саяси құбылыстар моделін қалыптастырады.
Ал енді мемлекеттік саясаттағы стратегия мен тактикаға келетін болсақ, ол саяси үрдісті жоспарлау мен басқару деңгейлері. Стратегия қозғалыстың жалпы мақсаты, оған қол жеткізетін қағидаттары мен тәсілдері ретінде қалыптасады. Ол идеологиялық теориялар, манифест, саяси партиялар бағдарламасы арқылы жүзеге асады. Тактика - стратегиялық үрдісті кезеңдер мен дәуірлерге бөлу. Тактика қадамдары стратегиялық мақсатқа сай келуі керек[5].
Қызмет мақсаты мен оған жету жолы, құралдары арасында қарама-қайшылық туындауы мүмкін. Саяси тарихта бұл қарама- қайшылықты шешудің бірнеше тәсілдері ұсынылған. Мысалы, Н.Макиавеллидің мақсат құралды ақтайды, ең бастысы- мақсат, ал қозғалыс түк те емес деген сияқты танымал тезистері бар[6].
Мемлекеттік саясаттағы субъект және объектісіне тоқтала кетсек, саясат субъектілері- іс-әрекет жасаушы адам немесе әлеуметтік топ.
Яғни, мемлекеттік саясаттың субъектісі деп өз мүдделеріне байланысты саяси өмірге белсене араласып, басқалардың санасына, іс-әрекетіне, жағдайына ықпал ететін, саяси қатынастарға белгілі өзгерістер енгізетін, саясатты жасайтын адам, ұйым не әлеуметтік топты айтады. Мемлекеттік саясат субъектісінің құрамы, іс-әрекеттерінің түрлері, тәсілдері, көздеген мақсат- мүдделері және т.б. қоғамның нақты, тарихи жағдайымен айқындалады. Оған азаматтар, әлеуметтік топтар, ұлттар, қоғамдық-саяси ұйымдар, мемлекет жатады.
Мемлекеттік саясат объектісі көп түрлі саясат дүниесі болып табылады, бұған мемлекетті, саяси институттарды, билік нысандарын және олардың қоғамдық жүйедегі рөлін зерттеуді жатқызуға болады, бұл оның саяси қозғалыстардың, партиялардың, сайлау жүйелерінің маңызы мен рөлін талдау, сайлаушылардың саяси мінез-құлқының әртүрлі нысандарын және олардың мотивациясын, бұқаралық ақпарат құралдарының рөлін және олардың қоғамдық пікір қалыптастыруға тигізетін әсерін зерттеу.
Мемлекеттік саясат заңдылықтарына тоқтала кетсек, мемлекеттік саясат заңдылықтары әлеуметтік заңдылықтар ерекшеліктерімен байланысты, ол қоғамдық қатынастарға қатысушылардың өзара қарым-қатынасы мен түсініктілігін анықтайды. Мемлекеттік саясат заңдылықтары көптеген адамдардың мінез-құлқынан көрінеді, сондықтан мемлекеттік саясат заңдары үрдіс ретінде әрекет етеді. Мемлекеттік саясат заңдары сыртқы және ішкі факторларын, байланыстарды анықтауға жәрдемдеседі.
Сыртқы факторлардың ықпалын көрсететін заңдылықтар қатарында саясат пен экономика байланысын көрсетуге болады. Ол мемлекеттік саясаттың қоғамда үстемдік етуші экономикалық қатынастар түріне тәуелділіктен көрініс табады, сонымен бірге саясат экономикаға ықпал етеді.
Саяси өмірдің ішкі байланыстары мен үрдістерінің әрекетін білдіретін заңдылықтар бар. Бұл қазіргі әлемдегі бұқара халықтың саясатқа тартылуымен, саяси белсенділігінің өсуімен байланысты. Сонымен бірге саясат пен басқаруға адамдардың белсенді қатысуын қамтамасыз ететін құрылымдар мен тетіктер көбеюде[7].
Қазіргі қоғамдық өмірде мемлекеттік саясат термині төмендегідей түсінік береді: Біріншіден, мемлекеттің қызметін, адамдардың үлкен ассоциативті топтарының (әлеуметтік, этникалық, кәсіби, жыныстық, жас ерекшеліктік және т.б) арасындағы қоғамдық қатынастарды реттеудегі мемлекеттік билік органдарының қызметін көрсетеді және осынау іс-әрекет топ мүдделерін ескерумен, олардың ортақ позициясын жасақтау және түйістірумен, сонымен қатар оны билік құралдарын пайдалану арқылы жүзеге асырумен байланысты.
Еуропалық қоғамдастықтың дамуы мен саяси ойларының отаны болған ежелгі гректерде саясат мемлекет пен қоғам істерін басқаруды білдірді. Платонның көзқарасы бойынша, бірігіп өмір сүру, адамдар арасындағы теңсіздік (байлық пен кедейлік, әр түрлі дәреже мен кәсіптер), өзара әрекет алмасудың қажеттілігі және осы орайда қандай да бір нормалардың сақталу кажеттілігі мемлекет пен саясатты, мемлекет пен қоғам істерін басқаруға алып келеді. Саяси ойлардың негізін салушылар Платон мен Аристотель пікірлерінде саясат адамдарды басқару ретінде анықталынады. Осыған байланысты олардың еңбектерінде мемлекеттік басқарудың формаларына талдау жасалынып, оның түрлері бөліп көрсетіліп, оларға салыстырмалы талдау жүргізіліп, ежелгі гректік қалаларының саяси өмірінің және осы қаланың азаматтары -- ерікті адамдардың мемлекеттік басқарудағы саяси іс-әрекеттерінің, барлық негізгі аспектілері қарастырылған.
Екіншіден, азаматтардың мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен қызмет атқаруының және мемлекеттік кұрылыс пен қоғамды басқарудың формаларын анықтауға, басқарудың тиімді әдістері мен амалдарын білуге, оның шешімдері мен акцияларының заңдылығын мойындауға қатысуын көрсетеді. Сондықтан, азаматтардың мемлекеттік биліктің қалыптасуы мен қызмет атқару үрдісінде осы билікті өз мүдделерін жүзеге асыру мақсатында қолдануы саясаттың, саяси іс-әрекеттің ядросы болып табылады.
Демек, мемлекеттік саясаттың ықпалды, белсенді бастапқы элементі -- саясатта тек өз мүддесін ғана емес, сонымен қатар өзінің жасампаздық потенциалы мен еркін жүзеге асырушы субъекті. Мемлекеттік саясатта өз қажеттіліктері мен мүдделері бар нақты өмір сүріп отырған адамдар өздерінің іс-әрекеттерін жүзеге асырады. Яғни, мемлекеттік саясаттың белгілі бір субъектілігін айтуға болады, өйткені ол адам әрекетінің нәтижесі. Мемлекеттік саясаттың күрделілігі мен қайшылығы -- оның ашықтығы мен екіжүзділігі, моральдығы мен бейморальдығы, адамгершілігі мен қатыгездігі, күші, мақсаттылығы мен әлсіздігі, шарасыздығы -- осынау сипаттардың бәрі мемлекеттік саясат субъектісі ретіндегі адамға тән және барлық адамдар қоғамдастығының әлеуметтік-мәдени даму деңгейін көрсетеді.
Үшіншіден, мемлекеттік шешімдер, мемлекеттік билік пен саяси катынастардың баска да субъектілерінің акциялары, олардың қоғамдық өмірдің әр түрлі аспектілеріне ықпалын талдау мен бағалау және оларға ықпал ету мақсатында оларды тиісінше реттеуді көрсетеді. Мемлекеттік биліктің, саяси партиялардың, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстардың қабылдаған барлық құжаттары саяси мазмұнға ие болғандықтан, олар да саяси шынайылықтың, мемлекеттік саясаттың элементтері болып табылады.
Төртіншіден, басқару өнерін, керекті нәтижелерге қол жеткізуді, осы іске қажетті ресурстарды (материалдық-заттай және рухани) жұмылдыра білу қабілеті мен билік өкілеттіктерін қолдана білуді, оларды кеңейтуге қол жеткізуді, билік өкілеттіктерін іске асыруда мейлінше тиімді күштер мен әдістерді анықтауды, басқару мәдениетін көрсетеді. Саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар тарапынан биліктің мемлекеттік саясаты мен іс-әрекетіне өзгерістер енгізу мақсатында оған қысым жасау өнерін және қажетті жағдайда билікті алмастыруды білдіреді[3].
Мемлекеттік саясат субъектілері болып мыналар табылады(сурет 3).
Сурет 3. Мемлекеттік саясат субъектілері
Жоғарыдағы суреттен байқап отырғанымыздай, мемлекеттік саясат субъектісі ретінде мемлекет (сыртқы саясат шеңберінде, сондай-ақ әлеуметтік өмірдің қандай да болмасын түбірлі бағдарламаларын шешуде және іске асыруда); өздерінің жеке және аймақтық мүдделерін қорғайтын мемлекеттің құрамдас бөліктері; мемлекеттік биліктің құрамы мен саясатын өзгерту мақсатында оған ықпал ететін саяси партиялар және бірінші кезекке қандай да болмасын өзекті, өмірлік маңызды мәселені қойып, билікке бұқаралық қысым жасауды ұйымдастыратын қоғамдық-саяси қозғалыстар да көрінеді. Соңдықтан да мемлекеттік саясат -- көп түрлі субъектілер кешені[7].
Мемлекеттік саясаттың осындай ерекшеліктерін ескере отырып, М. Вебер былай деп жазады: ...саясат ұғымы кең мағыналы және дербес басшылық әрекеттердің барлық түрлерін қамтиды. Бұл сөйлемдегі ...дербес басшылық әрекеттердің барлық түрлерін қамтиды деген соңғы сөйлемге аса назар аударар болсақ, М. Вебердің пікірі бойынша саясаттың мәні дербес басшылық, дербес басқару дегенге саяды. Осы дербестік саясат субъектісіне тән ерекшелік, себебі субъект өз саясатын өзі жасақтайды және оны жүзеге асыру мақсатында басшылық жасайды[8].
Қорыта айтқанда, мемлекеттік саясат адамдардың мінез -- құлқы мен әрекеттеріне ықпал ететін және биліктің қалыптасуы мен қызмет ету мәселелеріне қатысты әлеуметтік қатынастар, көзқарастар, принциптер, бағдарлар мен коммуникациялар кешені. Билік мемлекеттік саясаттың негізі, өзегі және құралы. Мемлекеттік саясат билік арқылы ғана жүзеге асып, қоғам өміріндегі ұйымдастырушы және бағыттаушы күшке айнала алады. Сонымен қатар мемлекеттік саясат қоғамның саяси саласындағы саясат субъектілерінің іс-әрекетін де қамтиды.
3.2 Мемлеттік саясаттың әдіс-тәсілдері мен қызметтері
Мемлекеттік саясат жөнінде алыс, жақын шетелдік болсын, біздің елдің ғалымдарының арасында болсын бірыңғай, жалпы жұрт танып, мойындаған анықтама, тоқтам жоқ. Оның аукымы мен мазмұны, қарастыратын мәселелер шеңбері, жеке ғылыми пән ретінде ерекшелендіретін белгісі, өлшемі не болуы керек деген сауалдар төңірегінде бірталай көзқарастар бар. Кейбір ғалымдар оған қоғамда билікті жүргізетін немесе оған әсер ететін мемлекет, партиялар және басқа саяси институттар туралы ғылым ретінде қарайды.
Әлбетте, мемлекеттік саясаттың бұл мәселелер мен айналысатынында дау жоқ. Дегенмен, оның өрісін тек солармен шектеуге болмайды. Себебі, ол солармен қатар жалпы, саяси теориялар мен нақтылы саяси іс-әрекеттерді, саяси үрдістер мен жүйелерді, халықаралық қатынастарды да зерттейді, еларалық салыстырмалар да жүргізеді. Сондықтан мұнда көзқарас мемлекеттік саясатқа тар мағынасында қараған болып шығады.
