Көшпенділер мәдениетінің тығыз байланыстылығын көрсететін мәдени бастаулар
Кіріспе 3
1.тарау. Көшпенділер мәдениетінің тығыз байланыстылығын көрсететін мәдени бастаулар 4
1.1 Көшпенділер мәдениетінің табиғи.ғарыштық, рухани негіздері 4
1.2 Көшпенділердің менталитеті 8
Қорытынды 11
Қолданылған әдебиеттер тізімі 12
1.тарау. Көшпенділер мәдениетінің тығыз байланыстылығын көрсететін мәдени бастаулар 4
1.1 Көшпенділер мәдениетінің табиғи.ғарыштық, рухани негіздері 4
1.2 Көшпенділердің менталитеті 8
Қорытынды 11
Қолданылған әдебиеттер тізімі 12
Қазақ халқының негізін құраған халық болып қалыптасуына, мәдени-рухани жаңғыруына жол салған тайпа, ұлыстардың арасында сақтар, ғұндар, үйсіндер мен қаңлылар, түркілер, қыпшақтар тағы басқа көшпенді тайпалардың орны бөлек. Солардың бірі сақтар туралы айтқанда, оның қазақ атауының шығуына да әсерін тигізгені көптеген еңбектерде көңілге қонымды келтіріледі. Мәселен тарихшы Мұсатай Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы» деген еңбегінде «Қазақтар - түрік, моңғол тектес халықтардың екі бұтағынан (ғұн мен сақ тарауынан) құралған ежелгі халық» дей отыра, қазақ деген сөз «қас» (нағыз), «сақ» (сақ тайпасы) дегендердің қосылуынан шыққан деген болжам айтады. Сақтар әулеті біздің заманымызға дейінгі VII ғасырда тарих сахнасына шығып, біздің заманымыздың II - ғасырына дейін өмір сүрген. Оның іргесін қалап, шаңырағын көтерген Алып Ер Тұнға (Афрасияб), жайлаған жері, мекен-тұрағы Орта Азияның бүгінгі байтақ Қазақстанның далалары, Шығыс Түркістан өңірі болды. Оның шаруашылық-мәдени типінің негізі көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылық болды. Негізінен қой, түйе, жылқы және ірі қара өсірген көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан сақтар Батыс және Орталық Қазақстан жерлерінде, шөл және шөлейт далаларда жыл бойы көшіп жүріп мал, жан бағып күнелтіс етті. Тянь-Шань, Алтай тауларының бауырайы, Жетісу, Шығыс Қазақстанның таулы-орманды, ашық-жазық алқаптарын мекендеген жартылай көшпелі шаруашылықпен айналысатын сақтар малдарын қыста тұрақты қора жайларда, жазда жайлауда ұстады. Малдың қора жайларына жақын жерге ағаштан қиып, тастан қалап жылы тұрғын үйлер салып, өздері сонда тұрды. Отырықшы болып мал ұстап, егіншілік-диқаншылықпен айналысқан сақтар табиғи су қорлары мол, шабындық жайылымдық алқаптары көп Оңтүстік Қазақстан жерін, Сырдария, Шу, Талас, Арыс өзендерінің бойын мекен етті.
Осы күнге дейін көшпенділер тарихына қалам тартқан ғалымдар халқымыздың өткен жолынан мемлекет деген ғаламат маңызды құбылысты тани алмай келеді. Тіпті ХV—ХVІІІ ғ. аралығында өмір сүрген Қазақ хандығы туралы жазылған азды-көпті зерттеулерде мемлекетке қатысты атаулар қолданылмаған, оның құрылымдық қасиеті, ерекшеліктері туралы дәлелді тұжырым жоқ. Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша “кочевники не успели осесть, создать культуру, государство”. Олардың көзқарасы бойынша мемлекет тек отырықшы елдерге тән, көшпелілерге жат құбылыс, тіпті мәдениетке қосқан үлестері де шамалы деп орынсыз тұжырымдар жасайды. Соңғы екі мыңжылдықта Еуразияға үстемдік жүргізген көшпелі мемлекеттер “временные, эфемерные образования” деп аталды. Олардың түсінігі бойынша көшпелілер тек шаруашылық қауым болып қана өмір сүріп, саяси конъюктураның сәті түскенде ғана “әскери-көшпелі қауым” құрайды. Егер де ұлан байтақ кеңістікте бірнеше ғасыр бойы үстем саяси күш болып келген орта ғасырлық көшпелілердің саяси құрылымы мемлекет деп тануға жарамаса, онда ХV—ХVІІІ ғғ. өмір сүрген Қазақ хандығының тіпті іске татымай қалғандығы.
Осы күнге дейін көшпенділер тарихына қалам тартқан ғалымдар халқымыздың өткен жолынан мемлекет деген ғаламат маңызды құбылысты тани алмай келеді. Тіпті ХV—ХVІІІ ғ. аралығында өмір сүрген Қазақ хандығы туралы жазылған азды-көпті зерттеулерде мемлекетке қатысты атаулар қолданылмаған, оның құрылымдық қасиеті, ерекшеліктері туралы дәлелді тұжырым жоқ. Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша “кочевники не успели осесть, создать культуру, государство”. Олардың көзқарасы бойынша мемлекет тек отырықшы елдерге тән, көшпелілерге жат құбылыс, тіпті мәдениетке қосқан үлестері де шамалы деп орынсыз тұжырымдар жасайды. Соңғы екі мыңжылдықта Еуразияға үстемдік жүргізген көшпелі мемлекеттер “временные, эфемерные образования” деп аталды. Олардың түсінігі бойынша көшпелілер тек шаруашылық қауым болып қана өмір сүріп, саяси конъюктураның сәті түскенде ғана “әскери-көшпелі қауым” құрайды. Егер де ұлан байтақ кеңістікте бірнеше ғасыр бойы үстем саяси күш болып келген орта ғасырлық көшпелілердің саяси құрылымы мемлекет деп тануға жарамаса, онда ХV—ХVІІІ ғғ. өмір сүрген Қазақ хандығының тіпті іске татымай қалғандығы.
1. Кішібеков Д. Қазақ менталитеті: кеше, бүгін, ертең. - Алматы: Ғылым. 1999. -200 б.
2. Жолдасбеков М. Асыл арналар. -Алматы, -1990. -210б.
3. Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. -Алматы: Ана тілі, -1991. -10б.
4. Васильев Л.С. История религии Востока. -М., -1983. -С.61.
5. Ақатай С. Тенгризм. Да благославит нас Тенгри // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы международного семинара, посвященного 100-летию М.О. Ауэзова. Алматы, -1998. -С.96.
6. Стеблева И.В. К реконструкции древнетюрксой религиозно-мифологической системы // В кн.: Тюркологический сборник. -М., -1972. С.61.
7. Гачев Г.Д. Национальные образы мира. Евразия – космос кочевника, земледельца и горца. -М.: Институт ДИДИК, -1999. -С.204.
8. Л.Н. Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. М., 1993. С. 86.
9. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. Оқу құралы. Алматы: Санат, -1997. -320 б.
2. Жолдасбеков М. Асыл арналар. -Алматы, -1990. -210б.
3. Ежелгі дәуір әдебиеті. Хрестоматия. -Алматы: Ана тілі, -1991. -10б.
4. Васильев Л.С. История религии Востока. -М., -1983. -С.61.
5. Ақатай С. Тенгризм. Да благославит нас Тенгри // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы международного семинара, посвященного 100-летию М.О. Ауэзова. Алматы, -1998. -С.96.
6. Стеблева И.В. К реконструкции древнетюрксой религиозно-мифологической системы // В кн.: Тюркологический сборник. -М., -1972. С.61.
7. Гачев Г.Д. Национальные образы мира. Евразия – космос кочевника, земледельца и горца. -М.: Институт ДИДИК, -1999. -С.204.
8. Л.Н. Гумилев. Тысячелетие вокруг Каспия. М., 1993. С. 86.
9. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. Оқу құралы. Алматы: Санат, -1997. -320 б.
ЖОСПАР
Кіріспе 3
1-тарау. Көшпенділер мәдениетінің тығыз байланыстылығын көрсететін мәдени
бастаулар 4
1.1 Көшпенділер мәдениетінің табиғи-ғарыштық, рухани негіздері 4
1.2 Көшпенділердің менталитеті 8
Қорытынды 11
Қолданылған әдебиеттер тізімі 12
Кіріспе
Қазақ халқының негізін құраған халық болып қалыптасуына, мәдени-рухани
жаңғыруына жол салған тайпа, ұлыстардың арасында сақтар, ғұндар, үйсіндер
мен қаңлылар, түркілер, қыпшақтар тағы басқа көшпенді тайпалардың орны
бөлек. Солардың бірі сақтар туралы айтқанда, оның қазақ атауының шығуына да
әсерін тигізгені көптеген еңбектерде көңілге қонымды келтіріледі. Мәселен
тарихшы Мұсатай Ақынжанов Қазақтың тегі туралы деген еңбегінде Қазақтар
- түрік, моңғол тектес халықтардың екі бұтағынан (ғұн мен сақ тарауынан)
құралған ежелгі халық дей отыра, қазақ деген сөз қас (нағыз), сақ (сақ
тайпасы) дегендердің қосылуынан шыққан деген болжам айтады. Сақтар әулеті
біздің заманымызға дейінгі VII ғасырда тарих сахнасына шығып, біздің
заманымыздың II - ғасырына дейін өмір сүрген. Оның іргесін қалап, шаңырағын
көтерген Алып Ер Тұнға (Афрасияб), жайлаған жері, мекен-тұрағы Орта Азияның
бүгінгі байтақ Қазақстанның далалары, Шығыс Түркістан өңірі болды. Оның
шаруашылық-мәдени типінің негізі көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылық
болды. Негізінен қой, түйе, жылқы және ірі қара өсірген көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан сақтар Батыс және Орталық Қазақстан жерлерінде,
шөл және шөлейт далаларда жыл бойы көшіп жүріп мал, жан бағып күнелтіс
етті. Тянь-Шань, Алтай тауларының бауырайы, Жетісу, Шығыс Қазақстанның
таулы-орманды, ашық-жазық алқаптарын мекендеген жартылай көшпелі
шаруашылықпен айналысатын сақтар малдарын қыста тұрақты қора жайларда,
жазда жайлауда ұстады. Малдың қора жайларына жақын жерге ағаштан қиып,
тастан қалап жылы тұрғын үйлер салып, өздері сонда тұрды. Отырықшы болып
мал ұстап, егіншілік-диқаншылықпен айналысқан сақтар табиғи су қорлары мол,
шабындық жайылымдық алқаптары көп Оңтүстік Қазақстан жерін, Сырдария, Шу,
Талас, Арыс өзендерінің бойын мекен етті.
Осы күнге дейін көшпенділер тарихына қалам тартқан ғалымдар
халқымыздың өткен жолынан мемлекет деген ғаламат маңызды құбылысты тани
алмай келеді. Тіпті ХV—ХVІІІ ғ. аралығында өмір сүрген Қазақ хандығы туралы
жазылған азды-көпті зерттеулерде мемлекетке қатысты атаулар қолданылмаған,
оның құрылымдық қасиеті, ерекшеліктері туралы дәлелді тұжырым жоқ. Көптеген
ғалымдардың пікірі бойынша “кочевники не успели осесть, создать культуру,
государство”. Олардың көзқарасы бойынша мемлекет тек отырықшы елдерге тән,
көшпелілерге жат құбылыс, тіпті мәдениетке қосқан үлестері де шамалы деп
орынсыз тұжырымдар жасайды. Соңғы екі мыңжылдықта Еуразияға үстемдік
жүргізген көшпелі мемлекеттер “временные, эфемерные образования” деп
аталды. Олардың түсінігі бойынша көшпелілер тек шаруашылық қауым болып қана
өмір сүріп, саяси конъюктураның сәті түскенде ғана “әскери-көшпелі қауым”
құрайды. Егер де ұлан байтақ кеңістікте бірнеше ғасыр бойы үстем саяси күш
болып келген орта ғасырлық көшпелілердің саяси құрылымы мемлекет деп тануға
жарамаса, онда ХV—ХVІІІ ғғ. өмір сүрген Қазақ хандығының тіпті іске татымай
қалғандығы.
Көшпелілерде мемлекеттік дәстүр жоқ деушілердің дәлелдеу жүйесі де
анық емес. Неге біз көшпелі болғандықтан мемлекет деген ұғымнан аулақ
болуымыз керек? Қазақ тарихын, немесе Еуразия көшпелілерінің бірнеше
мыңжылдық тарихын адамзат баласының тағдырында дара соқпақ деп танысақ,
онда олардың мемлекет дәстүрлерінің ерекше болуы заңды құбылыс емес пе?
Егер көшпелі мен отырықшы өмір салттарының арасында айырмашылық болса, ол
мемлекетке де қатысты болуы заңды емес пе?!
Адамзат өркениетінің даму жолының негізгі даңғылы және қозғаушы күші
болып табылатын мемлекет деген құбылыстың қазаққа қатыстылығы жайында тың
және түбегейлі зерттеулер жүргізу болашақтың үлесі болып табылады.
Еуразияның шетсіз де шексіз ұлы даласын ертеден мекен етіп мал өсіріп,
жан бағып жүрген түркі тектес көшпелі тайпалардың бірыңғай этникалық топқа
жіктеліп, қазақтың халық болып қалыптасуы нәтижесінде XV ғасырдың орта
шенінде қазақ хандығы құрылды. Мұның өзі теңдесі жоқ оқиға болды. Ол
шашырап жүрген қазақ тайпаларының ертеден аңсап армандаған бір орталыққа
бірігіп, егеменді ел болу тілегін іске асырды. Олардың этникалық жер
аумағын бүтіндеп, ежелгі қазақ жерінің алғашқы шекараларын белгілеуге
мүмкіндік туғызды.
1-тарау. Көшпенділер мәдениетінің тығыз байланыстылығын көрсететін
мәдени бастаулар
1.1 Көшпенділер мәдениетінің табиғи-ғарыштық, рухани негіздері
Ертеде біздің елімізді мекендеген, кейіннен қазіргі қазақ халқының
этноқұрылымына өз үлесін қосқан көшпенділер мәдениетінің ерекшеліктерін
анықтаудың басты шартының бірі оның әлемдегі орнын айқындаумен қатысты.
Ғылыми деректерге сүйенсек, қазіргі қазақ халқы этникалық, мәдени
жағынан IХ-ХV ғасырда өмір сүрген (қыпшақ, оғыз, қимақ, қаңлы), одан әрі
III-IV ғасырларда ғұндармен, б.э. ХI-III ғасыр аралықтарында Евразия ұлы
даласын жайлаған үнді-арий, сақтар мен массагеттерден бастау алған.
Сақтардың мекендеген жері бүгінгі Орта Азия мен Қазақстан территориясы.
Олар негізінен мал және егін шаруашылықтарымен айналысқан. Иран
жазбаларында сақтар скиф деген атпен белгілі. Олардың даналық өрнегі
звериный стиль жалпы адамзат мәдениетінің асыл нұсқасы. Бір айта кетер
нәрсе, даналық өрнектерге тек түркі мәдениетінің таңбасы ретінде қарап
қою жеткіліксіз, онда ұлттық ойлау мен дүниені түсінудің, адам мен табиғат
арасындағы байланыстың, жалпы өмір сүрудің белгілі бір қалпын бейнелеу бар.
Қазақтың қол өнері бұйымдарында жиі кездесетін осы белгілер ұлт
мәдениетінің бір көрінісі. Немесе тарихи аренаға сақтардан кейін шыққан
үйсіндер мен қаңлылардың өзіндік жазу үлгісі болғаны, ол жазулардың
геометриялық пішіндегі 38 таңбасы ұлттық болмыс пен ойлау ерекшеліктерінен
де сыр шертетіні белгілі. Бертін келе бұл жазулар руна яғни құпия жазу
атауларына ие болған. Қазақ ғалымдары тас жазуларының сырын ашуда үлкен
еңбек жасады. XVIII ғасырда табылған Орхон жазуларындағы кейбір сөздердің
қазақ ру тайпаларының таңбасына ұқсастығы, кейбір сөз тіркестерінің
қазақтың эпостық жыр дәстүріне сәйкес келетіні дәлелденді. Бұл жөнінде
толық мәліметті 1990 жылы жарық көрген М. Жолдасбековтың Асыл арналар
атты еңбегінен алуға болады. Мысалға, Күлтегін (үлкен жазуында) мынадай сөз
тіркестері бар. Үзе көк теңірі, Асра йағыз йер қылынтуық-да, Екін ара кісі
оғлы қылынмыс қазақша аудармасы Биікте көк тәңірі, Төменде қара жер
жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы жаралған. Ш.Уалиханов та өз
еңбектерінде Тәңіріні құдай деп көрсеткен. Аспан культінің күштілігі
сондай, көшпенділер өздерінің әрбір іс-әрекетін, қуанышы мен ренішін,
өмірдегі жамандық пен жақсылықтарды Көк Тәңіріне байланысты қарастырып
тұрмыс-тіршілігінің негізіне айналдырған. Сол тәрізді ай, жұлдыз, күнді де
кие тұтқан. Оларды адамның болмысының сұлулығымен теңестіріп отырған.
Мәселен, ай десе аузы, күн десе көзі, жұлдыздай жарқыраған маңдайы деп
келетін адам сұлулығын бейнелейтін символдық теңеулер негізінде адамның
ішкі сұлулық сыры мен қасиетін сезіну мен түсіну жатқаны сөзсіз. Немесе
адам мінез-құлқын жыл мезгілдері: қыс, жаз, көктем, күзге теңеудің өзіндік
сыры мен ұлттық сипаты бар. Көшпенділер Көкке және Жерге (жер-суға),
үйдегі от басы, бала-шағаны қорғаушы әйел Тәңірісі Ұмайға табынған.
Мысалға, Тоныкөкке орнатылған ескерткіште мынандай жыр жолдары бар:
Тәңірі Ұмай, қасиетті Жер-Су
Бізді қорғайды ойлану керек.
Ежелгі көшпенділер даланы, орман-тоғайды, тау-тасты рухтар кезіп
жүреді деп түсінген. Олардың адамдарға деген қаһарын қайтарып отыру үшін
тасаттық беріп отырған. Жалпы зороастризм ілімі бойынша, әлемдегі нәрсенің
бәрі бір-біріне мүлдем қарама-қарсы тұрған екі топқа бөлінеді. Олар: бірі-
қайырымдылық әлемі, екіншісі, зұлымдық әлемі, бірі сәулелі дүние, ал
екіншісі - қараңғылық патшалығы. Бұл екі күштің арасында үздіксіз күрес
жүріп жатады. Көшпенділер отты киелі деп танып, оны пір тұтқан. Отқа
байланысты наным-сенімдер қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталуда.
Мысалға, баланы бесікке бөлегенде бесікке жын-шайтан ұяламасын деп отпен
аластайды. Сол тәрізді отқа түкірме, отпен ойнама, от айналма, от
шашпа, от шығарма деп келетін тыйымдар да бар. Бұл тыйымдарда қазақ
оттың қасиетін іс-әрекет, қимылға сидырып, мәдениет пен сенім-наным
негізіне айналдырған. Қазірдің өзінде қазақ бір-бірімен кездесіп
амандасқанда да от басы аман ба?, немесе тілек тілегенде отың өшпесін,
қарғағанда отың өшкір дейді. Бұлай отқа ерекше сипат беру, тек
көшпенділер ұрпағы қазақ халқына тән қасиеттердің бірі. Көшпенділер үшін от
сәулелі, жарық дүние белгісі. Ол қараңғылық, зұлымдық әлеміне қарсы
бағытталған күш. Сондықтан да отты көшпенділер тек табиғи құбылыс деп
қабылдамаған, сонымен бірге, оған құндылықтар тұрғысынан да қарап баға
берген. Отың өшпесін деп от басының амандығын тілеуде адамдар арасындағы
туыстық қарым-қатынас, бауырмалдық пен өзара түсіністік жатқаны даусыз. Тек
туыс адамдар ғана емес, сонымен бірге жалпы қазақ солай амандасатын болған.
Сөйтіп олар бір-біріне жақындығы мен бауырмалдығын, өзінің тұтастығын
түсінік тұрғысынан білдіріп отырған. Олай болса, қазақтың бір бірінен от
басының амандығын сұраудың мағынасы терең. Онда елдің амандығы, тыныштығы
мен берекесі, бірлігі, өзара түсіністігі жатыр. Қазақтың Отанды сүю - от
басынан басталады - деуінің тегін еместігін де осыдан байқауға болады. Бұл
даналықтың белгісі. Түсінік даналыққа апарар жол. Түсінік бар жер де ғана
даналық болуы мүмкін. Сонымен қатар от басындағы тәрбие, дәстүр, таным,
түсінік адамдар арасындағы қатынастарды нығайтуға, біреудің сырын түсіну
мен қабылдауға бағытталып отырған. Осындай өзара түсінікке негізделген
ортақ көзқарастың қалыптасуы барысында ортақ құндылықтар пайда болады. Өз
кезегінде, осы айтылған жайлар, түсініктің ғылыми емес білім саласында,
яғни күнделікті тұрмыс-тіршілікте кең қолданылатынын және ұлт
менталитетінде ерекше орын алатынын тағы да бір көрсетіп отыр.
С.Ақатай тенгризмдегі диалектиканың жетімсіздігі метафизика мен
толықтырылып отырған десе, И.В. Стеблева тенгризмнің бес қызметін бөліп
көрсеткен. Олар: жоғарыға қарай көрсету (монотеистік құдай); жасампаздық
қызметі; қолдау, жебеу қызметі; адам тағдырын анықтау; аруақтармен байланыс
жасау қызметі. Басқаша айтар болсақ, тенгризм негізінде түсінік жатыр.
Сондықтан да оны талдау тек ақылға сүйенген логикалық және теориялық
процедуралар арқылы жүрмеуі керек, сонымен бірге қарапайым сана мен
жүректі танымның ақиқатты танудағы бір түрі ретінде қолданудың да маңызы
бар.
Көшпенді қазақ ұғымы мен болмысында көк сөзінің мағынасы терең және
ауқымды. Енді осы ұғымды герменевтика тұрғысынан талдап көрелік. Көк аспан
- Тәңірінің тұрағы. Қазақтар қол жайғанда қолын көкке көтеріп ұстайды,
жалбарынады. Көк түсі, қазақ үшін киелі түс. Біздің байрағымыздың түсі де
көк, аспан түстес. Аспан, қазақ үшін жай аспан емес, көк аспан. Бұрынғы
кезде көне түріктер шығысты-көк, батысты-ақ, солтүстікті-қара, оңтүстікті-
қызыл түспен белгілеген. Көк-Тәңір сөзінің баламасы. Тәңір дүние-
тіршіліктің жаратушысы, құдірет иесі. Қазақ сөздерінде Тәңір жарылқасын,
Тәңір тілеуіңді берсін, Таңғы тамақ тәңірден, Жаңа Ай жарылқа, ескі Ай
есірке!, Көк соққыр, Тәңірберген деген аттар да жиі кездеседі. Бұндай
сөз тіркестері Тенгризм әсері негізінде қалыптасқан жай ғана сөз емес,
керісінше қазақтардың рухани болмысы негізінде пайда болған көзқарастар мен
түсініктер, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты түсінік негізінде
бейнелеудің ерекше бір тәсілі, өмір сүру философиясының көрінісі. Ол
негізінен даналыққа, өзара сыйластыққа, түсіністікке негізделген. Осындай
ұлттық рухани болмыстың бір көрінісі Наурыз мерекесі. Ұлыстың ұлы күні, күн
мен түннің теңелер шағы. Қазақтар бұл күнді мәңгілік өмірдің басталуы деп
ұққан, оған Тәңірлік мағына берген. Бұл күнде адамдар көз ілмей таңмен
бірге Қыдыр атаны күткен. Қыдыр дарымай, бақ қонбайды деген ұғымға
ерекше мән беріп, өзіндік іс-әрекеттер жасаған. Мысалы, сол күні олар үй-
үйді аралап, жыл бойы жиналған өкпе-реніштері болса бір-бірін кешіріп, төс
қағысқан. Оны әркім адамшылық пен имандылықтың басты көрінісі ретінде
қабылдап түсінген.
Сонымен бірге күн мен түннің теңесуінің ішкі астарында табиғи тепе-
теңдікпен бірге әлеуметтік теңдік идеясының бар екенін де айта кетуіміз
керек. Біздің ойымызша, Ұлыстың ұлы күні көп мағыналы, көп астарлы. Көп
жағдайда біз бұл күннің сыртқы символдық жақтарына назар аударамыз да, ішкі
философиялық астарына мән бере бермейміз. Мәселен, Ұлыс күні хан мен құл,
бай мен кедей, еркек пен әйел, жас пен кәрі өзара тіл табысып, ортақ
мәмілеге келіп, болашақ келер күн туралы сыр шертіп, өздерін Тәңір алдында
тең ұстаған. Көшпенді қазақ менталитетінің феноменологиялық астарының
негізі де осында жатыр. Мәмілешілдік, қайрымдылық пен өзара түсіністік,
кеңпейілдік, кешірімшілдік, бауырмашылдық Тәңір алдындағы әрбір пенденің
парызы деп түсінген қазақ бірлікті рухани күшке айналдырған. Міне, осындай
табиғаттағы күн мен түннің теңесуін нақты сезінуден бастап, оның рухани
астарын түсінуге дейінгі талпыныс, іс-қимылдар, көшпенділер мәдениетінің
ішкі сырын, даму ерекшелігін анықтай түседі. Білуден түсінуге көшу, түсіну
болмысын өмір салтына айналдыру қазақ менталитетінің экзистенциалдық
сипатын арттырады.
Сөзіміз дәлелді болу үшін Наурыз күні өтетін ырымдар мен кәде-
жораларға тағы да тоқтала кетелік. Мысалы, сол күні туған баланың атын
(Наурызбай, Наурызгүл) деп қоятын болған. Бұл күні баланың тұсауын кесу де
ерекше жағдай да өтетін болған. Жас нәрестенің аяғына байланған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
1-тарау. Көшпенділер мәдениетінің тығыз байланыстылығын көрсететін мәдени
бастаулар 4
1.1 Көшпенділер мәдениетінің табиғи-ғарыштық, рухани негіздері 4
1.2 Көшпенділердің менталитеті 8
Қорытынды 11
Қолданылған әдебиеттер тізімі 12
Кіріспе
Қазақ халқының негізін құраған халық болып қалыптасуына, мәдени-рухани
жаңғыруына жол салған тайпа, ұлыстардың арасында сақтар, ғұндар, үйсіндер
мен қаңлылар, түркілер, қыпшақтар тағы басқа көшпенді тайпалардың орны
бөлек. Солардың бірі сақтар туралы айтқанда, оның қазақ атауының шығуына да
әсерін тигізгені көптеген еңбектерде көңілге қонымды келтіріледі. Мәселен
тарихшы Мұсатай Ақынжанов Қазақтың тегі туралы деген еңбегінде Қазақтар
- түрік, моңғол тектес халықтардың екі бұтағынан (ғұн мен сақ тарауынан)
құралған ежелгі халық дей отыра, қазақ деген сөз қас (нағыз), сақ (сақ
тайпасы) дегендердің қосылуынан шыққан деген болжам айтады. Сақтар әулеті
біздің заманымызға дейінгі VII ғасырда тарих сахнасына шығып, біздің
заманымыздың II - ғасырына дейін өмір сүрген. Оның іргесін қалап, шаңырағын
көтерген Алып Ер Тұнға (Афрасияб), жайлаған жері, мекен-тұрағы Орта Азияның
бүгінгі байтақ Қазақстанның далалары, Шығыс Түркістан өңірі болды. Оның
шаруашылық-мәдени типінің негізі көшпелі, жартылай көшпелі және отырықшылық
болды. Негізінен қой, түйе, жылқы және ірі қара өсірген көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан сақтар Батыс және Орталық Қазақстан жерлерінде,
шөл және шөлейт далаларда жыл бойы көшіп жүріп мал, жан бағып күнелтіс
етті. Тянь-Шань, Алтай тауларының бауырайы, Жетісу, Шығыс Қазақстанның
таулы-орманды, ашық-жазық алқаптарын мекендеген жартылай көшпелі
шаруашылықпен айналысатын сақтар малдарын қыста тұрақты қора жайларда,
жазда жайлауда ұстады. Малдың қора жайларына жақын жерге ағаштан қиып,
тастан қалап жылы тұрғын үйлер салып, өздері сонда тұрды. Отырықшы болып
мал ұстап, егіншілік-диқаншылықпен айналысқан сақтар табиғи су қорлары мол,
шабындық жайылымдық алқаптары көп Оңтүстік Қазақстан жерін, Сырдария, Шу,
Талас, Арыс өзендерінің бойын мекен етті.
Осы күнге дейін көшпенділер тарихына қалам тартқан ғалымдар
халқымыздың өткен жолынан мемлекет деген ғаламат маңызды құбылысты тани
алмай келеді. Тіпті ХV—ХVІІІ ғ. аралығында өмір сүрген Қазақ хандығы туралы
жазылған азды-көпті зерттеулерде мемлекетке қатысты атаулар қолданылмаған,
оның құрылымдық қасиеті, ерекшеліктері туралы дәлелді тұжырым жоқ. Көптеген
ғалымдардың пікірі бойынша “кочевники не успели осесть, создать культуру,
государство”. Олардың көзқарасы бойынша мемлекет тек отырықшы елдерге тән,
көшпелілерге жат құбылыс, тіпті мәдениетке қосқан үлестері де шамалы деп
орынсыз тұжырымдар жасайды. Соңғы екі мыңжылдықта Еуразияға үстемдік
жүргізген көшпелі мемлекеттер “временные, эфемерные образования” деп
аталды. Олардың түсінігі бойынша көшпелілер тек шаруашылық қауым болып қана
өмір сүріп, саяси конъюктураның сәті түскенде ғана “әскери-көшпелі қауым”
құрайды. Егер де ұлан байтақ кеңістікте бірнеше ғасыр бойы үстем саяси күш
болып келген орта ғасырлық көшпелілердің саяси құрылымы мемлекет деп тануға
жарамаса, онда ХV—ХVІІІ ғғ. өмір сүрген Қазақ хандығының тіпті іске татымай
қалғандығы.
Көшпелілерде мемлекеттік дәстүр жоқ деушілердің дәлелдеу жүйесі де
анық емес. Неге біз көшпелі болғандықтан мемлекет деген ұғымнан аулақ
болуымыз керек? Қазақ тарихын, немесе Еуразия көшпелілерінің бірнеше
мыңжылдық тарихын адамзат баласының тағдырында дара соқпақ деп танысақ,
онда олардың мемлекет дәстүрлерінің ерекше болуы заңды құбылыс емес пе?
Егер көшпелі мен отырықшы өмір салттарының арасында айырмашылық болса, ол
мемлекетке де қатысты болуы заңды емес пе?!
Адамзат өркениетінің даму жолының негізгі даңғылы және қозғаушы күші
болып табылатын мемлекет деген құбылыстың қазаққа қатыстылығы жайында тың
және түбегейлі зерттеулер жүргізу болашақтың үлесі болып табылады.
Еуразияның шетсіз де шексіз ұлы даласын ертеден мекен етіп мал өсіріп,
жан бағып жүрген түркі тектес көшпелі тайпалардың бірыңғай этникалық топқа
жіктеліп, қазақтың халық болып қалыптасуы нәтижесінде XV ғасырдың орта
шенінде қазақ хандығы құрылды. Мұның өзі теңдесі жоқ оқиға болды. Ол
шашырап жүрген қазақ тайпаларының ертеден аңсап армандаған бір орталыққа
бірігіп, егеменді ел болу тілегін іске асырды. Олардың этникалық жер
аумағын бүтіндеп, ежелгі қазақ жерінің алғашқы шекараларын белгілеуге
мүмкіндік туғызды.
1-тарау. Көшпенділер мәдениетінің тығыз байланыстылығын көрсететін
мәдени бастаулар
1.1 Көшпенділер мәдениетінің табиғи-ғарыштық, рухани негіздері
Ертеде біздің елімізді мекендеген, кейіннен қазіргі қазақ халқының
этноқұрылымына өз үлесін қосқан көшпенділер мәдениетінің ерекшеліктерін
анықтаудың басты шартының бірі оның әлемдегі орнын айқындаумен қатысты.
Ғылыми деректерге сүйенсек, қазіргі қазақ халқы этникалық, мәдени
жағынан IХ-ХV ғасырда өмір сүрген (қыпшақ, оғыз, қимақ, қаңлы), одан әрі
III-IV ғасырларда ғұндармен, б.э. ХI-III ғасыр аралықтарында Евразия ұлы
даласын жайлаған үнді-арий, сақтар мен массагеттерден бастау алған.
Сақтардың мекендеген жері бүгінгі Орта Азия мен Қазақстан территориясы.
Олар негізінен мал және егін шаруашылықтарымен айналысқан. Иран
жазбаларында сақтар скиф деген атпен белгілі. Олардың даналық өрнегі
звериный стиль жалпы адамзат мәдениетінің асыл нұсқасы. Бір айта кетер
нәрсе, даналық өрнектерге тек түркі мәдениетінің таңбасы ретінде қарап
қою жеткіліксіз, онда ұлттық ойлау мен дүниені түсінудің, адам мен табиғат
арасындағы байланыстың, жалпы өмір сүрудің белгілі бір қалпын бейнелеу бар.
Қазақтың қол өнері бұйымдарында жиі кездесетін осы белгілер ұлт
мәдениетінің бір көрінісі. Немесе тарихи аренаға сақтардан кейін шыққан
үйсіндер мен қаңлылардың өзіндік жазу үлгісі болғаны, ол жазулардың
геометриялық пішіндегі 38 таңбасы ұлттық болмыс пен ойлау ерекшеліктерінен
де сыр шертетіні белгілі. Бертін келе бұл жазулар руна яғни құпия жазу
атауларына ие болған. Қазақ ғалымдары тас жазуларының сырын ашуда үлкен
еңбек жасады. XVIII ғасырда табылған Орхон жазуларындағы кейбір сөздердің
қазақ ру тайпаларының таңбасына ұқсастығы, кейбір сөз тіркестерінің
қазақтың эпостық жыр дәстүріне сәйкес келетіні дәлелденді. Бұл жөнінде
толық мәліметті 1990 жылы жарық көрген М. Жолдасбековтың Асыл арналар
атты еңбегінен алуға болады. Мысалға, Күлтегін (үлкен жазуында) мынадай сөз
тіркестері бар. Үзе көк теңірі, Асра йағыз йер қылынтуық-да, Екін ара кісі
оғлы қылынмыс қазақша аудармасы Биікте көк тәңірі, Төменде қара жер
жаралғанда, Екеуінің арасында адам баласы жаралған. Ш.Уалиханов та өз
еңбектерінде Тәңіріні құдай деп көрсеткен. Аспан культінің күштілігі
сондай, көшпенділер өздерінің әрбір іс-әрекетін, қуанышы мен ренішін,
өмірдегі жамандық пен жақсылықтарды Көк Тәңіріне байланысты қарастырып
тұрмыс-тіршілігінің негізіне айналдырған. Сол тәрізді ай, жұлдыз, күнді де
кие тұтқан. Оларды адамның болмысының сұлулығымен теңестіріп отырған.
Мәселен, ай десе аузы, күн десе көзі, жұлдыздай жарқыраған маңдайы деп
келетін адам сұлулығын бейнелейтін символдық теңеулер негізінде адамның
ішкі сұлулық сыры мен қасиетін сезіну мен түсіну жатқаны сөзсіз. Немесе
адам мінез-құлқын жыл мезгілдері: қыс, жаз, көктем, күзге теңеудің өзіндік
сыры мен ұлттық сипаты бар. Көшпенділер Көкке және Жерге (жер-суға),
үйдегі от басы, бала-шағаны қорғаушы әйел Тәңірісі Ұмайға табынған.
Мысалға, Тоныкөкке орнатылған ескерткіште мынандай жыр жолдары бар:
Тәңірі Ұмай, қасиетті Жер-Су
Бізді қорғайды ойлану керек.
Ежелгі көшпенділер даланы, орман-тоғайды, тау-тасты рухтар кезіп
жүреді деп түсінген. Олардың адамдарға деген қаһарын қайтарып отыру үшін
тасаттық беріп отырған. Жалпы зороастризм ілімі бойынша, әлемдегі нәрсенің
бәрі бір-біріне мүлдем қарама-қарсы тұрған екі топқа бөлінеді. Олар: бірі-
қайырымдылық әлемі, екіншісі, зұлымдық әлемі, бірі сәулелі дүние, ал
екіншісі - қараңғылық патшалығы. Бұл екі күштің арасында үздіксіз күрес
жүріп жатады. Көшпенділер отты киелі деп танып, оны пір тұтқан. Отқа
байланысты наным-сенімдер қазақ арасында күні бүгінге дейін сақталуда.
Мысалға, баланы бесікке бөлегенде бесікке жын-шайтан ұяламасын деп отпен
аластайды. Сол тәрізді отқа түкірме, отпен ойнама, от айналма, от
шашпа, от шығарма деп келетін тыйымдар да бар. Бұл тыйымдарда қазақ
оттың қасиетін іс-әрекет, қимылға сидырып, мәдениет пен сенім-наным
негізіне айналдырған. Қазірдің өзінде қазақ бір-бірімен кездесіп
амандасқанда да от басы аман ба?, немесе тілек тілегенде отың өшпесін,
қарғағанда отың өшкір дейді. Бұлай отқа ерекше сипат беру, тек
көшпенділер ұрпағы қазақ халқына тән қасиеттердің бірі. Көшпенділер үшін от
сәулелі, жарық дүние белгісі. Ол қараңғылық, зұлымдық әлеміне қарсы
бағытталған күш. Сондықтан да отты көшпенділер тек табиғи құбылыс деп
қабылдамаған, сонымен бірге, оған құндылықтар тұрғысынан да қарап баға
берген. Отың өшпесін деп от басының амандығын тілеуде адамдар арасындағы
туыстық қарым-қатынас, бауырмалдық пен өзара түсіністік жатқаны даусыз. Тек
туыс адамдар ғана емес, сонымен бірге жалпы қазақ солай амандасатын болған.
Сөйтіп олар бір-біріне жақындығы мен бауырмалдығын, өзінің тұтастығын
түсінік тұрғысынан білдіріп отырған. Олай болса, қазақтың бір бірінен от
басының амандығын сұраудың мағынасы терең. Онда елдің амандығы, тыныштығы
мен берекесі, бірлігі, өзара түсіністігі жатыр. Қазақтың Отанды сүю - от
басынан басталады - деуінің тегін еместігін де осыдан байқауға болады. Бұл
даналықтың белгісі. Түсінік даналыққа апарар жол. Түсінік бар жер де ғана
даналық болуы мүмкін. Сонымен қатар от басындағы тәрбие, дәстүр, таным,
түсінік адамдар арасындағы қатынастарды нығайтуға, біреудің сырын түсіну
мен қабылдауға бағытталып отырған. Осындай өзара түсінікке негізделген
ортақ көзқарастың қалыптасуы барысында ортақ құндылықтар пайда болады. Өз
кезегінде, осы айтылған жайлар, түсініктің ғылыми емес білім саласында,
яғни күнделікті тұрмыс-тіршілікте кең қолданылатынын және ұлт
менталитетінде ерекше орын алатынын тағы да бір көрсетіп отыр.
С.Ақатай тенгризмдегі диалектиканың жетімсіздігі метафизика мен
толықтырылып отырған десе, И.В. Стеблева тенгризмнің бес қызметін бөліп
көрсеткен. Олар: жоғарыға қарай көрсету (монотеистік құдай); жасампаздық
қызметі; қолдау, жебеу қызметі; адам тағдырын анықтау; аруақтармен байланыс
жасау қызметі. Басқаша айтар болсақ, тенгризм негізінде түсінік жатыр.
Сондықтан да оны талдау тек ақылға сүйенген логикалық және теориялық
процедуралар арқылы жүрмеуі керек, сонымен бірге қарапайым сана мен
жүректі танымның ақиқатты танудағы бір түрі ретінде қолданудың да маңызы
бар.
Көшпенді қазақ ұғымы мен болмысында көк сөзінің мағынасы терең және
ауқымды. Енді осы ұғымды герменевтика тұрғысынан талдап көрелік. Көк аспан
- Тәңірінің тұрағы. Қазақтар қол жайғанда қолын көкке көтеріп ұстайды,
жалбарынады. Көк түсі, қазақ үшін киелі түс. Біздің байрағымыздың түсі де
көк, аспан түстес. Аспан, қазақ үшін жай аспан емес, көк аспан. Бұрынғы
кезде көне түріктер шығысты-көк, батысты-ақ, солтүстікті-қара, оңтүстікті-
қызыл түспен белгілеген. Көк-Тәңір сөзінің баламасы. Тәңір дүние-
тіршіліктің жаратушысы, құдірет иесі. Қазақ сөздерінде Тәңір жарылқасын,
Тәңір тілеуіңді берсін, Таңғы тамақ тәңірден, Жаңа Ай жарылқа, ескі Ай
есірке!, Көк соққыр, Тәңірберген деген аттар да жиі кездеседі. Бұндай
сөз тіркестері Тенгризм әсері негізінде қалыптасқан жай ғана сөз емес,
керісінше қазақтардың рухани болмысы негізінде пайда болған көзқарастар мен
түсініктер, адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынасты түсінік негізінде
бейнелеудің ерекше бір тәсілі, өмір сүру философиясының көрінісі. Ол
негізінен даналыққа, өзара сыйластыққа, түсіністікке негізделген. Осындай
ұлттық рухани болмыстың бір көрінісі Наурыз мерекесі. Ұлыстың ұлы күні, күн
мен түннің теңелер шағы. Қазақтар бұл күнді мәңгілік өмірдің басталуы деп
ұққан, оған Тәңірлік мағына берген. Бұл күнде адамдар көз ілмей таңмен
бірге Қыдыр атаны күткен. Қыдыр дарымай, бақ қонбайды деген ұғымға
ерекше мән беріп, өзіндік іс-әрекеттер жасаған. Мысалы, сол күні олар үй-
үйді аралап, жыл бойы жиналған өкпе-реніштері болса бір-бірін кешіріп, төс
қағысқан. Оны әркім адамшылық пен имандылықтың басты көрінісі ретінде
қабылдап түсінген.
Сонымен бірге күн мен түннің теңесуінің ішкі астарында табиғи тепе-
теңдікпен бірге әлеуметтік теңдік идеясының бар екенін де айта кетуіміз
керек. Біздің ойымызша, Ұлыстың ұлы күні көп мағыналы, көп астарлы. Көп
жағдайда біз бұл күннің сыртқы символдық жақтарына назар аударамыз да, ішкі
философиялық астарына мән бере бермейміз. Мәселен, Ұлыс күні хан мен құл,
бай мен кедей, еркек пен әйел, жас пен кәрі өзара тіл табысып, ортақ
мәмілеге келіп, болашақ келер күн туралы сыр шертіп, өздерін Тәңір алдында
тең ұстаған. Көшпенді қазақ менталитетінің феноменологиялық астарының
негізі де осында жатыр. Мәмілешілдік, қайрымдылық пен өзара түсіністік,
кеңпейілдік, кешірімшілдік, бауырмашылдық Тәңір алдындағы әрбір пенденің
парызы деп түсінген қазақ бірлікті рухани күшке айналдырған. Міне, осындай
табиғаттағы күн мен түннің теңесуін нақты сезінуден бастап, оның рухани
астарын түсінуге дейінгі талпыныс, іс-қимылдар, көшпенділер мәдениетінің
ішкі сырын, даму ерекшелігін анықтай түседі. Білуден түсінуге көшу, түсіну
болмысын өмір салтына айналдыру қазақ менталитетінің экзистенциалдық
сипатын арттырады.
Сөзіміз дәлелді болу үшін Наурыз күні өтетін ырымдар мен кәде-
жораларға тағы да тоқтала кетелік. Мысалы, сол күні туған баланың атын
(Наурызбай, Наурызгүл) деп қоятын болған. Бұл күні баланың тұсауын кесу де
ерекше жағдай да өтетін болған. Жас нәрестенің аяғына байланған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz