Түйелерге арналған қора-жайларға қойылатын ветеринариялық-санитариялық және гигиеналық талаптар

Жоспар
Кіріспе

I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1.1 Жоба тапсырмасын жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
2.1.2 Көлемді . жоспарларды есептеу шешімдері (ені, ұзындығы) кеңдігі,
ғимарат көлем ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2.Ветеринариялық . санитариялық нысандарға қойылатын зоогигиеналық талаптар (төсеніш материалдарын есептеу, қый сақтағыш, өлексені утильдейтін орын) және олардың беріктілігін сақтайтын шараларды белгілеу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.3 Түйені азықтандыру және мал азығына қойылатын санита.риялық.гигиеналық талаптар (азық қоймасын есептеп шығару, мал азығын са.нитариялық тұрғыдан бағалау) және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.4. Суға және су көзіне қойылатын санитариялық.гигиеналық талаптар (ішетін суды санитариялық бағалау, тәуліктік су қажеттілігін есептеу, суды залалсыз.дандыру) және оның санитариялық сапалылығын сақтау шараларын белгі.леу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.5 Түйені күтіп.бағу технологиясын, күтуді, пайдалануды са.нитариялық.гигиеналық бағалау (микроклимат параметрлерін, желдетуді, жылу балансын, жарықтандыруды, төсеніш материалдарын есептеу) және оларды же.тілдіру шараларын белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.6 Түйе нысандарын инфекциялық және инвазиялық аурулардан сақтаудағы профилактикалық,санитариялық.гигиеналық шараны белгілеу ... ... ... ... ... .37
2.7 Түйе еңбекшілерінің жағдайын жақсартуға арналаған ветери.нариялық.санитариялық шаралар және антропоозондардың алдын алу ... ... ... ... ... ... ..43

III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
IV. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50

Кіріспе
Түйелер (лат. Camelus)– сірі табандылар отряд тармағының түйетәрізділер тұқымдасына жататын сүтқоректі ірі жануарлардың бір туысы. Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос өркешті түйе (Бактрия түйесі) — негізгі өсірілетін жерлері: Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Астрахан,Сталинград, Саратов және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да мұның Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі, моңғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі; бір өркешті түйе (дромедар), — Түрікменстанда, көбінесеТәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік аудандарында және Қазақстанның кейбір жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері — Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына, қанына қарай: аруана, желмая, нар деп аталады. Түйенің еті мол, жүні биязы болады.[1] Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардың табиғат жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік. Соған қарамастан оларды жазда күніне 2 рет, қыста 1 рет суару қажет, тұзды-кермек суды жақсы ішеді. Қолайсыз табиғат жағдайларында азық ретінде пайдалану үшін өркешіне артық май жиналады. Кеудесіндегі, табандарындағы, шынтағындағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында ыстық жерде, құмда жата алады. Түйенің тағы бір биол. ерекшелігі – қыста қолда бағуды, сапалы азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді. Бірақ Түйелер жүні қырқылған алғашқы аптада өкпек жел мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз, осы мезгілде олардың жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз ету керек.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ АГРАРЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Ветеринария факультеті
Ветеринариялық санитариялық сараптау және гигиена кафедрасы

КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Түйелерге арналған қора-жайларға қойылатын ветеринариялық-санитариялық және гигиеналық талаптар, малдарды күтіп-бағу жағдайлары және оларды жақсарту шаралары тақырыбында жазылған

Алматы 2016

Курстық жұмыстың жоспары:
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1.1 Жоба тапсырмасын жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.1.2 Көлемді - жоспарларды есептеу шешімдері (ені, ұзындығы) кеңдігі,
ғимарат көлем ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2.Ветеринариялық - санитариялық нысандарға қойылатын зоогигиеналық талаптар (төсеніш материалдарын есептеу, қый сақтағыш, өлексені утильдейтін орын) және олардың беріктілігін сақтайтын шараларды белгілеу. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.3 Түйені азықтандыру және мал азығына қойылатын санита-риялық-гигиеналық талаптар (азық қоймасын есептеп шығару, мал азығын са-нитариялық тұрғыдан бағалау) және азықтың санитариялық сапасын сақтайтын шараларды белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.4. Суға және су көзіне қойылатын санитариялық-гигиеналық талаптар (ішетін суды санитариялық бағалау, тәуліктік су қажеттілігін есептеу, суды залалсыз-дандыру) және оның санитариялық сапалылығын сақтау шараларын белгі-леу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.5 Түйені күтіп-бағу технологиясын, күтуді, пайдалануды са-нитариялық-гигиеналық бағалау (микроклимат параметрлерін, желдетуді, жылу балансын, жарықтандыруды, төсеніш материалдарын есептеу) және оларды же-тілдіру шараларын белгілеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.6 Түйе нысандарын инфекциялық және инвазиялық аурулардан сақтаудағы профилактикалық,санитариялық-гигиен алық шараны белгілеу ... ... ... ... ... .37
2.7 Түйе еңбекшілерінің жағдайын жақсартуға арналаған ветери-нариялық-санитариялық шаралар және антропоозондардың алдын алу ... ... ... ... ... ... ..43

III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
IV. Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50

Курстық жұмыс
Жұмыс: 30 беттен, 7 суреттен тұрады.
Түйінді сөздер: гигена, санитариялық тексеру, дезинфекция, дератизация, дезинсекция, дезинвазия, т.б.

I. Кіріспе
Түйелер (лат. Camelus) - сірі табандылар отряд тармағының түйетәрізділер тұқымдасына жататын сүтқоректі ірі жануарлардың бір туысы. Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Мұның екі түрі бар: қос өркешті түйе (Бактрия түйесі) -- негізгі өсірілетін жерлері: Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Астрахан,Сталинград, Саратов және Чита облыстары, бұрынғы КСРО-да мұның Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі, моңғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі; бір өркешті түйе (дромедар), -- Түрікменстанда, көбінесеТәжікстанда, Өзбекстанның оңтүстік аудандарында және Қазақстанның кейбір жерлерінде өсіріледі. Ең көп өсірілетін жері -- Қарақұм. Қоспақ түрлеріне, пайдалануына, қанына қарай: аруана, желмая, нар деп аталады. Түйенің еті мол, жүні биязы болады.[[1]] Түйе ежелден шөлді-тұзды аймақтардың табиғат жағдайларына жақсы бейімделген, аптап ыстықтарда апта бойына сусыз тіршілік ете алатын бірден-бір түлік. Соған қарамастан оларды жазда күніне 2 рет, қыста 1 рет суару қажет, тұзды-кермек суды жақсы ішеді. Қолайсыз табиғат жағдайларында азық ретінде пайдалану үшін өркешіне артық май жиналады. Кеудесіндегі, табандарындағы, шынтағындағы, тізесіндегі қажау сүйелдерінің арқасында ыстық жерде, құмда жата алады. Түйенің тағы бір биол. ерекшелігі - қыста қолда бағуды, сапалы азықтандыруды және жылы қораны керек етпейді. Бірақ Түйелер жүні қырқылған алғашқы аптада өкпек жел мен жоғары ылғалдылыққа төзімсіз, осы мезгілде олардың жауын-шашын мен суыққа ұрынбауын қамтамасыз ету керек.

II. Негізгі бөлім
2.1.1 Жоба тапсырмасын жасау
2.1.2 Көлемді - жоспарларды есептеу шешімдері (ені, ұзындығы) кеңдігі,
ғимарат көлем
Қос өркешті қазақ Түйелері дене бітімдерінің ерекшеліктері, ірілігі, өнімділігі бойынша 3 тұқымдық типке бөлінеді: оралбөкей, Қызылорда және оңтүстік Қазақстан Түйелері. Орал-бөкей типінің басқаларынан тірілей салмағы мен жүн өнімділігі 5 - 10%-ға жоғары болғандықтан, асылдандыру жұмыстарында тұқым жақсартушы ретінде пайдаланылып келеді. Дара және қос өркешті Түйелерді бір-бірімен будандастырудан алынған будандар дене бітімінің беріктігі, ірілігі, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлары мен ауыр жұмысқа төзімділігі бойынша таза тұқымды Түйеден айтарлықтай ерекшеленеді. Тірілей салмағы бойынша артықшылығы 20 - 25%-ға дейін жетеді. Будандардың үлектерін нар, інгендерін мая деп атайды. Нарлар тек жұмыс күші мен өнім алу үшін пайдаланылып, жұптастыруға жіберілмейді. Маялар әдетте қос өркешті үлектермен шағылыстырылып, аталық тұқымға ұқсас ұрпақ алынады. Түраралық будандастыру тек таза қанды дара және қос өркешті Түйелер пайдаланылғанда ғана жақсы нәтиже беретіндігі, будандардың асыл тұқымды мал ретінде маңыздылығы жоқ екендігі ескерілуі қажет.

2.1.2 Қос өркешті қазақ түйесі
Түйенің сүті, еті, жүні пайдаланылады. Сүтінен емдік қасиеті бар шұбат, май, сыр, дайындалса, еті тағамға қолданылады, ал жүнінің 85%-ы таза, өте бағалы түбіт.
Түйе атаулары
Ілөк
Інген
Айыр
Аруана
Асау түйе
Атан
Божығай
Босалаң түйе
Босалаң түйе
Бура
Бұзбаша
Бір қырыққан түйе
Дөненше
Жабы түйе
Жайланған түйе
Жасық түйе
Жатаған түйе
Жөңшең
Көшек
Қағылжың түйе
Қайымал інген
Қара тіс
Қоспақ
Құнанша
Мая
Нар
Нартайлақ
Нарша
Сақа түйе
Соқтан
Тайлақ
Тұмса
Тығыршын
Шалағай түйе
Шаңырақ түйе
Шау түйе
Шырынсыз түйе[[3]]
Түйелер мен таутайлақтардың башпайларында мүйізді тұяқтары болмайды. Тұяқтың орнында башпайларының ұшында ғана доғаланып, қисық біткен кішкене тырнақ өседі. Табаны жалпақ және астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ көнмен қапталған. Сондықтан бүл жануарларды көнтабандылар деп атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде сүйелді, сірілі, түксіз тықыр жерлері болады. Түйе шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық құмның әсерін сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмда шыдай төгіп жата береді.
Түйенің дене тұрқы ірі. Оның салмағы 700-800 кг, мойны иір және ұзын. Денесінің әр жерінде ұзын шудалы жүндері болады. Құрғақ далалы, шөлейтті және шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Сондықтан халық түйені шөл дала кемесі деп атайды.
Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі - жабайы жүйелер. Түйе бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Айыр өркешті түйенің қолға үйретілген жері - Орта Азия. Сыңар өркешті түйенің қолға үйретілген жері - Африка өңірі.
Қазіргі кезде сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кеткен. Айыр өркешті жабайы түйе Монғолияның Гоби шөлінде ғана сақталған. Түйені - төрт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін - Ойсылқара, кей жерде Қаусыл- қазы деп атайды.

2.2 Түйелерді азықтандыру

2.5 Түйелерді күтіп бағу ерекшеліктері
Халық өміріндегі түйенің рөлі Ертеде түйелі көш сахараның салтанатты деп аталған. Ежелгі Қытайдан Жерорта теңізіне дейінгі керуен жолының тарихы түйе түлігімен тікелей байланысты. Төрт түліктің бойында болатын жақсы қасиеттердің бәрі түйе малының бойынан табылады. Ауыз әдебиетінің көптеген үлгілерінде түйеге қатысты теңеу сөздер, даналық нақылдар, мақал-мәтелдер көптеп кездеседі. Бұл ой-тұжырымдар түйенің тіршілік ерекшеліктерін айқын аңғартады. Түйесі бардың - киесі бар, Көтерем деп түйедей безбе - салтанатың емес пе? Тебеген деп биеден безбе - қос қанатың емес пе?. Түйе түлігін қастерлен ұлық деп те атайды. Түйешіні ұлық баққан деп құрметтеп, оған көпшілік жиналған жерде төрдей орын берген. Кейбір аймақтарда түйені кәуіс деп атайды. Түйе түлігіне арналған аңыздар бойынша шығарылған күйлер де ел арасына кеңінен таралған. Сүгірдің Бозінгені, Ықыластың Желмаясы, Тәттімбеттің Бозінгені және т. б.
Түйені алғаш жүк тасымалдау мақсатында көш көлігі ретінде үйреткен. Ерте замандардағы ел мен елдің арасындағы сауда-саттық түйелі көш керуендері арқылы жүргізілген. Тарихи деректерде Самарқан саудагерлерінің сапарға Жібек жолы арқылы 30 мың түйемен шыққандығы жазылған.
Ертеде қазақ даласында түйесі көп адамдар аз болмаған. Ертеректе Ақтөбе өңіріндегі Сортаңды, Шақытты жерлерін жайлаған Қара деген кісінің 3 мың түйесі болған.
Түйе қолтұқымдары
Айыр өркешті түйе
Қазақстанда қолға үйретілген айыр өркешті түйенің қолтұқымы көбірек кездеседі. Оны кейбір аймақтарда айыр түйе, Арал мен Каспий аралығының тұрғындары түс түйе деп атайды. Айыр өркешті түйенің жабайы түрі қаптағай деп аталады. Айыр өркешті түйенің ұрғашысын - іңген, еркегін - бура дейді. Айыр өркешті түйе ғылыми тілде бактриан деп аталады. Оның денесі ірі, салмағы 450-690 килоға дейін жетелі. Қазіргі кезде айыр өркешті түйенің қолға үйретілген үш қолтұқымы бар. Олар - қалмақ, қазақ және монгол қолтұқымдары. Қазақстанда көп өсірілетіні қазақтың айыр өркешті түйесі. Ол құрғақ далалы, шөл-шөлейтті жерлердің табиғи жағдайларына жақсы бейімделген. Аңызақ ыстыққа, үскірік аязға төзімді келеді. Маңғыстау, Атырау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда, Жамбыл, Алматы, Шығыс Қазақстанның кейбір аудандарында өсіріледі.
Сыңар өркешті түйе

2.5 Түйелерді жайылымға және серуенге шығару
Сыңар өркешті түйені ғылыми тілде дромадер дейді. Қазіргі кезде қолда аруана деп аталатын қолтұқымы өсіріледі. Жабайы түрі жойылып кеткен. Оның жалпы аты - нар. Ұрғашысы - мая немесе аруана, еркегі - үлек. Сыңар өркешті түйе ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға шыдамайды. Орта Азия мен Қазақстан жерінде ғасырлар бойы халықтық сұрыптау әдісімен өсіріліп келеді. Қазір түйені көлік ретінде пайдаланудан гөрі, еті, қымыраны және шудасы үшін өсіру пайдалы. Мамандардың пікірі бойынша, бір түйенің беретін өнімі 15 қойдың беретін өніміне тең.
Түйе өнімдері
Сүті
Түйе сүтінің майлылығы сиыр сүтінен әлдеқайда жоғары. Оның құрамында адам ағзасына қажетті нәруыз, витаминдер мол. Түйе сүттен шұбат дайындалады (қымыран деп те аталады). Шұбат өкпе, асқазан, ішек ауруларына бірден-бір шипа, қанды толықтырады. Шұбаттың радиацияға қарсы әсері болатыны да анықталған.
Шудасы
Түйенің шудасы да қымбат бағаланады. Оны буын, құяң, бүйрек ауруларына және радиация сәулелеріне қарсы ем ретінде пайдаланады. Шудадан бағалы тоқыма бұйымдар жасалады.
Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады.
Қазақстандағы қазіргі кездегі түйе шаруашылығы
Қазір Қазақстанда түйе шаруашылығын дамытуға көптеген игі шаралар қолға алынуда. Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданындағы Агромеркур шаруа қожалығында 3 мыңдай түйе өсіріледі. Шаруашылықтағы мыңдай інген сауылып, өнімдері халық қажетін өтеуде. Түйе шаруашылығы - мал шаруашылығының өнімді мол беретін саласы. Қазір кейбір шет елдерде түйе шаруашылығын өркендетуге ерекше көңіл бөлінуде. Қазақстанда түйе шаруашылығын дамыту жолында аянбай еңбек етіп жүрген ғалым - Асылбек Баймұқанұлы.
Түйенің ұрғашылары 3-4 жаста, буралары 5-6 жаста жыныстық жағынан толық жетіледі. Сыңар өркешті түйенің буаздық мерзімі - 1З, айыр өркешті түйенің буаздық мерзімі 14 айға созылады. Түйе екі жылда бір рет боталайды. Ботасы нәзік, ерекше күтімді қажет етеді, күніне 6-7 рет емеді. Бота анасын 18 айдай еміп жетіледі. Түйе 30-35 жыл жасайды.
2.2.Ветеринариялық - санитариялық нысандарға қойылатын зоогигиеналық талаптар (төсеніш материалдарын есептеу, қый сақтағыш, өлексені утильдейтін орын) және олардың беріктілігін сақтайтын шараларды белгілеу
Қазақ халқы - күнделікті тұрмысын малмен тығыз байланыстырған халық. Әсіресе түйе малын ерекше бағалаған. Сондықтан түйе туралы мәліметтер мен оның емдік қасиеттерін жинақтауды мақсат еттім. Кіріспе. Қазақтың жылқыдан кейін қадірлейтін малы - түйе. Көшіп-қону үшін жылқыдан да артық бағаланған. Бақырауық демесең, бағалы көлік түйе ғой, Нары бардың малы бар, Тамырыңнан түйе сұра, қорыққаннан бие берер, Көтерем деп түйеден безбе, салтанатың емес пе? деген ескі мақалдардың өзі-ақ түйенің көшпелі тіршілікте аса құнды түлік болғанын анықтай түседі. Түйенің жүні мен терісі - киім, сүті - сусын, еті - ас. Әсіресе, түйе көш көлігі ретінде бағалы. Ол сиырдай емес, сирақты мал. Қыста суыққа, жазда ыстыққа төзімді, әсіресе шөлге, аштыққа шыдамды. Түйе алпыс күн аштыққа, отыз күн шөлге шыдайды. Осынша шыдамдылығына, қуаттылығына қарамастан, шөк десең, шөге қалатын, айт-шу десең, атып тұратын тіл алғыш, жуас, қайырымды мал. Түйе түлігі негізінен жайылымда бағылып, күтімді, құнарлы азық пен құрылысы күрделі, жылы қора-жайды аса қажет етпейтіндіктен, басқа ауыл шаруашылық малдарымен салыстырғанда тиімді сала болып табылады. Түйе түлігі күй таңдамайды, басқа мал жемейтін қатты, тікенді өсімдіктермен қоректене береді. Түйе күндіз жайылып, түнде жатып, күйіс қайырады. Бірнеше тәулік су ішпеуге шыдайды. Бұл кезде өркеш майларынан бөлінген суды пайдаланады. Түйе шаруашылығы Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Маңғыстау, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл облыстарында жақсы дамыған. Түйенің шығу тарихы. Түйелер - ірі табандылар отрядының түйе тұқымдасына жататын ашатұяқты сүтқоректілердің бір түрі. Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі - жабайы түйелер. Түйе бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Оның екі туысы бар: бірі - түйе, екіншісі - лама. Түйелер шөлге де, қатты аязға да төзімді, күшті көлік малы. Түйелер мен таутайлақтардың башпайларында мүйізді тұяқтары болмайды. Тұяқтың орнында башпайларының ұшында ғана доғаланып, қисық біткен кішкене тырнақ өседі. Табаны жалпақ және астыңғы жағы сүйелді, жұмсақ көнмен қапталған. Сондықтан бұл жануарларды көнтабандылар деп атайды. Түйенің кеудесінде, тізесі мен тілерсегінде сүйелді, сірілі, түксіз тықыр жерлері болады. Түйе шөккен кезде сүйелді жерлері ыстық құмның әсерін сезбейді. Осыған байланысты түйе ыстық құмда шыдап, шөгіп жата береді. Түйенің дене тұрқы ірі. Оның салмаңы 700-800 кг, мойны иір және ұзын. Денесінің әр жерінде ұзын шудалы жүндері болады. Құрғақ далалы, шөлейтті және шөлді аймақтарда тіршілік етуге бейімделген. Сондықтан халық түйені шөл дала кемесі деп атайды. Қолда өсірілетін түйелердің арғы тегі - жабайы түйелер. Түйе бұдан 4-5 мың жыл бұрын қолға үйретілген. Айыр өркешті түйенің қолға үйретілген жері - Орта Азия. Сыңар өркешті түйенің қолға үйретілген жері - Африка өңірі. Қазіргі кезде сыңар өркешті жабайы түйе жойылып кеткен. Айыр өркешті жабайы түйе Монғолияның Гоби шөлінде ғана сақталған. Түйені - төрт түліктің төресі, киелі түліктің бірі деп есептеген. Түйенің пірін - Ойсылқара, кей жерде Қаусыл-қазы деп атайды.

Қазақстандағы түйе түрлері. Қазақстанда түйенің екі түрі бар: Жалғыз өркешті түйе (ғылыми тілде дромедар дейді) - Қазақстанның кейбір жерлерінде өсіріледі. Оның жалпы аты - нар. Ұрғашысы - мая немесе аруана, еркегі - үлек. Сыңар өркешті түйе ыстыққа төзімді, бірақ қатты аязға шыдамайды. Қос өркешті түйе (ғылыми тілде Бактрия түйесі дейді) немесе Айыр өркешті түйенің жабайы түрі қаптағай деп аталады. Айыр өркешті түйенің ұрғашысын - іңген, еркегін - бура дейді. Қазақстанда қос өркешті түйенің Астрахан түйесі, Қазақстан түйесі, Монғол түйесі деп аталатын негізгі үш тұқымы өсіріледі. Ол құрғақ далалы, шөл-шөлейтті жерлердің табиғи жағдайларына жақсы бейімделген. Аңызақ ыстыққа, үскірік аязға төзімді келеді. Түйенің еті мол, жүні биязы болады. Түйе 30-35 жыл жасайды. Үй түйесінің екі түрі бар. Мұның біреуі қос өркешті, екіншісі сыңар өркешті. Қос өркешті түйенің таза қандысын - бактриан, сыңар өркешті түйенің таза қандысын дромедар деп атайды. Түйе ірі, күшті, төзімді жануар. Салмағы 700-800 кг, бактрианның биіктігі (өркешінің арасынан) 178 см, тұрқы 158 см, түсі қара қоңыр. Дромедарлардың биіктігі (шоқтығынан) 210 см, тұрқы 155 см, түсі қызыл сұр болып келеді. Түйенің күйіс қайыратын жануарлардан ерекшелігі - үстіңгі жақ сүйегінде екі күрек тісі болады, өт қабы жоқ. Жыныстық жағынан 2-3 жылда жетіледі, бірақ інгенін 3-4 жасында қайытады, бурасын келеге 5-6 жасында түсіреді.
2.4. Суға және су көзіне қойылатын санитариялық-гигиеналық талаптар (ішетін суды санитариялық бағалау, тәуліктік су қажеттілігін есептеу, суды залалсыз-дандыру) және оның санитариялық сапалылығын сақтау шараларын белгілеу
Түйенің ерекше қасиеті - шөл және шөлейт жерлердің қатаң жағдайларына төзімділігі. Ол шөл өсімдіктерін талғамай жеп, ащы су іше береді. Соның нәтижесінде жаз айларында қыстық май қорын ішіне, өркешіне жинап алады да, қиын-қыстау кезде ұзақ уақыт азықсыз, сусыз жүре алады. Түйенің бұл ерекшелігі оның қатаң табиғат құбылыстарына жауабы. Мал организмінің мұндай ерекшеліктері ксерофит деп аталады. Жазда-күзде жайылым жағдайының жеткілікті кезінде жинап алған қорын азық жеткіліксіз кезде денесінен үнемдеп жұмсау малдың өмірін, ұрпағын сақтап қалудан шыққан генетикалық инстинкт. Сондай қиын-қыстау кезеңде түйенің несеп, нәжіс шығаруы азаяды, тыныс алуы сиреп, өкпеден бу аз шығады. Түйеде тері бездері сирек болады. Түйенің бұл қасиеттері оны алыс жайылымда жаюға, ұзақ жолға шыдауына мүмкіндік береді. Қазақстанда қос өркешті түйелердің тұқымы - қалмақ, қазақ, монғол, ал сыңар өркештіден аруана тұқымдары өсіріледі. Сонымен бірге бұл тұқымдардың будандары да көбейіп келеді. Қалмақ тұқымы - қос өркешті түйелердің арасында айрықша орын алады. Бұл тұқым өте ірі, дене бітімі келіскен, бұлшық еттері қуатты әрі серпінді. Басы кішкене, мойны сіңірлі, етсіз, тарамыстары жақсы жетілген. Түсі қоңыр және қара қоңыр болып келеді, бірақ кейде қуқылсары және ақ түстілері де кездеседі. Қалмақ түйелерінің бураларының тірілей салмағы 650-700 кг, інгендері 600-650 кг тартады. Бураларының биіктігі 191 см, тұқымының ұзындығы 165 см, кеуде орамы 241 см, жіліншігінің орамы - 25,4 см. Ал інгендердің өлшемдері тиісінше 181, 172, 255, 20,9 см. Қалмақ түйелері ширақ, жуас және адамды жақсы тыңдайды. Олар әр түрлі ішкі шаруашылық жұмыстарына жегуге, жүк артуға және салт мінуге ыңғайлы. Жұмыс қабілеті жөнінен түйелер аттардан да, өгіздерден де кем емес, ал жүк артуға олардан әлдеқайда артық екені белгілі. Бұл түйе тұқымы шөл және шөлейт аймақтарға жақсы бейімделген. Жаз, күз кезінде тез семіреді, осы кезде салмағы 30 пайызға дейін артады. Қоңды түйелердің өркештерінде 100 кг астам май жиналады. Жүні сапалы, біркелкі жақсы өседі. Түйенің жынысы мен жасына қарай әр түрлі мөлшерде жүн алынады. Мәселен, буралардан 6-14 кг, інгендерден 4-8 кг, тайлақтардан 3-6 кг жүн түседі. Қалмақ тұқымы аруанаға қарағанда сүтті емес. Бірақ 18 айлық сауын маусымы ішінде орта есеппен 1170 л сүт сауылады. Майлылығы жоғары - 5,4%. Бураларын 18-20 жасқа, інгенін 20-25 жасқа дейін пайдалануға болады. Жаңа туған ботаның салмағы 51 кг немесе анасының салмағының 7 пайызына ғана тең болса да, ол бір жылдың ішінде 5 есе көбейіп, 250-260 кг жетеді. Екі жарым жылда сақа түйенің 85 пайызына дейін жете алады. Осындай жақсы өнімдік көрсеткіштерінің арқасында қалмақ тұқымы басқа қос өркешті түйелердің тұқымын жақсартушы болып саналады. Батыс Қазақстан, Атырау, Маңғыстау облыстарында қалмақ түйесінің бураларын қазақы інгендермен шағылыстыру әдісі кеңінен қолданылады. Мұның өзі түйенің салмағы мен жүнін жоғарылатуда жақсы нәтижелер беріп келеді. Қазақ бактрианы, қазақтың қос өркешті түйесі барлық түйе тұқымдарының ішінде көп тарағаны. Бұл тұқымның малдары Қазақстан, Өзбекстан, Түркменстан, Қырғызстан Республикаларында, Қытай Халық Республикасының батысында өсіріледі. Қазіргі кезде бұл тұқым Қазақстанда жұмыс көлігі ретінде ғана емес, негізінен өнім малы (ет, сүт, жүн) ретінде кеңінен пайдаланылады. Таза қанды қазақы түйелердің дене бітімі тығыз, жалпақ және жуан, тік мойын, кеудесі кең, терең, бұлшық еттері жақсы жетілген, тұрқы сәл ұзындау, өркештерінің арасы кең, жүні қою болып келеді. Қазақтың қос өркешті түйесі қалмақ түйелерінен кішірек болғанмен, жалпы салмағы олардан кем түспейді. Мәселен, қоңды кезінде буралары 550-600 кг, інгендері 500-550 кг тартады. Ал кейбір аса ірілері 1000 кг жетеді. Олардың денесінің өлшемі климат жағдайына және азықтандыру мөлшеріне қарай өзгеріп отырады. Інгендерінің биіктігі 174-179 см, тұрқының ұзындығы 147-157 см, кеуде орамы 226-238 см, жіліншігінің орамы 19,5-21 см болады. Ең ірі түйелер Батыс Қазақстан, ал тұлғасы кіші түйелер Маңғыстау облысында өсіріледі. Бураларынан орта есеппен 8,5-10 кг, інгендерінен 5,5-6 кг, тайлақтарынан 3,5-5 кг жүн түседі. Жүн талшығының ұзындығы 7-9,5 см, алынатын таза талшық шығымы 68-95 пайызға дейін жетеді. Інгендерінен алғашқы жеті ай сауым маусымы ішінде орта есеппен 1200-1500 кг сүт сауылады. Сүтінің майлылығы 6,1 пайыз, белогы 3,8 пайыз, сүт қанты 4,9 пайыз болады. Монғол бактриан түйесінің шыққан жері - ішкі Монғолия. Сол жақтан олар Ресейге әкелініп таралған. Қазіргі кезде бұл түйе тұқымының дені Монғолияда, сонымен бірге Тува, Бурят республикаларында, Чита облысында өсіріледі. Монғол түйелері суыққа өте төзімді. Бұл тұқым онша ірі емес, денесі тығыз, тұлғасы ұзындау, басы жеңіл, мойны тік, көкірегі кең, сүйегі мықты, бұлшық еттері жақсы дамыған, табандары жалпақ және күсті келеді. Тең артып, жүк тасуға ойлы-қырлы жерде жүруге бейімделген көлік. Буралары 550-580 кг, інгендері 450-500 кг, кейбіреулері 750 кг дейін тартады. Боталарының туғандағы салмағы орта есеппен 41,5 кг болады, үш жарым жасқа толғанда олар енесінің салмағының 85 пайызына жетеді. Монғолдың қос өркешті түйесінің жүні қою және өте жұмсақ болып келеді. Әр бурадан 8 кг, інгеннен 5,2 кг жүн алынады. Чита облысында өсірілетін түйелер бұдан көбірек жүн береді. Сүттілігі басқа түйе тұқымдарына қарағанда төмен. 18 айлық сауын маусымы ішінде әр інгеннен 350 кг сүт сауады. Майлылығы - 5,65%. Бұл түйелердің еттілігі жақсы. Габи шөлінде көктем-жаз айларында піштірілген атаншалар тәулігіне 250 г, ал күз айларында - 430-660 г салмақ қосады. Түйенің қоңдылығына сәйкес сойыс шығымы салмағының 52-64 пайызына дейін болады. Дромедарлар, бір өркешті түйе тұқымы аруана деп аталады. Бұл түйелер ғасырлар бойы халықтық селекция жолымен өсірілген. Жаздың аңызақ ыстығы мен құрғақшылық жағдайына көнбіс. Оның басқа да пайдалы қасиеттері көп. ТМД елдеріндегі өсірілетін түйелердің үштен бірі осы аруана тұқымы. Көбірек өсірілетін жерлері: Түркменстан, Өзбекстан, Әзірбайжан және Қазақстан. Аруана ірі, мүсінді, конституциясы берік, өте жақсы жетілген, басы етсіз, жеңіл, етті, ширақ және үстіңгі ерні ортасынан жырық болып біткен, мұрны дөңес, мойны ұзын, қуатты, бұлшық еттері жақсы дамыған, кеудесі биік және кең, тұрқы ұзын және жұмыр, жалғыз өркеші тұтасып біткен, артқа қарай сәл шығыңқы, алдыңғы аяқтарының табандары артқы аяқтарына қарағанда жалпақтау, терісі жұқа, созылмалы, жеңіл. Түсі көбінесе ақшыл және қара-қоңыр болып келеді.
Түйе өнімдерінің пайдасы және түйені жұмыс көлігі ретінде пайдалану. Шөл-шөлейт, құмды жерлерде түйені баяғыдан көлік малы ретінде пайдаланып келген. Оны салт мініске де, жүк тиеуге де кеңінен қолданып отырған. Себебі түйе малы шөл далада жүруге төзімді, суға, шөпке шыдамды, құмайт жерлерде жалпақ табаны жүруге қолайлы. Бір түйеге, салмағына қарай 150-200 кг жүк тиеуге болады. Ал қаны толысқан, сүйегі қатқан 8-10 жастағы түйеге 250-300 кг жүк тиеуге де болады. Түйе сонымен бірге арбаға жегу, жер жыртуға, шыңырау құдықтардан су көтеру үшін де пайдаланылады.
Түйенің еті. Түйені қолға үйреткен кезде, оның адамдар үшін басты өнімі - ет болатын. Кейін оның күш-қуатын көлік ретінде, сүтін азық ретінде, терісін және жүнін қажетіне жаратуды меңгеріп, түйе малының адамға беретін пайдасының ауқымын кеңейтті. Дегенмен ет өнімі түйенің қазіргі заманда да адамға беретін өнімінің бастысы болып келеді. Қазақстанның кең байтақ даласындағы басқа малдар жете пайдалана алмайтын, жей бермейтін табиғи шөптерді қорыта отырып, түйе малы жап-жақсы ет өнімін береді және көзін тауып ұйымдастырған азаматтар үшін түйе шаруашылығы аз шығын жұмсап, арзан өнімдер беретіні сөзсіз. Түйе жыл он екі ай жайылымды пайдаланып, басқа мал жей бермейтін жантақ, жусан, көкпек, қияқ, қамыс, изен теріске сияқты шөптерді қорытып, одан ет, сүт, жүн сияқты өте жоғары сапалы өнімдер береді. Соның ішінде түйенің еті жоғары сапалы, сиыр етіне өте жақын азық түрі. Оның химиялық құрамында су 73-76 пайыз, белок 17-20 пайыз, май 2-6 пайыз, минералдық қалдық күлдері 0,7-1 пайыз. Майының еру-қату температурасы, йод саны, басқа да көрсеткіштері сиырдікіне жақын. Түйе ет малы ретінде тез жетіледі. Ботасының өзі туған жылы бір жасына дейін 5,5-6 есе өсіп, екі жасында союға жарайтын мал болады. Сол кезде сойғанда 170-200 кг таза ет береді, ал үш жасында сойғанда еті 200-250 кг болады және мұның сыртында 15-30 кг өркеш майы болады.
Түйе сүті. Сүт және сүттен жасалатын тағамдар - көшпелі халықтың негізгі тамағы болып, жалпы ішетін астың 80-90 пайызын құраған. Түйе сүті сиыр, бие сүттерінен құрамы жөнінде өзгеше болады. Белогі 4,45 пайыз болса, соның ішінде казеин 3,22 пайыз, альбулині мен глабулині 1,23 пайыз болды. Ал сиыр және бие 2,2; 1,25; 0,95 пайыз болды. Сондықтан түйе сүті сіңімдірек болатыны құрамынан. Түйе сүтінің амин қышқылдық құрамы да жақсырақ болады. Әсіресе айырбасталмайтын треонин, метионин, валин, фенилаланин, лейцин, лизин сияқты амин қышқылдарға бай. Түйе сүтінің майлылығы да сиыр сүтінен жоғары. Ол түйе тұқымына қарай 3,8 пайыздан 5,5 пайызға дейін құбылады. Бактриандар сүтінің майлылығы дромедарлармен салыстырғанда жоғары. Түйе сүтінің қанты 5 пайыз шамасында болады. Түйе сүті витаминдерге өте бай, сонымен бірге минерал заттар да жеткілікті. Сонымен қатар түйе сүтінде бактерияларды өлтіретін, оларды өсірмейтін заттардың да кешенді құрамы болады. Осының нәтижесінде түйе сүті жақсы сақталады және ішкен адамның организміне жан-жақты пайдалы азық әрі сусын болады. Түйе сүтінің құрамында адам ағзасына қажетті нәурыз, дәрумендер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.