Ғалымдардың екінші тобы мемлекеттік саясатты ғылымға қатаң негізделген, әсіресе тәжірибелік әдіс-тәсілге сүйенген, нәтижесін тексеріп білуге болатын ілім ретінде түсінеді. Оны жақтаушыларды- бихевиористер дейді. Олар бұл ғылымды математика, кибернетика және т.с.с нақтылы ғылымдарға теңейді.
Бұл бағытты жақтаушылар, түптеп келгенде, мемлекеттік саясатты теориялық және практикалық жаққа бөліп, екіншісін басшылықка алып отыр. Бұлай білімнің екі түрін бір-біріне қарсы қоюшылықпен келісуге болмайды. Себебі, теория мен практиканы бөліп карау адамзат тарихында талай рет тығырыққа тірелткен. Әрине, аталған тәсіл сайлаудың, дауыс беру нәтижесін, оған жұмсалған қаражатты, қай партияның жақтаушылары көп не аз болғанын және т.с.с. сан жағынан нақтылы есептеп шығуға мүмкіндік береді. Бірақ, еркіндік, теңдік, әділеттік, егемендік, демократия және т. б. сияқты маңызды категорияларды сандық мөлшерде есептеп шығаруға келмейді.
Мемлекеттік саясатты зерттейтін ғалымдардың көпшілігі (үшінші топ) бұл ғылымды саясат туралы жалпы, оның барлық көріністерін қамтып, тәртіпке келтіретін, жинақтап біріктіретін ғылым деп санайды. Бұл пікірді Біріккен Ұлттар Ұйымының Білім беру, ғылым және мәдениет мәселелері жөніндегі ұйымы (ЮНЕСКО) басшылығымен 1948 жылы Парижде өткен саясаттанушылардың Халықаралық коллоквиумы да мақұлдады. Оған қатынасқан дүние жүзінің белгілі ғалымдары мемлекеттік саясаттың мына бөлімдерден тұрғанын жөн деп тапты(сурет 4)[7].
Сурет 4. Мемлекеттік саясат бөлімдері
Жоғарыдағы суретті талдай кетсек, мемлекеттік саясат- саяси теориялар олардың пайда болуы, дамуы және қазіргі кездегі қызметінен, саяси институттар конституциялар, аймақтық және жергілікті басқару, көпшілік әкімшілігі, саяси институттарды салыстырып зерттеуден, партиялар мен қоғамдық ұйымдардан, қоғамдық пікірден, халықаралық саясат халықаралық ұйымдар мен халықаралық құқықтан тұрады.
Мемлекеттік саясат қоғамның саяси саласын, оның даму заңдылықтарын, қазіргі саяси өмірді ұйымдастыруды, басқаруды, оның құрылысы мен жұмыс істеуін зерттейді. Ол адамзаттың демократиялық, қоғамдағы құқығы, еркіндігі мен міндеттері, жеке адамның саяси-құқықтық жағдайы, оның саяси өмірге қатынасу тәсілдері, саяси өзгерістердің түрлері, саяси мәдениетті қалыптастырудың мазмұны мен жолдары, қазіргі замандағы сан түрлі саяси идеялық көзқарастар, жаңаша саяси ойлаудың мәні, казіргі дүниежүзілік дамудың козғаушы күштері туралы түсінік береді. Ол бұрынғы және қазіргі саяси жүйелерді, адамның санасындағы, көзқарасындағы, мақсат-мүддесіндегі және мінез-құлық, іс-әрекетіндегі саяси өзгерістерді қарастырады. Ол, бір жағынан, жиналған деректерді қорытады, екінші жағынан, құбылыстардың өзара ұқсастығы бойынша болашаққа болжам жасайды[9].
Қорыта келгенде, мемлекеттік саясат дегеніміз саясат туралы, саясаттың адам және қоғам арасындағы қарым-қатынастары туралы жинақталған ғылым. Ол саяси биліктің қалыптасуымен даму заңдылықтарын, оның жұмыс істеуі мен пайдалануын, түрлері мен әдіс-тәсілдерін зерттейді.
Мемлекеттік саясат саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп-білу үшін бірталай әдістерді пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуді ұйымдастыру тәсілін айтады. Оларға келесілер жатады(сурет 5).
Сурет 5. Мемлекеттік саясат әдістері
Жоғарыдағы суретке тоқтала кетсек, салыстырмалы әдіс дегеніміз әр түрлі елдердегі саяси құбылыстарды салыстырып, олардың жалпы жақтарын және жеке ерекшеліктерін ажыратуға мүмкіндік береді. Ол елдегі саяси тұрақтылықпен саяси жағдайды бағалауға, соның негізінде нақтылы саяси шешімдер қабылдауға көмектеседі. Бұл әдістің әсіресе қазіргі Қазақстан Республикасында алатын орны зор. Себебі, жүргізіліп жатқан саяси реформалардың табысты болуы көбіне басқа елдердің озық тәжірибесін тиімді пайдалануға байланысты болмақ.
Жүйелеу әдісі саяси құбылыстарды басқа күрделі құрылымның бір бөлігі ретінде қарап, оны құрайтын элементтердің әлеуметтік өмірдегі орнын, қызметін айналадағы ортамен, басқа құбылыстармен байланысты зерттейді.
Әлеуметтік әдіс саясатты қоғам өмірінің, экономикалық, әлеуметтік құрылым, мәдениет және т.б. жағдайына байланысты анықтайды.
Тарихи тәсіл саяси құбылыстарды мерзімі жағынан дәйекті, заманына қарай, бұрынғы, қазіргі және болашақтың байланысын айқындай отырып қарастырады. Ол әр түрлі саяси окиғаларды, процестерді, деректерді олардың болған уақыт мезгілін еске ала танып-білуді талап етеді.
Бихевиористік әдіс жеке адамдар мен топтардың іс-әрекетін, белгілі бір саяси жағдайларда адамдардын өздерін өздері қалай ұстауын талдауға негізделеді. Бұл әдісті жақтаушылар саяси қызметтің барлық түрлерін адамдардың іс-әрекеттерін талдау арқылы түсініп- білуге болады дейді.
Норамативтік әдіс (XIX ғасырға дейін жиі пайдаланылған) қоғамдық игілікті ең мол қамтамасыз ететін немесе адамға әуел бастан тән ажыратылмас табиғи құқықтық іске асыруға барлық мүмкіндікті жасайтын саяси құрылыстың түрін іздейді.
Ал бұрынғы Кеңес Одағы кезінде ең дұрыс және мызғымас тәсіл болып есептелген диалектикалық- материалистік әдіс болатын. Ол табиғаттағы, қоғамдағы және санадағы құбылыстар мен процестерді бірімен-бірі тығыз байланыста және үздіксіз даму жағдайында болады деп санайды.
Жоғарыда аттары аталған әдістермен қатар басқа да әдіс-тәсілдер бар. Бұлардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы мағлұматтар алуға тырысады. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттерде мемлекеттік саясатқа байланысты жағдайларды зерттегенде сан түрлі әдістемелерді пайдаланады[10].
Ғылымның басқа салаларындағы сияқты мемлекеттік саясаттың да өзіндік ұғымдары бар. Оған саяси құбылыстар мен процестердің мәнін білдіретін ғылыми терминдер, сөз тіркестері жатады. Мысалы: саясат, саяси билік, саяси жүйе, саяси тәртіп, саяси партия, саяси мәдениет, саяси әлеуметтану, саяси өмір, саяси қатынастар, қоғамдық ұйымдар, мемлекет, демократия, егемендік, құқықтық мемлекет, азаматтық қоғам, ішкі саясат, сыртқы саясат және т.б. Қоғамды бұдан басқа да ғылымдар зерттейтін болғандықтан, жоғарыда көрсетілген ұғымдарды басқа қоғамтану пәндері де (тарих, әлеуметтану, философия, құқықтану) пайдалануы мүмкін. Бірақ олар бұл ұғымдарды өз пәніне сәйкес қолданады[3].
Мемлекеттік саясатты жүзеге асыру үшін мемлекеттік реттеу әдістері қолданылады. Олар келесідей(сурет 6).
Сурет 6. Мемлекеттік саясатты мемлекеттік реттеу әдістері
Жоғарыдағы суретті талдайтын болсақ, құқықтық реттеу - бұл барлық деңгейде қабылданған құқықтық актілер мен нормативтік құжаттардағы міндеттердің орындалуы. Құқықтық реттеу - мемлекеттің құқықтық нормалар көмегімен қоғамдық қарым-қатынасқа ықпал етуі. Құқықтық реттеуде құқық субъектілерінің өз құқықтары мен міндеттерін танып-білуі көзделеді. Тиісті қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеу тетігі құқықтық құралдардың бірыңғай жүйесі болып табылады, мұндай құралдардың көмегімен қоғамдық қатынастарға құқықтық ықпал жасалады. Құқықтық реттеу тетігінде, сондай-ақ құқықтық нормалар, құқықтық қарым-қатынас, құқықтық жауапкершілік, құқықтық сана, құқық қолдану актілері, құқықтар мен міндеттерді іске асыру актілері, т.б. қамтылады.
Қаржы-несиелік реттеу - қаржы ағындарын реттеу құралдары, яғни мемлекеттік саясаттың жүзеге асырылуын қаржыландыру үшін мемлекеттік бюджетте арнайы баптың қаралуы. Сондай-ақ бюджеттен тыс қорлар құру (зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру, міндетті медициналық сақтандыру т.б.) Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеу - бұл макроэкономикалық тепе-теңдікке және экономиканың жұмыс істеуінің әрбір нақтылы кезеңінде оның үдемелі дамуына әсер ету үшін, сондай-ақ қаржылық ресурстарды шебер пайдаланудың күнделікті үдерісін қамтамасыз ету үшін шаруашылық жүргізуші субъектіге мемлекеттің қаржылық ықпал жасауының нысандары мен әдістерін мақсатты және дәйекті қолдану үдерісі ретінде сипатталады. Мұндай реттеудің қажеттігі мемлекет тарапынан қоғамдық өндірістің барысын қоғамға керек бағытта түзетіп отыруды талап ететін өндірістің сипатымен анықталады.
Жекешелендіру -- меншік қатынастарын реформалау арқылы мемлекеттік меншікті меншіктің басқа нысандарына айналдыру процесі. Жекешелендіру - әлеуметтік саладағы кәсіпорындарды, мекемелерді жеке меншікке беру шектелген, өйткені мұндай кәсіпорындардың шығындарын көпшілік жағдайда мемлекет өтейді. Ол бұрынғы социолисттік жүйеден нарықтық экономикаға көшудің өзекті шарты болып табылады, шаруашылық субъектілерінің іс белсенділігін күрт арттыру үшін, экономикалық бәсекелестікті жандандыру үшін жүргізіледі. Мемлекеттік өндіріс орындарын жекешелендіру -- күрделі мәселе, ол әсіресе халықтың менталитетіне тура байланысты болғандықтан қысқа мерзімде өткізу қиын. Әсіресе, жерді, оның қазба байлықтарын жекешелендіру ұзақ уақытты талап етеді. Сол сияқты кейбір стратегиялық маңызды салаларда (қару-жарақ, ядролық заттар, тағы басқа өндірістер), не болмаса нарыққа көшіруге әлі толық негіз болмаған жағдайларда (іргелі ғылым, кейбір білім,мәдениет, өнер, тағы басқа орталықтар) жекешелендіру жүргізілмейді, олар мемлекет меншігінде қала береді. Қазақстан Республикасында мемлекет меншігінен алу және жекешелендіру процесі шаруашылық серіктестіктер және акционерлік қоғамдар жөнінде заңдар жүйесімен, нормативтік актілер арқылы және мемлекеттік бағдарламалар негізінде жүргізілді.
Мақсатты бағдарламалар - бұл өте маңызды әлеуметтік мәселелерге арналған бағдарламалар. Мемлекет халықты еңбекпен қамту, еңбек етуге ынталандыру, мемлекеттік секторларда жұмыс орндарын ашу, мүгедектерге көмек көрсету, құқықтық қорғау бағдарламаларын жасайды. Мұндай бағдарламалар мемлекеттен қаржыландырылады. Экономикалық мемлекеттік реттеу құралдары ішіндегі маңыздыларының бірі - мемлекеттік экономикалық бағдарламалау.
Экономикалық бағдарламалау - бұл жалпы халық шаруашылығының, не болмаса жекелеген сферасының, саласының, аймағының көп салалы кешендерінің бағдарламаларын жасау және іске асыру.
Бағдарлама дегеніміз - бұл мемлекеттің қоғамның әлеуметтік - экономикалық процестеріне тікелей араласу құралы. Бағдарламалардың іске асу объектілері келесі болады: экономика салалары немесе аймақтар (облыс, аудан, елді мекендер), әлеуметтік сала (мысалға, көшіп қонушылардың) әлеуметтік - экономикалық бейімделуі. Оларды жұмыспен, тұрғын үймен қамту, ғылыми зерттеу жұмыстарының әр түрлі бағыттары есептелінеді. Бағдарламалар келесідей болып бөлінеді(сурет 7).
Сурет 7. Бағдарлама түрлері
Жоғарыдағы суретті талдайтын болсақ, жай жалпы экономикалық бағдарламалар - бұл барлық әлеуметтік - экономикалық өмірді қамтып, көп жағдайларда 5 жылдық уақыт аралығына жасалынады және әр жыл сайын нақты көрсеткіштер, жағдайлар ішкі және сыртқы экономикалық негізінде түзетіліп, толықтырылып отырады.
Бағдарламаны жасаудағы принциптер(сурет 8).
Сурет 8. Бағарламаны жасау принциптері
Екінші түрдегі бағдарламалар көп жағдайларда елдің әлеуметтік - экономикалық дамуына қатер төнген кезде жасалынатын құжат. Мысалы: инфляцияның өсуін тоқтату, жаппай жұмыссыздыққа жол бермеу, экономиканың кері құлдырауына жол бермеу және т.б. болады[11].
Қай ғылым болмасын белгілі бір қызметтерді атқарады. Мемлекеттік саясаттың да ондай міндеттер бар. Оған ең алдымен танымдық қызметтер жатады. Себебі, саяси білім қоғамдағы оқиғаларды танып білуге олардың саяси мәнін түсінуге және болашақты болжауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік саясат реттеушілік басқару қызметін атқарады. Оның ерекшелігі -- қоғамның саяси өмірімен тығыз байланысында. Соған орай ол адамдардың саяси өмірінде өзін-өзі ұстауына, іс-әрекетіне тікелей әсер етеді. Саяси дамудың үрдіс, бағдарын бақылай отырып, мемлекеттік саясат қоғамдық оқиғаларды тиімді басқару үшін нақтылы мәлімет, мағлұматтар береді. Саяси білімдер, хаттамалар, кеңестер адамдардың күнделікті практикалық іс-әрекеттері басшылыққа алынады.
Мемлекеттік саясат саяси өмірді жетілдіру міндетін атқарады. Бұл ғылым саяси институттар мен қатынастарда, басқаруда реформалар жасап, оларды қайта қарауда теориялық негіз болады. Оның көмегімен заң шығарушы және атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар мен саяси-басқарушылық шешімдер алдын ала сарапқа салынып, зерттеледі, қоғамда немесе оның жеке аймақтарындаа қалыптасып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыдан талданады. Солардың негізінде ол кейбір саяси институттардың жойылып, оның орнына бүгінгі талапқа сай басқалары келу керектігін негіздейді, мемлекеттік басқарудың қолайлы үлгілерін іздестіреді, әлеуметтік-саяси шиеленістерді ауыртпалықсыз шешу жолдары мен әдістерін көрсетеді[5].
Ең соңында мемлекеттік саясаттың болжау қызметін атаған жөн. Саяси зерттеулердің құндылығы саяси процестердің үрдісін айнытпай бейнелеумен ғана тынбайды. Ол белгілі бір саяси жағдайларда алдыңғы қатарлы, озық саяси өзгерістер жасауға бағытталған ғылыми негізделген болжаумен аяқталуы тиіс. Саяси ғылымның түпкілікті мақсаты да сонда.
Қорыта келгенде мемлекеттік саясат саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән-мағынасын түсініп-білу үшін бірталай әдістер мен қызметтерді пайдаланады. Бұл қызметтер мемлекеттік саясаттың тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді.
3.3 Мемлекеттік саясаттың бағыты ретіндегі білім беру жүйесі
Мемлекеттік саясат- бұл тұрғындардың әлеуметтік жағдайын толығымен, сондай-ақ оны құраушы класстарды, деңгейлерді (қабаттардың), әлеуметтік, әлеуметтік - демографиялық, әлеуметтік професионалды топтарды, әлеуметтік бірлестіктерді (жанұялар, халықтар, қала, аудан, аймақ тұрғындары) өзгерту және сақтау мақсатындағы әлеуметтік топтардың өзара арақатынасы.
Мемлекеттік саясаттың басты нысаны - халық және халықтың әртүрлі бөліктерінің әлеуметтік жағдайы болып келеді. Қазақстанның әлеуметтік дамуының мақсатын саяси басқарумен анықтайды, ол жергілікті басқару органдары мен өндірістік коллективтер көпшіліктің жағдайын жақсартуға байланысты, әлеуметтік - саяси тұрақтылықты сақтауға байланысты қоғамдағы әлеуметтік серіктестікті жоғарылатуға байланысты әлеуметтік мақсат пен нәтижелерге жетуге бағытталады. Әлеуметтік жұмыс субъектілері қоғамның қатысуымен мемлекеттің әлеуметтік саясатының мақсатын, міндетін анықтайды және оны жүзеге асыруға қатысады. Бұл контексте әлеуметтік саясаттың обьектілері қоғамның әлеуметтік және әлеуметтік еңбек саласында кездеседі. Оның негізгі көрсеткіштері(сурет 9)[12].
Сурет 9. Әлеуметтік саясаттың көрсеткіштері
Мемлеттік саясаттың басым бағыттарының бірі білім беру саласы болып табылады.
Білім беру жүйесі - сабақтастығы бар білім беру бағдарламалары мен әр түрлі деңгей мен бағыттағы мемлекеттік білім беру стандарттары жүйесінің, оларды әртүрлі ұйымдастыру құқықтық формадағы, типтегі және түрдегі білім беру мекемелерінде іске асырушы тармақтардың, сонымен бірге білім беруді басқару органдары жүйесінің жиыны.
Бiлiм беру жүйесi қоғамның әлеуметтiк - экономикалық дамуында жетекшi рөл атқарады, сондай - ақ оны әрi қарай айқындай түседi. Жалпы білімнің жүйесі - қоғам дамуымен бірге дамып, әрдайым үнемі өзгеріп отырады. Ол әр елдің экономикалық ерекшеліктеріне қарай қалыптасып, үнемі үздіксіз жетіле отырып, барынша күрделене түседі.
Ал енді білім саласындағы мемлекеттік саясат қағидасына келетін болсақ, білім саласындағы мемлекеттік саясат негізгі ережеге негізделеді. Білім мекемелерінің дербестігі - тәрбиеленушілердің жүйелі бағалануы аралық аттестациясының мерзімді және тәртіптік, оқу жоспарының бекітілуіндегі және өнделуіндегі өзіндік білім мекемелерінің ұсынылуы. Білім беруді гуманистік сипаттамасы- білім беру бағдарламасының және оқу-тәрбие мекемесі жүйесінің кұрылуы. Олар кез-келген деңгейдегі білім алудың түрлі тұрғын топтарының шектеусіз құқықтарының кез-келген білім беру сұраныстарын қанағаттандыра алады[13].
Білім беруді демократияландыру- білім беруге мемелекеттік монополияның жойылуы және қоғамдық мемлекеттік жүйеге ауысуы; орындарда басқару қызметін максималды тасымалдау мен өкілетті орталық, аймақтық және жергіліктілік арасындағы басқару мүшелерінің нақты шектелуі; мақсат, мазмұн, ұйымдасу және жұмыс әдісі, сонымен бірге, кұкықтық, экономикалық, қаражаттық білім беру мекемелерінің өздігінен таңдауы; педагогтардың білім беру мекемесіндегі басқарудағы қатысуын бұзылуының іс-әрекет бағалауының, әдістерінің, оқулықтарының технологиясымен қағида тандауының еркін және шығармашылық құқығы; оқушылардың мектеп пен білім беру саласын таңдауға, үйде білім алу мен мемлекеттік емес оқу орындарда оқуға, қысқартылып, жеке оқу жоспары бойынша білім алуға, білім беру мекемесінің басқаруындағы қатысуына кұқығы.
Федералдық мәдениетті және білім беру кеңістігінің бірлестігі - федералды бағдарлама дамуының білім беруімен ұлттық, аймақтық және муниципалды бағдарламалармен байланысты, әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамудың жергілікті деңгейлерін, сонымен бірге, жергілікті білім беру жүйесінің ерекшеліктерін есепке алдыру. Жалпыға қол жетерлік - барлық оқу орындарының түрі Қазақстан Республикасының барлық азаматтарына жыныстық, ұлттық, тектік, діни және т.б. себептері бойынша шектеусіз оқытуға қол жеткізу. Мемлекеттік, муниципалдық білім беру мекемесінің зиялы сипаты - білім беру мекемесінің муниципалды және мемелекетгік білім беру бағдарламасы діни емес сипатымен көрінеді. Ешкандай дін конфиссиясы мемлекеттік білім беру мекемесінде насихаттана немесе қуғынға ұшыра алмайды.
Еркіндік және плюрализм - балалардың, олардың ата-аналарының немесе ата- аналардың орнын басатын жандардың қалауы бойынша оқыту формасының еркін таңдауының ұсынылуы. Балалар мен ата- аналар өздерінің қалауы бойынша мемлекеттік көрнекті мектептерге немесе діни, жеке меншіктік оқу орындарын таңдай алады[14].
Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат- мемлекеттің білім беру саласын бағыттайды, реттейді, білім саласындағы стратегиялық жоспарлардың тиімді жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді, әлемдік немесе мемлекетішілік мәселелердің шешілуін қадағалайды. Білім беру саласындағы мемлекеттік саясат Заңдар, мемлекеттік бағдарламалар, үкімет қаулылары, халықаралық бағдарламалар, және басқа да келісімшарттар мен актілер, сонымен қатар қоғамдық ұйымдарды өздеріне тарту арқылы жүзеге асырылады.
Жалпы, білім ғылыми ақпаратты игерететін, әлеуметтік және кәсіби тәжірбені ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін, жеке тұлғаның қалыптасуына, оның қоршаған ортаны тануына, жеке қасиеттердің қалыптасуына және мәдениеттің дамуына көмектесетін бірегей тетік. Негізінде білімді дербес жүйе ретінде сипаттауға да болады.
Білім беру мәселесіне Эмиль Дюркгейм, Макс Вебер, Герберт Спенсер сияқты ғалымдар баса назар аударған.
Эмилия Дюргеймнің пікірі бойынша, білімнің басты қызметі үстем мәдениеттің құндылықтарын ұрпаққа қалдыру.
Ал Макс Вебердің пікірі бойынша білімнің әлеуметтік қызметі қоғамда сол уақытта болып жатқан саяси, экономикалық үрдістірмен тығыз байланысты.
Мысал ретінде басқыншылықты білімді алуға болады. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияның басқыншылықты білім беру жүйесі жаңа арнаға көшеді, білім беру әлеуметі дербес бөлім ретінде қалыптасты. Білім берудің қызметімен Я. Щепанский, В.А. Конева, Н.Д. Сорокиналар айналысты[15].
Тарих әртүрлі білім беру модельдерін тіркеді. Олардың әрқайсысы өздерінің оң нәтижелерін көрсетті және де білім беруді жетілдіруде маңызды рөл атқарды. Негізгі модельдерге қысқаша тоқтала кетейік:
Біріншісі білім беруді мемлекеттік- ведомствалық ұйым ретінде қарастыру моделі. Осы модельде білім беру жүйесі басқа халық шаруашылығының салаларымен салыстырғанда мемлекеттік билік құрылымының дербес бағыты ретінде қалыптасты.
Ведомствалық принцип негізінде жүзеге асырылады: яғни мақсаттарды қатаң түрде анықтау, білімнің мазмұнын, оқу тәртібін және оқу номенклатурасын анықтау. Сонымен қатар оқу орны әкімшілік және арнайы органдардың бақылауында болады, осы органдарға бағынышты болып табылады.
Дамушы білім моделі (В.В. Давыдов, В.В. Рубцов т.б.) білімнің кең қоғамдасу арқылы әртүрлі деңгейдегі және типіндегі білім жүйесі. Білім беру қызметінің бұл құрылымы елдің әртүрлі деңгейіндегі халықтың қажеттілігін қанағаттандыра алады. Білім беру мәселесін тез шешеді және білім беру қызметінің спектрін кеңейтуге ықпал етеді. Білім беру басқа салаларда мемлекеттік билік келісімінсіз тікелей қажетті бола алады. Бұл жағдайда білім беру әлеуметтік тәжірбие буыны болып табылады.
Дәстүрлі білім беру моделінде білім берудің басты мақсаты: Білім, білім, қандай жағдайда да тек білім. Мұнда өркениет пен мәдениетті ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу негізгі мақсат болып саналады.
Рационалдық білім беру моделі оқушыға білімнің түрлі тәсілдерінің тиімді жақтарын, ортаға бейімделу, оның ойы, сезімі және іс-әрекеттерімен санасу, оларды меңгерту жатады. Мұндағы басты қағида: мектеп - бұл фабрика, ал оқушы - оның шикізаты. Бұлай оқытудың негізгі әдістері - тренинг, тестік бақылау, жекелеп оқыту және мәтінді түзету. Ғылымды тәртіп тіліне аударған Америка педагогы Р.Мейджер Мұның бәрі оқушыны да, мұғалімді де дамытады. Егер мұғалім бәрін өзі атқарса да, оқушы еншісіне үйлестіру мен бақылау қалады дейді.
Феноменологиялық немесе гуманистік білім беру моделі (А. Маслоу, А. Комбс, К. Роджерс) жеке тұлғаның ішкі дүниесін дамыту, оны ерікті, рухани жеке адам ретінде тану және адамдармен тіл табысуында ерекшелену қабілеттерін жетілдіру қарастырылады. Білімнің гуманитарлық парадигмасының діңгегі - оқушы емес, дайын білімді меңгерудегі ақиқатты түсінуші адам. Мұнда оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас: ынтымақтастық, өзара жауапкершілік, өз позициясын еркін таңдау жағдайында диалогтік ұстанымда өрбиді.
Технократтық білім беру моделінің негізгі мақсаты - дәл ғылыми білімдер. Білім - күш адамды бағалау, оның білімі, мүмкіндіктерімен анықталады. Адамның қасиеті оның білімі, тәртібі және оны тасымалдаушы ретінде танылады.
Эзотерикалық білім беру моделі - оқушының табиғи күші. И.Колесниковтың пікірінше, адамның қоршаған әлеммен іс-әрекетінің жоғары деңгейі басым көрсетіледі. Мұнда адамның ақиқатқа мәңгілік өзгермейтін қатынасы көрінуі тиіс. Бұл жерде оқушының дамуындағы мұғалімнің адамгершілік, психологиялық, физикалық функциялары ерекше ұғым болып табылады.
Ал енді білім берудің бейинституционал моделіне тоқталсақ, бұл білім берудің табиғат аясында өтуі, ғаламтор көмегімен ара қашықтықтан оқыту яғни білім беруді мектеп, Жоғарға Оқу Орнынан тыс жүзеге асыру[16].
Сапалы адам капиталының болуы ел экономикасының тұрақты дамуының ажырамас шарты болып табылады. Ғаламтану жағдайында экономикасы дамыған елдер неғұрлым перспективалы ғалымдар мен жоғары білікті мамандарды шоғырландыруды өзінің басты басым саясаты етіп алды. Қазіргі жағдай экономикалық өсу ғылыми техникалық прогреспен, бірінші кезекте, еңбек ресурстарының кәсіби сапасымен теңестіріледі[15].
Қазақстан Республикасында білім беру жүйесі ырғақты дамитын ғаламдану мен ақпараттанудың қарқынды процестеріне барабар әрекет етуге қабілетті болуы тиіс. Білім беру реформалау және еңбек беру ресурстарын дайындау саласындағы нақты мемлекеттік саясат кәсіптік техникалық білім беру және инновациялық менеджмент бөлігіне де қажет. Осы саладағы жұмысты жүйелеу дамыған елдердің тәжірбиесін жұмыс берушімен тығыз қарым-қатынас негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Шетелдік тәжірбие көрсеткендей, инновациялық қызмет магистратура мен доктарантурада толықтырылған барабар жоғары білімді талап етеді[17].
Қазақстан Республикасының жаһандану үрдісіндегі бәсекелестікке төзіп, саяси экономикалық, рухани әлеуметтік іргелі және түйінді мәселерін шешуді, ел ішінде және басқа елдермен бейбіт өмір сүруді, яғни тұрақты даму жолына түсуді қамтамасыз ету үшін ең пәрменді және сенімді құрал есебінде отандық білім жүйесін дамытудың өзектілігі ерекше екендігі анық.
Осы мақсаттарда төмендегідей іс-шаралар жүзеге асырылуы тиіс:
Білім жүйесіне мемлекеттің идеологиялық және экономикалық саясатында басымдылық беру, оны ұйымдық-құрылымдық жаңарту, қаржылық, ғылыми-әдістемелік, материалдық, ақпараттық, технологиялық базасын нығайту, мамандармен қамсыздандыру, құқықтық-нормативтік, әлеуметтік статусын көтеру, бүкілқоғамдық қолдау жүйесін қалыптастыру.
Білім жүйесінің ішкі мүмкіндіктерін ашылуын және олардың пәрменді қолдануын қамтамасыз ету, білім жүйесінде жинақталған оңды іс-тәжірбиені талдап, пайдалану, білім мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің технологияларын жетілдіру, басқарудың, білім сапасын арттыру мен бағалаудың және білімге ынталандырудың пәрменді әдіс-тәсілдерін жүзеге асыру.
Білім жүйесіне мемлекет тарапынан тікелей әсер ету - оның негізінен материалдық-техникалық базасын нығайту, экономикалық-материалдық ресурстарын жетілдіру мен жаңғыртуға келіп саяды. Ол әрбір елдің мемлекеттік басқару саясатында білімді дамытуға дер уақытында басым уақыт берілуіне, елдің экономикалық мүмкіндіктеріне байланысты[18].
Көптеген дамыған елдер өткен ғасырдың ортасында-ақ білімді дамыту мәселесін мемлекет саясатының басым бағыты есебінде белгіледі.
Білім адамзат дамуының маңызды факторы болып табылады, ол тұлғаның зерделі және кәсіби қажеттіліктерін қанағаттандыру және дамыту үшін қызмет атқарады. Білім адам әлеуеті дамуының базалық мүмкіндіктерінің бірі болып табылады, оны іске асыру қоғамның одан әрі ілгері дамуын қамтамасыз етеді. Білімділік 15 жастағы және одан жоғары сауатты халықтың үлесімен, сондай-ақ халықтың оқытумен қамтылу көрсеткішімен бағаланады. Сауаттылық - адамның күнделікті өміріне қатысты шағын мәтінді оқу, түсіну және жазу қабілеттілігі.
Еліміздегі осы заманғы білімдену жүйесі Қазақстан Республикасының 2011 жылы қабылданған Білім туралы заңына сəйкес құрылады. Бұл Заң білім саласындағы келесідей мемлекеттік саясат принциптерін белгілеп берді. Олар:
- білімнің гуманистік сипаты, жалпы адамзаттық құндылықтардың, адам өмірі мен салауаттылығының, тұлғаның еркін дамуы, азаматтық сезім жəне Отанға деген сүйіспеншілік тəрбиесінің басымдылығы принципі;
- аймақтық мəдени жəне білім кеңістіктерінің бірлігі, білім жүйесі арқылы көп ұлтты мемлекет жағдайында ұлттық мəдени құрылымдар мен аймақтық мəдени салт-дəстүрді қорғау принципі;
- жалпы халықтың білімге теңдей қол жеткізе алуы, білім жүйесін оқушы-тəрбиеленушілердің даму деңгейлері мен ерекшеліктері жəне дайындығына икемдестіру принципі;
- мемлекеттік, жеке меншік білім мекемелеріндегі оқудың зайырлылық (светский) сипаты;
- білім жүйесіндегі еркіндік пен əрқилы пікірлер сиыстығы (плюрализм) принципі;
- білім басқарудың демократиялық, мемлекеттік-қоғамдық сипаты, білім мекемелерінің дербестігі принципі. Заң өзіндік сипаттарымен, əсіресе, деңгейі жəне кəсіби бағыттарымен ажыралатын білім мекемелерінің құрылымын анықтап береді[19].
Білім беру деңгейі экономикалық және ғылыми-техникалық прогрестің ең негізгі көр - сеткіші екені белгілі. Ол - мемлекет пен қоғамның табысты дамуының кепілі. Білім берудегі артта қалушылық мемлекеттің бәсекелестік қабілеті мен ұлттың болашағына ықпалын тигізеді. Сондықтан білім берудің дамуы - үлкен ұлттық мәні бар міндет. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев елімізге қазіргі заманғы экономикалық және қоғамдық модернизацияның сұраныстарына сай келетін білім беру жүйесі қажет екенін атап көрсеткен болатын[1].
Педагогикалық мағынада - білім беру өзін-өзі оқытуға, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі дамытуға, адамгершілік, рухани азаматтық талғам жасауға және осы талғам үшін жауапкершілікке, қазіргі әлем ұлттық ұқсастығын және жаһандық проблемаларын мойындауға, өз кәсібін және өзінің тиісті қызметін өзі анықтауға үйрету. Өйткені, мұның бәрі өзгермелі өмірде өзінің орнын табуға және елдің өркендеуі мақсатында болатыны сөзсіз. Әлеуметтік тұрғыдан - бұл әлеуметтік ең мәнді игіліктердің бірі, ұлттық адам капи - талын өсірудің іргетасы және негізгі құралы.
Әлеуметтік-саяси мағынада - бұл азаматтық құндылықтар мен азаматтық сананы, азаматтық және демократиялық қоғамды жасау мен қалыптастырудың бірден-бір құралы. Әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан - бұл елдің экономикалық өсуінің, оның байлығы мен бәсекелестік қабілетінің қайнар бұлағы және негізгі ресурсы.
Өркениеттік мағынада - мәдениеттер мен өркениеттер жалғастығының негізі, бүгінде қоғамның жаңа қалыпқа - білім қоғамына және оған сәйкес білім экономикасына өтуді қамтамасыз ететін алтын көпір. Осы себепті бүкіл әлемдік өркениетте экономикалық прогресс пен әлеуметтік- саяси тұрақтылыққа ұмтылатын мемлекет пен қоғам білімнің дамуына мүдделі болып қана қоймай, онда өздерінің тұрақты қатысуына мүдделі. Бұл елдердегі білім саясаты әлеуметтік саясаттың тек ажырамайтын бөлігі болып қалмай, оның базалық негізін құрайды[20].
Білім саясатының негізгі мағынасы - ұлттық білім берудегі әлеуметтік идеология мен әлеуметтік басымдықтарды жасау және іске асыру.
Қазақстан дамуының қазіргі кезеңінде білімнің рөлі елдің демократиялық қоғамға, құ - қықтық мемлекетке, нарықтық экономикаға өту міндеттерімен анықталады.
Жеке тұлға қажеттері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz