Маңғыстау – киелі мекенім
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 4
I.ТАРАУ. Маңғыстау облысы 4.6
1.1 Маңғыстау этимологиясы және тарихы 6.41
1.2 Маңғыстау . тарихи орындарға бай өлке 41.43
1.3 Маңғыстау облысының әкімшілік.аумақтық бөлінісі 43.45
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 4
I.ТАРАУ. Маңғыстау облысы 4.6
1.1 Маңғыстау этимологиясы және тарихы 6.41
1.2 Маңғыстау . тарихи орындарға бай өлке 41.43
1.3 Маңғыстау облысының әкімшілік.аумақтық бөлінісі 43.45
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
Осы бір Ұлы теңіздің қолтығын мекендеп жатқан Маңғыстау жері туралы талай — талай саяхатшылар, ғұлама тарихшылар өз еңбектерінде, сапарнамаларында таңдайын қаға, тамсана жазып өткен. Өйткені, түбек төрінде күні бүгінге дейін өткен — кеткенді өзінің айшықты архитектурасымен қызықтыратын ескерткіштер де, тілін тауып сөйлете білсең, әріден сыр шертер тау-тасы да өзінің бастауын тым әріден, сонау есте қалмас ықылым замандардан бастайды. Бүкіл қазақ жеріндегі тарихи ескерткіштердің жартысына жуығының осы жерде сақталуы, әсіресе күні бүгінге дейін міні құрымаған жер асты мешіттері, соңғы археологиялық қазбалар арқылы табылған біздің дәуірімізге дейінгі ғибадатханалар, көне үйіктер тарихына үңілсек болды, олар бір-бірімен жалғасып, өтіп кеткен елдер, халықтар жөнінде хабар береді.
"Маңғыстаудағы алғашқы қауым ескерткіштерінің авторлары ешқайдан көшіп келмеген, олар Маңғыстау мен Үстіртте неолит заманынан бұрынырақта өмір сүрген. Алғашқы қауым әуелі теңіз жағасын, тау баурайын мекендеген. Қалғаны далалық аймаққа қолдарына бұрынғыдан гөрі жетілген қару түскен соң аяқ басқан. Қару неғұрлым жетіліңкірей түскен сайын, олар алғашқы мекендерінен соғұрлым алысқа ұзап шыға бастаған" (Ә.Кекілбаев. Ұйқыдағы арудың оянуы. 1973. 107-бет)
Каспий мен Арал теңіздері аралығында жатқан дала аймағының едәуір бөлігін екі кең үстіртті - қыратты өңір - Маңғыстау мен Үстірт алып жатыр, олардың біріншісі Каспийдің солтүстік - шығыс жағалауында, шығысырақта орналасқан, екіншісі Арал жағалауында ұштасады. Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог ғалымдардың бірсыпырасы қазақ халқының арғы тегі осы жерлерді, Орта Азияны мекен еткен сақ тайпалары дейді. Сақ тайпалары туралы деректер сол замандағы парсы жөне грек авторларының жазба деректерінде сақталған. Ежелгі грек тарихшылары оларды "азиялық скифтер" десе, парсы тарихшылары "сақ" деп атаған.
Ежелгі грек деректермелерінде сақтардың бірсыпыра тайпаларының аты аталады. Олар: массагет, яксарт, дай немесе дахи, фарат, комар, асқата, исседон, асси немесе аримасп, сармат, каспий және тағы басқалар.
Ортағасырларда Маңғыстау жері Оғыз, Хорезм, Моңғол билеушілері, Әбілқайыр хандығы, содан барып Қазақ хандығыың құрамына кірген болатын.
Тек 1731 жылы ғана Әбілқайыр билігі патшалық Ресей билігін мойындаған болатын.
Маңғыстау тарих сахнасында көп зерттелмеген өңірлердің бірі. Тарих – халық зердесi. Халқымыздың ғасырлар бойғы басынан өткерген тарихын бiлгеніміз жөн.
"Маңғыстаудағы алғашқы қауым ескерткіштерінің авторлары ешқайдан көшіп келмеген, олар Маңғыстау мен Үстіртте неолит заманынан бұрынырақта өмір сүрген. Алғашқы қауым әуелі теңіз жағасын, тау баурайын мекендеген. Қалғаны далалық аймаққа қолдарына бұрынғыдан гөрі жетілген қару түскен соң аяқ басқан. Қару неғұрлым жетіліңкірей түскен сайын, олар алғашқы мекендерінен соғұрлым алысқа ұзап шыға бастаған" (Ә.Кекілбаев. Ұйқыдағы арудың оянуы. 1973. 107-бет)
Каспий мен Арал теңіздері аралығында жатқан дала аймағының едәуір бөлігін екі кең үстіртті - қыратты өңір - Маңғыстау мен Үстірт алып жатыр, олардың біріншісі Каспийдің солтүстік - шығыс жағалауында, шығысырақта орналасқан, екіншісі Арал жағалауында ұштасады. Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог ғалымдардың бірсыпырасы қазақ халқының арғы тегі осы жерлерді, Орта Азияны мекен еткен сақ тайпалары дейді. Сақ тайпалары туралы деректер сол замандағы парсы жөне грек авторларының жазба деректерінде сақталған. Ежелгі грек тарихшылары оларды "азиялық скифтер" десе, парсы тарихшылары "сақ" деп атаған.
Ежелгі грек деректермелерінде сақтардың бірсыпыра тайпаларының аты аталады. Олар: массагет, яксарт, дай немесе дахи, фарат, комар, асқата, исседон, асси немесе аримасп, сармат, каспий және тағы басқалар.
Ортағасырларда Маңғыстау жері Оғыз, Хорезм, Моңғол билеушілері, Әбілқайыр хандығы, содан барып Қазақ хандығыың құрамына кірген болатын.
Тек 1731 жылы ғана Әбілқайыр билігі патшалық Ресей билігін мойындаған болатын.
Маңғыстау тарих сахнасында көп зерттелмеген өңірлердің бірі. Тарих – халық зердесi. Халқымыздың ғасырлар бойғы басынан өткерген тарихын бiлгеніміз жөн.
1. http://mangystau.gov.kz/kz/
2. https://kk.wikipedia.org/wiki/Маңғыстау_облысы
3. http://zhanaozen.gov.kz
4. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.
5. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005.
6. Маңғыстау энциклопедиясы, Алматы, 1997.
7. Ә.Кекілбаев. "Ұйқыдағы арудың оянуы". А. 1979.
2. https://kk.wikipedia.org/wiki/Маңғыстау_облысы
3. http://zhanaozen.gov.kz
4. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998.
5. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. 2 томдық - Алматы: "Мұнайшы" Қоғамдық қоры, 2005.
6. Маңғыстау энциклопедиясы, Алматы, 1997.
7. Ә.Кекілбаев. "Ұйқыдағы арудың оянуы". А. 1979.
Қазақстан Республикасының ғылым және білім министрлігі
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Қазақстан Республикасы тарихы кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Маңғыстау - киелі мекенім
Орындаған: Ист-21 топ студенті Сатыбалдыев А.Б.
Тексерген: аға оқытушы Бақтығұлова Б.Н.
Орал, 2017
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 4
I-ТАРАУ. Маңғыстау облысы 4-6
1.1 Маңғыстау этимологиясы және тарихы 6-41
1.2 Маңғыстау - тарихи орындарға бай өлке 41-43
1.3 Маңғыстау облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісі 43-45
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
КІРІСПЕ
Осы бір Ұлы теңіздің қолтығын мекендеп жатқан Маңғыстау жері туралы талай -- талай саяхатшылар, ғұлама тарихшылар өз еңбектерінде, сапарнамаларында таңдайын қаға, тамсана жазып өткен. Өйткені, түбек төрінде күні бүгінге дейін өткен -- кеткенді өзінің айшықты архитектурасымен қызықтыратын ескерткіштер де, тілін тауып сөйлете білсең, әріден сыр шертер тау-тасы да өзінің бастауын тым әріден, сонау есте қалмас ықылым замандардан бастайды. Бүкіл қазақ жеріндегі тарихи ескерткіштердің жартысына жуығының осы жерде сақталуы, әсіресе күні бүгінге дейін міні құрымаған жер асты мешіттері, соңғы археологиялық қазбалар арқылы табылған біздің дәуірімізге дейінгі ғибадатханалар, көне үйіктер тарихына үңілсек болды, олар бір-бірімен жалғасып, өтіп кеткен елдер, халықтар жөнінде хабар береді.
"Маңғыстаудағы алғашқы қауым ескерткіштерінің авторлары ешқайдан көшіп келмеген, олар Маңғыстау мен Үстіртте неолит заманынан бұрынырақта өмір сүрген. Алғашқы қауым әуелі теңіз жағасын, тау баурайын мекендеген. Қалғаны далалық аймаққа қолдарына бұрынғыдан гөрі жетілген қару түскен соң аяқ басқан. Қару неғұрлым жетіліңкірей түскен сайын, олар алғашқы мекендерінен соғұрлым алысқа ұзап шыға бастаған" (Ә.Кекілбаев. Ұйқыдағы арудың оянуы. 1973. 107-бет)
Каспий мен Арал теңіздері аралығында жатқан дала аймағының едәуір бөлігін екі кең үстіртті - қыратты өңір - Маңғыстау мен Үстірт алып жатыр, олардың біріншісі Каспийдің солтүстік - шығыс жағалауында, шығысырақта орналасқан, екіншісі Арал жағалауында ұштасады. Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог ғалымдардың бірсыпырасы қазақ халқының арғы тегі осы жерлерді, Орта Азияны мекен еткен сақ тайпалары дейді. Сақ тайпалары туралы деректер сол замандағы парсы жөне грек авторларының жазба деректерінде сақталған. Ежелгі грек тарихшылары оларды "азиялық скифтер" десе, парсы тарихшылары "сақ" деп атаған.
Ежелгі грек деректермелерінде сақтардың бірсыпыра тайпаларының аты аталады. Олар: массагет, яксарт, дай немесе дахи, фарат, комар, асқата, исседон, асси немесе аримасп, сармат, каспий және тағы басқалар.
Ортағасырларда Маңғыстау жері Оғыз, Хорезм, Моңғол билеушілері, Әбілқайыр хандығы, содан барып Қазақ хандығыың құрамына кірген болатын.
Тек 1731 жылы ғана Әбілқайыр билігі патшалық Ресей билігін мойындаған болатын.
Маңғыстау тарих сахнасында көп зерттелмеген өңірлердің бірі. Тарих - халық зердесi. Халқымыздың ғасырлар бойғы басынан өткерген тарихын бiлгеніміз жөн.
I-ТАРАУ. Маңғыстау облысы
Маңғыстау сөзінің шығу тегіне қатысты сан түрлі пікірлер бар. Соның бірі көшпелілердің құтты мекен, мың ауыл немесе мың қыстау дегені халық арасында кең таралған. 1985 жылы жарық көрген Е.Қойшыбаевтың "Қазақстанның жер-су атаулары атты сөздігі" кітабында Маңғыстау атауының шығу тегі туралы төрт болжам келтірілген. Біріншісі, өлке аты "мың" және "қыстау" тіркесінен шыққан. Екіншісі - ноғайдың "менк" деген тайпасының атынан ауысқан. Үшіншісі көне түркі тіліндегі "мен" төрт жастағы қой сөзіне "қышлақ" жалғауы арқылы қалыптасса, төртіншісі Е.Қойшыбаевтың өз болжамы бойынша "Маңғыштағ" "Құбыжықтар тауы" дегенді білдіреді.
Маңғыстаудың өлкетанушы ғалым Серікбол Қондыбай "құбыжықтарға" қатысты болжам дұрыс деген ой айтады. Шығыс түркі және моңғол мифологиясында "маңғыш" (маңғыс, мангус) айдаһар, керемет құбыжықтар дегенді білдіреді. Моңғолдарда ол тек зұлым, зиянды сипатқа ие болса, түркілерді екіұдай жақсы жаман қасиетке ие ретінде баяндалады. Қондыбайдың айтуы бойынша Маңғыстауда мекен еткен оғыз түркмен тайпа-лардың арасында "салыр" руы болған, бүгінгі түрікмен ұлтының құрамында "салор" ірі руы тайпасы бар. Сонымен қатар Қытайдағы Цинхай өлкесіндегі түркітілдес салыр мен осы салор арасында тарихи генетикалық байланыс бар деген тұжырым айтады. Маңғыстауға келген оғыздар Қаратауды "Маңғыштағ" деп атаған. Айдаһар туралы аңыздар түрікмен халқында да, қазақ халқында да (Айназар батыр туралы) бар.
Оғыз салылар "Маңғыштағ" атауын өздеріне дейінгі аңыздарға негіздеп жасаған, аударма (калька) топоним. Сондықтан "Маңғыстауды" маңғыш тау қорқынышты алып ай-даұһардың мекендеген тауы немесе "айдаһартау" дегенді білдіреді деген тоқтам жасауға болады.
Маңғыстау облысы -- Қазақстан Республикасының қиыр оңтүстік-батысында орналасқан әкімшілік бірлік әкімшілік бірлігі.
Маңғыстау облысы Атырау облысымен және Түркіменстан Республикасымен және Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдерімен шектеседі. Облыс 1973 жылы 20 наурызда құрылды. 1988 жылдың 2 маусымында таратылып 1990 жылдың 17 тамызында тарихи "Маңғыстау" деген атпен қайта облыс болып құрылды. Облыс орталығы - Ақтау қаласы.
Қазақстанның теңізбен байланыстыратын жалғыз су бекеті Ақтау халықаралық теңіз сауда порты бар. Маңғыстау жерінің тумасы жазушы Әбіш Кекілбайұлы Маңғыстауды "Ұйқыдағы аруға" теңеген. Сонымен қатар ғарыштан түсірілген сурттерде Маңғыстау түбегінің контуры жас келіншектің профиліне ұқсайды.
Маңғыстау жері - бұл ежелгі өркениет елі, 11 мың тарихи ескерткіш мемлекеттің қорғауына алынған археологиялық қорық, ашық аспан астындағы мұражай, мыңдаған тасқа салынған сурет-дастандардың елі. Ерекше діни ғимараттар мен Бекет-Ата, Шақпақ-Ата, Шопан-Ата, Масат-Ата мешіттерінің өлкесі, оларға тек Қазақстаннан ғана емес, сондай-ақ Түрікменстаннан, Өзбекстаннан, Ресей мен Кавказдан, Иран мен Түркиядан сиынушылар үздіксіз ағылуда.
Мыңдаған жылдар бұрын Маңғыстау жерімен Хорезм мен Хиуадан Еуропаға және Таяу Шығысқа созылған Ұлы жібек жолы өтті. Бұл жолдың бойымен Үстірт қыратында бекіністер, керуен-сарайлар, қолөнершілердің, малшылардың және аңшылардың қоныстары орналасқан. Табылған археологиялық заттар бұл бекіністер мен қоныстарда өмір деңгейінің айтарлықтай жоғары дәрежеде болғандығын дәлелдеп отыр. Халықтардың ұлы қоныс аударуы және осымен байланысты сансыз соғыстар Үстірт арқылы өтетін Жібек жолын үзіп тастады, ал кейінгі жүзжылдықтарда болған жойқын монғол шапқыншылығы оларды жер бетінен біржола жойып жіберді. Маңғыстау көп ғасырларға ойкуменаның ең шегіне қарай ығыстырылды және еуразиялық қатынастар үшін шешуші маңызға ие болуын тоқтатты. Оның үстімен құрғақ жел соғып өтіп, күн күйдіріп, түбекті мекендеген көшпелілердің өмірін тіршілік үшін тоқтаусыз арпалысқа айналдырды.
Бүгінде Маңғыстауды қазыналы түбек, тарихи ескерткіштер мен мыңдаған жолдар өлкесі деп атайды. Бұл жолдар теңіз жағасында пайда болған қала - Ақтауға, Қазақстан Республикасындағы ең жас орталықтардың бірі болып табылатын Маңғыстау облысына апарады. Ұлы геолог, Қазақ КСР Ғылым академиясының тұңғыш президенті, КСРО ҒА академигі Қ.И. Сәтбаев бірде түбекті ұшақпен айналып ұшқанда, оның құм пердесімен жабылған әйелдің кескініне ұқсайтынын байқап, оны ұйқыдағы ару деп атаған.
Түбекті геологтар оятты. Олар 1950-ші жылдардың басында Маңғыстау қойнауынан уран мен жер бетінде сирек кездесетін элементтердің, мұнай мен газдың кен көздерін тапты. Картада жаңа қалалар мен поселкелер пайда болды: теңіз жағалауындағы Ақтау, далалық жерден биікке көтерілген Жаңаөзен қаласы, мұнайшылардың поселкелері Жетібай, Қаламқас пен Қаражанбас.
Маңғыстауда 5 мұражай жұмыс істейді, олардың қорларында өңірдің бір кезде ежелгі еуразиялық өркениеттің орны болғандығын дәлелдейтін археологиялық және палентологи-ялық олжалар бар. Жергілікті тұрғындар сол ерте уақыттың куәларын көздің қарашығындай сақтауда. Маңғышылақта ежелгі заман мен қазіргі заман үйлесім тапқан.
Маңғыстаудың саздары, әндері мен күйлері әрқашанда өзінің қайталанбастығымен және көркемдігімен ерекшеленген. Халықтың әнші-композиторлары, ұлы ақын-жыраулар мен көптеген басқа да ұлттық рухтың данышпандары арттарына өте бай мұра қалдырды. Бұл мәдени дәстүрлер біздің талантты замандастарымыздың шығармашылығында да өз жалғасын табуда.
Маңғыстаудың архитектуралық өнері өзінің гүлдену кезіне жеткен кезде, 19 ғасырдағы халық сәулетшілерінің біртума шығармалары өз бойына шеберлердің бірнеше ұрпағы-мен жасалған барлық көпғасырлық тәжірибені жинақтаған. Безендірілуі бойынша өте бай кесенелер тап сол дәуірмен даталанады. Олардың сымбатты пішіндері, сирек ою-өрнектің әсемдігі, түрлі-түсті бояумен әшекейленген ішкі қабырғалары ең міншіл көрерменнің өзін де таң қалдыруға тұрарлықтай. 1980 жылы Маңғыстау Мемлекеттік тарихи-мәдени қорығы құрылды. Облыста 12 мыңнан аса тарихи және мәдени ескерткіштер бар. Қорықтың қара-мағында мемлекеттің қорғауына алынған 139 нысан бар. Олардың ішінен 20-ы республикалық маңызға ие. 12000 мыңнан аса ескерткіштер ғылыми тұрғыдан зерттелген және өңделген. Олар Каспий жағалауындағы халықтардың мәдени және діни дамуының барлық кезеңдерін бейнелейді.
Ең қастер тұтылатын және халық көп келетін Маңғыстау ескерткіштерінің бірі - Оғыландыдағы (Оңтүстік Үстірт) Бекет-Ата мешіті. Мешіт Шопан-Атадан 100 шақырым жерде орналасқан. Мешіттің ең түбіндегі сағанада Бекет-Ата өзі жерленген. Бекет Мырзағұлұлы - қазақ халқының философы және ағартушысы. Жас күнінде оның батыл және тамаша сарбаз бен қолбасшы ретінде атағы шыққан. Өз елінде бейбітшілік пен ынтымақтастықтың орнауын армандай отырып, өмірінің ортасына қарай дінге жүгініп, ислам дінінің сопылық ілімінің жолын қуушы болады. Ол маусымды қоныстанған жерлерінде мешіт-медреселер ұйымдастырып, адамдар арасында ағарту жұмыстарын жүргізеді және тақуа өмір салтын насихаттайды, балалардың сауатын ашу үшін оқу ұйымдастырады. Өз өмірінде ол бірнеше жерасты мешіттерін салды. Олар Ембі өзенінің сағаларында, Аралдың жағасында, ескі Бейнеу құдығының маңында және Оғыланды жерінде орналасқан.
1.1 Маңғыстау тарихы
Ежелгі Византия мен Таврия, Кавказ бен Хазария, Еділ Бұлғариясы мен орыс мемлекетінің Хорезммен, Орта Азиямен, Қытаймен, Үндістанмен, Таяу Шығыс елдерімен үзбей сауда жасап тұрғаны тарихтан белгілі. Шығыс тарихшысы әл-Истахридің 930 - 933 жылдары шамасында жазылған Китап масалик әл-мамалик атты кітабында мұсылман елдері мен Хазарлар елі арасындағы сауда жолы өтетін Каспий теңізі маңындағы бірден-бір үлкен елді мекен Сиях-Кух (парсы тілінде - Қаратау, парсы географиялық тарихи әдебиеттерінде Маңғыстау түбегі осылай аталады) түбегі екендігі айтылады. Түбекте бұлақтар, ағаш, ну шалғын өскен оазистер бары және сол араға түрік тайпаларының бірінің қоныс тепкені, олардың желге ығып кетіп, апатқа ұшыраған сауда кемелерін тонап кәсіп ететіні де айтылады. Ал одан екі ғасыр кейін өмір сүрген тарихшы Мұхаммед ибн Наджиб Бекран Хорезмшах Текешке арнаған Джеханнаме кітабында Маңғыстауды жайлайтын түріктердің өз ханы бар екенін жазады. Текештің әкесі Атсыз Маңғыстауды Хорезмге бағындырды. Тарихшы ибн әл-Асир (1160 - 1234) Ал камил фи-т-тарих кітабында Атсыз сол жорығында Маңғышлақ деген қамалды алды деп көрсетеді. 13 ғасырдың басында қайтыс болған парсы тарихшысы Якут: Маңғышлақ Хорезмнің ең батыс шекарасындағы, орыс мемлекеті Саксин және Хорезммен шектес арадағы мықты бекініс қамал, - деп мәлімдейді. Бұған Атсыздың Маңғыстау жорығы тұсында Мерв билеушісі Санжардың мұсылман дүниесінің ең терістік шебіндегі бекіністерге қол салдың, өз мұсылмандарыңды өзің қырдың дейтін наразылығы мен сол тұста Хорезмде тұрған араб ақынының Атсызды бас имей, тізе бүкпей қойған маңғыстаулықтардың төбесіне жай ойнаттың деп жазған мақтау дастанын қоссақ, аталмыш жорықтың өз тұсындағы саяси өмірде елеулі құбылыс, аты шулы оқиға болғанын аңғарамыз. Акад. В.В. Бартольд кейін осы деректерге сүйене отырып, Маңғыстау маңызды сауда пунктіне 12 ғасырдан бастап айналған деген қорытынды жасайды. Ал шығыс зерттеушісі, археолог П.С. Савельев Маңғыстаудың бір кезде Хорезм мен Итиль арасындағы маңызды қатынас нүктесі болғанын, онда сол дәуірдің ескерткіштері тас қамалдар мен сарайлардың ұзақ уақытқа дейін сақталып келгендігін айғақтайды. Шығыс тарихшысы Масуди Китаб эт-Тенбиг атты еңбегінде әр алуан бұйымдар тиелген үлкен Хорезм кемелерінің Еділді бойлап, Итильге дейін жүзіп баратынын мәлімдеді. Олай болса, Маңғыстаудың маңызды сауда жолына айналуы 12 ғасырдан әріректе. Өйткені Хазария астанасы Дағыстаннан Итильге 764 жылы хорезмдік қолбасшы Рас-Тархан (ас-Тархан) бастаған хазар әскері Тбилисиді алғаннан кейін ауысқан-ды. Ал сол тұста қалыптасқан Хазар - Хорезм одағына Маңғыстау өлкесі де кірген болатын.
Ал Хазария - Еуразияның саяси өмірінде зор маңыз атқарған іргелі мемлекеттер. Византиямен, Араб халифатымен, Орта Азия елдерімен сауда жасап тұрды. Хазария ықпалы Еділ бойына, Дон саласына, Терістік Кавказға түгелдей тарады. Алайда 13 ғасырдың аяғынан бастап Хазарияның саяси, экономикалық ықпалы әлсірей бастады. Оған 790 жылы Хазарияның ең соңғы пұтқа табынушы қағаны қайтыс болғаннан кейін таққа отырған ұлы Обадияның иудей дінін қабылдағаны шешуші әсер етті. Шығыс Кавказ, Қырым, Ирандағы еврейлер енді Хазарияға ағыла бастады. Олар үшін Хазар қалаларында синагога ашылып, халық арасында Мишна, Талмуд, еврей дінінің барша 24 киелі кітабы кеңінен насихатталды. Обадия осы арқылы көршілес Византия мен Араб халифатының және өз еліндегі пұтқа табынушылықтың діни ықпалынан құтылып, қол астындағы шашыраңқы мемлекетті жаңа идеол. негізде біріктіруді көздеді. Бірақ жаңа дін елді біріктірмеді, халық арасында алауыздық туғызды. Қаған бастаған Итиль ақсүйектері кірген иудей дінін шет аймақтағы ақсүйектер қабылдамады. Ел ішінде бүлік шықты. Қырым іргесін бөліп, Византияның қол астына қарап кетті. Қанағат жеріне шығыстан көшпелі венгр, печенег ордалары килікті. Арабтар венгрлерді баджгард-башқұрттар деп атады. Олар Күнгей Оралдан шығып, Қара теңіздің теріскей жағалауына мекен тепті. Хазар қағанына риза болмағандар венгрлердің арасына барып сіңісетін болды. Сол кезде Терістік Хазарияға печенег тайпалары баса көктей кірді. Хазарлар оғыздармен одақтасып, печенегтерді атамекенінен қуып шықты. Қоныссыз қалған печенегтер еркектері жорыққа аттанып, елде бала-шағалары ғана қалған венгрлердің ұлан-байтақ қонысын тартып алды. Венгрлер 10 ғасырдың басында қазіргі отырған жеріне барып ірге тепті. Бірақ Хазарияның жағдайы жақсара қоймады. Оларға бір жағынан Хорезмге, Каспий мен Қара теңізге шығуды көздеген орыстар, екінші жағынан, жаңа өріске ұмтылған оғыздар қысым көрсете бастады. Святослав оғыздармен одақ жасасты. Мұндай қиын-қыстау жағдайда Хазария қағаны Хорезмнен көмек сұрауға мәжбүр болды. Көне Шығыс тарихшысы ибн Мискавейх пен ибн әл-Әсір көшпелі түрік тайпаларының шапқыншылығына ұшыраған Хазария Хорезмге елші жібергенін жазса, ибн Хаукал ол елшілік Маңғыстау түбегінен келіп шықты деп көрсетеді.
Сол кездегі орыс шежірешісі; 6473 (965) жылы Святослав хазарларға жорыққа аттанды. Хазарлар оны естіп, Қаған бастаған әскер шығарып, шайқасқа түсті. Шайқаста Святослав хазарларды жеңіп, Белая Вежа деген қалаларын алды, ястар мен касогтарды да жеңіліске ұшыратты, - деп жазды (Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации, 1978). Ол жорық туралы ибн Хаукал: Орыстар бәрін қиратып бақты, Итиль өзені бойындағы хазарларға, болгарларға, бұртастарға жататын елдердің иелігіндегі нәрселерді талан-таражға салып, тартып алды. Орыстар елді жайлап алған соң, Итиль жұрты баспана іздеп, Баб-ал-Абваб аралына барып бекінді, кейбіреулері қорыққандықтан Сиях-Кух (Маңғыстау түбегі) аралына барып мекендеді, - дейді. Демек, 10 ғасырда Орыс-оғыз одағы Хазарияға қарсы соғыс ашқан тұста да Маңғыстау Хазар - Хорезм одағындағы өлке.
10 ғасырдың 70-жылдарында хазарлар Итильге қайтып оралды. Мұқаддасидің айтуынша, Хазар (Итиль) қаласының тұрғындары бұл кезде иудейлер емес, мұсылман болып алған еді. Көмек сұрай келген хазарлардан Хорезм мұсылман дініне өтуді талап етті; қара халықты былай қойғанда, Қағанның өзі мұсылман дінін қабылдауға мәжбүр болды. Бұл жылдары Хазар - Хорезм арақатынасында Маңғыстау маңызды қызмет атқарды.
Археолог Толстовтың аталған кітабында 8 ғасырдың орта шеніндегі Хазар - Хорезм метрополиясының орталықтары деген картада Итиль - Үргеніш керуен жолы Маңғыстаудағы Қарағантүп түбегінің үстімен өтетіндігі көрсетілген. Мұның бәрі Маңғыстаудың В.В. Бартольд айтқандай, 10 ғасырға дейін сауда жолынан тысқары жатпағанын, қайта сонау 8 ғасырдың өзінде маңызды сауда пункті болғандығын айғақтайды. Толстовтың Хорезм өлкесіндегі археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде, ежелгі Қаңға (Хорезм ерте кезде Каспийден Тянь-Шаньға дейін созылып жатқан Кангой (Қаңға) мемлекетінің қол астына қараған) мәдениеті сонау б.з.б. 4 - б.з. 1 ғасырларға дейінгі Қара теңізі жағалауындағы елдерге де елеулі ықпал еткені айқындалып отыр. Маңғыстау ол тұстағы мәдени, сауда байланыстарынан да шеткері қалмапты.
Бұл пікірді кейінгі жылдардағы зерттеулер де құптайды. Тарихшы А.Н. Зелинскийдің жасаған сұлбасы бойынша Ұлы Жібек жолының далалық тармағы б.з. 1 ғасырнда Маңғыстау арқылы өткен. Ал тарихшы Л.Н. Гумилев Каспий теңізі деңгейінің ауытқуларын зерттей отырып, 1 - 3 ғасырлардан 10 ғасырға дейінгі аралықта Жайық өзенінің суы мен Еділ өзенінің суынан құралатын көлшіктер бір-бірімен қосылмай екі бөлек жатқан; аралары кішкене ғана бүғаз арқылы байланысып тұрған; ол тұста Шығыс керуендері Хорезм, Маңғыстау арқылы қазіргі Бозащы түбегінің тұсындағы әлгі кішкене бұғаздан өтіп, Еділ бойына көтерілетін болған; ол жол кейін Каспий теңізінің деңгейі көтеріліп, бұрынғы екі көлшік бірігіп кеткен тұста су астында қалған деген болжам айтылады. Мұның бәрі Маңғыстау арқылы өтетін сауда жолының ежелден белгілі жол екендігін байқатады. Бірақ оның аталмыш аймақтағы елдердің экономикалық қарым-қатынасына жасаған ықпалы әрдайым бір қалыпта болмаған; белгілі бір тұстарда ол ең басты магистральға айналса, екінші бір тұстарда ондай шешуші ықпалынан айрылып отырған. Оның себептері Орта Азия, Кавказ, Еділ бойы мемлекеттерінің саяси ауа райындағы өзгерістермен тығыз байланысты еді. В.В. Бартольд айтқан 12 ғасыр Маңғыстаудың Азия мен Еуропа арасындағы сауда сахнасында көрінуінің басы емес, ол арқылы өтетін жолдардың маңызы айрықша көтерілген тұс еді. Хазар - Хорезм, кейін Бұлғар - Хорезм саудасы тұсында ерекше маңызға ие болған Маңғыстаудың 12 ғасырда қадірі тіптен артты. Ол тұста Еділ бойына орыс мемлекетінің ықпалы арта бастады. Хорезм бұл жаңа жағдайда аталмыш аймақтағы шешуші ықпалынан айрылып қалғысы келмеді. Хорезмшах Атсыз 1152 жылы Шығыс Еуропа мен Азия сауда қатынасында маңызды қызмет атқаратын Маңғыстау мен Үстіртте әлсіреп бара жатқан өз ықпалын қайтадан қалпына келтіру үшін жорыққа аттанды. Хорезм өз ықпалын тек Маңғыстау, Үстіртпен ғана шектемей, Еділ бойына да жүргізбекші еді. Олардың бұл ниетін жүзеге асыруға Азияның саяси өміріндегі соны өзгерістер мүмкіндік бермеді. Шартарапқа түгел кезенген Хорезм көп ұзамай өзі шапқыншылыққа ұшырады. Тарим бассейнінде жаңа бой көтерген моңғолдардың басшысы Шыңғыс хан Мұхаммедшахқа дос болайық, дүниені екі бөліп алып, екеуміз билейік деп елші жіберді. Жазған хатында шахқа балам депті. Онысы менің вассалымсың дегені еді.
Мұндайға күллі мұсылман жұртының халифі болудан дәмелі Мұхаммедшах келіспеді. Елшілерді ордасынан қуып шықты. Көп ұзамай Шыңғыс ханнан келе жатқан керуенді Хорезмшахтың қол астындағы Отырар қаласында тонауға ұшыратты. Моңғолдар Хорезмге қарсы жорыққа аттанды. Шахтың түрікмен әйелінен туған үлкен ұлы Жалел әд-Дин әкесіне әскер жинап, жауға Әмудария жағасында тойтарыс беруді ұсынды. Тексіз әйелден туған сүйкімсіз ұлдың ұсынысы қабыл алынбады. Мұхаммедшах 1220 жылы моңғолдардан қашып, Каспийдің шығыс бетіндегі Әбескүн портына жақын жердегі бір аралда қайтыс болды. Кеше ғана дүрілдеп тұрған билеушінің сүйегін арулайтын кебін табылмай, қасындағы нөкерлерінің бірінің көйлегіне оралып жерленді. Өлер алдында кіші ұлы Озлоқшахты мұрагер қоймақ ойын өзгертіп, тақты үлкен ұлы Жалел әд-Динге қалдырды. Ағайынды үшеу жетпіс атты нөкермен Маңғыстауға келеді. Сол арадан қол жинап алып, моңғолдарға қарсы күресу үшін Көне Үргенішке аттанады. Көне Үргеніште сарай төңірегі Жалел әд-Динді шах қойғылары келмеді. Жалел әд-Дин үш жүз қолмен Иран асады. 1221 жылы көктемінен басталған Жалел әд-Дин көтерілісі 1231 жылға дейін созылады. Ержүрек батырмен шайқасқа 1221 жылы қара күзде Шыңғыс ханның өзі шығады. Бар болғаны жеті мыңдай Жалел әд-Дин қолын моңғолдың қалың әскері қоршап алады. Арыстандай арпалысқан көтерілісшілерге біржола құрып кету қаупі туғанда, Жалел әд-Дин жау қолына түспесін деп барлық қазынаны, әйелдер мен балаларды суға тастауға бұйырады. Жаумен айқаса келе астындағы арғымақты жойқын дарияға бір-ақ қарғытады. Өз қолбасшысының бұл ерлігін көрген былайғы көтерілісшілер де өзенге секіреді. Сонда бір қолындағы қалқанмен жауып тұрған оқтан ту сыртын қалқалап, екінші қолындағы туды асқақтата көтеріп, арғы жағаға өтіп бара жатқан Жалел әд-Динді көріп, Шыңғыс хан жауына қызғана тұрып сүйсіне қараған деседі.
Сөйтіп, аты аңызға айналған Жалел әд-Дин көтерілісінің де алғаш тамызық алған жері - Маңғыстау болды.О баста жер бетін шаһар атаулыдан тазартам деп шыққан Шыңғыс ханның ұрпақтары кейін өздері қала салушыларға айналды. Бату хан тұсында Алтын Орда мен Ішкі Моңғолия арасындағы байланыс күшейді. Шыңғыс ханнан кейін күллі моңғол тағына отырған Үгедей тұсында (1229 - 41) моңғол империясының о шеті мен бұ шетінде жүйелі қатынас жүзеге асырылды. Әрбір 25 - 30 км жерге бекет салынып, бекет сайын жиырма лаушы, тасымалға керек көлік, жолаушыларға азық-түлікке керек ұсақ мал ұсталды; керуендердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әскери күштер бөлінді. Үгедей Алтын Орда орталығынан Шағатай ұлысының орталығына дейін жол салуды Батуға тапсырды; Шағатай өз ұлысының орталығынан моңғол астанасы Қарақорымға дейін жол салуға тиісті болды.
Бір таңқаларлық жай: Үстірт үстімен өтетін Ноғай жолында да, Маңғыстау арқылы өтетін көне Хиуа жолында да 25 - 30 км сайын суы ащы болсын, тұщы болсын міндетті түрде құдық кездеседі де, ал 100 - 150 км сайын тұщы су көзі - бұлақ не құдық ұшырасып отырады. Шамасы, суаттардың бұлай орналасуы шөл түзде бір күндік жол жүргеннен кейін көлік суарып, ал үш-төрт күн сайын жолға алынатын ауыз суды жаңартып отыруды көздеген есепке құрылса керек. Керуен жолдарының мұндай тәртібін Геродот жазған патша жолдарынан ғана көреміз. Ахеменидтер астанасы Суздан Жерорта теңізіне, Эфеске дейін созылған аталмыш жолдың үлгісі кейін керуен жолдарының дүниежүз. үлгісіне айналды. Геродот суреттейтін патша жолында да керуен сарайлар мен қоналқы орындар бір күншілік жерге, яғни жүк артқан түйе 9 сағат жүретіндей қашықтыққа салынатын. Жаулап алған елдерінен көп нәрсені алып үйренген моңғолдар қатынас жолының жүйесін бір кезде Хорезм шахтары парсы падишалары салдырған жолдардың үлгісі бойынша тәртіпке келтірген Ноғай жолы мен Маңғыстау жолынан көрді ме, әлде аталмыш жолдарды Үгедей жарлығынан кейін қайтадан тәртіпке келтірді ме, ол арасы белгісіз, Маңғыстау аймағындағы жолдардың бойындағы құдықтардың орналасуы мен Рашид әд-Дин суреттейтін моңғолдар салдырған Пекин - Қарақорым қатынас жолының бойындағы бекеттердің орналасуы бір-біріне қатты ұқсайды. Маңғыстау мен Үстірт моңғолдың шапқыншылығынан кейін Алтын Орда тұсында қайтадан үлкен маңызға ие болды. Қарақорым мен Ханбалыққа беттеген Алтын Орда керуендері Үстірт пен Маңғыстаудың үстімен өтті. Сарай-Беркеден шыққан керуен Үргенішке қырық күнде, ал Сарайшықтан шыққан керуен Үргенішке отыз күнде жетіпті. Сонда бүл сапардың тең жарымы қазіргі Маңғыстау облысының аумағымен өтеді екен. Ал Сарай-Беркеден Ханбалыққа дейінгі жол 9 айдан астам уақытқа созылыпты. Соған қарамастан, 14 ғасырдың басына дейін Алтын Орда мен Ішкі Моңғолияның арасындағы байланыс еш үзіліп көрмепті. Оған орыс князьдерінің Ярослав Всеволодовичтен (1190 - 1246) бастап Қарақорымға жарлық алуға баратын сапарлары қосылды. Алтын Орда мен Таяу Шығыс арасындағы сауда да күшейді. Күнгей елдері қыпшақ даласының жылқысы мен қаршыға құстарын қатты бағалайтын-ды. Алтын Орда керуендерінің көлік саны он мыңға дейін жететін. Қыпшақ даласынан әр керуен Иранға төрт мың жылқыны айдап апарып сатып қайтады екен. Мұндай жағдайда Алтын Орда мемлекеті аса маңызды сауда жолдары өтетін Маңғыстауға айрықша мән беретіні түсінікті. Оны әрдайым Жошы әулетінің өкілдері билеп тұрыпты.
Бірақ Алтын Орда саудасының мұндай алтын дәурені ұзаққа созылмады. Мөңке хан өлгесін-ақ (1260) Моңғол империясының астанасы Қарақорымнан Ханбалыққа көшірілді. Енді Алтын Орда қалған Моңғолиямен байланыспай, өз алдына дербес мемлекетке айналды. Алтын Ордада Сарай-Беркені салдырған Беркенің орнына таққа Мөңке-Темір (1266 - 80) отырды. Оның тұсында Дешті Қыпшақтың батыс бөлігінің (Дон, Днепр, Қырым) билеушісі Ноғай деген түменбасы шықты. Ол Туда-Мөңке (1280 - 87), Тоқты (1290 - 1312) тұсында хан тағын ойыншыққа айналдырып, ел ішіне іріткі салды. Ол салған іріткі Өзбек хан (1312 - 42) тұсында да басылмады. Дешті Қыпшақтың Ноғай билейтін батыс бөлігі мен Шайбани билейтін шығыс бөлігі ат құйрығын үзісуге айналды. Өзбектен кейін Жәнібек хан болды. Оны өлтіріп, өз баласы Бердібек хан болды. Бердібек пен Тоқтамыстың арасындағы жиырма жылдың ішінде Алтын Орда тағына жиырма бес хан отырыпты. Бұл екі арада Алтын Орданың негізін салған бір кезде Шыңғыстың Жошыға берген үш мыңдығындағы сайджит, кинкит, хушин - үш тайпа ел, оған Тоқты тұсында қосылған қияттар мен Ноғайдың қарамағындағы маңғыттар бет-бетіне бытырап кетті. Алтын Орда құрамында алшындар мен қоңыраттар да бар еді. Бұл тайпалардың ішіндегі өскені қазір ноғай атанып жүрген маңғыттар мен қоңыраттар. Бұл екі ірі тайпа моңғол тілін ұмытып, түркі тіліне көшті. Ішкі Алтын Ордадағы алауыздықты көріп, Ақ Орданың мүйізі сырқырай бастады. Ақ Орданың билеушісі Орыс хан Алтын Орданы басып алуға бел буды. Оның бұл жорығына Маңғыстау өңірінің сол тұстағы билеушісі, Жошының ұлы Тоқа-Темірдің ұрпағы, Алтын Орданың соңғы ханы Тоқтамыстың әкесі Түйе-Қожа оғлан қосылмады. Орыс хан оны сол үшін өлім жазасына кесті. Оның қоңырат тайпасынан алған әйелі Кұдан-Күншектен туған ұлы Тоқтамыс 1376 жылы Самарқандқа қашып кетіп, Ақсақ Темірді паналады. Алтын Орданың біржола құлауы, соның салдарынан Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы сауданың көп уақытқа дейін дағдарысқа ұшырауы, Маңғыстау мен Үстірттің бірнеше ғасыр бойы тарих сахнасынан таса қалуы, ең алдымен, осы Тоқтамыс пен Ақсақ Темірдің арасындағы алауыздыққа тығыз байланысты. Әуелі өзі Алтын Орда тағына отыруға көмектескен Ақсақ Темір Тоқтамыстың Алтын Орданы қайта күшейтпек ұлы державалық саясатын мақұлдай алмады. Тоқтамыс 1381 жылдар шамасында саясат сахнасынан біржола кетті. Ақсақ Темір Қырым, Еділ сағасы, Маңғыстау, Үстірт, Хорезм арқылы өтетін Шығыс Еуропа - Қытай керуен жолын құртуға мейлінше күш салды. Ол Батыс пен Шығыс саудасының тізгінін өз қолына алуға тырысты. 1388 жылы атышулы сауда жолының ең басты орталығы болған Үргеніш қаласы жермен-жексен етіп талқандалды. Бір кезде керуеннен көз тұнатын Ноғай жолы, Маңғыстау жолы қайтадан қаңырап бос қалды. Сол екі ортада 15 ғасырдағы ұлы геогр. жаңалықтар арқасында әлемдік сауда су жолдарының қолына көшті де, Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы саяси-экономикалық, мәдени қарым-қатынастардың негізгі арнасы болған ежелгі керуен жолдарының бірқатары, атап айтқанда, Тұран-Қытай, Тұран-Қарақорым жолдары бұрынғы маңызынан біржола айрылды. 15 ғасырда Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы сауда мұнша құлдырауына, бір жағынан, су жолдарының ашылуы себеп болса, екінші жағынан, Алтын Орданың ыдырап, жеке-жеке хандықтарға бөлініп кеткені әсер етті. Бұл тұста Маңғыстау мен Үстірт қайтадан өріске айналып, көшпелі тайпалардың арасында қолдан-қолға өтумен болды. Сауда кеткен бұл өлкеден саяси ықпал да кетті. Ол кезде ешбір мемлекетке қарамайтын бұл түбекке тек тақтан құлатылған хандар мсн сұлтандар ғана қашып барып, уақытша паналайтын-ды.
Ақ Орданың орнына пайда болған Өзбек одағының соңғы ханы Әбілхайырдың немересі, кейін Орта Азия мемлекеттерін ұзақ уақыт билеген Шайбани әулетінің негізін салушы Мұхаммед Шайбани хан (1451 - 1510) Созақ билеушісі Махмұд сұлтаннан жеңіліп қалған соң, Маңғыстауға келіп бір жыл қыстайды; сол арадан қол жиып алып, Орта Азиядан Темір тұқымын біржола қуып шығатын атақты жорығына аттанады.
Оның кебін Хорезмді билеген Асфендияр хан мен Әбілғазы хан да киді. Кейін Түріктер шежіресін жазып атағы шыққан Әбілғазы хан (1643 - 63) ағасы Асфендиярмен жауласып жүргенде Түркістан, Ташкент, Иран айналып, ақырында екі жылдай Маңғыстауда бас сауғалайды; одан бұрын Ильбарс ханнан жеңіліс тауып, тақтан қуылған (1622 жылы ш.) Асфендияр ханның өзі де Маңғыстауға қашып кеткен-ді. 15 - 17 ғасырларда осындай тиіп-қашты оқиғалар болмаса, Маңғыстау Орта Азия, Қазақстан, Еділ бойы саяси өмірінен шет қалады.
Үстірт пен Маңғыстауды 15 ғасырдың аяқ шенінде ноғайлар жаулап алады. Ноғай дегеніміз Алтын Орда құрамындағы маңғыт тайпасы екені жоғарыда айтылды. Алтын Орда құлағаннан кейін, оның орнына пайда болған хандықтардың бірі - Ноғай ордасы Еділ, Жайық, Жем бойын, Маңғыстауды жайлады. 17 ғасырдың орта тұсында ордада алауыздық күшейді. Оны торғауыт қалмақтар пайдаланды. Жоңғар мемлекетіндегі ру таластары салдарынан Хо-Урлюк деген тайшы билейтін торғауыт рулары 1604 жылы бөлініп шығып, Ертіс бойына көшіп кетеді. Қазіргі Қазақстан даласындағы сол кездегі саяси ахуалдарды пайдаланып, олар 1627 жылы қалған қалмақтардан ірге ажыратып, батысқа қарай жылжи бастайды. Екі жүз елу мыңдай қалмақ сол бетімен барып Жемнен шығады, 1633 - 1634 жылы ноғайларды Еділден әрі асырып тастап, өлкені өз қолдарына алады. Осы оқиғалар Мұрын Сеңгірбекұлы жырау жырлайтын Қырымның қырық батыры цикліне кіретін Манашы ұлы Тұяқбай дастанында көрініс тапқан. Ащыағар сайдың бойында отырған ноғайлы ауылдарын ындыс қалмақтар шабады. Олар Ноғайлының ақылшысы Орманбетке бізге көн деп талап қояды. Би көнбейді. Қалмақтар оны өлтіріп, қалған он бір биді шақыртады. Он бір би қалмаққа келе жатып Манашы мырзаның үйіне түседі, оған бізбен бірге жүр дейді. Оларға Манашының анасы Күйкен ере келеді.
Ащыағар сайдың бойындағы қалмақтарға он бір би: Үш күнде қайтып келеміз, елді көндіріп келеміз деп, Манашыны аманатқа тапсырып кетеді. Бірақ қорқақ билер үш күнде келмей, ауылдарын жасырып көшіріп әкетеді. Қалмақтар Манашыны кескілеп өлтіреді. Оның күйігіне шыдай алмаған анасы Аралтөбе тауының бір шыңынан құлап өледі. Содан бері бұрынғы Ащыағар сайын Манашы, Аралтөбе тауы Күйкенұшқан аталып кетеді. Жырда айтылатын Манашы сайы қазіргі Бейнеу ст-ның оңтүстік жағында теңізге жетпей тартылып қалатын ащы өзен, ал Күйкенұшқан тауы аталмыш темір жол станәиясының терістік батысында. Маңғыстауды жайлаған ноғайлардың ізі жер-су аттарында, ауыз әдебиеті туындыларында, маңғыстаулықтардың киім кию үрдістері мен архит. ескерткіштерінде жиі ұшырасады. Алтын Орда тарихын қамтитын Қырымның қырық батыры дастандарының қазақтар арасында маңғыстаулықтарда ғана түгел сақталғаны, Қырымдағы Бақшасарай, Шуфут қаласы зираттарының Маңғыстау, Жем, Сам, Үстірт зираттарына қатты ұқсайтындығы өлкенің өткеніндегі әлгіндей саяси оқиғаларға тығыз байланысты болса керек.
17 ғасырда Маңғыстауда болған Әбілғазы ханның айтуынша түбекте бар болғаны 700 үй шамасында ғана түрікмен қалыпты да, қалған өрістің барлығын қалмақтар жайлапты. Бұл өлкені мекендейтін елдер, шәудір, сүйінші рулары Петр І заманында қалмақ ханы Аюкенің (1670 - 1724) қарауына ауып кетеді. 18 ғасырдың 80-жылдарында Убаши бастаған торғауыт қалмақтардың Жоңғарияға қайта көшіп кетуі нәтижесінде бұл өлке қалмақтардан біржола босап қалды. Халық арасында көп айтылатын қазақтардың қалмақтарды шабуы осы оқиғалардың тұсына тап келеді. Шығысқа қарай жөңкіген қалмақтар Жем мен Іле арасында қазақтардың шапқыншылығына ұшырап қатты қырылды, кері көшкен 30 909 үйдің Жоңғарияға жеткендері шамалы. Сөйтіп, қалмақтар бұл өлкені ешкімнің әскери ықпалынсыз өз еркімен босатты. Оған Еділ, Жем бойы қалмақтары ақсүйектерінің арасындағы алауыздық себепші болды. Астрахан маңында қалып қойған 11 198 үй қазіргі Қалмақ республикасының негізін құрады. Бұл тұста аталмыш аймақтың саяси ахуалы шығыс мемлекеттерінен гөрі нығайып келе жатқан орыс мемлекетіне тәуелдірек бола түсті.
Өлкенің саяси ахуалындағы өзгерістер ең алдымен керуен жолдарының тағдырынан көрініс тапты. Ежелгі Хазар - Хорезм саудасы тұсында Маңғыстаудың Қарағантүп арқылы өтетін сауда жолының, Алтын Орда - Қарақорым саудасы тұсында Ноғай жолының күшейгені сияқты, жаңадан өріс ала бастаған Ресей - Орта Азия саудасы да өз жолдарын іздеді. Маңғыстау мен Үстіртте Ново-Александровск және Ново-Петровск қамалдарының салынуы - соның бір дәлелі. Күні кешеге дейін ешкім білмейтін елсіз түпкірлер енді саудагерлердің де, саясатшылардың да, ғалымдардың да аузынан түспейтін болды.
Мәскеу мемлекетінің күшеюі Маңғыстау мен Үстірттегі елсіз қалып бара жатқан көне керуен жолдарын 16 ғасырдан бастап қайта жандандырды. Орыстардың Каспий теңізінің шығыс бетіне аяқ басып тұрғандары бір бұл емес-ті. Олар Хорезмді сонау 8 ғасырдан Хазар - Хорезм одағы тұсынан білетін. Қажет десеңіз, князь Владимирдің 986 жылы христиан дініне мойынсұнғысы келмей, мұсылман дініне кіреміз деп Хорезм шахқа төрт елші жіберіп, сөз салғаны мәлім. Ал Алтын Орда күйреп, 1552 жылы Қазанды, 1556 жылы Астраханды бағындырғаннан кейін орыс мемлекеті Шығыстағы көршілестеріне шолғыншыларын көп жіберетін болды. Солардың алғашқысы Иван Грозный тұсында, 1558 жылы Астраханнан шығып, сол жылдың 3 қыркүйегі күні Маңғыстау түбегіне келіп түскен ағылшын көпесі Дженкинсон еді. Оны сол кездегі Маңғыстау өлкесінің билеушісі, Хиуа ханы Хажымның інісі Темір сұлтан қабылдап, 14 қыркүйек күні мың түйелік керуенмен Хиуаға аттандырып салады. Дженкинсон бұған дейін орыс мемлекетімен дипломат. қарым-қатынасы жоқ Орта Азия хандықтарына келген бірінші елші еді. Дженкинсон Хиуа мен Бұхар әміріне орыс патшасының грамотасын тапсырып, қасына Хиуа мен Бұхар елшілерін ертіп Мәскеуге қайтады. Оған іле-шала 1567 жылы Петров пен Ялычев көне Хорезм жолымен Орта Азияға, одан Пекинге өтіп, сонау Жапон теңізінің жағалауларына дейін барып қайтады. Каспий, Азов, Қара теңіздердегі су қатынасының тарихын зерттеуші Ю.П. Тушиннің айтуынша, 16 ғасырдың басында Ресейдің Шығыс елдерімен жасайтын сауда айналымында Түркиямен екі ортадағы сауда-саттық үстемдік етсе, Еділ бойы елдерінің орыс мемлекетінің қол астына өтуі Түркиямен сауда-саттықты екінші орынға ығыстырып, Иран, Орта Азия елдерімен жасалатын сауда-саттықты бірінші орынға шығарды. Оған 16 ғасырдың 2-жартысында Каспийде орыс сауда флотының құрылуы дәлел бола алады.
Ол тұста Маңғыстау арқылы жасалатын сауданың жай-жапсарынан жан-жақты мәлімет алу үшін аталмыш зерттеуден мына бір үзіндіні келтіргенді жөн көрдік: 16 ғасырдың 50-жылдарында Ресейдің Орта Азия елдерімен Каспий теңізі арқылы жасайтын дипломат. қатынастары тұрақты сипат алды. Астраханның бағынғанына бір жыл болмай жатып, 1557 жылы әр қилы бұйымдар алып Юргенчтен (Үргеніш қаласынан) қонақтар келді. Бұхар хандығымен де байланыс орнай бастады... Негізгі қатынас жолдары да белгілі болды. Егер саудагерлер қара жермен жүруді қолай көрсе, олардың жүктері Қазанда немесе Самарада кемеден түсіріліп, түйе жеккен арбаларға тиелетін болды. Керуен далалықпен жүріп отырып, Жайық пен Жемнің сағасынан өтетін, одан әрі Үстірт үстіндегі үлкен керуен жолына түсіп, Бұхараға жететін. Жол-жөнекей қалмақтар мен түрікмендер тонап алуы мүмкін. Астраханнан шығып шөл, жапан түз арқылы Хиуа мен Үргенішке баратын бұл жол әрі діңкеңді құртар ұзақ, әрі аса қауіпті еді. Сондықтан саудагерлер одан гөрі көп болып теңіз арқылы өтетін әлдеқайда жақын әрі әлдеқайда қауіпсіз басқа жолды таңдады. Орыс бустары (сүйіртұмсық бүйірлі желкенді қайық) үнемі Астраханнан шығып, Каспий теңізінің шығыс жағалауындағы Қабақты пристанын бетке алатын.
18 ғасырдың 20-жылдарынан бастап Астрахан актыларында патша кемелерінің Маңғыстау шығанағындағы Қараған пристанына барған сапарлары жайлы мәліметтер жиі ұшырасады. Өйткені Қабақты пристаны Астраханға таяу өкпе тұста тұрғанымен суы тайызданып, кеме баруы қиындап кеткен-ді. 18 ғасырдың соңғы ширегінде Каспийдің шығыс жағалауындағы орыс кемелері баратын пристаньдардың қатарына тағы да екі пристань - Назаровская мен Седеев пристаньдары қосылды. Каспий теңізіндегі кеме қатынасы сәуірде басталып, қазан - қарашада тоқтайтын. Аталмыш уақыттың ішінде патша кемелері әр сапарда үш бустан жеті бусқа дейін (ағылшын көпесі Дженкинсонның айтуынша, әр бусқа мың түйеге артатындай жүк сыйған) керуен түзеп, екі рет сапарға шығып қайтатын. Бірақ ол тым аздық етті. Бустар ең алдымен елшілерді, оның шашпауын көтеріп, ханның және патшаның тартуын әкеле жатқан саудагерлерді, сондай-ақ хан бұйымдарын сатуға әкеле жатқан саудагерлерді таситын. Сондықтан да хандықтардан жиналған үлкен сауда керуендері Маңғыстаудағы пристаньдарға көктемде бір, күзде бір келетін патшаның кемелеріне көбіне-көп сыймай қалатын. Сол себепті де, орыс саудагерлері мен Шығыс саудагерлері патшаға арыз жазып, аталмыш маршрутта қатынас жасап тұратын кемелердің санын көбейтуді сүрайтын-ды және ол үшін жолға алынатын ақының мөлшерін ұлғайтуға да риза екендерін жасырмайтын-ды. Бустар туралы мәселенің маңыздылығы сондай, кейде Хиуа хандары өз хаттарында кемелердің санын көбейту және оның жіберілу мерзімі туралы сөз қозғауға мәжбүр болатын. Мәселен, Хиуа елшісі Хажы Юсуфтың 1617 жылы қаңтарда Михаил Федорович патшаға әкелген хатында: Сіз, патша ағзам, Астраханнан Қабақты пристанына 7 бус жіберуге пәрмен берсеңіз екен. Өйткені Қабақтыға біздің өлкеміздің әміршісінен, Бұхара мен Тәшкеннен және де басқа жерлерден көптеген сауда адамдары жиылып еді; олардың барлығына менің әміршім менімен бірге Қабақтыға баруға нұсқау берген-ді; сол саудагерлер, алдияр тақсыр, өздеріңіздің құлыңыз, мына менімен бірге Қабақтыға келіп, кемелердің аздығынан кері қайтып кетті, - деп жазылған-ды.
Орыс үкіметінің Каспий маңы елдерімен саудаға, Астрахан мен Каспий порттары арасында байланыстың үзілмеуіне ерекше көңіл бөлгені соншалық, Каспий теңізіндегі кеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Қазақстан Республикасы тарихы кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: Маңғыстау - киелі мекенім
Орындаған: Ист-21 топ студенті Сатыбалдыев А.Б.
Тексерген: аға оқытушы Бақтығұлова Б.Н.
Орал, 2017
ЖОСПАРЫ
КІРІСПЕ 3
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 4
I-ТАРАУ. Маңғыстау облысы 4-6
1.1 Маңғыстау этимологиясы және тарихы 6-41
1.2 Маңғыстау - тарихи орындарға бай өлке 41-43
1.3 Маңғыстау облысының әкімшілік-аумақтық бөлінісі 43-45
ҚОРЫТЫНДЫ 46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 47
КІРІСПЕ
Осы бір Ұлы теңіздің қолтығын мекендеп жатқан Маңғыстау жері туралы талай -- талай саяхатшылар, ғұлама тарихшылар өз еңбектерінде, сапарнамаларында таңдайын қаға, тамсана жазып өткен. Өйткені, түбек төрінде күні бүгінге дейін өткен -- кеткенді өзінің айшықты архитектурасымен қызықтыратын ескерткіштер де, тілін тауып сөйлете білсең, әріден сыр шертер тау-тасы да өзінің бастауын тым әріден, сонау есте қалмас ықылым замандардан бастайды. Бүкіл қазақ жеріндегі тарихи ескерткіштердің жартысына жуығының осы жерде сақталуы, әсіресе күні бүгінге дейін міні құрымаған жер асты мешіттері, соңғы археологиялық қазбалар арқылы табылған біздің дәуірімізге дейінгі ғибадатханалар, көне үйіктер тарихына үңілсек болды, олар бір-бірімен жалғасып, өтіп кеткен елдер, халықтар жөнінде хабар береді.
"Маңғыстаудағы алғашқы қауым ескерткіштерінің авторлары ешқайдан көшіп келмеген, олар Маңғыстау мен Үстіртте неолит заманынан бұрынырақта өмір сүрген. Алғашқы қауым әуелі теңіз жағасын, тау баурайын мекендеген. Қалғаны далалық аймаққа қолдарына бұрынғыдан гөрі жетілген қару түскен соң аяқ басқан. Қару неғұрлым жетіліңкірей түскен сайын, олар алғашқы мекендерінен соғұрлым алысқа ұзап шыға бастаған" (Ә.Кекілбаев. Ұйқыдағы арудың оянуы. 1973. 107-бет)
Каспий мен Арал теңіздері аралығында жатқан дала аймағының едәуір бөлігін екі кең үстіртті - қыратты өңір - Маңғыстау мен Үстірт алып жатыр, олардың біріншісі Каспийдің солтүстік - шығыс жағалауында, шығысырақта орналасқан, екіншісі Арал жағалауында ұштасады. Қазақ тарихын зерттеген тарихшы, этнограф, антрополог, археолог ғалымдардың бірсыпырасы қазақ халқының арғы тегі осы жерлерді, Орта Азияны мекен еткен сақ тайпалары дейді. Сақ тайпалары туралы деректер сол замандағы парсы жөне грек авторларының жазба деректерінде сақталған. Ежелгі грек тарихшылары оларды "азиялық скифтер" десе, парсы тарихшылары "сақ" деп атаған.
Ежелгі грек деректермелерінде сақтардың бірсыпыра тайпаларының аты аталады. Олар: массагет, яксарт, дай немесе дахи, фарат, комар, асқата, исседон, асси немесе аримасп, сармат, каспий және тағы басқалар.
Ортағасырларда Маңғыстау жері Оғыз, Хорезм, Моңғол билеушілері, Әбілқайыр хандығы, содан барып Қазақ хандығыың құрамына кірген болатын.
Тек 1731 жылы ғана Әбілқайыр билігі патшалық Ресей билігін мойындаған болатын.
Маңғыстау тарих сахнасында көп зерттелмеген өңірлердің бірі. Тарих - халық зердесi. Халқымыздың ғасырлар бойғы басынан өткерген тарихын бiлгеніміз жөн.
I-ТАРАУ. Маңғыстау облысы
Маңғыстау сөзінің шығу тегіне қатысты сан түрлі пікірлер бар. Соның бірі көшпелілердің құтты мекен, мың ауыл немесе мың қыстау дегені халық арасында кең таралған. 1985 жылы жарық көрген Е.Қойшыбаевтың "Қазақстанның жер-су атаулары атты сөздігі" кітабында Маңғыстау атауының шығу тегі туралы төрт болжам келтірілген. Біріншісі, өлке аты "мың" және "қыстау" тіркесінен шыққан. Екіншісі - ноғайдың "менк" деген тайпасының атынан ауысқан. Үшіншісі көне түркі тіліндегі "мен" төрт жастағы қой сөзіне "қышлақ" жалғауы арқылы қалыптасса, төртіншісі Е.Қойшыбаевтың өз болжамы бойынша "Маңғыштағ" "Құбыжықтар тауы" дегенді білдіреді.
Маңғыстаудың өлкетанушы ғалым Серікбол Қондыбай "құбыжықтарға" қатысты болжам дұрыс деген ой айтады. Шығыс түркі және моңғол мифологиясында "маңғыш" (маңғыс, мангус) айдаһар, керемет құбыжықтар дегенді білдіреді. Моңғолдарда ол тек зұлым, зиянды сипатқа ие болса, түркілерді екіұдай жақсы жаман қасиетке ие ретінде баяндалады. Қондыбайдың айтуы бойынша Маңғыстауда мекен еткен оғыз түркмен тайпа-лардың арасында "салыр" руы болған, бүгінгі түрікмен ұлтының құрамында "салор" ірі руы тайпасы бар. Сонымен қатар Қытайдағы Цинхай өлкесіндегі түркітілдес салыр мен осы салор арасында тарихи генетикалық байланыс бар деген тұжырым айтады. Маңғыстауға келген оғыздар Қаратауды "Маңғыштағ" деп атаған. Айдаһар туралы аңыздар түрікмен халқында да, қазақ халқында да (Айназар батыр туралы) бар.
Оғыз салылар "Маңғыштағ" атауын өздеріне дейінгі аңыздарға негіздеп жасаған, аударма (калька) топоним. Сондықтан "Маңғыстауды" маңғыш тау қорқынышты алып ай-даұһардың мекендеген тауы немесе "айдаһартау" дегенді білдіреді деген тоқтам жасауға болады.
Маңғыстау облысы -- Қазақстан Республикасының қиыр оңтүстік-батысында орналасқан әкімшілік бірлік әкімшілік бірлігі.
Маңғыстау облысы Атырау облысымен және Түркіменстан Республикасымен және Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдерімен шектеседі. Облыс 1973 жылы 20 наурызда құрылды. 1988 жылдың 2 маусымында таратылып 1990 жылдың 17 тамызында тарихи "Маңғыстау" деген атпен қайта облыс болып құрылды. Облыс орталығы - Ақтау қаласы.
Қазақстанның теңізбен байланыстыратын жалғыз су бекеті Ақтау халықаралық теңіз сауда порты бар. Маңғыстау жерінің тумасы жазушы Әбіш Кекілбайұлы Маңғыстауды "Ұйқыдағы аруға" теңеген. Сонымен қатар ғарыштан түсірілген сурттерде Маңғыстау түбегінің контуры жас келіншектің профиліне ұқсайды.
Маңғыстау жері - бұл ежелгі өркениет елі, 11 мың тарихи ескерткіш мемлекеттің қорғауына алынған археологиялық қорық, ашық аспан астындағы мұражай, мыңдаған тасқа салынған сурет-дастандардың елі. Ерекше діни ғимараттар мен Бекет-Ата, Шақпақ-Ата, Шопан-Ата, Масат-Ата мешіттерінің өлкесі, оларға тек Қазақстаннан ғана емес, сондай-ақ Түрікменстаннан, Өзбекстаннан, Ресей мен Кавказдан, Иран мен Түркиядан сиынушылар үздіксіз ағылуда.
Мыңдаған жылдар бұрын Маңғыстау жерімен Хорезм мен Хиуадан Еуропаға және Таяу Шығысқа созылған Ұлы жібек жолы өтті. Бұл жолдың бойымен Үстірт қыратында бекіністер, керуен-сарайлар, қолөнершілердің, малшылардың және аңшылардың қоныстары орналасқан. Табылған археологиялық заттар бұл бекіністер мен қоныстарда өмір деңгейінің айтарлықтай жоғары дәрежеде болғандығын дәлелдеп отыр. Халықтардың ұлы қоныс аударуы және осымен байланысты сансыз соғыстар Үстірт арқылы өтетін Жібек жолын үзіп тастады, ал кейінгі жүзжылдықтарда болған жойқын монғол шапқыншылығы оларды жер бетінен біржола жойып жіберді. Маңғыстау көп ғасырларға ойкуменаның ең шегіне қарай ығыстырылды және еуразиялық қатынастар үшін шешуші маңызға ие болуын тоқтатты. Оның үстімен құрғақ жел соғып өтіп, күн күйдіріп, түбекті мекендеген көшпелілердің өмірін тіршілік үшін тоқтаусыз арпалысқа айналдырды.
Бүгінде Маңғыстауды қазыналы түбек, тарихи ескерткіштер мен мыңдаған жолдар өлкесі деп атайды. Бұл жолдар теңіз жағасында пайда болған қала - Ақтауға, Қазақстан Республикасындағы ең жас орталықтардың бірі болып табылатын Маңғыстау облысына апарады. Ұлы геолог, Қазақ КСР Ғылым академиясының тұңғыш президенті, КСРО ҒА академигі Қ.И. Сәтбаев бірде түбекті ұшақпен айналып ұшқанда, оның құм пердесімен жабылған әйелдің кескініне ұқсайтынын байқап, оны ұйқыдағы ару деп атаған.
Түбекті геологтар оятты. Олар 1950-ші жылдардың басында Маңғыстау қойнауынан уран мен жер бетінде сирек кездесетін элементтердің, мұнай мен газдың кен көздерін тапты. Картада жаңа қалалар мен поселкелер пайда болды: теңіз жағалауындағы Ақтау, далалық жерден биікке көтерілген Жаңаөзен қаласы, мұнайшылардың поселкелері Жетібай, Қаламқас пен Қаражанбас.
Маңғыстауда 5 мұражай жұмыс істейді, олардың қорларында өңірдің бір кезде ежелгі еуразиялық өркениеттің орны болғандығын дәлелдейтін археологиялық және палентологи-ялық олжалар бар. Жергілікті тұрғындар сол ерте уақыттың куәларын көздің қарашығындай сақтауда. Маңғышылақта ежелгі заман мен қазіргі заман үйлесім тапқан.
Маңғыстаудың саздары, әндері мен күйлері әрқашанда өзінің қайталанбастығымен және көркемдігімен ерекшеленген. Халықтың әнші-композиторлары, ұлы ақын-жыраулар мен көптеген басқа да ұлттық рухтың данышпандары арттарына өте бай мұра қалдырды. Бұл мәдени дәстүрлер біздің талантты замандастарымыздың шығармашылығында да өз жалғасын табуда.
Маңғыстаудың архитектуралық өнері өзінің гүлдену кезіне жеткен кезде, 19 ғасырдағы халық сәулетшілерінің біртума шығармалары өз бойына шеберлердің бірнеше ұрпағы-мен жасалған барлық көпғасырлық тәжірибені жинақтаған. Безендірілуі бойынша өте бай кесенелер тап сол дәуірмен даталанады. Олардың сымбатты пішіндері, сирек ою-өрнектің әсемдігі, түрлі-түсті бояумен әшекейленген ішкі қабырғалары ең міншіл көрерменнің өзін де таң қалдыруға тұрарлықтай. 1980 жылы Маңғыстау Мемлекеттік тарихи-мәдени қорығы құрылды. Облыста 12 мыңнан аса тарихи және мәдени ескерткіштер бар. Қорықтың қара-мағында мемлекеттің қорғауына алынған 139 нысан бар. Олардың ішінен 20-ы республикалық маңызға ие. 12000 мыңнан аса ескерткіштер ғылыми тұрғыдан зерттелген және өңделген. Олар Каспий жағалауындағы халықтардың мәдени және діни дамуының барлық кезеңдерін бейнелейді.
Ең қастер тұтылатын және халық көп келетін Маңғыстау ескерткіштерінің бірі - Оғыландыдағы (Оңтүстік Үстірт) Бекет-Ата мешіті. Мешіт Шопан-Атадан 100 шақырым жерде орналасқан. Мешіттің ең түбіндегі сағанада Бекет-Ата өзі жерленген. Бекет Мырзағұлұлы - қазақ халқының философы және ағартушысы. Жас күнінде оның батыл және тамаша сарбаз бен қолбасшы ретінде атағы шыққан. Өз елінде бейбітшілік пен ынтымақтастықтың орнауын армандай отырып, өмірінің ортасына қарай дінге жүгініп, ислам дінінің сопылық ілімінің жолын қуушы болады. Ол маусымды қоныстанған жерлерінде мешіт-медреселер ұйымдастырып, адамдар арасында ағарту жұмыстарын жүргізеді және тақуа өмір салтын насихаттайды, балалардың сауатын ашу үшін оқу ұйымдастырады. Өз өмірінде ол бірнеше жерасты мешіттерін салды. Олар Ембі өзенінің сағаларында, Аралдың жағасында, ескі Бейнеу құдығының маңында және Оғыланды жерінде орналасқан.
1.1 Маңғыстау тарихы
Ежелгі Византия мен Таврия, Кавказ бен Хазария, Еділ Бұлғариясы мен орыс мемлекетінің Хорезммен, Орта Азиямен, Қытаймен, Үндістанмен, Таяу Шығыс елдерімен үзбей сауда жасап тұрғаны тарихтан белгілі. Шығыс тарихшысы әл-Истахридің 930 - 933 жылдары шамасында жазылған Китап масалик әл-мамалик атты кітабында мұсылман елдері мен Хазарлар елі арасындағы сауда жолы өтетін Каспий теңізі маңындағы бірден-бір үлкен елді мекен Сиях-Кух (парсы тілінде - Қаратау, парсы географиялық тарихи әдебиеттерінде Маңғыстау түбегі осылай аталады) түбегі екендігі айтылады. Түбекте бұлақтар, ағаш, ну шалғын өскен оазистер бары және сол араға түрік тайпаларының бірінің қоныс тепкені, олардың желге ығып кетіп, апатқа ұшыраған сауда кемелерін тонап кәсіп ететіні де айтылады. Ал одан екі ғасыр кейін өмір сүрген тарихшы Мұхаммед ибн Наджиб Бекран Хорезмшах Текешке арнаған Джеханнаме кітабында Маңғыстауды жайлайтын түріктердің өз ханы бар екенін жазады. Текештің әкесі Атсыз Маңғыстауды Хорезмге бағындырды. Тарихшы ибн әл-Асир (1160 - 1234) Ал камил фи-т-тарих кітабында Атсыз сол жорығында Маңғышлақ деген қамалды алды деп көрсетеді. 13 ғасырдың басында қайтыс болған парсы тарихшысы Якут: Маңғышлақ Хорезмнің ең батыс шекарасындағы, орыс мемлекеті Саксин және Хорезммен шектес арадағы мықты бекініс қамал, - деп мәлімдейді. Бұған Атсыздың Маңғыстау жорығы тұсында Мерв билеушісі Санжардың мұсылман дүниесінің ең терістік шебіндегі бекіністерге қол салдың, өз мұсылмандарыңды өзің қырдың дейтін наразылығы мен сол тұста Хорезмде тұрған араб ақынының Атсызды бас имей, тізе бүкпей қойған маңғыстаулықтардың төбесіне жай ойнаттың деп жазған мақтау дастанын қоссақ, аталмыш жорықтың өз тұсындағы саяси өмірде елеулі құбылыс, аты шулы оқиға болғанын аңғарамыз. Акад. В.В. Бартольд кейін осы деректерге сүйене отырып, Маңғыстау маңызды сауда пунктіне 12 ғасырдан бастап айналған деген қорытынды жасайды. Ал шығыс зерттеушісі, археолог П.С. Савельев Маңғыстаудың бір кезде Хорезм мен Итиль арасындағы маңызды қатынас нүктесі болғанын, онда сол дәуірдің ескерткіштері тас қамалдар мен сарайлардың ұзақ уақытқа дейін сақталып келгендігін айғақтайды. Шығыс тарихшысы Масуди Китаб эт-Тенбиг атты еңбегінде әр алуан бұйымдар тиелген үлкен Хорезм кемелерінің Еділді бойлап, Итильге дейін жүзіп баратынын мәлімдеді. Олай болса, Маңғыстаудың маңызды сауда жолына айналуы 12 ғасырдан әріректе. Өйткені Хазария астанасы Дағыстаннан Итильге 764 жылы хорезмдік қолбасшы Рас-Тархан (ас-Тархан) бастаған хазар әскері Тбилисиді алғаннан кейін ауысқан-ды. Ал сол тұста қалыптасқан Хазар - Хорезм одағына Маңғыстау өлкесі де кірген болатын.
Ал Хазария - Еуразияның саяси өмірінде зор маңыз атқарған іргелі мемлекеттер. Византиямен, Араб халифатымен, Орта Азия елдерімен сауда жасап тұрды. Хазария ықпалы Еділ бойына, Дон саласына, Терістік Кавказға түгелдей тарады. Алайда 13 ғасырдың аяғынан бастап Хазарияның саяси, экономикалық ықпалы әлсірей бастады. Оған 790 жылы Хазарияның ең соңғы пұтқа табынушы қағаны қайтыс болғаннан кейін таққа отырған ұлы Обадияның иудей дінін қабылдағаны шешуші әсер етті. Шығыс Кавказ, Қырым, Ирандағы еврейлер енді Хазарияға ағыла бастады. Олар үшін Хазар қалаларында синагога ашылып, халық арасында Мишна, Талмуд, еврей дінінің барша 24 киелі кітабы кеңінен насихатталды. Обадия осы арқылы көршілес Византия мен Араб халифатының және өз еліндегі пұтқа табынушылықтың діни ықпалынан құтылып, қол астындағы шашыраңқы мемлекетті жаңа идеол. негізде біріктіруді көздеді. Бірақ жаңа дін елді біріктірмеді, халық арасында алауыздық туғызды. Қаған бастаған Итиль ақсүйектері кірген иудей дінін шет аймақтағы ақсүйектер қабылдамады. Ел ішінде бүлік шықты. Қырым іргесін бөліп, Византияның қол астына қарап кетті. Қанағат жеріне шығыстан көшпелі венгр, печенег ордалары килікті. Арабтар венгрлерді баджгард-башқұрттар деп атады. Олар Күнгей Оралдан шығып, Қара теңіздің теріскей жағалауына мекен тепті. Хазар қағанына риза болмағандар венгрлердің арасына барып сіңісетін болды. Сол кезде Терістік Хазарияға печенег тайпалары баса көктей кірді. Хазарлар оғыздармен одақтасып, печенегтерді атамекенінен қуып шықты. Қоныссыз қалған печенегтер еркектері жорыққа аттанып, елде бала-шағалары ғана қалған венгрлердің ұлан-байтақ қонысын тартып алды. Венгрлер 10 ғасырдың басында қазіргі отырған жеріне барып ірге тепті. Бірақ Хазарияның жағдайы жақсара қоймады. Оларға бір жағынан Хорезмге, Каспий мен Қара теңізге шығуды көздеген орыстар, екінші жағынан, жаңа өріске ұмтылған оғыздар қысым көрсете бастады. Святослав оғыздармен одақ жасасты. Мұндай қиын-қыстау жағдайда Хазария қағаны Хорезмнен көмек сұрауға мәжбүр болды. Көне Шығыс тарихшысы ибн Мискавейх пен ибн әл-Әсір көшпелі түрік тайпаларының шапқыншылығына ұшыраған Хазария Хорезмге елші жібергенін жазса, ибн Хаукал ол елшілік Маңғыстау түбегінен келіп шықты деп көрсетеді.
Сол кездегі орыс шежірешісі; 6473 (965) жылы Святослав хазарларға жорыққа аттанды. Хазарлар оны естіп, Қаған бастаған әскер шығарып, шайқасқа түсті. Шайқаста Святослав хазарларды жеңіп, Белая Вежа деген қалаларын алды, ястар мен касогтарды да жеңіліске ұшыратты, - деп жазды (Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации, 1978). Ол жорық туралы ибн Хаукал: Орыстар бәрін қиратып бақты, Итиль өзені бойындағы хазарларға, болгарларға, бұртастарға жататын елдердің иелігіндегі нәрселерді талан-таражға салып, тартып алды. Орыстар елді жайлап алған соң, Итиль жұрты баспана іздеп, Баб-ал-Абваб аралына барып бекінді, кейбіреулері қорыққандықтан Сиях-Кух (Маңғыстау түбегі) аралына барып мекендеді, - дейді. Демек, 10 ғасырда Орыс-оғыз одағы Хазарияға қарсы соғыс ашқан тұста да Маңғыстау Хазар - Хорезм одағындағы өлке.
10 ғасырдың 70-жылдарында хазарлар Итильге қайтып оралды. Мұқаддасидің айтуынша, Хазар (Итиль) қаласының тұрғындары бұл кезде иудейлер емес, мұсылман болып алған еді. Көмек сұрай келген хазарлардан Хорезм мұсылман дініне өтуді талап етті; қара халықты былай қойғанда, Қағанның өзі мұсылман дінін қабылдауға мәжбүр болды. Бұл жылдары Хазар - Хорезм арақатынасында Маңғыстау маңызды қызмет атқарды.
Археолог Толстовтың аталған кітабында 8 ғасырдың орта шеніндегі Хазар - Хорезм метрополиясының орталықтары деген картада Итиль - Үргеніш керуен жолы Маңғыстаудағы Қарағантүп түбегінің үстімен өтетіндігі көрсетілген. Мұның бәрі Маңғыстаудың В.В. Бартольд айтқандай, 10 ғасырға дейін сауда жолынан тысқары жатпағанын, қайта сонау 8 ғасырдың өзінде маңызды сауда пункті болғандығын айғақтайды. Толстовтың Хорезм өлкесіндегі археологиялық зерттеулерінің нәтижесінде, ежелгі Қаңға (Хорезм ерте кезде Каспийден Тянь-Шаньға дейін созылып жатқан Кангой (Қаңға) мемлекетінің қол астына қараған) мәдениеті сонау б.з.б. 4 - б.з. 1 ғасырларға дейінгі Қара теңізі жағалауындағы елдерге де елеулі ықпал еткені айқындалып отыр. Маңғыстау ол тұстағы мәдени, сауда байланыстарынан да шеткері қалмапты.
Бұл пікірді кейінгі жылдардағы зерттеулер де құптайды. Тарихшы А.Н. Зелинскийдің жасаған сұлбасы бойынша Ұлы Жібек жолының далалық тармағы б.з. 1 ғасырнда Маңғыстау арқылы өткен. Ал тарихшы Л.Н. Гумилев Каспий теңізі деңгейінің ауытқуларын зерттей отырып, 1 - 3 ғасырлардан 10 ғасырға дейінгі аралықта Жайық өзенінің суы мен Еділ өзенінің суынан құралатын көлшіктер бір-бірімен қосылмай екі бөлек жатқан; аралары кішкене ғана бүғаз арқылы байланысып тұрған; ол тұста Шығыс керуендері Хорезм, Маңғыстау арқылы қазіргі Бозащы түбегінің тұсындағы әлгі кішкене бұғаздан өтіп, Еділ бойына көтерілетін болған; ол жол кейін Каспий теңізінің деңгейі көтеріліп, бұрынғы екі көлшік бірігіп кеткен тұста су астында қалған деген болжам айтылады. Мұның бәрі Маңғыстау арқылы өтетін сауда жолының ежелден белгілі жол екендігін байқатады. Бірақ оның аталмыш аймақтағы елдердің экономикалық қарым-қатынасына жасаған ықпалы әрдайым бір қалыпта болмаған; белгілі бір тұстарда ол ең басты магистральға айналса, екінші бір тұстарда ондай шешуші ықпалынан айрылып отырған. Оның себептері Орта Азия, Кавказ, Еділ бойы мемлекеттерінің саяси ауа райындағы өзгерістермен тығыз байланысты еді. В.В. Бартольд айтқан 12 ғасыр Маңғыстаудың Азия мен Еуропа арасындағы сауда сахнасында көрінуінің басы емес, ол арқылы өтетін жолдардың маңызы айрықша көтерілген тұс еді. Хазар - Хорезм, кейін Бұлғар - Хорезм саудасы тұсында ерекше маңызға ие болған Маңғыстаудың 12 ғасырда қадірі тіптен артты. Ол тұста Еділ бойына орыс мемлекетінің ықпалы арта бастады. Хорезм бұл жаңа жағдайда аталмыш аймақтағы шешуші ықпалынан айрылып қалғысы келмеді. Хорезмшах Атсыз 1152 жылы Шығыс Еуропа мен Азия сауда қатынасында маңызды қызмет атқаратын Маңғыстау мен Үстіртте әлсіреп бара жатқан өз ықпалын қайтадан қалпына келтіру үшін жорыққа аттанды. Хорезм өз ықпалын тек Маңғыстау, Үстіртпен ғана шектемей, Еділ бойына да жүргізбекші еді. Олардың бұл ниетін жүзеге асыруға Азияның саяси өміріндегі соны өзгерістер мүмкіндік бермеді. Шартарапқа түгел кезенген Хорезм көп ұзамай өзі шапқыншылыққа ұшырады. Тарим бассейнінде жаңа бой көтерген моңғолдардың басшысы Шыңғыс хан Мұхаммедшахқа дос болайық, дүниені екі бөліп алып, екеуміз билейік деп елші жіберді. Жазған хатында шахқа балам депті. Онысы менің вассалымсың дегені еді.
Мұндайға күллі мұсылман жұртының халифі болудан дәмелі Мұхаммедшах келіспеді. Елшілерді ордасынан қуып шықты. Көп ұзамай Шыңғыс ханнан келе жатқан керуенді Хорезмшахтың қол астындағы Отырар қаласында тонауға ұшыратты. Моңғолдар Хорезмге қарсы жорыққа аттанды. Шахтың түрікмен әйелінен туған үлкен ұлы Жалел әд-Дин әкесіне әскер жинап, жауға Әмудария жағасында тойтарыс беруді ұсынды. Тексіз әйелден туған сүйкімсіз ұлдың ұсынысы қабыл алынбады. Мұхаммедшах 1220 жылы моңғолдардан қашып, Каспийдің шығыс бетіндегі Әбескүн портына жақын жердегі бір аралда қайтыс болды. Кеше ғана дүрілдеп тұрған билеушінің сүйегін арулайтын кебін табылмай, қасындағы нөкерлерінің бірінің көйлегіне оралып жерленді. Өлер алдында кіші ұлы Озлоқшахты мұрагер қоймақ ойын өзгертіп, тақты үлкен ұлы Жалел әд-Динге қалдырды. Ағайынды үшеу жетпіс атты нөкермен Маңғыстауға келеді. Сол арадан қол жинап алып, моңғолдарға қарсы күресу үшін Көне Үргенішке аттанады. Көне Үргеніште сарай төңірегі Жалел әд-Динді шах қойғылары келмеді. Жалел әд-Дин үш жүз қолмен Иран асады. 1221 жылы көктемінен басталған Жалел әд-Дин көтерілісі 1231 жылға дейін созылады. Ержүрек батырмен шайқасқа 1221 жылы қара күзде Шыңғыс ханның өзі шығады. Бар болғаны жеті мыңдай Жалел әд-Дин қолын моңғолдың қалың әскері қоршап алады. Арыстандай арпалысқан көтерілісшілерге біржола құрып кету қаупі туғанда, Жалел әд-Дин жау қолына түспесін деп барлық қазынаны, әйелдер мен балаларды суға тастауға бұйырады. Жаумен айқаса келе астындағы арғымақты жойқын дарияға бір-ақ қарғытады. Өз қолбасшысының бұл ерлігін көрген былайғы көтерілісшілер де өзенге секіреді. Сонда бір қолындағы қалқанмен жауып тұрған оқтан ту сыртын қалқалап, екінші қолындағы туды асқақтата көтеріп, арғы жағаға өтіп бара жатқан Жалел әд-Динді көріп, Шыңғыс хан жауына қызғана тұрып сүйсіне қараған деседі.
Сөйтіп, аты аңызға айналған Жалел әд-Дин көтерілісінің де алғаш тамызық алған жері - Маңғыстау болды.О баста жер бетін шаһар атаулыдан тазартам деп шыққан Шыңғыс ханның ұрпақтары кейін өздері қала салушыларға айналды. Бату хан тұсында Алтын Орда мен Ішкі Моңғолия арасындағы байланыс күшейді. Шыңғыс ханнан кейін күллі моңғол тағына отырған Үгедей тұсында (1229 - 41) моңғол империясының о шеті мен бұ шетінде жүйелі қатынас жүзеге асырылды. Әрбір 25 - 30 км жерге бекет салынып, бекет сайын жиырма лаушы, тасымалға керек көлік, жолаушыларға азық-түлікке керек ұсақ мал ұсталды; керуендердің қауіпсіздігін қамтамасыз ететін әскери күштер бөлінді. Үгедей Алтын Орда орталығынан Шағатай ұлысының орталығына дейін жол салуды Батуға тапсырды; Шағатай өз ұлысының орталығынан моңғол астанасы Қарақорымға дейін жол салуға тиісті болды.
Бір таңқаларлық жай: Үстірт үстімен өтетін Ноғай жолында да, Маңғыстау арқылы өтетін көне Хиуа жолында да 25 - 30 км сайын суы ащы болсын, тұщы болсын міндетті түрде құдық кездеседі де, ал 100 - 150 км сайын тұщы су көзі - бұлақ не құдық ұшырасып отырады. Шамасы, суаттардың бұлай орналасуы шөл түзде бір күндік жол жүргеннен кейін көлік суарып, ал үш-төрт күн сайын жолға алынатын ауыз суды жаңартып отыруды көздеген есепке құрылса керек. Керуен жолдарының мұндай тәртібін Геродот жазған патша жолдарынан ғана көреміз. Ахеменидтер астанасы Суздан Жерорта теңізіне, Эфеске дейін созылған аталмыш жолдың үлгісі кейін керуен жолдарының дүниежүз. үлгісіне айналды. Геродот суреттейтін патша жолында да керуен сарайлар мен қоналқы орындар бір күншілік жерге, яғни жүк артқан түйе 9 сағат жүретіндей қашықтыққа салынатын. Жаулап алған елдерінен көп нәрсені алып үйренген моңғолдар қатынас жолының жүйесін бір кезде Хорезм шахтары парсы падишалары салдырған жолдардың үлгісі бойынша тәртіпке келтірген Ноғай жолы мен Маңғыстау жолынан көрді ме, әлде аталмыш жолдарды Үгедей жарлығынан кейін қайтадан тәртіпке келтірді ме, ол арасы белгісіз, Маңғыстау аймағындағы жолдардың бойындағы құдықтардың орналасуы мен Рашид әд-Дин суреттейтін моңғолдар салдырған Пекин - Қарақорым қатынас жолының бойындағы бекеттердің орналасуы бір-біріне қатты ұқсайды. Маңғыстау мен Үстірт моңғолдың шапқыншылығынан кейін Алтын Орда тұсында қайтадан үлкен маңызға ие болды. Қарақорым мен Ханбалыққа беттеген Алтын Орда керуендері Үстірт пен Маңғыстаудың үстімен өтті. Сарай-Беркеден шыққан керуен Үргенішке қырық күнде, ал Сарайшықтан шыққан керуен Үргенішке отыз күнде жетіпті. Сонда бүл сапардың тең жарымы қазіргі Маңғыстау облысының аумағымен өтеді екен. Ал Сарай-Беркеден Ханбалыққа дейінгі жол 9 айдан астам уақытқа созылыпты. Соған қарамастан, 14 ғасырдың басына дейін Алтын Орда мен Ішкі Моңғолияның арасындағы байланыс еш үзіліп көрмепті. Оған орыс князьдерінің Ярослав Всеволодовичтен (1190 - 1246) бастап Қарақорымға жарлық алуға баратын сапарлары қосылды. Алтын Орда мен Таяу Шығыс арасындағы сауда да күшейді. Күнгей елдері қыпшақ даласының жылқысы мен қаршыға құстарын қатты бағалайтын-ды. Алтын Орда керуендерінің көлік саны он мыңға дейін жететін. Қыпшақ даласынан әр керуен Иранға төрт мың жылқыны айдап апарып сатып қайтады екен. Мұндай жағдайда Алтын Орда мемлекеті аса маңызды сауда жолдары өтетін Маңғыстауға айрықша мән беретіні түсінікті. Оны әрдайым Жошы әулетінің өкілдері билеп тұрыпты.
Бірақ Алтын Орда саудасының мұндай алтын дәурені ұзаққа созылмады. Мөңке хан өлгесін-ақ (1260) Моңғол империясының астанасы Қарақорымнан Ханбалыққа көшірілді. Енді Алтын Орда қалған Моңғолиямен байланыспай, өз алдына дербес мемлекетке айналды. Алтын Ордада Сарай-Беркені салдырған Беркенің орнына таққа Мөңке-Темір (1266 - 80) отырды. Оның тұсында Дешті Қыпшақтың батыс бөлігінің (Дон, Днепр, Қырым) билеушісі Ноғай деген түменбасы шықты. Ол Туда-Мөңке (1280 - 87), Тоқты (1290 - 1312) тұсында хан тағын ойыншыққа айналдырып, ел ішіне іріткі салды. Ол салған іріткі Өзбек хан (1312 - 42) тұсында да басылмады. Дешті Қыпшақтың Ноғай билейтін батыс бөлігі мен Шайбани билейтін шығыс бөлігі ат құйрығын үзісуге айналды. Өзбектен кейін Жәнібек хан болды. Оны өлтіріп, өз баласы Бердібек хан болды. Бердібек пен Тоқтамыстың арасындағы жиырма жылдың ішінде Алтын Орда тағына жиырма бес хан отырыпты. Бұл екі арада Алтын Орданың негізін салған бір кезде Шыңғыстың Жошыға берген үш мыңдығындағы сайджит, кинкит, хушин - үш тайпа ел, оған Тоқты тұсында қосылған қияттар мен Ноғайдың қарамағындағы маңғыттар бет-бетіне бытырап кетті. Алтын Орда құрамында алшындар мен қоңыраттар да бар еді. Бұл тайпалардың ішіндегі өскені қазір ноғай атанып жүрген маңғыттар мен қоңыраттар. Бұл екі ірі тайпа моңғол тілін ұмытып, түркі тіліне көшті. Ішкі Алтын Ордадағы алауыздықты көріп, Ақ Орданың мүйізі сырқырай бастады. Ақ Орданың билеушісі Орыс хан Алтын Орданы басып алуға бел буды. Оның бұл жорығына Маңғыстау өңірінің сол тұстағы билеушісі, Жошының ұлы Тоқа-Темірдің ұрпағы, Алтын Орданың соңғы ханы Тоқтамыстың әкесі Түйе-Қожа оғлан қосылмады. Орыс хан оны сол үшін өлім жазасына кесті. Оның қоңырат тайпасынан алған әйелі Кұдан-Күншектен туған ұлы Тоқтамыс 1376 жылы Самарқандқа қашып кетіп, Ақсақ Темірді паналады. Алтын Орданың біржола құлауы, соның салдарынан Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы сауданың көп уақытқа дейін дағдарысқа ұшырауы, Маңғыстау мен Үстірттің бірнеше ғасыр бойы тарих сахнасынан таса қалуы, ең алдымен, осы Тоқтамыс пен Ақсақ Темірдің арасындағы алауыздыққа тығыз байланысты. Әуелі өзі Алтын Орда тағына отыруға көмектескен Ақсақ Темір Тоқтамыстың Алтын Орданы қайта күшейтпек ұлы державалық саясатын мақұлдай алмады. Тоқтамыс 1381 жылдар шамасында саясат сахнасынан біржола кетті. Ақсақ Темір Қырым, Еділ сағасы, Маңғыстау, Үстірт, Хорезм арқылы өтетін Шығыс Еуропа - Қытай керуен жолын құртуға мейлінше күш салды. Ол Батыс пен Шығыс саудасының тізгінін өз қолына алуға тырысты. 1388 жылы атышулы сауда жолының ең басты орталығы болған Үргеніш қаласы жермен-жексен етіп талқандалды. Бір кезде керуеннен көз тұнатын Ноғай жолы, Маңғыстау жолы қайтадан қаңырап бос қалды. Сол екі ортада 15 ғасырдағы ұлы геогр. жаңалықтар арқасында әлемдік сауда су жолдарының қолына көшті де, Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы саяси-экономикалық, мәдени қарым-қатынастардың негізгі арнасы болған ежелгі керуен жолдарының бірқатары, атап айтқанда, Тұран-Қытай, Тұран-Қарақорым жолдары бұрынғы маңызынан біржола айрылды. 15 ғасырда Шығыс Еуропа мен Азия арасындағы сауда мұнша құлдырауына, бір жағынан, су жолдарының ашылуы себеп болса, екінші жағынан, Алтын Орданың ыдырап, жеке-жеке хандықтарға бөлініп кеткені әсер етті. Бұл тұста Маңғыстау мен Үстірт қайтадан өріске айналып, көшпелі тайпалардың арасында қолдан-қолға өтумен болды. Сауда кеткен бұл өлкеден саяси ықпал да кетті. Ол кезде ешбір мемлекетке қарамайтын бұл түбекке тек тақтан құлатылған хандар мсн сұлтандар ғана қашып барып, уақытша паналайтын-ды.
Ақ Орданың орнына пайда болған Өзбек одағының соңғы ханы Әбілхайырдың немересі, кейін Орта Азия мемлекеттерін ұзақ уақыт билеген Шайбани әулетінің негізін салушы Мұхаммед Шайбани хан (1451 - 1510) Созақ билеушісі Махмұд сұлтаннан жеңіліп қалған соң, Маңғыстауға келіп бір жыл қыстайды; сол арадан қол жиып алып, Орта Азиядан Темір тұқымын біржола қуып шығатын атақты жорығына аттанады.
Оның кебін Хорезмді билеген Асфендияр хан мен Әбілғазы хан да киді. Кейін Түріктер шежіресін жазып атағы шыққан Әбілғазы хан (1643 - 63) ағасы Асфендиярмен жауласып жүргенде Түркістан, Ташкент, Иран айналып, ақырында екі жылдай Маңғыстауда бас сауғалайды; одан бұрын Ильбарс ханнан жеңіліс тауып, тақтан қуылған (1622 жылы ш.) Асфендияр ханның өзі де Маңғыстауға қашып кеткен-ді. 15 - 17 ғасырларда осындай тиіп-қашты оқиғалар болмаса, Маңғыстау Орта Азия, Қазақстан, Еділ бойы саяси өмірінен шет қалады.
Үстірт пен Маңғыстауды 15 ғасырдың аяқ шенінде ноғайлар жаулап алады. Ноғай дегеніміз Алтын Орда құрамындағы маңғыт тайпасы екені жоғарыда айтылды. Алтын Орда құлағаннан кейін, оның орнына пайда болған хандықтардың бірі - Ноғай ордасы Еділ, Жайық, Жем бойын, Маңғыстауды жайлады. 17 ғасырдың орта тұсында ордада алауыздық күшейді. Оны торғауыт қалмақтар пайдаланды. Жоңғар мемлекетіндегі ру таластары салдарынан Хо-Урлюк деген тайшы билейтін торғауыт рулары 1604 жылы бөлініп шығып, Ертіс бойына көшіп кетеді. Қазіргі Қазақстан даласындағы сол кездегі саяси ахуалдарды пайдаланып, олар 1627 жылы қалған қалмақтардан ірге ажыратып, батысқа қарай жылжи бастайды. Екі жүз елу мыңдай қалмақ сол бетімен барып Жемнен шығады, 1633 - 1634 жылы ноғайларды Еділден әрі асырып тастап, өлкені өз қолдарына алады. Осы оқиғалар Мұрын Сеңгірбекұлы жырау жырлайтын Қырымның қырық батыры цикліне кіретін Манашы ұлы Тұяқбай дастанында көрініс тапқан. Ащыағар сайдың бойында отырған ноғайлы ауылдарын ындыс қалмақтар шабады. Олар Ноғайлының ақылшысы Орманбетке бізге көн деп талап қояды. Би көнбейді. Қалмақтар оны өлтіріп, қалған он бір биді шақыртады. Он бір би қалмаққа келе жатып Манашы мырзаның үйіне түседі, оған бізбен бірге жүр дейді. Оларға Манашының анасы Күйкен ере келеді.
Ащыағар сайдың бойындағы қалмақтарға он бір би: Үш күнде қайтып келеміз, елді көндіріп келеміз деп, Манашыны аманатқа тапсырып кетеді. Бірақ қорқақ билер үш күнде келмей, ауылдарын жасырып көшіріп әкетеді. Қалмақтар Манашыны кескілеп өлтіреді. Оның күйігіне шыдай алмаған анасы Аралтөбе тауының бір шыңынан құлап өледі. Содан бері бұрынғы Ащыағар сайын Манашы, Аралтөбе тауы Күйкенұшқан аталып кетеді. Жырда айтылатын Манашы сайы қазіргі Бейнеу ст-ның оңтүстік жағында теңізге жетпей тартылып қалатын ащы өзен, ал Күйкенұшқан тауы аталмыш темір жол станәиясының терістік батысында. Маңғыстауды жайлаған ноғайлардың ізі жер-су аттарында, ауыз әдебиеті туындыларында, маңғыстаулықтардың киім кию үрдістері мен архит. ескерткіштерінде жиі ұшырасады. Алтын Орда тарихын қамтитын Қырымның қырық батыры дастандарының қазақтар арасында маңғыстаулықтарда ғана түгел сақталғаны, Қырымдағы Бақшасарай, Шуфут қаласы зираттарының Маңғыстау, Жем, Сам, Үстірт зираттарына қатты ұқсайтындығы өлкенің өткеніндегі әлгіндей саяси оқиғаларға тығыз байланысты болса керек.
17 ғасырда Маңғыстауда болған Әбілғазы ханның айтуынша түбекте бар болғаны 700 үй шамасында ғана түрікмен қалыпты да, қалған өрістің барлығын қалмақтар жайлапты. Бұл өлкені мекендейтін елдер, шәудір, сүйінші рулары Петр І заманында қалмақ ханы Аюкенің (1670 - 1724) қарауына ауып кетеді. 18 ғасырдың 80-жылдарында Убаши бастаған торғауыт қалмақтардың Жоңғарияға қайта көшіп кетуі нәтижесінде бұл өлке қалмақтардан біржола босап қалды. Халық арасында көп айтылатын қазақтардың қалмақтарды шабуы осы оқиғалардың тұсына тап келеді. Шығысқа қарай жөңкіген қалмақтар Жем мен Іле арасында қазақтардың шапқыншылығына ұшырап қатты қырылды, кері көшкен 30 909 үйдің Жоңғарияға жеткендері шамалы. Сөйтіп, қалмақтар бұл өлкені ешкімнің әскери ықпалынсыз өз еркімен босатты. Оған Еділ, Жем бойы қалмақтары ақсүйектерінің арасындағы алауыздық себепші болды. Астрахан маңында қалып қойған 11 198 үй қазіргі Қалмақ республикасының негізін құрады. Бұл тұста аталмыш аймақтың саяси ахуалы шығыс мемлекеттерінен гөрі нығайып келе жатқан орыс мемлекетіне тәуелдірек бола түсті.
Өлкенің саяси ахуалындағы өзгерістер ең алдымен керуен жолдарының тағдырынан көрініс тапты. Ежелгі Хазар - Хорезм саудасы тұсында Маңғыстаудың Қарағантүп арқылы өтетін сауда жолының, Алтын Орда - Қарақорым саудасы тұсында Ноғай жолының күшейгені сияқты, жаңадан өріс ала бастаған Ресей - Орта Азия саудасы да өз жолдарын іздеді. Маңғыстау мен Үстіртте Ново-Александровск және Ново-Петровск қамалдарының салынуы - соның бір дәлелі. Күні кешеге дейін ешкім білмейтін елсіз түпкірлер енді саудагерлердің де, саясатшылардың да, ғалымдардың да аузынан түспейтін болды.
Мәскеу мемлекетінің күшеюі Маңғыстау мен Үстірттегі елсіз қалып бара жатқан көне керуен жолдарын 16 ғасырдан бастап қайта жандандырды. Орыстардың Каспий теңізінің шығыс бетіне аяқ басып тұрғандары бір бұл емес-ті. Олар Хорезмді сонау 8 ғасырдан Хазар - Хорезм одағы тұсынан білетін. Қажет десеңіз, князь Владимирдің 986 жылы христиан дініне мойынсұнғысы келмей, мұсылман дініне кіреміз деп Хорезм шахқа төрт елші жіберіп, сөз салғаны мәлім. Ал Алтын Орда күйреп, 1552 жылы Қазанды, 1556 жылы Астраханды бағындырғаннан кейін орыс мемлекеті Шығыстағы көршілестеріне шолғыншыларын көп жіберетін болды. Солардың алғашқысы Иван Грозный тұсында, 1558 жылы Астраханнан шығып, сол жылдың 3 қыркүйегі күні Маңғыстау түбегіне келіп түскен ағылшын көпесі Дженкинсон еді. Оны сол кездегі Маңғыстау өлкесінің билеушісі, Хиуа ханы Хажымның інісі Темір сұлтан қабылдап, 14 қыркүйек күні мың түйелік керуенмен Хиуаға аттандырып салады. Дженкинсон бұған дейін орыс мемлекетімен дипломат. қарым-қатынасы жоқ Орта Азия хандықтарына келген бірінші елші еді. Дженкинсон Хиуа мен Бұхар әміріне орыс патшасының грамотасын тапсырып, қасына Хиуа мен Бұхар елшілерін ертіп Мәскеуге қайтады. Оған іле-шала 1567 жылы Петров пен Ялычев көне Хорезм жолымен Орта Азияға, одан Пекинге өтіп, сонау Жапон теңізінің жағалауларына дейін барып қайтады. Каспий, Азов, Қара теңіздердегі су қатынасының тарихын зерттеуші Ю.П. Тушиннің айтуынша, 16 ғасырдың басында Ресейдің Шығыс елдерімен жасайтын сауда айналымында Түркиямен екі ортадағы сауда-саттық үстемдік етсе, Еділ бойы елдерінің орыс мемлекетінің қол астына өтуі Түркиямен сауда-саттықты екінші орынға ығыстырып, Иран, Орта Азия елдерімен жасалатын сауда-саттықты бірінші орынға шығарды. Оған 16 ғасырдың 2-жартысында Каспийде орыс сауда флотының құрылуы дәлел бола алады.
Ол тұста Маңғыстау арқылы жасалатын сауданың жай-жапсарынан жан-жақты мәлімет алу үшін аталмыш зерттеуден мына бір үзіндіні келтіргенді жөн көрдік: 16 ғасырдың 50-жылдарында Ресейдің Орта Азия елдерімен Каспий теңізі арқылы жасайтын дипломат. қатынастары тұрақты сипат алды. Астраханның бағынғанына бір жыл болмай жатып, 1557 жылы әр қилы бұйымдар алып Юргенчтен (Үргеніш қаласынан) қонақтар келді. Бұхар хандығымен де байланыс орнай бастады... Негізгі қатынас жолдары да белгілі болды. Егер саудагерлер қара жермен жүруді қолай көрсе, олардың жүктері Қазанда немесе Самарада кемеден түсіріліп, түйе жеккен арбаларға тиелетін болды. Керуен далалықпен жүріп отырып, Жайық пен Жемнің сағасынан өтетін, одан әрі Үстірт үстіндегі үлкен керуен жолына түсіп, Бұхараға жететін. Жол-жөнекей қалмақтар мен түрікмендер тонап алуы мүмкін. Астраханнан шығып шөл, жапан түз арқылы Хиуа мен Үргенішке баратын бұл жол әрі діңкеңді құртар ұзақ, әрі аса қауіпті еді. Сондықтан саудагерлер одан гөрі көп болып теңіз арқылы өтетін әлдеқайда жақын әрі әлдеқайда қауіпсіз басқа жолды таңдады. Орыс бустары (сүйіртұмсық бүйірлі желкенді қайық) үнемі Астраханнан шығып, Каспий теңізінің шығыс жағалауындағы Қабақты пристанын бетке алатын.
18 ғасырдың 20-жылдарынан бастап Астрахан актыларында патша кемелерінің Маңғыстау шығанағындағы Қараған пристанына барған сапарлары жайлы мәліметтер жиі ұшырасады. Өйткені Қабақты пристаны Астраханға таяу өкпе тұста тұрғанымен суы тайызданып, кеме баруы қиындап кеткен-ді. 18 ғасырдың соңғы ширегінде Каспийдің шығыс жағалауындағы орыс кемелері баратын пристаньдардың қатарына тағы да екі пристань - Назаровская мен Седеев пристаньдары қосылды. Каспий теңізіндегі кеме қатынасы сәуірде басталып, қазан - қарашада тоқтайтын. Аталмыш уақыттың ішінде патша кемелері әр сапарда үш бустан жеті бусқа дейін (ағылшын көпесі Дженкинсонның айтуынша, әр бусқа мың түйеге артатындай жүк сыйған) керуен түзеп, екі рет сапарға шығып қайтатын. Бірақ ол тым аздық етті. Бустар ең алдымен елшілерді, оның шашпауын көтеріп, ханның және патшаның тартуын әкеле жатқан саудагерлерді, сондай-ақ хан бұйымдарын сатуға әкеле жатқан саудагерлерді таситын. Сондықтан да хандықтардан жиналған үлкен сауда керуендері Маңғыстаудағы пристаньдарға көктемде бір, күзде бір келетін патшаның кемелеріне көбіне-көп сыймай қалатын. Сол себепті де, орыс саудагерлері мен Шығыс саудагерлері патшаға арыз жазып, аталмыш маршрутта қатынас жасап тұратын кемелердің санын көбейтуді сүрайтын-ды және ол үшін жолға алынатын ақының мөлшерін ұлғайтуға да риза екендерін жасырмайтын-ды. Бустар туралы мәселенің маңыздылығы сондай, кейде Хиуа хандары өз хаттарында кемелердің санын көбейту және оның жіберілу мерзімі туралы сөз қозғауға мәжбүр болатын. Мәселен, Хиуа елшісі Хажы Юсуфтың 1617 жылы қаңтарда Михаил Федорович патшаға әкелген хатында: Сіз, патша ағзам, Астраханнан Қабақты пристанына 7 бус жіберуге пәрмен берсеңіз екен. Өйткені Қабақтыға біздің өлкеміздің әміршісінен, Бұхара мен Тәшкеннен және де басқа жерлерден көптеген сауда адамдары жиылып еді; олардың барлығына менің әміршім менімен бірге Қабақтыға баруға нұсқау берген-ді; сол саудагерлер, алдияр тақсыр, өздеріңіздің құлыңыз, мына менімен бірге Қабақтыға келіп, кемелердің аздығынан кері қайтып кетті, - деп жазылған-ды.
Орыс үкіметінің Каспий маңы елдерімен саудаға, Астрахан мен Каспий порттары арасында байланыстың үзілмеуіне ерекше көңіл бөлгені соншалық, Каспий теңізіндегі кеме ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz