Мемлекеттік басқарудың теориялық-әдістемелік негіздері туралы ақпарат
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ.ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық әдістемелік негіздері
1.3 Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидалары
2 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУҒА ҚАТЫСТЫ НАРЫҚТЫҚ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің өзара әрекеттесу нысандары
2.2 Саяси партиялар қоғамдық ұйымдардың мысалы ретінде
2.3 Әлеуметтік.экономикалық және еңбек қатынастары шегіндегі әлеуметтік серіктестік
2.4 Мемлекеттік және қоғамдық басқарудың бірлігі мен әрекеттестігі
3 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖАҢҒЫРТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық әдістемелік негіздері
1.3 Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидалары
2 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУҒА ҚАТЫСТЫ НАРЫҚТЫҚ ТӘСІЛДЕМЕЛЕРДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Мемлекеттік органдар мен қоғамдық бірлестіктердің өзара әрекеттесу нысандары
2.2 Саяси партиялар қоғамдық ұйымдардың мысалы ретінде
2.3 Әлеуметтік.экономикалық және еңбек қатынастары шегіндегі әлеуметтік серіктестік
2.4 Мемлекеттік және қоғамдық басқарудың бірлігі мен әрекеттестігі
3 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН ЖАҢҒЫРТУ ЖОЛДАРЫ
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИТТЕР ТІЗІМІ
Топтар мен жіктерге әлеуметтік бөліну және оларға тән қарама - қайшы мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым - қатынастар мемлекеттің саяси функциясына - қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген қажеттілікті туғызды. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы функцияны орындау сәтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік сауда және т.б) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың аумағын корғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік - мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың занды негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын саналы түрде ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы түрғыдан өзгеруіне себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. XX ғасырдың екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.
Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты өзіндік ерекшелікгері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін толық атқара алмайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртуын іске асыру Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру саласында қоғамның қажеттіліктерін, жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қанағаттандыру деңгейін арттыруға бағытталған бірыңғай, сындарлы саясат жүргізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстанда жүргізілген мемлекеттік басқару реформаларының қорытындылары талданады, ағымдағы ахуалды талдау нәтижесінде түйінді проблемалар айқындалды, мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртудың негізгі бағыттары және оны іске асыру тетігі белгіленген.
Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік сауда және т.б) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың аумағын корғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік - мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың занды негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын саналы түрде ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы түрғыдан өзгеруіне себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. XX ғасырдың екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.
Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты өзіндік ерекшелікгері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін толық атқара алмайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртуын іске асыру Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру саласында қоғамның қажеттіліктерін, жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қанағаттандыру деңгейін арттыруға бағытталған бірыңғай, сындарлы саясат жүргізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстанда жүргізілген мемлекеттік басқару реформаларының қорытындылары талданады, ағымдағы ахуалды талдау нәтижесінде түйінді проблемалар айқындалды, мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртудың негізгі бағыттары және оны іске асыру тетігі белгіленген.
1 Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы, 17.01.2014 ж.
2 Вебер М. Политика как призвание и профессия //Избр. произведения. М.: Прогресс, 1990. 665 б.
3 Василенко И.А. Административно-государственное управление в странах запада: США, Великобритания, Франция, Германия.-Москва.: «Логос», 2001.
4 Гумплович. Л. Общее учение о государстве / СПб., 1910.- с.47.
5 Нерсесянц B.C. Общая теория права и государства. М., 1999. С. 78.
6 Управление — это наука и искусство /А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд. М.: Республика, 1992. 120 б.
7 Ким. О.В. Теория государственного управления. Учебник.- Кызылорда, 2004г.
8 Булгакова Д.А. «Мемлекет және құқық теориясы». Оқу құралы.- Алматы., «Заң әдебиеті». 2004 ж.
9 Қазақстан Республикасының Конституциясы (2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен). –Алматы, «Жеті жарғы», 2007 ж.
10 С. Өзбекұлы., Ө. Қопабаев. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. Алматы: Жеті жарғы., 2006.- 264б.
11 «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2001 ж. 23 қаңтардағы № 148-ІІ (2010.08.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
12 Жоламан Қ. Д., Мұхтарова А. Қ., Тәукелев А.Н. «Мемлекет және құқық теориясы» –Алматы, ҚазМу баспа орталығы. 2004 ж
13 2015 жылғы кезеңге дейінгі Қазақстан Республикасы өндіргіш күштерінің даму және орналасу Тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 25 наурыз, 2000 ж.
14 Елбасының «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» // Егемен Қазақстан, 1 наурыз, 2006 ж.
15 Казахстанская модель социально-экономического развития: научные основы построения и реализации / под ред. М.Б.Кенжегузина. – Алматы, ИЭ МОН РК, 2005, с.368.
16 Конкурентноспособность национальной экономики: критерии оценки и пути повышения. Под.редак. О.Сабдена. - Алматы, 2007.
17 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 23 шілдедегі N453-1 (2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // www.adilet.gov.kz
18 Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан. Қазақстан халқына Жолдауы» // Егемен Қазақстан. 28 ақпан, 2007.
19 Кумаров А. Мемлекеттік қызметті зерттеудегі концептуалды тәсілдер // Абай атындағы Қаз ҰПУ Хабаршысы, «Әлеуметтену және саяси ғылымдар», 2012.- № 2.- 12 б.
20 «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жаңа моделінің концепциясы» ҚР Президентінің 2011 жылғы 21 шілдедегі № 119 Жарлығы / Егемен Қазақстан, 30 шілде, 2011 ж.
21 Қазақстан Үкіметінің «Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жүрген шетелдіктердің жəне азаматтығы жоқ адамдардың, босқындардың медициналық көмек алу ережелерін бекіту туралы» (2001 ж., 9 қаңтар, № 1354) // www.adilet.gov.kz
22 «Қазақстан Республикасының аумағында жүрген шетелдіктердің жəне азаматтығы жоқ адамдардың медициналық көмек алу ережелерін бекіту туралы» (2006 ж. 16 қазан, № 997) қаулылары // www.adilet.gov.kz
23 «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 1998 жыл, 2 шiлде N 267.- Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1998 ж., N 15, 209-құжат // www.adilet.gov.kz
24 Дүйсенова Ж. Жемқорлықты жою жоғары жалақыға тәуелді емес // Халық, 2009.- 26 ақпан, № 12.
25 «ҚР мемлекеттік қызметшілердің ар-намыс кодексі туралы» ҚР Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан, 2005, мамыр
26 «ҚР қорғанысы және Қарулы Күштері туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2005 жылы 7 қаңтар.- (26.05. 2008 жылғы берілген өзгертулер мен толықтырулармен бірге). // www.adilet.gov.kz
27 «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы Конституциялық заңы // www.adilet.gov.kz
28 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы // www.zakon.gov.kz
29 «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 27 қарашадағы Заңы // www.zakon.gov.kz
30 «Нормативтiк құқықтық актiлер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы Заңы // www.zakon.gov.kz
31 «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы
32 «Жеке және заңды тұлғалардың өтiнiштерiн қарау тәртiбi туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 12 қаңтардағы Заңы // www.zakon.gov.kz
33 «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Заңы // www.zakon.gov.kz
2 Вебер М. Политика как призвание и профессия //Избр. произведения. М.: Прогресс, 1990. 665 б.
3 Василенко И.А. Административно-государственное управление в странах запада: США, Великобритания, Франция, Германия.-Москва.: «Логос», 2001.
4 Гумплович. Л. Общее учение о государстве / СПб., 1910.- с.47.
5 Нерсесянц B.C. Общая теория права и государства. М., 1999. С. 78.
6 Управление — это наука и искусство /А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд. М.: Республика, 1992. 120 б.
7 Ким. О.В. Теория государственного управления. Учебник.- Кызылорда, 2004г.
8 Булгакова Д.А. «Мемлекет және құқық теориясы». Оқу құралы.- Алматы., «Заң әдебиеті». 2004 ж.
9 Қазақстан Республикасының Конституциясы (2007.21.05. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен). –Алматы, «Жеті жарғы», 2007 ж.
10 С. Өзбекұлы., Ө. Қопабаев. Мемлекет және құқық теориясы: Оқулық. Алматы: Жеті жарғы., 2006.- 264б.
11 «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2001 ж. 23 қаңтардағы № 148-ІІ (2010.08.04. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
12 Жоламан Қ. Д., Мұхтарова А. Қ., Тәукелев А.Н. «Мемлекет және құқық теориясы» –Алматы, ҚазМу баспа орталығы. 2004 ж
13 2015 жылғы кезеңге дейінгі Қазақстан Республикасы өндіргіш күштерінің даму және орналасу Тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан, 25 наурыз, 2000 ж.
14 Елбасының «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» // Егемен Қазақстан, 1 наурыз, 2006 ж.
15 Казахстанская модель социально-экономического развития: научные основы построения и реализации / под ред. М.Б.Кенжегузина. – Алматы, ИЭ МОН РК, 2005, с.368.
16 Конкурентноспособность национальной экономики: критерии оценки и пути повышения. Под.редак. О.Сабдена. - Алматы, 2007.
17 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 1999 жылғы 23 шілдедегі N453-1 (2007.27.07. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // www.adilet.gov.kz
18 Назарбаев Н.Ә. «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан. Қазақстан халқына Жолдауы» // Егемен Қазақстан. 28 ақпан, 2007.
19 Кумаров А. Мемлекеттік қызметті зерттеудегі концептуалды тәсілдер // Абай атындағы Қаз ҰПУ Хабаршысы, «Әлеуметтену және саяси ғылымдар», 2012.- № 2.- 12 б.
20 «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметі жаңа моделінің концепциясы» ҚР Президентінің 2011 жылғы 21 шілдедегі № 119 Жарлығы / Егемен Қазақстан, 30 шілде, 2011 ж.
21 Қазақстан Үкіметінің «Қазақстан Республикасының аумағында уақытша жүрген шетелдіктердің жəне азаматтығы жоқ адамдардың, босқындардың медициналық көмек алу ережелерін бекіту туралы» (2001 ж., 9 қаңтар, № 1354) // www.adilet.gov.kz
22 «Қазақстан Республикасының аумағында жүрген шетелдіктердің жəне азаматтығы жоқ адамдардың медициналық көмек алу ережелерін бекіту туралы» (2006 ж. 16 қазан, № 997) қаулылары // www.adilet.gov.kz
23 «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 1998 жыл, 2 шiлде N 267.- Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1998 ж., N 15, 209-құжат // www.adilet.gov.kz
24 Дүйсенова Ж. Жемқорлықты жою жоғары жалақыға тәуелді емес // Халық, 2009.- 26 ақпан, № 12.
25 «ҚР мемлекеттік қызметшілердің ар-намыс кодексі туралы» ҚР Президентінің Жарлығы // Егемен Қазақстан, 2005, мамыр
26 «ҚР қорғанысы және Қарулы Күштері туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 2005 жылы 7 қаңтар.- (26.05. 2008 жылғы берілген өзгертулер мен толықтырулармен бірге). // www.adilet.gov.kz
27 «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы Конституциялық заңы // www.adilet.gov.kz
28 «Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шілдедегі Заңы // www.zakon.gov.kz
29 «Әкімшілік рәсімдер туралы» Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 27 қарашадағы Заңы // www.zakon.gov.kz
30 «Нормативтiк құқықтық актiлер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы Заңы // www.zakon.gov.kz
31 «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы Заңы
32 «Жеке және заңды тұлғалардың өтiнiштерiн қарау тәртiбi туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 12 қаңтардағы Заңы // www.zakon.gov.kz
33 «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне мемлекеттік қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Заңы // www.zakon.gov.kz
Топтар мен жіктерге әлеуметтік бөліну және оларға тән қарама - қайшы
мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым - қатынастар мемлекеттің саяси
функциясына - қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген
қажеттілікті туғызды. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар
шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың
халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы
функцияны орындау сәтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту
және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік
сауда және т.б) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму
кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың
аумағын корғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік -
мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық
сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей
билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың занды
негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар
күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері
қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың
біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын
саналы түрде ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған
орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар
бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау
мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-
техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек
бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны
мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы түрғыдан өзгеруіне
себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. XX ғасырдың
екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау
мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде
демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.
Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты
өзіндік ерекшелікгері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы
даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-
ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның
үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін
толық атқара алмайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртуын іске
асыру Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру
саласында қоғамның қажеттіліктерін, жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қанағаттандыру деңгейін арттыруға
бағытталған бірыңғай, сындарлы саясат жүргізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстанда жүргізілген мемлекеттік
басқару реформаларының қорытындылары талданады, ағымдағы ахуалды талдау
нәтижесінде түйінді проблемалар айқындалды, мемлекеттік басқару жүйесін
жаңғыртудың негізгі бағыттары және оны іске асыру тетігі белгіленген.
Нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюі мен институционалдық сипаттағы
өзгерістер мемлекеттік басқару стилі мен жүйесін жетілдіруді және оның
тиімділігін арттыруды талап етеді. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы мемлекеттік басқарудың
күрделілігін анықтау қазіргі басқарудың алғышарттарының бірі болып
табылады. Аталған мәселенің өзектілігіне мемлекеттік органдардың алдындағы
міндеттерінің күрделілігі мен көлемінің көбеюі, шаруашылық субъектілерінің
және әртүрлі меншік формаларының үнемі көбейіп отыруы, ұйымдастырушылық-
басқарушылық қатынастарының күрделену факторлары жатады. Бүкіл мемлекеттік
басқарудың тиімділігі мемлекеттік органдардың өзара байланыстарының жүзеге
асырылуынан, олардың міндеттерінің, ұйымдастыру әдістері мен формаларының
дұрыс анықталуымен тікелей байланысты.
Дипломдық жұмысымда мемлекеттік және жергілікті басқару теориясы туралы
М.Вебер, Нерсесянц B.C. А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд
экономистердің зерттеулеріне және нарықтық қатынастардағы мемлекеттік
басқару мен реттеу туралы А.М.Еабашкина, А.Р.Батчаева, Н.И.Глазунова,
А.Навой, А.Нешита, С.О.Рогова, Н.Х.Сабитованың зерттеу жұмыстарына сүйеніп
жаздым.
Жалпы дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың құралдары
арқылы нарықтық тәсілдемелерін айқындау.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен және оның бөлімшелерінен,
қорытындынан тұрады.
Бірінші бөлімде мемлекеттік басқарудың теориялық астарлары
қарастырылады. Екінші бөлімде мемлекеттік басқаруға қатысты нарықтық
тәсілдемелердің ерекшеліктері айқындалады. Үшінші бөлімде мемлекеттік
басқару жүйесін жаңғырту жолдарын қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында әдістемелік негіз болып отандық және
шетелдік экономистердің бюджетті зерттеу бойынша еңбектер, нормативтік
құқықтық актілер мен заңдар әдебиеттер, мақалалар мен статистикалық
мәліметтер табылады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
Мемлекет қоғамның ажырағысыз бөлігі болғандықтан барлық дерлік
гуманитарлық ғылымдар мемлекеттік басқару мәселелерін қарастырады. Сол
сияқты мемлекеттік басқару ісінде де және ол туралы ғылымды қалыптастыру
процесінде де басқа да гуманитарлық емес ғылымдардың әдістері мен
мәліметтері қолданылады. Бірақ ғылымның әр саласы мемлекеттік басқару
мәселесін өзінің зерттеу тұрғысынан қарастырады. Атап айтқанда мемлекет
қызметін мемлекет және құқық теориясы, саясаттану, әлеуметтану, философия
және тағы басқа көіптеген ғылыми пәндер зерттейді.
Философия - табиғат, коғам және адам ойының дамуының жалпы
зандылықтарын аша отырып, мемлекетті, мемлекеттік басқаруды қарастырғанда
оның мүмкіндіктері мен шегін, объективті және субъективті жақтарын
қарастырады.
Әлеуметтану - қоғамдағы мемлекеттің рөлін және соған орай мемлекетгік
басқаруды халықгың әр түрлі әлеуметтік, кәсіби және басқа да топтарымен
өзара байланыста және қарым-қатынаста қарастырады.
Саясаттану - мемлекетті ерекше саяси институт ретінде, ең алдымен
мемлекеттік басқарудың орнын көрсету тұрғысынан қарастырады.
Экономикалық теория - мемлекеттік басқарудың рөлін экономикамен
байланыста қарастырады. Ал мемлекеттік басқару теориясы мемлекеттік
басқарудың мәні мен проблемаларын, оның заңдарын, қағидаларын, нысандары
мен әдістерін, сондай-ақ мемлекеттік басқарудың объектілері мен
субъектілерінің ерекшеліктерін қарастырады.
Аталған ғылымның зерттеу саласы мемлекет, саясат, мемлекеттік басқару,
билік сияқты негізгі түсініктерді қамтиды. Осы пәннің негізі саналатын
концепция саясаттың, құқықтың, басқару мен биліктің өзара байланысынан
туындайды. Басқару арқылы билік жүзеге асырылады, ол құқыққа және саясатқа
сүйенеді.
Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы қызметі қоғамдық қатынастар
мен адамдардың іс-әрекетін құқықтық реттеумен байланысты. Осыдан
мемлекеттік басқарудың зандық аспектісі туындайды. Бұл мағынада ол білімнің
саяси-зандық саласы ретінде сипатгалуы мүмкін.
Сондай-ақ жоғарыда айтылғандай мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас
қоғамға жалпы ықпалы және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі
элементтерімен өзара әрекеті қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым.
Осыларға орай мемлекеттік басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік
ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны - қоғамды басқару
институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге
асырудың зандылықтары мен қағидаларын оқып-үйрену, басқарудың негізі
ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-
құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және
қалыптасатын саяси-құқықтық, әлеуметгік қарым-қатынастарды талдау болып
табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей
ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды
сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі
ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік
басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік
институттар); мемлекеттік билік (саяси, әкімшілік, экономикалық және т.б.);
басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару, нормативті-
құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық, әлеуметтік-
саяси, нормативтік-құқықтық) [1,б.45].
Атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін
ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару заңдылығы мен қағидалары,
басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
Басқару процесінің негізгі элементтері мен кезеңдерін бейнелейтін
ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стратегия, мемлекеттік шешімдер мен
қабылданған шешімдер;
Басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күйлерін және оларды
шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер,
әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы үлттық және топтық құндылықтар;
Тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік
(үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті
орталықтандыру және орталықтан сыздандыру және басқару;
Мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны
сипаттайтын ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа
кеңістіктер.
Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа
жалпытеориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының
түсініктері қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері
бойынша бірнеше түрге бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты:
тұтас қоғамды басқару, экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, саяси
басқару, рухани-идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық
(тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру,
денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын
қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару.
Басқарудың қоғамдық құбылыстарды қамту көлемі мен сипатына байланысты:
қоғамды басқару, мемлекетті басқару, ұлттық экономиканың өрістері мен
салаларын басқару, кәсіпорын, ұйымдарды, фирмаларды басқару және т.б.
Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тән ерекшеліктері оны басқа басқару
түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік
басқаруда, осы аталған басқару түрін жүзеге асыратын оның субъектісі —
мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан
көрініс табуына қарамастан барлық зерттеуші-ғалымдар бір ауыздан онда
шоғырланған билік күшін атап өтеді. Мысалы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз
адамдардың легитимді күш қолдану арқылы екінші бір адамдарға үстемдік етуі
- деп жазған. Қоғамда адамдардың тәртібінің дұрыс болуын қамтамасыз ететін
және оған мәжбүрлеу арқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым туралы пікір
қалыптасты. Қазіргі заманғы философиялық энциклопедияда мемлекет
адамдардың біріккен іс-әрекеттерінің нәтижесінде, үкімет қызметінің
нәтижесінде үнемі өзгеріп отыратын, қандай да бір салада қоғамдық істерді
тәртіпке келтіретін үстемдік ету құрылымы ретінде түсіндіріледі. Осыдан
мемлекеттің мемлекет болып табылатындығы да, оның қоғамдық құрылымдардан
айырмашылығы да сол, онда адамдарға қатысты мемлекеттік билік шоғырланған
және ол қоғамда жүзеге асады. Ал билік өзара байланысты білдіреді, оның
процесі кезінде адамдар материалдық, ақпараттық және басқа себептермен өз
еріктерімен немесе күш қолдану арқылы басқалардың үстемдігін, сондай-ақ
мақсатты нормативті нұсқауларды мойындайды, солардың талаптарына сай іс-
әрекеттер жасайды, өз өмірлерін құрады. Мысалы: отбасында да, адамдар
тобында, ұжымда, сол сияқты салт-дәстүрде, қоғамдық пікірде де билік
болады, бірақ бұның бәрін біз мемлекеттік басқарумен салыстыра алмаймыз.
Өйткені мемлекеттік билік құқыққа негізделген, ал оны жүзеге асыру күштеу
құралдарына ие болып отырған мемлекеттік аппарат күшінде. Сондықтан
мемлекеттік басқаруда оның басқарушылық әсері мемлекеттік билікке сүйенеді
және сол арқылы қамтамасыз етіледі. Ал бұл жәй тілек, ниет, ұран емес,
керісінше басқару мақсаттарына, ондағы ұйымдастырушылық серпілістерге және
бекітілген реттеушілік нормаларға сөзсіз қол жеткізуге, жүзеге асыруға,
орындауға бағыттайтын күштеп көндіру механизмі. Осыдан мемлекет қандай,
оның мақсаты не және сол мақсаттарға қалай қол жеткізу керек деген тағы
басқа көптеген тарихи мәнге ие болатын, шешімін табу адамзатты өзінің даму
кезеңінен бастап толғандырып жүрген мәселелер туындайды [2,б.41].
Мемлекеттік басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті
одан тыс, мемлекетгің халықаралық саясатын жүргізу шеңберінде басқа
адамдардың қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың
барлық іс-әрекеттеріне араласады, олардың өзара қарым-қатынастарын
басқарады деген сияқты түсінбеушіліктер тудырады. Тек тоталитарлық мемлекет
қана осыған ұқсас істерді жасауға тырысты, оның өзінде де қоғамға мүлтіксіз
бақылау орнатуға мүмкіндік болмағандықтан оны жүзеге асыра алмады. Қоғамда
әрқашанда аз да болса еркіндік болады. Мемлекет пен қоғамның өзара
байланысының қалыпты варианты адамдардың қоғамдық іс-әрекетгеріне еркіндік,
өзін-өзі басқару, дербестік тән екендігін көрсетеді. Бірақ осы еркіндіктің,
дербестіктің, өзін-өзі басқарудың шегі қоғамдық институттармен қатар
мемлекетпен де анықталады. Тек мемлекет қана адамдардың қоғам өмірінің
барлық саласындағы іс-әрекетінің негізгі жалпы ережелерін зандар арқылы
белгілейді және оларды қатаң сақтауды өзінің билік күшімен қамтамасыз
етеді. Көп жағдайда мемлекет міндетті түрде еркіндікке қарсы тұрады және
басқару тек қана шектеулер, тыйым салу, жазалау алып келеді деп саналады.
Және мемлекет қоғамдық процестерді неғұрлым аз басқарса, қоғам мемлекеттен
еркін болса, соғұрлым адамдарға да жақсы болады және қоғамдық проблемалар
тез шешімін табады деп саналады. Алайда үлкен тәжірибе әділдік заң
арқылы, идеалды заң негізінде, құқық негізінде жүзеге асу керек деген
қорытынды жасалынған. Адамның еркіндігі оның өзі өмір сүріп жатқан
мемлекетте қабылданған зандар іс жүзіне асырылған кезеңнен басталады.
Сонымен, қоғам, адамдар мемлекетке қарсы күрес жүргізбей, құқықтық-
демократиялық мемлекет үшін күресуі қажет. Еркіндікке мемлекетпен бірге,
соның көмегімен қол жеткізген жөн. Мемлекеттік басқарудың барлық қоғамға
таралу проблемасы мемлекеттің қоғамның қандай да бір саласынан кетуімен,
саланы басқаруды тоқтатуымен, кез келген процестерді ұйымдастырудан бас
тартумен шектелмейді. Бәрі де қоғамның даму жағдайымен, оның өзін-өзі
объективті реттеуіне және басқаруына, адамдардың нақты тәртіптеріне
байланысты. Оның үстіне қоғамның әрбір саласы мен адамдарды тәртіпке
келтіру, ерік пен іс-әрекет бостандығы қатаң сақтай алатындығымен тікелей
байланысты. Болашақта да мемлекеттік басқару өзінің бүкіл қоғамға әсер
ету қасиетін сақтай алады деп ұйғаруға негіз бар. Бірақ оның әсерінің
ауқымы, терең тамыр жаю, сипаты мен мазмұны бүкіл қоғамның даму жағдайына
қарай үнемі өзгеріп отырады. Сонымен бірге ол өзінің ұйымдастырушылық,
реттеушілік және мақсатты бағытталған әсерін тигізетін процестермен,
құбылыстармен, қатынастармен өзара байланыста болуға бейім.
Мемлекеттік басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі
және көпқырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі ретінде
басқаруға жүйелілік сипат береді. Басқарудың басқа түрлеріне қарағанда
мемлекеттік басқару бұл ерекшелігінсіз жүзеге аспайды. Онда милллионд аған
адам, көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар, ал құрылымдарда
лауазымды тұлғалар жұмылдырылған. Мемлекеттік басқаруда әр түрлі
материалдық, қаржылық және интеллектуалдық ресурстар мен ауқымды ақпараттар
қолданылады. Ол басқарушылық шешімдер мен ұйымдастырушылық амалдардан
түрады. Егер әрбір лауазымды тұлға өзінің қызметін Крылов мысалындағыдай
ақку, шортан, шаян құсап атқарса, осындай басқарудың нәтижесінде қоғамда
қандай бейберекет орнайтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекетгік
басқару үшін жүйелілік ерекшелігі үлкен мәнге ие болады. Осы ерекшелік кана
оған қажетгі келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мақсаткерлікті,
тиімділікті береді [3,б.12].
Сонымен қорыта айтқанда мемлекеттік басқаруды былай деп анықтауға
болады: мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс-
әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта құру мақсатында өзінің
билік күшіне сүйене отырып практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік
әсері. Әрине, күрделі қоғамдық құбылыстың кез-келген анықтамасы шартты
сипатқа ие және шектеулі болады, себебі берілген сипаттамаларға кейбір
элементтердің енбей қалуы мүмкін. Мемлекеттік басқарудың ұсынылып отырған
анықтамасының ерекшелігі оның жүйелі ұйымдасқан субъект ретінде басқарушы
әсерді қабылдайтын адамдардың қоғамдық өмірін, мемлекет пен қоғамды
байланыстыратын басқару әсерін біріктіруінде. Ол өз кезегінде мемлекеттік
басқаруға әр қырынан теориялық сипаттамалар беруге, дұрыс түсінуге және
тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі заманғы мемлекеттер бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл
айырмашылықтар өзіндік мәнге ие бола отырып, мемлекетті басқаруда көрініс
табады.Сондықтан мемлекеттерді бір-бірінен ажырататын негізгі белгілерді
қарастыру қажет. Аристотельдің жіктемесі бойынша мемлекеттер билік күшінің
бастауы мен егеменді иесі (яғни дербес, тәуелсіз және жоғары) бойынша
монархиялық, аристократиялық және демократиялық болып бөлінеді. Монархиялық
мемлекетте жоғары билік мұрагерлік жолмен немесе туысқандық құқығымен,
кейде сайлау жолымен алатын бір адамның-монархтың қолында шоғырланады.
Қоғам мен мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде монархиялардың екі түрі
қалыптасқан: дуалистік және парламенттік. Олар белгілі бір деңгейде
мемлекеттердің тұрпатына, олардың пайда болуы мен қызмет ету жағдайларына
тәуелді.
Дуалистік монархияга тән ерекшелік - бұл монарх пен парламенттің
арасында мемлекеттік биліктің ресми-құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті
тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң шығарушы билік іс жүзінде монархқа
бағынатын парламенттің қолында шоғырланады. Сәйкесінше
аристократиялық мемлекетте жоғары билік қоғамның элитасына, оның білімді,
тәжірибелі және парасатгы өкілдеріне тиесілі деп саналады. Демократиялық
мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы - халық төменнен жоғары қарай
қағидасы бойынша тікелей өз еркін білдіру арқылы мемлекеггік билікті
қалыптастырады. Бүгінгі күні сақталған монархиялар әр түрлі нұсқада және
қатынаста монархиялық, аристократиялық және демократиялық белгілерді
үйлестірген конституциялық (заңмен шектелген) монархияларға айналған.
Элитаның ұйымдастырушылық бірігуінің (консолидациясының) күрделілігіне
байланысты таза аристократиялық мемлекеттерді анықтау қиындық тудырады.
Көбіне элита монархияның болмаса демократияның атын жамылып басқарды және
басқарады. Біз, халық, бекітеміз және қабылдаймыз деп 1787 жылы АҚШ
Конституциясында жазылғанмен де демократиялық мемлекеттің қадір-қасиеті мен
болашағын мойындау өткен XX ғасырда жүзеге асты.
Әрбір жоғары билік тұрпатына сәйкес мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру
мен жүзеге асыру логикасы анықталатынын ескерген жөн. Басқару нысаны жоғары
және жергілікті мемлекеттік органдардың құрылу және олардың арасындағы
өзара қарым-қатынас тәртібін қамтитын мемлекетгі ұйымдастыру ретінде
қарастырылады. Биліктің бір адаммен жүзеге асырылуына болмаса оның ұжымдық
органның қолында шоғырлануына қарай басқару нысандарының айырмашылықтары
бар. Осыған сәйкес бірінші жағдайда монархиялық басқару нысаны қалыптасса,
екіншісіне-республикалық басқару нысаны тән.
Басқару нысаны, яғни жалпымемлекеттік билікті ұйымдастыру бойынша
парламенттік және президенттік республикалар болып бөлінеді. Сонымен бірге
аралас нысандары да кездеседі: жартылай президенттік республика және
парламенттік монархия. Ол билікті бөлу қағидасын мойындау мен оны жүзеге
асыру механизмдерінің езіндік ерекшеліктеріне байланысты. Парламенттік
республикада сайланбалы заң шығарушы орган белгілі басымдыққа ие. Үкімет
парламент арқылы құрылады және соның алдында есеп береді (Италия,
Германия). Премьер-министрдің лауазымы бар парламенттік монархиядағы заң
шығарушы және атқарушы биліктің құрылу механизмі мен арақатынасы да осындай
[4,б.17].
Парламенттік монархия мемлекеттік билікті жүзеге асырудың барлық
саласында монархтың мәртебесінің ресми және нақты шектелуімен ерекшеленеді.
Заң шығарушы билік толықтай парламентке тиесілі, ал атқарушы билік өз
қызметі үшін парламенттің алдында жауапты үкіметгің қолында шоғырланады.
Үкіметтің құрылуына монарх қалыптасқан дәстүрді сақтау мақсатында ғана
қатысады. Ұлыбритания, Жапония, Дания, Голландия, Швеция сынды алдыңғы
қатарлы елдер монархиялық мемлекеттер қатарында саналады.
Президенттік республикада заң шығарушы орган (конгресс немесе басқа
атауы бар орган) және атқарушы биліктің басшысы (ол мемлекеттің де басшысы)
халықпен сайланады, олар өз қызметтерінде тәуелсіз, бірақ бір-бірін тежей
отырып, қоғамды билеудегі тепе-теңдікті қамтамасыз етеді (АҚШ, Аргентина,
Мексика және т.б. елдер). Бөлінген мемлекеттік билік органдарының қызметін
және өзара іс-әрекетін төреші және кепілгер ретінде қамтамасыз ететін
Ресейдегі, Франциядағы және басқа да елдердегі мемлекет басшылары-
президентгер ерекше мәртебеге ие. Мұндай елдерде үкімет негізінен президент
алдында жауап береді.
Жалпымемлекеттік биліктің басқару нысанын, құрылымын, функцияларын және
басқа да параметрлерін таңдау мемлекеттік басқаруға айтарлықтай ықпалын
тигізеді.
Мемлекеттік құрылым нысаны мемлекеттің ішкі құрылымын, оның құрамдас
бөліктерге әкімшілік-аумақтық бірліктерге, автономдық саяси құрылымдарға
немесе егеменді мемлекеттерге бөлінуін білдіреді. Ол сонымен қатар жалпы
мемлекетпен оның жеке бөліктерінің арақатынасын сипаттайды. Мемлекеттік
құрылым нысандары бойынша мемлекеттер унитарлық (біртұтас) және
федеративтік болып бөлінеді. Унитарлық мемлекет - біртұтас мемлекеттік
құрылым. Мемлекет бұл жағдайда мемлекеттік биліктің тік бірыңғай жүйесі
арқылы басқарылатын әкімшілік-аумақтық бөліністерге ғана бөлінеді. Оларда
автономдық құрылымдар құрылуы және дамыған жергілікті өзін-өзі басқару
болуы да мүмкін. Мұндай мемлекетке бүкіл елге ортақ мемлекеттік билік пен
басқарудың жоғары органдарының, бірыңғай сот жүйесі мен конституцияның
болуы тән. Ұлыбритания, Франция, Италия, Венгрия, Монғолия және тағы басқа
мемлекеттер унитарлық мемлекеттердің қатарына жатады.
Федерация мемлекеттік қүрылымның күрделі нысанын құрайды. Федеративті
мемлекет - басқа мемлекеттерден немесе мемлекеттік құрылымдардан -
федерация мүшелерінен (штаттардан, кантондардан, одақтас немесе автономдық
республикалардан) тұрады. Мемлекеттік құрылымдардың әрқайсысының әкімшілік-
аумақтық бөлімдері болады. Барлық федерацияға ортақ мемлекеттік билік пен
басқарудың жоғарғы органдарының болуы және қызмет
етуімен қатар олардың аумағында өздеріне тиесілі мемлекеттік
басқарудың жоғарғы және жергілікті органдары әрекет етеді. Осыған сәйкес
конституциясы, басқа федералдық заңдары, сот, прокуратура және өзге де
органдары болады. Жоғарыда айтылған анықтамаларға сәйкес Қазақстан
-біртұтас, ал Ресей федеративті мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік құрылымның басқа нысандарымен салыстырғанда конфедерация
сирек кездессе де, маңыздылардың бірі болып табылады. Ол толығымен өз
дербестігін сақтайтын, жеке билік, басқару және әділ сот органдары бар
мемлекеттердің бірлестігін немесе одағын білдіреді. Бірлескен іс-
әрекеттерін үйлестіру үшін конфедерация мүшелері біріккен органдар құрады.
Бұл органдар міндетгі түрде белгілі бір сфераларда қызмет атқарады және
нақты саяси, экономикалық, әскери мақсаттарды көздейді. Конфедерация көбіне
мемлекетгердің федерация құру жолындағы аралық буын ретінде қарастырылады.
Мысалы, Швейцария - 1818-1848 жж. конфедерация болды, кейін ол конфедерация
атауымен федерацияға айналды. Конфедерация белгілері Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығында да кездеседі.
Мемлекеттерді қолданыстағы саяси режимі - мемлекеттік билікті жүзеге
асыру әдістері мен тәсілдерінің, құралдарының мазмұны бойынша ажырата
білудің маңызы зор. Саяси режим мемлекеттік биліктің бүкіл бітім болмысын
қамтып көрсетеді [5, б.25].
Мемлекеттік режим билік басындағы топтардың, таптардың, жіктердің
мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында қолданатын әдістері мен
тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Ол қоршаған экономикалық және әлеуметтік
- саяси ортада болатын маңызды процестер мен өзгерістерге жылдам
икемделетін мемлекет нысанының құрамдас бөлігі болып табылады. Мемлекеттік
режим мемлекет нысанына айтарлықтай жеке сипат береді. Ол саяси режимнің
маңызды құрамдас бөлігі ретінде тек мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар
қоғамның саяси жүйесінің барлық басқа элементтерін қамтиды.
Кез келген елдегі режимнің сипатына әр түрлі факторлар әсер етеді.
Олардың ішінде маңызды болып табылатындар: мемлекетгік билік, басқару, әділ
сот органдарын қалыптастыру тәсілдері мен тәртібі, әр түрлі мемлекеттік
органдар арасында құзіреттерді бөлу тәртібі және олардың өзара қарым-
қатынас орнату сипаты; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты
дәрежесі, қоғам өміріндегі және мемлекеттік істерді шешудегі құқықтың рөлі;
армияның, полицияның, барлаудың және осышараға ұқсас басқа да құрылымдардың
орны және рөлі; азаматтардың және олардың бірлестіктерінің мемлекеттік
басқаруға, мемлекеттік және қоғамдық - саяси өмірге нақты қатысу дәрежесі;
қоғамда пайда болатын әлеуметтік және саяси жанжалдарды шешудің негізгі
тәсілдері.
Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда буржуазияның
барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін күресудің және өз
үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз туындататындығы туралы тезистің
әділдігін саяси режим толықтай растап отыр, сонымен бірге осы екі әдіс
бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл
біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы қозғалысына жол беруден бас тарту
әдісі, барлық елдерді және ескі мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды
мойындамау әдісі. Екінші әдіс - либерализм әдісі, саяси құқықтарды
дамытуға, реформаларға қадам басу және т.с.с Әр түрлі елдерде мемлекеттік
билікті жүзеге асырудың осы әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына
байланысты саяси режимдердің тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда,
авторитарлық, тотаритарлық, демократиялық.
Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның
жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу, азаматтардың бостандығына шек қою
әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құдықтары мен
саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және
басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекетгік органдар
рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше
кеңейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік
өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекеттік билік
органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен
сипатталады.
Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға болады.
Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX ғасырдың 30-40
жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық құқықтар мен
бостандықтарды толықтай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар мен мекемелерді
құртып жіберді, басқарудың террористік әдістерін алдынғы орынға қойып, оны
кеңінен қолданды. Мемлекетгік биліктің әлеуметтік негізін билік пен
байлықгы аңсаған буржуазия, орта буржуазия және жүмысшы таппен шаруалардың
алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы қоғамда әлеуметгік-
таптық қайшылықтардың шиеленісуінің, үстеп таптың саяси билігінің
дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек либералды-
демократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі болып
табылады. Ол мемлекеттік биліктен айырылу қауіп туындағандықтан террористік
әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретіңде соғысқа
дейінгі кезенде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді атауға
болады.
Бұл елдердегі фашистік режимдерге тән белгілер: басқарудың репрессивті
әдістерін кедей топтардың құқықтарын қорғау жөніндегі әлеуметтік және саяси
демагогиямен үлітастыру; бұқаралық ақпарат құралдары арқылы антикоммунизм
мен антисемитизмді орнату; халыққа қарсы жүргізіліп жатқан саясатты оларға
қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу, фашистік лидерлердің жүргізіп
жатқан саясатын қолдамайтындарды қуғынға ұшырату. Билеуші топтың әскерге,
полицияға және басқа да жазалау органдарына үнемі арқа сүйеуі, фашистік
Германия мен Италияның көсемі болған - Фюрердің, Дученің сөзсіз билігі.
Аталмыш режимнің келесі ерекшеліктеріне атқарушы билікгің заң шығарушы
билік алдындағы абсолютті басымдығын жатқызуға болады. Атқарушы биліктің
диктатурасы барлық жерде түбегейлі реформаларды жүргізу, ұлттың бірлігі
үшін, шынайы демократияны орнату үшін, заңдылық пен әділеттіліктің
үстемдігі үшін күрес жүргізу сылтауымен орнатылады. Бұл жағдайда
парламенттік құрылымның ешбір іс-әрекет жасауға мүмкіндігі болмай саяси
оқшау күйде қалады. Халықтың өкілетті билігі жылпостар тобының билігімен
ауыстырылады. Парламент өзінің дәстүрлі құзіретінен-заң шығару ісінен
айрылады. Мысалы, 1933 жылғы 23 наурызда Германияда қабылданған халықтың
және мемлекеттің кедейшілік жағдайын жою туралы заңға сәйкес барлық заң
шығару ісі үкіметке бекітілді. Ол парламенттің қандай да бір санкциясынсыз
кез келген заңқабылдау өкілеттігіне ие болды. Бұл жағдайда осы қабылданған
заңдардың конституцияға сәйкес келмеуі де мүмкін еді. Халықаралық
келісімдер парламенттің бекітулерін (ратификациясын) қажетсінбеді. Канцлер
заң жобаларын әзірлеу мен оны үкіметтің қарауына ұсынудың айрықша құқығына
ие болды. Ал заң жобалары оларды бекіткеннен кейін келесі күні күшіне енді
[6,б.68].
Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен бостандығын
жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық мүмкіншілігін
қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес себептерден
көбінесе нақтшықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады. Осы режим
жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге бағытталған десе
де болады.
Демократиялық - құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және
процессуалды заң шеңберінде халықтың қалыптасқан демократиялық еркін жүзеге
асыру.
Буржуазиялық-демократиялық режимге тән белгілер: азаматтар мен олардың
ұйымдарының әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтарының конституциялық
жариялануы және ішінара жүзеге асырылуы, бірқатар саяси (оның ішінде
оппозициялық) партиялардың болуы, мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының сайлануы мен алмастырылуы, буржуазиялық-
демократиялық заңдылық пен конституциялық қағидасының, билік бөлінісі
қағидасының ресми мойындалуы және т.б.
Мемлекеттік басқарудың демократиялық түрі халықпен сайланатын және
онымен ауыстырылатын саяси институттар мен басқарушы лауазымды тұлғалардың
иерархиялық құрылымы ретінде көрініс табады. Басқарудың бұл түріне билік
құрылымдарының қоғамның бақылауында болуын көздейтін жоғарыдан төмен қарай
және керісінше, төменнен жоғары қарай жүзеге асатын сатылы мемлекеттік
билік тән. Қазіргі кезде осы демократиялық саяси режим орнатуға ұмтылыс
жасалуда.
Әлемдік қоғамдастықта аталған авторитарлық және демократиялық
жүйелердің әр түрлі түрлері, оның ішінде аралас және өтпелі түрлері белгілі
болғандықтан, берілген типология біршама салыстырмалы сипатқа ие.
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық әдістемелік негіздері
Басқару теориясының және оның әдістемелік негізінің кешенді сипаты
саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және
субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық,
эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі ретіндегі
мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу барысында
объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін тудырады.
Объективті әдіс зерттелуші объектіні - мемлекет пен оның қызметін қандай да
бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін, тарихи қажетті
процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды білдіреді. Ол
зерттеуші субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық қызметтің
объективті нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін түсіндіру
әдісі. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері ұйымдастырған саяси-
әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері ретінде қарастыруды
ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге тәуелсіз болатын
объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес, керісінше, қоғамның
қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері, зерттеушінің көзқарасы
талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс субъектінің ой-пікірі,
ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік ақиқатты сипттауға және
түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік әдістердің ішінде нақты өмірдегі
құбылыстар мен процестерді бақылау, салыстыру, қорытындылау басқарушылық
қызмет пен қатынастардың сипаттама моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық
қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық
әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын
қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің
жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен
түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі болып
табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын факторлардың
ықпалынан туындаған - мемлекеттік басқару субъектілері мен объектілерінің
қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар алу тәсілі.
Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық - ұсыныстардың
негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі. Мемлекеттік
басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін қажетті эмпирикалық
деректердің маңызды көзі болып табылады.
Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен
мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-
саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.
Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның негізінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік ортада жүзеге
асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін ықпалы зор.
Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік әдістер
қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың
атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен
және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен
байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс
жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси
белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты
[7,б.32].
Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың қоғамдағы
мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді. Мемлекеттегі
демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті түрде артуына
әкеледі.
Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі
кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе
мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке
әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның
ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құқықтық жүйенің,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл
әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-
әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.
Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-
ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен
мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза
қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшелікгерін ескеру тәсілдері
жатады.
Олардың мәні басқару және оны жүзеге асыру үшін қажет әрекеттерге
қатысты белгілі бір сенімділікті, рухани құндылықтарды, адамгершілік
қасиеттерді, психологиялық ұстанымдарды қалыптастыру мен қолдау.
Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес басқарушылық
процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген. Жеке меншікті
дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық ынталандыруларды, еңбекақы
деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық тетіктерді қолдану арқылы
мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқарудың
мақсаттары мен функцияларын жүзеге асырады.
Мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын алады.
Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың тәртібін,
қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан, тәсілдерінен,
әрекеттерінен тұрады. Олардың белгілері:
а) мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның орындаушының
міндеттерін тәртіп нормаларын белгілеу және оған нақты бұйрық беру арқылы
тікелей әсер етуі;
ә) алдыға қойылған міндеттердің, іс-әрекеттерді шешудің бір жақты
тәсілін таңдау, орындалуға міндетті жағдайларды шешудің бір жақты жолын
таңдау;
б) өкімдер мен нұсқаулардың міндетті түрде орындалуы, орындалмаған
жағдайда әр түрлі заңдық жауапкершілікке әкелу мүмкіндігі.
Кейде әкімшілік әдістер әкімшілдік түсінігімен байланыстырылады, бірақ
олар әр түрлі үғымды білдіреді. Әкімшілдік саяси режимді сипаттайды,
басқарушылық процестерде күшпен бағындыру, ырықсыз көндіру, бұйрық беру
секілді құралдарды қолданудан тұратын мемлекеттік басқару стилін анықтайды.
Әкімшілік жүргізуде кез келген әдістерді әсіресе, экономикалық және
әкімшілік әдістерді қолдануға болады. Әкімшілік әдістердің қолданылуы
табиғат, қоғам, адам мүддесі тұрғысынан көптеген қауіпті технологияларды
және қызмет түрлерін реттеу қажетгілігінен туындаған. Бірақ оларды қолдану
да апатты жағдайлардың және төтенше оқиғалардың үнемі алдын алуға мүмкіндік
бере бермейді.
Басқарушылық қызмет әдістерін жеке түрде емес, кешенді, талғамалы
түрде, қоғамда орын алған жағдайға байланысты, болған оқиғаның сипатына
және адамдардың тәртібінің деңгейіне қарай қолданған жөн. Сонымен бірге
әрбір әдістің өзінің қолдану шегі бар, осыған байланысты мемлекеттік
басқару органдары өздерінің басқарушылық қызметтерінде аталған әдістердің
қолдану шегінен ауытқымағаны дұрыс.
Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме түсінігі
ғылыми танымның жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық,
саясаттану және басқа да жалпығылымдық қағидалардың және оларды негіздейтін
теориялардың жиынтығы. Әдістеме - бұл таным процесінің негізгі бастамасы
және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен
бірге іс жүзінде қолданылатын жалпы теориялық талаптардың жүйесі [8,б.47].
Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі
әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық
әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың ішінен
жалпы философиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың
жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сияқты саяси-
әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер дүниетанымдық
негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр қырынан және әр
алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да біршама объективті
бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді объективті тұрғыдан
түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік түжырымдамаларды өзара
байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүкіндік береді.
Мемлекеттік басқару теориясында диалектикалық-материалистік әдістеменің
қолданылуы мемлекеттің қызметін зерттеу барысында ең болмағанда үш негізгі
талаптардың орындалуын:
біріншіден, мемлекетті әлеуметтік жүйе ретінде және оның басқарушылық
қызметін әлеуметтік басқарудың бір түрі ретінде қарастыруды;
екіншіден, мемлекеттік басқаруды объективті саналы (тиімді) қызмет
ретінде, яғни саяси-әлеуметтік өмірдің әр түрлі нысандарында, ұйымдық-
басқарушылық құрылымдарда, саяси-құқықтық актілерде, орталық мемлекеттік
билік пен партиялар, қоғамдық ұжымдар және тағы басқа мекемелер арасындағы
нақты басқарушылық қатынастарда жұзеге асатын қызмет ретінде түсінуді;
үшіншіден, мемлекеттік басқаруға нақты-тарихи тұрғыдан теориялық талдау
жасауды білдіреді. Бұл даму идеясын және мемлекеггік басқарудың нақты-
тарихи ерекшелігін білдіреді.
Нақты-тарихи, материалистік көзқарастар қоғамда таптық мүдделер тобы
орын алып және олар басқарушылық шешімдер қабылдауға өздерінің ықпалын
тигізген жағдайда ғана таптық тұрғыдан талдауды үхынады. Мемлекеттік
саясатты талдау мен мемлекеттік басқару стратегиясын әзірлеуде таптық
көзқарасты жоққа шығару асығыстық. Қоғамның әлеуметтік- таптық жіктерінің
артуы жағдайында оны таптық тұрғыдан қарастырмау объективтіліктен
алшақтағандық болар еді. Осы жағдайда әлеуметтік-саяси талдаудағы кез
келген таптық көзқарас субъективизмді білдіретінін ескерген жөн. Алайда ол
таптық мәселеге баса мән бермейтін әдістемемен жоққа шығарылуы мүмкін.
Аталған жалпы философиялық диалекгикалық-материалистік әдістеме жүйелік
талдау әдістемесімен нақтыланады. Қоғамдық процестерді зерттеудің осы
жүйелік әдісін К.Маркс өзінің белгілі Капитал еңбегінде алғаш рет
қолданған болатын. Бүл әдістеме қазіргі әлеуметтік - саяси ғылымдарда
Т.Парсон (АҚШ,1951ж.) және Д.Истонның еңбектерінде теориялық негізін тапты.
Д.Истонның жүйелік үлгісі жалпы жүйелік теориясының саяси талдауда
қолданылуын білдіреді. Саяси ғылымға саяси жүйе, тұрақтылық, тепе-
тендік, функция, кері байланыс және т.б. тәрізді жүйелер теориясының
негізгі түсініктері енгізілді. Мемлекеттік басқару теориясыңдағы жүйелік
әдіс - бұл мемлекеттік басқаруда біртұтастықты құрайтын іштей өзара
байланыс сипатының орын алуына негізделген талдау [9,б.29].
Құрылымдық-функционалдық әдісте мемлекеттік басқаруды жүйе ретінде
зерттейді. Құрылымдық-функционалдық әдіс жүйенін өмір сүруі мен қызмет
етуіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.
Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық-функционалдық талдау
Н.Мысиннің ашуынша екі аспектіден тұрады. Құрылымдық аспект:
а) осы жүйені құрайтын компонеттерді анықтау;
ә) осы компонетгердің занды байланыстарын анықтау.
Функционалдық аспект - жүйе элементтері қызметінің ішкі механизмін,
сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін-жүйенің сыртқы ортамен арақатынасы
зерттеу.
Әрбір қоғамдық жүйені сыртқы ортаның әсерін қабылдап, оған қарсы жауап
қайтаратын кибернетикалық модель ретінде қарастыруға болады. Айталық, саяси
жүйеге қоғам мүшелерінің қоятын талаптары және белгілі бір қоғамдық
күштердің қолдау көрсетуі - сыртқы ортадан туындаса, шешім қабылдау және іс-
әрекет жасау - қойылған талап пен қолдау көрсетуге жауап қайтару болып
табылады.
Мемлекеттің басқарушылық қызметі қоғамдық ортақ және жеке мүдделер
арасындағы қоғамдық қайшылықтар мен шиеленістерді шешуге және реттеуге
бағытталған. Мемлекеттік - қоғамдық жүйелерге даму, дағдарыс, басқарушы
және басқарылатын жүйе элементтерінің, интеграция және дезинтеграция
субъектілерінің шиеленісті өзара қарым-қатынастары тән. Бұл өз кезегінде
мемлекеттік басқару теориясында конфликтік ұстанымның қалыптасуына негіз
болады. Мұндай ұстаным танымның және практикалық іс-әрекеттің диалектикалық
әдіснамасына да тән. Бірақ конфликтологиялық ғылымда мүндай тұжырымдама
көпшіліктің қолдауына ие болып отырған жоқ. Саяси-әлеуметтік процесті
қақтығыстар тізбегі ретінде карастыратын неміс саясаткері Р.Дарендорф
көзқарасына қарсы Т.Парсонс тұжырымдамасы қақтығысты уақытша, заңсыз
құбылыс деп анықтап, әлеуметтік тәртіп, әлеуметтік жүйенің тұрақтылығын
зерттеуге бағытталған.
Берілген түжырымдамалардың тікелей қарама-қарсылығы оларды үйлестіру
мүмкін еместігін білдіреді. Бірақ Р.Дорендорф өзінің көзқарасын да
(қоғамның қақтығыстық үлгісі) басқа ұстанымды да (келісім үлгісі) бірдей
дәрежеде дұрыс деп санайды. Оның ойы бойынша екі көзқарас та пайдалы және
әлеуметтік, саяси талдау үшін қажет, себебі қоғамдық өмірде қатынастың екі
компоненті де ынтымақтастық та, қақтығыс та әр уақытта бар.
Соңғы жылдары саяси ғылымда таралған саяси-мәдени бағытты (ұстанымды)
да атап өткен жөн. Ол белгілі бір қоғамға тән саяси мәдениеттің түрі
бойынша саяси жүйе, мемлекеттік-құкықтық институттардың сипаты, олардың
басқарушылық қызметі және мемлекеттік-басқарушылық қатынастары туралы
айтуға мүмкіндік береді.
Ғылыми танымның нақты салаларында қолданылатын кез келген әдістеменің
шарты - объективті ақиқат пен саяси қызметтің тиімділігіне қол жеткізу.
Мұндай мүмкіндікке қол жеткізу әлеуметтік таным (зерттеу) жағдайларына
байланысты. Саяси-басқарушылық процестерді танып-білуді сипаттайтын бірнеше
ерекшеліктер бар [10].
Бірінші ерекшелік: Мемлекеттік басқару процестерін талдау барлық
жағдайда субъективті болып келеді, себебі оны талдаушы (аналитик)
(тәжірибелі саясаткер немесе теоретик болсын) қоғамның бір бөлігі
болғандықтан талдауды әлеуметтік топ, саяси ұйым тұрғысынан жасайды. Ол
мемлекеттің (азаматы ретінде), елдің саяси өміріне қатысушы ретінде сол
уақытта қоғамда қалыптасқан түсініктерді, айтылған пікірлерді, орын алған
материалдар негізінде ой толғайды. Өзге ғылымдарға қарағанда саяси ғылымда
объективті ақиқат субъективті нысанда сипатгалады.
Екінші ерекшелік: Қайсібір елде қалыптасқан саяси басқару теориясы
қолдану объективтілігі фактологиялық тұрғыдан негізделсе де басқа елде
өзінің зерттеу мәселесін, құралдарын, тәсілдерін және бағытын өзгертпей
қолданыла алмайды. Тек саяси субъектілердің қасиеттерін жалпы ортақ
стандарттарға сәйкестендіру арқылы ғана қолданбаса.
Саяси объект туралы ғылымды қалыптастыру үшін саясатты ғылыми таным
объектісі ретінде сипаттайтын онтологиялық бейнесінің болуы шарт. Бұл
ғылыми білімді қалыптастыруда қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Мемлекеттік
басқару теориясы біріншіден, тарихи, оның ішінде кеңестік, екіншіден,
халықаралық және қазақстандық тәжірибелер негізінде қалыптасады.
Үшінші ерекшелік: Мемлекеттік басқару теориясын қазіргі біздің
мемлекетгің және оны басқару саясатының онтологиялық бейнесі негізінде
дамыту георияның әлеуметтік функциясын субъективті, идеологиялық және саяси
тұрғыдан, яғни қолданбалы теория ретінде талдаудың шарты болып табылады.
Бұл терминді белгілі американдық экономист және социолог Д.Гелбрейт батыс
экономикалық теорияларын сыни сипаттау барысында қолданған. Ол теориялардың
авторлары өздерінің басты мақсаттары мен функциялары елдегі нақты
экономикалық жүйені объективті тұрғыдан түсіндіру емес, сол жүйе туралы
қоғамдағы басым күштер мен ұйымдар түсініктеріне сәйкес немесе соған ұқсас
түсініктерді қалыптастыру деп біледі. Субъективті теориялық образ
объективті ақиқатгы алмастырушы және үстемдік етуші билік құрылымдарының
саясатын негіздеу құралы болып табылады. Теорияның тікелей қызметі мейлі ол
экономикалық немесе саяси болсын, қандай да бір мүдделер тобына қызмет ету
емес, қолданбалы функция емес, ол адамдардың, оның ішінде саяси
жетекшілердің, басқарушы элитаның және үстемдік етуші экономикалық
субъектілердің әлеуметтік ақиқатты объективті түрде қабылдауына мүмкіндік
беретін түсіндірмелік функция атқару керек [11,б.64].
Мемлекеттік теорияның қолданбалылығы үстемдік етуші топтар мен билік
институтарының тапсырысы бойынша қалыптасады. Алайда оның түп тамыры таным
объектісі - елдегі мемлекетгік басқару жүйесінің онтологиялық бейнесінде
жатыр.
Келесі ерекшелік қазіргі саяси-әлеуметтік өмірдің аталған теорияның
объектісі болып табылатындығында, ал оның қарама-қайшылықтарға толы бүгінгі
жағдайын, белгісіз даму болашағын өткен кезеңге қарағанда түсіну және
түсіндіру қиыншылықтарымен байланысты. Өткен шақты танып-білу де күрделі
процесс. Нақты емірді сипаттау мен түсіндірудің тиісті ғылыми әдістері мен
технологиясы нақты қолданылып, жүзеге асырылған жағдайда ғана әдістеме
объекгивті ақиқатты түсінуді қамтамасыз етеді.
1.3 Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидалары
Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида зандылықты, қатынастарды,
элементтер арасындағы өзара байланысты білдіреді. Соларға сәйкес
мемлекеттік басқару жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Қандай да бір қағидадан
бас тарту бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нұсқан келтіруі мүмкін.
Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау және негіздеу процесіне
белгілі талаптар қойылады:
а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек ең маңызды, басты,
объективті, қажетті зандылықтарын, қатынастары мен өзара байланыстарын
білдіру;
ә)мемлекеттік басқарудағы тек тұрақты зандылықтарды сипаттау;
б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін білдіру.
Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап өткен жөн:
бұл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне,
қабілетіне байланыстылығы және қағидалардың өзара байланыстылығы [12,б.34].
Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктеуге
әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін
ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі:
1) жалпы ортақ қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу,
кері байланыс, оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм,
жариялылық, құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу);
2) қоғамның түрлі салаларында (экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани)
және әр түрлі қоғамдық құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау
барысында қолданылатын жекелеген қағидалар;
3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялық жақтарын
қарастыратын ұйымдастырушылық-технологиялық қағидалар (cурет 1) [12].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
мүдделер мен қайшылыққа толы өзара қарым - қатынастар мемлекеттің саяси
функциясына - қоғамдық және әлеуметтік қатынастарды реттеуге деген
қажеттілікті туғызды. Мемлекеттік аппаратта ерекше дәрежелі топтар
шоғырланғандықтан әлеуметтік реттеу функциясы негізінен осы топтардың
халықтың қалған бөлігіне үстемдік орнатуын қамтамасыз етіп отырды. Осы
функцияны орындау сәтінен бастап мемлекет саяси институтқа айналады.
Қоғам мүшелерінің жүріс-тұрысының, тәртібінің жалпы ережелерін бекіту
және қатаң сақтау, сондай-ақ қоғамға қажетті қызмет түрлерін (өндірістік
сауда және т.б) ұйымдастыру мен реттеу мемлекеттің пайда болу мен даму
кезеңінен бергі негізгі міндеті болып табылады. Аталған қауымдастықтың
аумағын корғау функциясын да үнемі мемлекет атқарып отырған.
Мемлекеттік басқару саяси бірлестікке біріккен адамдардың ортақ ерік -
мүддесін білдіретін орталықтандырылған билік арқылы жүзеге асты. Халық
сайлайтын немесе билікті мұрагерлікпен алатын беделді тұлғалар тобы тікелей
билікке ие болды.
Бүгінгі таңда аталған факторлардың ешқайсысы да ұтымды басқарудың занды
негізі (детерминанта) ретінде өз мәнін жоғалтқан емес. Керісінше, олар
күрделене түсуде. Қоғамның көптеген басқа да объективті қажеттіліктері
қалыптасты, ал ол қажеттіліктерді кез-келген мемлекет тек адамдардың
біріккен қызметі мен қоғамдық қатынастардың жаңа түрлерін және формаларын
саналы түрде ұйымдастыру мен басқару арқылы қанағаттандыра алады. Осыған
орай ғылым мен техника саласындағы, ақпараттар жүйесіндегі жаңалықтар
бірінші кезекте адамның қауіпсіздігін, оның өмір сүру ортасын сақтау
мәселесін алға тартып отырғанын айта кеткен жөн. Қоғамның жаңа өндірістік-
техникалық және экономикалық базисі әлеуметтік құрылымның, қоғамдық еңбек
бөлінісінің, әлеуметтік институттардың, адамдар қажеттіліктерінің мазмұны
мен құрылымының, олардың арасындағы байланыстың сапалы түрғыдан өзгеруіне
себеп болды, жаңа қарама-қайшылықтар мен қақтығыстар туғызды. XX ғасырдың
екінші жартысы мемлекеттердің адам құқығы мен бостандықтарын қорғау
мәселелерін шешуге басты назар аударып, әлемнің көптеген елдерінде
демократиялық режимдердің орнығуы мен даму кезеңі болып табылады.
Әрбір ел үшін аталған мәселелердің белгілі тарихи кезеңмен байланысты
өзіндік ерекшелікгері болады. Егер басқарушы күштер өз қызметтерінде жалпы
даму заңдылықтарын білуді басшылыққа алуға қабілеттілік танытпаса, сондай-
ақ өздері басқарып отырған халықтың жағдайын, даму деңгейін, дәстүрін, оның
үміттерін ескермесе онда қоғамды басқару өзінің алдына қойған міндеттерін
толық атқара алмайды.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару жүйесін жаңғыртуын іске
асыру Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру
саласында қоғамның қажеттіліктерін, жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын,
бостандықтары мен заңды мүдделерін қанағаттандыру деңгейін арттыруға
бағытталған бірыңғай, сындарлы саясат жүргізуді қамтамасыз етуге мүмкіндік
береді. Тәуелсіздік алған сәттен бастап Қазақстанда жүргізілген мемлекеттік
басқару реформаларының қорытындылары талданады, ағымдағы ахуалды талдау
нәтижесінде түйінді проблемалар айқындалды, мемлекеттік басқару жүйесін
жаңғыртудың негізгі бағыттары және оны іске асыру тетігі белгіленген.
Нарықтық қатынастар өрісінің кеңеюі мен институционалдық сипаттағы
өзгерістер мемлекеттік басқару стилі мен жүйесін жетілдіруді және оның
тиімділігін арттыруды талап етеді. Сондықтан Қазақстан Республикасындағы
нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы мемлекеттік басқарудың
күрделілігін анықтау қазіргі басқарудың алғышарттарының бірі болып
табылады. Аталған мәселенің өзектілігіне мемлекеттік органдардың алдындағы
міндеттерінің күрделілігі мен көлемінің көбеюі, шаруашылық субъектілерінің
және әртүрлі меншік формаларының үнемі көбейіп отыруы, ұйымдастырушылық-
басқарушылық қатынастарының күрделену факторлары жатады. Бүкіл мемлекеттік
басқарудың тиімділігі мемлекеттік органдардың өзара байланыстарының жүзеге
асырылуынан, олардың міндеттерінің, ұйымдастыру әдістері мен формаларының
дұрыс анықталуымен тікелей байланысты.
Дипломдық жұмысымда мемлекеттік және жергілікті басқару теориясы туралы
М.Вебер, Нерсесянц B.C. А. Файоль, Г. Эмерсон, Ф. Тейлор, Г. Форд
экономистердің зерттеулеріне және нарықтық қатынастардағы мемлекеттік
басқару мен реттеу туралы А.М.Еабашкина, А.Р.Батчаева, Н.И.Глазунова,
А.Навой, А.Нешита, С.О.Рогова, Н.Х.Сабитованың зерттеу жұмыстарына сүйеніп
жаздым.
Жалпы дипломдық жұмыстың мақсаты мемлекеттік басқарудың құралдары
арқылы нарықтық тәсілдемелерін айқындау.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлімнен және оның бөлімшелерінен,
қорытындынан тұрады.
Бірінші бөлімде мемлекеттік басқарудың теориялық астарлары
қарастырылады. Екінші бөлімде мемлекеттік басқаруға қатысты нарықтық
тәсілдемелердің ерекшеліктері айқындалады. Үшінші бөлімде мемлекеттік
басқару жүйесін жаңғырту жолдарын қарастырылады.
Дипломдық жұмысты жазу барысында әдістемелік негіз болып отандық және
шетелдік экономистердің бюджетті зерттеу бойынша еңбектер, нормативтік
құқықтық актілер мен заңдар әдебиеттер, мақалалар мен статистикалық
мәліметтер табылады.
1 МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ-ӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ
1.1 Мемлекеттік басқарудың теориялық астары
Мемлекет қоғамның ажырағысыз бөлігі болғандықтан барлық дерлік
гуманитарлық ғылымдар мемлекеттік басқару мәселелерін қарастырады. Сол
сияқты мемлекеттік басқару ісінде де және ол туралы ғылымды қалыптастыру
процесінде де басқа да гуманитарлық емес ғылымдардың әдістері мен
мәліметтері қолданылады. Бірақ ғылымның әр саласы мемлекеттік басқару
мәселесін өзінің зерттеу тұрғысынан қарастырады. Атап айтқанда мемлекет
қызметін мемлекет және құқық теориясы, саясаттану, әлеуметтану, философия
және тағы басқа көіптеген ғылыми пәндер зерттейді.
Философия - табиғат, коғам және адам ойының дамуының жалпы
зандылықтарын аша отырып, мемлекетті, мемлекеттік басқаруды қарастырғанда
оның мүмкіндіктері мен шегін, объективті және субъективті жақтарын
қарастырады.
Әлеуметтану - қоғамдағы мемлекеттің рөлін және соған орай мемлекетгік
басқаруды халықгың әр түрлі әлеуметтік, кәсіби және басқа да топтарымен
өзара байланыста және қарым-қатынаста қарастырады.
Саясаттану - мемлекетті ерекше саяси институт ретінде, ең алдымен
мемлекеттік басқарудың орнын көрсету тұрғысынан қарастырады.
Экономикалық теория - мемлекеттік басқарудың рөлін экономикамен
байланыста қарастырады. Ал мемлекеттік басқару теориясы мемлекеттік
басқарудың мәні мен проблемаларын, оның заңдарын, қағидаларын, нысандары
мен әдістерін, сондай-ақ мемлекеттік басқарудың объектілері мен
субъектілерінің ерекшеліктерін қарастырады.
Аталған ғылымның зерттеу саласы мемлекет, саясат, мемлекеттік басқару,
билік сияқты негізгі түсініктерді қамтиды. Осы пәннің негізі саналатын
концепция саясаттың, құқықтың, басқару мен биліктің өзара байланысынан
туындайды. Басқару арқылы билік жүзеге асырылады, ол құқыққа және саясатқа
сүйенеді.
Мемлекеттің әлеуметтік басқару саласындағы қызметі қоғамдық қатынастар
мен адамдардың іс-әрекетін құқықтық реттеумен байланысты. Осыдан
мемлекеттік басқарудың зандық аспектісі туындайды. Бұл мағынада ол білімнің
саяси-зандық саласы ретінде сипатгалуы мүмкін.
Сондай-ақ жоғарыда айтылғандай мемлекеттік басқару мемлекеттің тұтас
қоғамға жалпы ықпалы және де оның әлеуметтік жүйенің әр түрлі
элементтерімен өзара әрекеті қарастырылатындықтан, бұл әлеуметтік ғылым.
Осыларға орай мемлекеттік басқару теориясы - саяси-құқықтық және әлеуметтік
ғылым.
Сонымен, мемлекеттік басқару теориясының мазмұны - қоғамды басқару
институты ретіндегі мемлекеттің маңызды функцияларын, оларды жүзеге
асырудың зандылықтары мен қағидаларын оқып-үйрену, басқарудың негізі
ретіндегі мемлекеттік саясатты ғылыми негіздеу.
Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың саяси-
құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және
қалыптасатын саяси-құқықтық, әлеуметгік қарым-қатынастарды талдау болып
табылады. Сондықтан біз оны кешенді ғылым деп қарастырамыз. Оған келесідей
ұғымдарды жатқызамыз: мемлекеттің негізгі функциясы ретінде басқаруды
сипаттайтын жалпы ұғымдар: мемлекеттік басқару, басқару субъектісі
ретіндегі мемлекет (мемлекеттік орган, аппарат, мекеме), мемлекеттік
басқару объектісі (әлеуметтік топтар, қоғамдық процестер, әлеуметтік
институттар); мемлекеттік билік (саяси, әкімшілік, экономикалық және т.б.);
басқарушылық қызмет (саяси жетекшілік, әкімшілік басқару, нормативті-
құқықтық реттеу); басқарудағы қатынастар (ұйымдық-экономикалық, әлеуметтік-
саяси, нормативтік-құқықтық) [1,б.45].
Атқарымдық қызмет процесі ретінде мемлекеттік басқаруды бейнелейтін
ұғымдар: мемлекеттік басқару қызметі, басқару заңдылығы мен қағидалары,
басқару ісінің нысаны, әдістері, құралдары, стилі;
Басқару процесінің негізгі элементтері мен кезеңдерін бейнелейтін
ұғымдар: мақсатты тұжырымдау, саяси стратегия, мемлекеттік шешімдер мен
қабылданған шешімдер;
Басқару қызметі мен қатынастардың қозғаушы күйлерін және оларды
шектейтін факторларды сипаттайтын ұғымдар: ұлттық-мемлекеттік мүдделер,
әлеуметтік топтар, саяси мүдделер, жалпы үлттық және топтық құндылықтар;
Тұтастай мемлекеттік басқаруды сипаттайтын ұғымдар: мемлекеттік билік
(үш тармақ), басқару мен билік субъектілерінің деңгейі; билікті
орталықтандыру және орталықтан сыздандыру және басқару;
Мемлекеттік басқару жүзеге асырылатын сыртқы ортаны
сипаттайтын ұғымдар: әлеуметтік, саяси, құқықтық, экономикалық және басқа
кеңістіктер.
Мемлекеттік басқару теориясында философиялық-әлеуметтік және басқа
жалпытеориялық түсініктер, ең алдымен әлеуметтік басқару ғылымының
түсініктері қолданылады. Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері
бойынша бірнеше түрге бөлінеді: қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты:
тұтас қоғамды басқару, экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, саяси
басқару, рухани-идеологиялық басқару.
Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: қоғамның экономикалық
(тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру,
денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын
қатынастар), саяси және рухани дамуын басқару.
Басқарудың қоғамдық құбылыстарды қамту көлемі мен сипатына байланысты:
қоғамды басқару, мемлекетті басқару, ұлттық экономиканың өрістері мен
салаларын басқару, кәсіпорын, ұйымдарды, фирмаларды басқару және т.б.
Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тән ерекшеліктері оны басқа басқару
түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік
басқаруда, осы аталған басқару түрін жүзеге асыратын оның субъектісі —
мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан
көрініс табуына қарамастан барлық зерттеуші-ғалымдар бір ауыздан онда
шоғырланған билік күшін атап өтеді. Мысалы М.Вебер: Мемлекет дегеніміз
адамдардың легитимді күш қолдану арқылы екінші бір адамдарға үстемдік етуі
- деп жазған. Қоғамда адамдардың тәртібінің дұрыс болуын қамтамасыз ететін
және оған мәжбүрлеу арқылы қол жеткізетін мемлекеттік құрылым туралы пікір
қалыптасты. Қазіргі заманғы философиялық энциклопедияда мемлекет
адамдардың біріккен іс-әрекеттерінің нәтижесінде, үкімет қызметінің
нәтижесінде үнемі өзгеріп отыратын, қандай да бір салада қоғамдық істерді
тәртіпке келтіретін үстемдік ету құрылымы ретінде түсіндіріледі. Осыдан
мемлекеттің мемлекет болып табылатындығы да, оның қоғамдық құрылымдардан
айырмашылығы да сол, онда адамдарға қатысты мемлекеттік билік шоғырланған
және ол қоғамда жүзеге асады. Ал билік өзара байланысты білдіреді, оның
процесі кезінде адамдар материалдық, ақпараттық және басқа себептермен өз
еріктерімен немесе күш қолдану арқылы басқалардың үстемдігін, сондай-ақ
мақсатты нормативті нұсқауларды мойындайды, солардың талаптарына сай іс-
әрекеттер жасайды, өз өмірлерін құрады. Мысалы: отбасында да, адамдар
тобында, ұжымда, сол сияқты салт-дәстүрде, қоғамдық пікірде де билік
болады, бірақ бұның бәрін біз мемлекеттік басқарумен салыстыра алмаймыз.
Өйткені мемлекеттік билік құқыққа негізделген, ал оны жүзеге асыру күштеу
құралдарына ие болып отырған мемлекеттік аппарат күшінде. Сондықтан
мемлекеттік басқаруда оның басқарушылық әсері мемлекеттік билікке сүйенеді
және сол арқылы қамтамасыз етіледі. Ал бұл жәй тілек, ниет, ұран емес,
керісінше басқару мақсаттарына, ондағы ұйымдастырушылық серпілістерге және
бекітілген реттеушілік нормаларға сөзсіз қол жеткізуге, жүзеге асыруға,
орындауға бағыттайтын күштеп көндіру механизмі. Осыдан мемлекет қандай,
оның мақсаты не және сол мақсаттарға қалай қол жеткізу керек деген тағы
басқа көптеген тарихи мәнге ие болатын, шешімін табу адамзатты өзінің даму
кезеңінен бастап толғандырып жүрген мәселелер туындайды [2,б.41].
Мемлекеттік басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті
одан тыс, мемлекетгің халықаралық саясатын жүргізу шеңберінде басқа
адамдардың қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың
барлық іс-әрекеттеріне араласады, олардың өзара қарым-қатынастарын
басқарады деген сияқты түсінбеушіліктер тудырады. Тек тоталитарлық мемлекет
қана осыған ұқсас істерді жасауға тырысты, оның өзінде де қоғамға мүлтіксіз
бақылау орнатуға мүмкіндік болмағандықтан оны жүзеге асыра алмады. Қоғамда
әрқашанда аз да болса еркіндік болады. Мемлекет пен қоғамның өзара
байланысының қалыпты варианты адамдардың қоғамдық іс-әрекетгеріне еркіндік,
өзін-өзі басқару, дербестік тән екендігін көрсетеді. Бірақ осы еркіндіктің,
дербестіктің, өзін-өзі басқарудың шегі қоғамдық институттармен қатар
мемлекетпен де анықталады. Тек мемлекет қана адамдардың қоғам өмірінің
барлық саласындағы іс-әрекетінің негізгі жалпы ережелерін зандар арқылы
белгілейді және оларды қатаң сақтауды өзінің билік күшімен қамтамасыз
етеді. Көп жағдайда мемлекет міндетті түрде еркіндікке қарсы тұрады және
басқару тек қана шектеулер, тыйым салу, жазалау алып келеді деп саналады.
Және мемлекет қоғамдық процестерді неғұрлым аз басқарса, қоғам мемлекеттен
еркін болса, соғұрлым адамдарға да жақсы болады және қоғамдық проблемалар
тез шешімін табады деп саналады. Алайда үлкен тәжірибе әділдік заң
арқылы, идеалды заң негізінде, құқық негізінде жүзеге асу керек деген
қорытынды жасалынған. Адамның еркіндігі оның өзі өмір сүріп жатқан
мемлекетте қабылданған зандар іс жүзіне асырылған кезеңнен басталады.
Сонымен, қоғам, адамдар мемлекетке қарсы күрес жүргізбей, құқықтық-
демократиялық мемлекет үшін күресуі қажет. Еркіндікке мемлекетпен бірге,
соның көмегімен қол жеткізген жөн. Мемлекеттік басқарудың барлық қоғамға
таралу проблемасы мемлекеттің қоғамның қандай да бір саласынан кетуімен,
саланы басқаруды тоқтатуымен, кез келген процестерді ұйымдастырудан бас
тартумен шектелмейді. Бәрі де қоғамның даму жағдайымен, оның өзін-өзі
объективті реттеуіне және басқаруына, адамдардың нақты тәртіптеріне
байланысты. Оның үстіне қоғамның әрбір саласы мен адамдарды тәртіпке
келтіру, ерік пен іс-әрекет бостандығы қатаң сақтай алатындығымен тікелей
байланысты. Болашақта да мемлекеттік басқару өзінің бүкіл қоғамға әсер
ету қасиетін сақтай алады деп ұйғаруға негіз бар. Бірақ оның әсерінің
ауқымы, терең тамыр жаю, сипаты мен мазмұны бүкіл қоғамның даму жағдайына
қарай үнемі өзгеріп отырады. Сонымен бірге ол өзінің ұйымдастырушылық,
реттеушілік және мақсатты бағытталған әсерін тигізетін процестермен,
құбылыстармен, қатынастармен өзара байланыста болуға бейім.
Мемлекеттік басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі
және көпқырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі ретінде
басқаруға жүйелілік сипат береді. Басқарудың басқа түрлеріне қарағанда
мемлекеттік басқару бұл ерекшелігінсіз жүзеге аспайды. Онда милллионд аған
адам, көптеген мемлекеттік органдар және басқа құрылымдар, ал құрылымдарда
лауазымды тұлғалар жұмылдырылған. Мемлекеттік басқаруда әр түрлі
материалдық, қаржылық және интеллектуалдық ресурстар мен ауқымды ақпараттар
қолданылады. Ол басқарушылық шешімдер мен ұйымдастырушылық амалдардан
түрады. Егер әрбір лауазымды тұлға өзінің қызметін Крылов мысалындағыдай
ақку, шортан, шаян құсап атқарса, осындай басқарудың нәтижесінде қоғамда
қандай бейберекет орнайтынын елестету қиын емес. Сол себепті мемлекетгік
басқару үшін жүйелілік ерекшелігі үлкен мәнге ие болады. Осы ерекшелік кана
оған қажетгі келісімділікті, үйлесімділікті, белгілі мақсаткерлікті,
тиімділікті береді [3,б.12].
Сонымен қорыта айтқанда мемлекеттік басқаруды былай деп анықтауға
болады: мемлекеттік басқару - бұл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс-
әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта құру мақсатында өзінің
билік күшіне сүйене отырып практикалық, ұйымдастырушылық және реттеушілік
әсері. Әрине, күрделі қоғамдық құбылыстың кез-келген анықтамасы шартты
сипатқа ие және шектеулі болады, себебі берілген сипаттамаларға кейбір
элементтердің енбей қалуы мүмкін. Мемлекеттік басқарудың ұсынылып отырған
анықтамасының ерекшелігі оның жүйелі ұйымдасқан субъект ретінде басқарушы
әсерді қабылдайтын адамдардың қоғамдық өмірін, мемлекет пен қоғамды
байланыстыратын басқару әсерін біріктіруінде. Ол өз кезегінде мемлекеттік
басқаруға әр қырынан теориялық сипаттамалар беруге, дұрыс түсінуге және
тәжірибе жүзінде қолдануға мүмкіндік береді.
Қазіргі заманғы мемлекеттер бір-бірінен айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл
айырмашылықтар өзіндік мәнге ие бола отырып, мемлекетті басқаруда көрініс
табады.Сондықтан мемлекеттерді бір-бірінен ажырататын негізгі белгілерді
қарастыру қажет. Аристотельдің жіктемесі бойынша мемлекеттер билік күшінің
бастауы мен егеменді иесі (яғни дербес, тәуелсіз және жоғары) бойынша
монархиялық, аристократиялық және демократиялық болып бөлінеді. Монархиялық
мемлекетте жоғары билік мұрагерлік жолмен немесе туысқандық құқығымен,
кейде сайлау жолымен алатын бір адамның-монархтың қолында шоғырланады.
Қоғам мен мемлекет дамуының қазіргі кезеңінде монархиялардың екі түрі
қалыптасқан: дуалистік және парламенттік. Олар белгілі бір деңгейде
мемлекеттердің тұрпатына, олардың пайда болуы мен қызмет ету жағдайларына
тәуелді.
Дуалистік монархияга тән ерекшелік - бұл монарх пен парламенттің
арасында мемлекеттік биліктің ресми-құқықтық бөлінуі. Атқарушы билікті
тікелей монархтың өзі жүзеге асырса, заң шығарушы билік іс жүзінде монархқа
бағынатын парламенттің қолында шоғырланады. Сәйкесінше
аристократиялық мемлекетте жоғары билік қоғамның элитасына, оның білімді,
тәжірибелі және парасатгы өкілдеріне тиесілі деп саналады. Демократиялық
мемлекетте биліктің бірден-бір бастауы - халық төменнен жоғары қарай
қағидасы бойынша тікелей өз еркін білдіру арқылы мемлекеггік билікті
қалыптастырады. Бүгінгі күні сақталған монархиялар әр түрлі нұсқада және
қатынаста монархиялық, аристократиялық және демократиялық белгілерді
үйлестірген конституциялық (заңмен шектелген) монархияларға айналған.
Элитаның ұйымдастырушылық бірігуінің (консолидациясының) күрделілігіне
байланысты таза аристократиялық мемлекеттерді анықтау қиындық тудырады.
Көбіне элита монархияның болмаса демократияның атын жамылып басқарды және
басқарады. Біз, халық, бекітеміз және қабылдаймыз деп 1787 жылы АҚШ
Конституциясында жазылғанмен де демократиялық мемлекеттің қадір-қасиеті мен
болашағын мойындау өткен XX ғасырда жүзеге асты.
Әрбір жоғары билік тұрпатына сәйкес мемлекеттік басқаруды ұйымдастыру
мен жүзеге асыру логикасы анықталатынын ескерген жөн. Басқару нысаны жоғары
және жергілікті мемлекеттік органдардың құрылу және олардың арасындағы
өзара қарым-қатынас тәртібін қамтитын мемлекетгі ұйымдастыру ретінде
қарастырылады. Биліктің бір адаммен жүзеге асырылуына болмаса оның ұжымдық
органның қолында шоғырлануына қарай басқару нысандарының айырмашылықтары
бар. Осыған сәйкес бірінші жағдайда монархиялық басқару нысаны қалыптасса,
екіншісіне-республикалық басқару нысаны тән.
Басқару нысаны, яғни жалпымемлекеттік билікті ұйымдастыру бойынша
парламенттік және президенттік республикалар болып бөлінеді. Сонымен бірге
аралас нысандары да кездеседі: жартылай президенттік республика және
парламенттік монархия. Ол билікті бөлу қағидасын мойындау мен оны жүзеге
асыру механизмдерінің езіндік ерекшеліктеріне байланысты. Парламенттік
республикада сайланбалы заң шығарушы орган белгілі басымдыққа ие. Үкімет
парламент арқылы құрылады және соның алдында есеп береді (Италия,
Германия). Премьер-министрдің лауазымы бар парламенттік монархиядағы заң
шығарушы және атқарушы биліктің құрылу механизмі мен арақатынасы да осындай
[4,б.17].
Парламенттік монархия мемлекеттік билікті жүзеге асырудың барлық
саласында монархтың мәртебесінің ресми және нақты шектелуімен ерекшеленеді.
Заң шығарушы билік толықтай парламентке тиесілі, ал атқарушы билік өз
қызметі үшін парламенттің алдында жауапты үкіметгің қолында шоғырланады.
Үкіметтің құрылуына монарх қалыптасқан дәстүрді сақтау мақсатында ғана
қатысады. Ұлыбритания, Жапония, Дания, Голландия, Швеция сынды алдыңғы
қатарлы елдер монархиялық мемлекеттер қатарында саналады.
Президенттік республикада заң шығарушы орган (конгресс немесе басқа
атауы бар орган) және атқарушы биліктің басшысы (ол мемлекеттің де басшысы)
халықпен сайланады, олар өз қызметтерінде тәуелсіз, бірақ бір-бірін тежей
отырып, қоғамды билеудегі тепе-теңдікті қамтамасыз етеді (АҚШ, Аргентина,
Мексика және т.б. елдер). Бөлінген мемлекеттік билік органдарының қызметін
және өзара іс-әрекетін төреші және кепілгер ретінде қамтамасыз ететін
Ресейдегі, Франциядағы және басқа да елдердегі мемлекет басшылары-
президентгер ерекше мәртебеге ие. Мұндай елдерде үкімет негізінен президент
алдында жауап береді.
Жалпымемлекеттік биліктің басқару нысанын, құрылымын, функцияларын және
басқа да параметрлерін таңдау мемлекеттік басқаруға айтарлықтай ықпалын
тигізеді.
Мемлекеттік құрылым нысаны мемлекеттің ішкі құрылымын, оның құрамдас
бөліктерге әкімшілік-аумақтық бірліктерге, автономдық саяси құрылымдарға
немесе егеменді мемлекеттерге бөлінуін білдіреді. Ол сонымен қатар жалпы
мемлекетпен оның жеке бөліктерінің арақатынасын сипаттайды. Мемлекеттік
құрылым нысандары бойынша мемлекеттер унитарлық (біртұтас) және
федеративтік болып бөлінеді. Унитарлық мемлекет - біртұтас мемлекеттік
құрылым. Мемлекет бұл жағдайда мемлекеттік биліктің тік бірыңғай жүйесі
арқылы басқарылатын әкімшілік-аумақтық бөліністерге ғана бөлінеді. Оларда
автономдық құрылымдар құрылуы және дамыған жергілікті өзін-өзі басқару
болуы да мүмкін. Мұндай мемлекетке бүкіл елге ортақ мемлекеттік билік пен
басқарудың жоғары органдарының, бірыңғай сот жүйесі мен конституцияның
болуы тән. Ұлыбритания, Франция, Италия, Венгрия, Монғолия және тағы басқа
мемлекеттер унитарлық мемлекеттердің қатарына жатады.
Федерация мемлекеттік қүрылымның күрделі нысанын құрайды. Федеративті
мемлекет - басқа мемлекеттерден немесе мемлекеттік құрылымдардан -
федерация мүшелерінен (штаттардан, кантондардан, одақтас немесе автономдық
республикалардан) тұрады. Мемлекеттік құрылымдардың әрқайсысының әкімшілік-
аумақтық бөлімдері болады. Барлық федерацияға ортақ мемлекеттік билік пен
басқарудың жоғарғы органдарының болуы және қызмет
етуімен қатар олардың аумағында өздеріне тиесілі мемлекеттік
басқарудың жоғарғы және жергілікті органдары әрекет етеді. Осыған сәйкес
конституциясы, басқа федералдық заңдары, сот, прокуратура және өзге де
органдары болады. Жоғарыда айтылған анықтамаларға сәйкес Қазақстан
-біртұтас, ал Ресей федеративті мемлекет болып табылады.
Мемлекеттік құрылымның басқа нысандарымен салыстырғанда конфедерация
сирек кездессе де, маңыздылардың бірі болып табылады. Ол толығымен өз
дербестігін сақтайтын, жеке билік, басқару және әділ сот органдары бар
мемлекеттердің бірлестігін немесе одағын білдіреді. Бірлескен іс-
әрекеттерін үйлестіру үшін конфедерация мүшелері біріккен органдар құрады.
Бұл органдар міндетгі түрде белгілі бір сфераларда қызмет атқарады және
нақты саяси, экономикалық, әскери мақсаттарды көздейді. Конфедерация көбіне
мемлекетгердің федерация құру жолындағы аралық буын ретінде қарастырылады.
Мысалы, Швейцария - 1818-1848 жж. конфедерация болды, кейін ол конфедерация
атауымен федерацияға айналды. Конфедерация белгілері Тәуелсіз Мемлекеттер
Достастығында да кездеседі.
Мемлекеттерді қолданыстағы саяси режимі - мемлекеттік билікті жүзеге
асыру әдістері мен тәсілдерінің, құралдарының мазмұны бойынша ажырата
білудің маңызы зор. Саяси режим мемлекеттік биліктің бүкіл бітім болмысын
қамтып көрсетеді [5, б.25].
Мемлекеттік режим билік басындағы топтардың, таптардың, жіктердің
мемлекеттік билікті жүзеге асыру барысында қолданатын әдістері мен
тәсілдерінің жиынтығын білдіреді. Ол қоршаған экономикалық және әлеуметтік
- саяси ортада болатын маңызды процестер мен өзгерістерге жылдам
икемделетін мемлекет нысанының құрамдас бөлігі болып табылады. Мемлекеттік
режим мемлекет нысанына айтарлықтай жеке сипат береді. Ол саяси режимнің
маңызды құрамдас бөлігі ретінде тек мемлекеттің ғана емес, сонымен қатар
қоғамның саяси жүйесінің барлық басқа элементтерін қамтиды.
Кез келген елдегі режимнің сипатына әр түрлі факторлар әсер етеді.
Олардың ішінде маңызды болып табылатындар: мемлекетгік билік, басқару, әділ
сот органдарын қалыптастыру тәсілдері мен тәртібі, әр түрлі мемлекеттік
органдар арасында құзіреттерді бөлу тәртібі және олардың өзара қарым-
қатынас орнату сипаты; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нақты
дәрежесі, қоғам өміріндегі және мемлекеттік істерді шешудегі құқықтың рөлі;
армияның, полицияның, барлаудың және осышараға ұқсас басқа да құрылымдардың
орны және рөлі; азаматтардың және олардың бірлестіктерінің мемлекеттік
басқаруға, мемлекеттік және қоғамдық - саяси өмірге нақты қатысу дәрежесі;
қоғамда пайда болатын әлеуметтік және саяси жанжалдарды шешудің негізгі
тәсілдері.
Билік басындағы жіктердің немесе таптардың, атап айтқанда буржуазияның
барлық елдерде басқарудың екі жүйесін, өз мүддесі үшін күресудің және өз
үстемдігін қорғаудың екі әдісін өзгеріссіз туындататындығы туралы тезистің
әділдігін саяси режим толықтай растап отыр, сонымен бірге осы екі әдіс
бірін-бірі ауыстыра, кейде әр түрлі үйлесімде ұштасып кетеді. Бұл
біріншіден, зорлық көрсету әдісі, жұмысшы қозғалысына жол беруден бас тарту
әдісі, барлық елдерді және ескі мекемелерді қолдау әдісі, реформаларды
мойындамау әдісі. Екінші әдіс - либерализм әдісі, саяси құқықтарды
дамытуға, реформаларға қадам басу және т.с.с Әр түрлі елдерде мемлекеттік
билікті жүзеге асырудың осы әдістерінің қайсысы қолданыста болатындығына
байланысты саяси режимдердің тарихта бірнеше түрі белгілі, атап айтқанда,
авторитарлық, тотаритарлық, демократиялық.
Авторитарлық режимде мемлекеттік билік күш көрсету, басу, әр адамның
жүріс-тұрысын қатаң бақылауға алу, азаматтардың бостандығына шек қою
әдістері арқылы жүзеге асырылады. Аталмыш режим азаматтардың құдықтары мен
саяси бостандықтарын жою немесе шек қоюмен, оппозициялық партиялардың және
басқа ұйымдардың қызметіне тыйым салумен, сайланбалы мемлекетгік органдар
рөлін шектеумен және атқарушы-өкілді органдардың құзіретін мейлінше
кеңейтумен, мемлекет басшысының немесе үкіметтің қолында үлкен билік
өкілеттігінің шоғырлануымен, парламенттің және басқа да мемлекеттік билік
органдарының рөлін тек формалдық институттар жағдайына жеткізумен
сипатталады.
Авторитарлық режимнің аса қауіпті нысанына фашизмді жатқызуға болады.
Фашистік режим авторитарлық режимнің соңғы нысаны ретінде XX ғасырдың 30-40
жж. бірқатар батыс елдерінде буржуазиялық-демократиялық құқықтар мен
бостандықтарды толықтай жойып, барлық оппозициялық ұйымдар мен мекемелерді
құртып жіберді, басқарудың террористік әдістерін алдынғы орынға қойып, оны
кеңінен қолданды. Мемлекетгік биліктің әлеуметтік негізін билік пен
байлықгы аңсаған буржуазия, орта буржуазия және жүмысшы таппен шаруалардың
алданған тобы құрады. Фашистік режимнің пайда болуы қоғамда әлеуметгік-
таптық қайшылықтардың шиеленісуінің, үстеп таптың саяси билігінің
дағдарысқа ұшырауының, басқарушы элитаның өз үстемдігін тек либералды-
демократиялық әдістермен қамтамасыз ете алмауының айқын бейнесі болып
табылады. Ол мемлекеттік биліктен айырылу қауіп туындағандықтан террористік
әдістерді кеңінен қолдануға мәжбүр болды. Бұған мысал ретіңде соғысқа
дейінгі кезенде Германия мен Италияда болған фашистік режимдерді атауға
болады.
Бұл елдердегі фашистік режимдерге тән белгілер: басқарудың репрессивті
әдістерін кедей топтардың құқықтарын қорғау жөніндегі әлеуметтік және саяси
демагогиямен үлітастыру; бұқаралық ақпарат құралдары арқылы антикоммунизм
мен антисемитизмді орнату; халыққа қарсы жүргізіліп жатқан саясатты оларға
қамқорлық жасау ұрандарымен бүркемелеу, фашистік лидерлердің жүргізіп
жатқан саясатын қолдамайтындарды қуғынға ұшырату. Билеуші топтың әскерге,
полицияға және басқа да жазалау органдарына үнемі арқа сүйеуі, фашистік
Германия мен Италияның көсемі болған - Фюрердің, Дученің сөзсіз билігі.
Аталмыш режимнің келесі ерекшеліктеріне атқарушы билікгің заң шығарушы
билік алдындағы абсолютті басымдығын жатқызуға болады. Атқарушы биліктің
диктатурасы барлық жерде түбегейлі реформаларды жүргізу, ұлттың бірлігі
үшін, шынайы демократияны орнату үшін, заңдылық пен әділеттіліктің
үстемдігі үшін күрес жүргізу сылтауымен орнатылады. Бұл жағдайда
парламенттік құрылымның ешбір іс-әрекет жасауға мүмкіндігі болмай саяси
оқшау күйде қалады. Халықтың өкілетті билігі жылпостар тобының билігімен
ауыстырылады. Парламент өзінің дәстүрлі құзіретінен-заң шығару ісінен
айрылады. Мысалы, 1933 жылғы 23 наурызда Германияда қабылданған халықтың
және мемлекеттің кедейшілік жағдайын жою туралы заңға сәйкес барлық заң
шығару ісі үкіметке бекітілді. Ол парламенттің қандай да бір санкциясынсыз
кез келген заңқабылдау өкілеттігіне ие болды. Бұл жағдайда осы қабылданған
заңдардың конституцияға сәйкес келмеуі де мүмкін еді. Халықаралық
келісімдер парламенттің бекітулерін (ратификациясын) қажетсінбеді. Канцлер
заң жобаларын әзірлеу мен оны үкіметтің қарауына ұсынудың айрықша құқығына
ие болды. Ал заң жобалары оларды бекіткеннен кейін келесі күні күшіне енді
[6,б.68].
Либералды режимде мемлекеттік билік жеке адамның құқығы мен бостандығын
жариялаумен қатар оны жүзеге асыру үшін өзінің барлық мүмкіншілігін
қолданады. Бұл режим тек мемлекетке ғана байланысты емес себептерден
көбінесе нақтшықтан гөрі саяси ұран ретінде көрініс табады. Осы режим
жағдайында биліктің қызметі бостандықты қамтамасыз етуге бағытталған десе
де болады.
Демократиялық - құқықтық режимнің мәнісі қатаң материалдық және
процессуалды заң шеңберінде халықтың қалыптасқан демократиялық еркін жүзеге
асыру.
Буржуазиялық-демократиялық режимге тән белгілер: азаматтар мен олардың
ұйымдарының әлеуметтік-экономикалық және саяси құқықтарының конституциялық
жариялануы және ішінара жүзеге асырылуы, бірқатар саяси (оның ішінде
оппозициялық) партиялардың болуы, мемлекеттік биліктің орталық және
жергілікті органдарының сайлануы мен алмастырылуы, буржуазиялық-
демократиялық заңдылық пен конституциялық қағидасының, билік бөлінісі
қағидасының ресми мойындалуы және т.б.
Мемлекеттік басқарудың демократиялық түрі халықпен сайланатын және
онымен ауыстырылатын саяси институттар мен басқарушы лауазымды тұлғалардың
иерархиялық құрылымы ретінде көрініс табады. Басқарудың бұл түріне билік
құрылымдарының қоғамның бақылауында болуын көздейтін жоғарыдан төмен қарай
және керісінше, төменнен жоғары қарай жүзеге асатын сатылы мемлекеттік
билік тән. Қазіргі кезде осы демократиялық саяси режим орнатуға ұмтылыс
жасалуда.
Әлемдік қоғамдастықта аталған авторитарлық және демократиялық
жүйелердің әр түрлі түрлері, оның ішінде аралас және өтпелі түрлері белгілі
болғандықтан, берілген типология біршама салыстырмалы сипатқа ие.
1.2 Мемлекеттік басқарудың теориялық әдістемелік негіздері
Басқару теориясының және оның әдістемелік негізінің кешенді сипаты
саяси-әлеуметтік және саяси-құқықтық өмірді зерттеудің объективтік және
субъективтік, әлеуметтік, социологиялық және жалпы ғылыми, теориялық,
эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.
Объективті және субъективті саяси-әлеуметтік өмірдің көрінісі ретіндегі
мемлекеттік басқарудың екі ұдайылық болмысы оны зерттеу барысында
объективті және субъективті әдістерді қолдану қажеттілігін тудырады.
Объективті әдіс зерттелуші объектіні - мемлекет пен оның қызметін қандай да
бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін, тарихи қажетті
процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды білдіреді. Ол
зерттеуші субъектінің ой-пікіріне сүйенбей басқарушылық қызметтің
объективті нәтижесін талдау арқылы мемлекеттік басқару жүйесін түсіндіру
әдісі. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері ұйымдастырған саяси-
әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері ретінде қарастыруды
ұйғарады. Егер объективті әдіс танып-білуші субъектіге тәуелсіз болатын
объектіден туындаса, ал субъективті әдісте объект емес, керісінше, қоғамның
қандай да бір мүшелерінің ол туралы түсініктері, зерттеушінің көзқарасы
талдау көзі болып табылады. Субъективтік әдіс субъектінің ой-пікірі,
ұстанымы, мүдделері арқылы саяси-әлеуметтік ақиқатты сипттауға және
түсіндіруге мүмкіндік береді. Объективтік әдістердің ішінде нақты өмірдегі
құбылыстар мен процестерді бақылау, салыстыру, қорытындылау басқарушылық
қызмет пен қатынастардың сипаттама моделін әзірлеу әдісін атап өткен жөн.
Субъективті әдістерге мемлекеттік институттардың басқарушылық
қызметеріне қатысты қоғамдық пікірді зерделеудің әр түрлі социологиялық
әдістерін, басқарушылық эксперимент әдістерін, басқару образын
қалыптастыратын нормативтік басқарушылық модельдерді әзірлеу тәсілдерінің
жиынтығын жатқызуға болады.
Ғылыми-тәжірибелік эксперимент басқарушылық процестерді зерделеу мен
түсіндірудің объективті және субъективті әдістері бірлігінің көрінісі болып
табылады. Бұл кейбір басқарылатын және бақылауға алынатын факторлардың
ықпалынан туындаған - мемлекеттік басқару субъектілері мен объектілерінің
қызметтері мен әрекеттеріндегі өзгерістер туралы ақпараттар алу тәсілі.
Эксперимент - нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық - ұсыныстардың
негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі. Мемлекеттік
басқару практикасында бұл тиімді шешімдер қабылдау үшін қажетті эмпирикалық
деректердің маңызды көзі болып табылады.
Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды
қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен
мүдделеріне әсер ету аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-
саяси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.
Мемлекеттік басқару адамдардың әлеуметтік қызметін және соның негізінде
қалыптасатын қоғамдық қатынастарды білдіреді. Ол әлеуметтік ортада жүзеге
асатындықтан оған қоғамның әлеуметтік құрылымының тигізетін ықпалы зор.
Сондықтан мемлекеттік басқаруды ғылыми танып-білуде әлеуметтік әдістер
қолданылады.Себебі саяси-әлеуметтік талдау мемлекеттік органдардың
атқаратын нақты міндеттерін айқындайтын басқару стратегиясын әзірлеумен
және әлеуметтік қажеттіліктерді, мүдделерді, құндылықтарды анықтаумен
байланысты болатын көптеген теориялық және тәжірибелік мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Саяси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс
жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсету, қоғамдық және саяси
белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты
[7,б.32].
Бұл әдістер адамдардың саяси-әлеуметтік мүдделеріне, олардың қоғамдағы
мәртебесіне, өзін-өзі еркін көрсету мүмкіндігіне әсер етеді. Мемлекеттегі
демократизмнің дамуы көрсетілген әдістер рөлінің объективті түрде артуына
әкеледі.
Әлеуметтік әдістер басқару жүйесі мен қоғамның өзара іс-әрекетіндегі
кері байланысты оқып-үйренудің негізгі құралы бола отырып, көбінесе
мемлекеттік институттардың қандай да бір шешімдеріне деген халықтың жеке
әлеуметтік топтарының көзқарастарында көрініс табады. Әлеуметтік, оның
ішінде эмпирикалық әдістердің көмегімен экономикалық, құқықтық жүйенің,
мемлекеттік саясаттың әлеуметтік тиімділігі анықталады. Сонымен қатар бұл
әдістер мемлекеттік басқару аясындағы жеке адамдардың тәртібін, іс-
әрекеттерін және саяси бағдарын талдауға мүмкіндік береді.
Моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар-
ұятына бағытталған. Оларға тәрбие жұмыстары, басқарудың мақсаттары мен
мазмұнын түсіндіру жұмыстары, моральдық ынталандыру құралдары мен жаза
қолдану, адам мінезінің психологиялық ерекшелікгерін ескеру тәсілдері
жатады.
Олардың мәні басқару және оны жүзеге асыру үшін қажет әрекеттерге
қатысты белгілі бір сенімділікті, рухани құндылықтарды, адамгершілік
қасиеттерді, психологиялық ұстанымдарды қалыптастыру мен қолдау.
Экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес басқарушылық
процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген. Жеке меншікті
дамыту, еркін кәсіпкерлікті қолдау, материалдық ынталандыруларды, еңбекақы
деңгейін арттыруды және басқа да экономикалық тетіктерді қолдану арқылы
мемлекеттік билік пен жергілікті басқару органдары мемлекеттік басқарудың
мақсаттары мен функцияларын жүзеге асырады.
Мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын алады.
Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың тәртібін,
қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан, тәсілдерінен,
әрекеттерінен тұрады. Олардың белгілері:
а) мемлекеттік органның немесе лауазымды тұлғаның орындаушының
міндеттерін тәртіп нормаларын белгілеу және оған нақты бұйрық беру арқылы
тікелей әсер етуі;
ә) алдыға қойылған міндеттердің, іс-әрекеттерді шешудің бір жақты
тәсілін таңдау, орындалуға міндетті жағдайларды шешудің бір жақты жолын
таңдау;
б) өкімдер мен нұсқаулардың міндетті түрде орындалуы, орындалмаған
жағдайда әр түрлі заңдық жауапкершілікке әкелу мүмкіндігі.
Кейде әкімшілік әдістер әкімшілдік түсінігімен байланыстырылады, бірақ
олар әр түрлі үғымды білдіреді. Әкімшілдік саяси режимді сипаттайды,
басқарушылық процестерде күшпен бағындыру, ырықсыз көндіру, бұйрық беру
секілді құралдарды қолданудан тұратын мемлекеттік басқару стилін анықтайды.
Әкімшілік жүргізуде кез келген әдістерді әсіресе, экономикалық және
әкімшілік әдістерді қолдануға болады. Әкімшілік әдістердің қолданылуы
табиғат, қоғам, адам мүддесі тұрғысынан көптеген қауіпті технологияларды
және қызмет түрлерін реттеу қажетгілігінен туындаған. Бірақ оларды қолдану
да апатты жағдайлардың және төтенше оқиғалардың үнемі алдын алуға мүмкіндік
бере бермейді.
Басқарушылық қызмет әдістерін жеке түрде емес, кешенді, талғамалы
түрде, қоғамда орын алған жағдайға байланысты, болған оқиғаның сипатына
және адамдардың тәртібінің деңгейіне қарай қолданған жөн. Сонымен бірге
әрбір әдістің өзінің қолдану шегі бар, осыған байланысты мемлекеттік
басқару органдары өздерінің басқарушылық қызметтерінде аталған әдістердің
қолдану шегінен ауытқымағаны дұрыс.
Мемлекеттік басқару теориясының әдістемелік негізін әдістеме түсінігі
ғылыми танымның жиынтығын ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік-философиялық,
саясаттану және басқа да жалпығылымдық қағидалардың және оларды негіздейтін
теориялардың жиынтығы. Әдістеме - бұл таным процесінің негізгі бастамасы
және әлеуметтік процестерді ғылыми тану барысында нақты әдіс-тәсілдермен
бірге іс жүзінде қолданылатын жалпы теориялық талаптардың жүйесі [8,б.47].
Қазіргі саяси ғылымда нақты саяси жағдайды талдаудың әр түрлі
әдістемелік тұжырымдамалары бар. Мемлекеттік басқарудың отандық
әдебиеттерінде де тұжырымдамалардың әр алуандығы орын алады. Олардың ішінен
жалпы философиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, талдаудың
жүйелік және құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық әдістері сияқты саяси-
әлеуметтік түрлерін атап өтуге болады. Аталмыш әдістемелер дүниетанымдық
негіздерінің сәйкес келмеуіне қарамастан нақты дүниені әр қырынан және әр
алуан ғылыми-танымдық көзқарастар тұрғысынан болса да біршама объективті
бейнелеуге бағытталған. Саяси-әлеуметтік өмірді объективті тұрғыдан
түсіндіруге ұмтылыс жасау берілген әдістемелік түжырымдамаларды өзара
байланыста, кешенді түрде қарастыруға мүкіндік береді.
Мемлекеттік басқару теориясында диалектикалық-материалистік әдістеменің
қолданылуы мемлекеттің қызметін зерттеу барысында ең болмағанда үш негізгі
талаптардың орындалуын:
біріншіден, мемлекетті әлеуметтік жүйе ретінде және оның басқарушылық
қызметін әлеуметтік басқарудың бір түрі ретінде қарастыруды;
екіншіден, мемлекеттік басқаруды объективті саналы (тиімді) қызмет
ретінде, яғни саяси-әлеуметтік өмірдің әр түрлі нысандарында, ұйымдық-
басқарушылық құрылымдарда, саяси-құқықтық актілерде, орталық мемлекеттік
билік пен партиялар, қоғамдық ұжымдар және тағы басқа мекемелер арасындағы
нақты басқарушылық қатынастарда жұзеге асатын қызмет ретінде түсінуді;
үшіншіден, мемлекеттік басқаруға нақты-тарихи тұрғыдан теориялық талдау
жасауды білдіреді. Бұл даму идеясын және мемлекеггік басқарудың нақты-
тарихи ерекшелігін білдіреді.
Нақты-тарихи, материалистік көзқарастар қоғамда таптық мүдделер тобы
орын алып және олар басқарушылық шешімдер қабылдауға өздерінің ықпалын
тигізген жағдайда ғана таптық тұрғыдан талдауды үхынады. Мемлекеттік
саясатты талдау мен мемлекеттік басқару стратегиясын әзірлеуде таптық
көзқарасты жоққа шығару асығыстық. Қоғамның әлеуметтік- таптық жіктерінің
артуы жағдайында оны таптық тұрғыдан қарастырмау объективтіліктен
алшақтағандық болар еді. Осы жағдайда әлеуметтік-саяси талдаудағы кез
келген таптық көзқарас субъективизмді білдіретінін ескерген жөн. Алайда ол
таптық мәселеге баса мән бермейтін әдістемемен жоққа шығарылуы мүмкін.
Аталған жалпы философиялық диалекгикалық-материалистік әдістеме жүйелік
талдау әдістемесімен нақтыланады. Қоғамдық процестерді зерттеудің осы
жүйелік әдісін К.Маркс өзінің белгілі Капитал еңбегінде алғаш рет
қолданған болатын. Бүл әдістеме қазіргі әлеуметтік - саяси ғылымдарда
Т.Парсон (АҚШ,1951ж.) және Д.Истонның еңбектерінде теориялық негізін тапты.
Д.Истонның жүйелік үлгісі жалпы жүйелік теориясының саяси талдауда
қолданылуын білдіреді. Саяси ғылымға саяси жүйе, тұрақтылық, тепе-
тендік, функция, кері байланыс және т.б. тәрізді жүйелер теориясының
негізгі түсініктері енгізілді. Мемлекеттік басқару теориясыңдағы жүйелік
әдіс - бұл мемлекеттік басқаруда біртұтастықты құрайтын іштей өзара
байланыс сипатының орын алуына негізделген талдау [9,б.29].
Құрылымдық-функционалдық әдісте мемлекеттік басқаруды жүйе ретінде
зерттейді. Құрылымдық-функционалдық әдіс жүйенін өмір сүруі мен қызмет
етуіне байланысты мәселелерді шешуге бағытталған.
Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық-функционалдық талдау
Н.Мысиннің ашуынша екі аспектіден тұрады. Құрылымдық аспект:
а) осы жүйені құрайтын компонеттерді анықтау;
ә) осы компонетгердің занды байланыстарын анықтау.
Функционалдық аспект - жүйе элементтері қызметінің ішкі механизмін,
сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін-жүйенің сыртқы ортамен арақатынасы
зерттеу.
Әрбір қоғамдық жүйені сыртқы ортаның әсерін қабылдап, оған қарсы жауап
қайтаратын кибернетикалық модель ретінде қарастыруға болады. Айталық, саяси
жүйеге қоғам мүшелерінің қоятын талаптары және белгілі бір қоғамдық
күштердің қолдау көрсетуі - сыртқы ортадан туындаса, шешім қабылдау және іс-
әрекет жасау - қойылған талап пен қолдау көрсетуге жауап қайтару болып
табылады.
Мемлекеттің басқарушылық қызметі қоғамдық ортақ және жеке мүдделер
арасындағы қоғамдық қайшылықтар мен шиеленістерді шешуге және реттеуге
бағытталған. Мемлекеттік - қоғамдық жүйелерге даму, дағдарыс, басқарушы
және басқарылатын жүйе элементтерінің, интеграция және дезинтеграция
субъектілерінің шиеленісті өзара қарым-қатынастары тән. Бұл өз кезегінде
мемлекеттік басқару теориясында конфликтік ұстанымның қалыптасуына негіз
болады. Мұндай ұстаным танымның және практикалық іс-әрекеттің диалектикалық
әдіснамасына да тән. Бірақ конфликтологиялық ғылымда мүндай тұжырымдама
көпшіліктің қолдауына ие болып отырған жоқ. Саяси-әлеуметтік процесті
қақтығыстар тізбегі ретінде карастыратын неміс саясаткері Р.Дарендорф
көзқарасына қарсы Т.Парсонс тұжырымдамасы қақтығысты уақытша, заңсыз
құбылыс деп анықтап, әлеуметтік тәртіп, әлеуметтік жүйенің тұрақтылығын
зерттеуге бағытталған.
Берілген түжырымдамалардың тікелей қарама-қарсылығы оларды үйлестіру
мүмкін еместігін білдіреді. Бірақ Р.Дорендорф өзінің көзқарасын да
(қоғамның қақтығыстық үлгісі) басқа ұстанымды да (келісім үлгісі) бірдей
дәрежеде дұрыс деп санайды. Оның ойы бойынша екі көзқарас та пайдалы және
әлеуметтік, саяси талдау үшін қажет, себебі қоғамдық өмірде қатынастың екі
компоненті де ынтымақтастық та, қақтығыс та әр уақытта бар.
Соңғы жылдары саяси ғылымда таралған саяси-мәдени бағытты (ұстанымды)
да атап өткен жөн. Ол белгілі бір қоғамға тән саяси мәдениеттің түрі
бойынша саяси жүйе, мемлекеттік-құкықтық институттардың сипаты, олардың
басқарушылық қызметі және мемлекеттік-басқарушылық қатынастары туралы
айтуға мүмкіндік береді.
Ғылыми танымның нақты салаларында қолданылатын кез келген әдістеменің
шарты - объективті ақиқат пен саяси қызметтің тиімділігіне қол жеткізу.
Мұндай мүмкіндікке қол жеткізу әлеуметтік таным (зерттеу) жағдайларына
байланысты. Саяси-басқарушылық процестерді танып-білуді сипаттайтын бірнеше
ерекшеліктер бар [10].
Бірінші ерекшелік: Мемлекеттік басқару процестерін талдау барлық
жағдайда субъективті болып келеді, себебі оны талдаушы (аналитик)
(тәжірибелі саясаткер немесе теоретик болсын) қоғамның бір бөлігі
болғандықтан талдауды әлеуметтік топ, саяси ұйым тұрғысынан жасайды. Ол
мемлекеттің (азаматы ретінде), елдің саяси өміріне қатысушы ретінде сол
уақытта қоғамда қалыптасқан түсініктерді, айтылған пікірлерді, орын алған
материалдар негізінде ой толғайды. Өзге ғылымдарға қарағанда саяси ғылымда
объективті ақиқат субъективті нысанда сипатгалады.
Екінші ерекшелік: Қайсібір елде қалыптасқан саяси басқару теориясы
қолдану объективтілігі фактологиялық тұрғыдан негізделсе де басқа елде
өзінің зерттеу мәселесін, құралдарын, тәсілдерін және бағытын өзгертпей
қолданыла алмайды. Тек саяси субъектілердің қасиеттерін жалпы ортақ
стандарттарға сәйкестендіру арқылы ғана қолданбаса.
Саяси объект туралы ғылымды қалыптастыру үшін саясатты ғылыми таным
объектісі ретінде сипаттайтын онтологиялық бейнесінің болуы шарт. Бұл
ғылыми білімді қалыптастыруда қиыншылықтар тудыруы мүмкін. Мемлекеттік
басқару теориясы біріншіден, тарихи, оның ішінде кеңестік, екіншіден,
халықаралық және қазақстандық тәжірибелер негізінде қалыптасады.
Үшінші ерекшелік: Мемлекеттік басқару теориясын қазіргі біздің
мемлекетгің және оны басқару саясатының онтологиялық бейнесі негізінде
дамыту георияның әлеуметтік функциясын субъективті, идеологиялық және саяси
тұрғыдан, яғни қолданбалы теория ретінде талдаудың шарты болып табылады.
Бұл терминді белгілі американдық экономист және социолог Д.Гелбрейт батыс
экономикалық теорияларын сыни сипаттау барысында қолданған. Ол теориялардың
авторлары өздерінің басты мақсаттары мен функциялары елдегі нақты
экономикалық жүйені объективті тұрғыдан түсіндіру емес, сол жүйе туралы
қоғамдағы басым күштер мен ұйымдар түсініктеріне сәйкес немесе соған ұқсас
түсініктерді қалыптастыру деп біледі. Субъективті теориялық образ
объективті ақиқатгы алмастырушы және үстемдік етуші билік құрылымдарының
саясатын негіздеу құралы болып табылады. Теорияның тікелей қызметі мейлі ол
экономикалық немесе саяси болсын, қандай да бір мүдделер тобына қызмет ету
емес, қолданбалы функция емес, ол адамдардың, оның ішінде саяси
жетекшілердің, басқарушы элитаның және үстемдік етуші экономикалық
субъектілердің әлеуметтік ақиқатты объективті түрде қабылдауына мүмкіндік
беретін түсіндірмелік функция атқару керек [11,б.64].
Мемлекеттік теорияның қолданбалылығы үстемдік етуші топтар мен билік
институтарының тапсырысы бойынша қалыптасады. Алайда оның түп тамыры таным
объектісі - елдегі мемлекетгік басқару жүйесінің онтологиялық бейнесінде
жатыр.
Келесі ерекшелік қазіргі саяси-әлеуметтік өмірдің аталған теорияның
объектісі болып табылатындығында, ал оның қарама-қайшылықтарға толы бүгінгі
жағдайын, белгісіз даму болашағын өткен кезеңге қарағанда түсіну және
түсіндіру қиыншылықтарымен байланысты. Өткен шақты танып-білу де күрделі
процесс. Нақты емірді сипаттау мен түсіндірудің тиісті ғылыми әдістері мен
технологиясы нақты қолданылып, жүзеге асырылған жағдайда ғана әдістеме
объекгивті ақиқатты түсінуді қамтамасыз етеді.
1.3 Мемлекеттік басқарудың негізгі қағидалары
Мемлекеттік басқару жүйесінде қағида зандылықты, қатынастарды,
элементтер арасындағы өзара байланысты білдіреді. Соларға сәйкес
мемлекеттік басқару жүйесі құрылып, жұмыс істейді. Қандай да бір қағидадан
бас тарту бүкіл жүйенің қалыпты қызметіне нұсқан келтіруі мүмкін.
Сондықтан мемлекеттік басқару қағидаларын айқындау және негіздеу процесіне
белгілі талаптар қойылады:
а) мемлекеттік басқарудың кез келген емес, тек ең маңызды, басты,
объективті, қажетті зандылықтарын, қатынастары мен өзара байланыстарын
білдіру;
ә)мемлекеттік басқарудағы тек тұрақты зандылықтарды сипаттау;
б) мемлекеттік басқарудың өзге басқару түрлерінен ерекшелігін білдіру.
Мемлекеттік басқару қағидаларының ерекше белгілерін де атап өткен жөн:
бұл олардың диалектикалылығы, жүйелілігі, басқарушы субъектінің біліміне,
қабілетіне байланыстылығы және қағидалардың өзара байланыстылығы [12,б.34].
Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктеуге
әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін
ескере отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі:
1) жалпы ортақ қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттеу,
кері байланыс, оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм,
жариялылық, құқықтық реттілік (заңға сәйкес келу);
2) қоғамның түрлі салаларында (экономикалық, әлеуметтік-саяси, рухани)
және әр түрлі қоғамдық құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау
барысында қолданылатын жекелеген қағидалар;
3) мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялық жақтарын
қарастыратын ұйымдастырушылық-технологиялық қағидалар (cурет 1) [12].
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz