Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудың теориялық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудың теориялық мәселелері.
1.1 Дидактикалық ойындардың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемесі.
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 2.сыныптың қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық ойындарды қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Педагогикалық іс.тәжірибелер, сабақ жоспарының үлгілері ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудың теориялық мәселелері.
1.1 Дидактикалық ойындардың психологиялық.педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2. Қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемесі.
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 2.сыныптың қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық ойындарды қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Педагогикалық іс.тәжірибелер, сабақ жоспарының үлгілері ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Зерттеудің көкейтестілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі даму кезеңіндегі қоғамның дамуы, ұлттық тәрбиенің жоғарлауы арасында байланыс айқындала түсуде. Оқушылардың белсенділігін арттыру жолында олардың пәнге қызығуын, ізденімпаздыққа тәрбиелеу мектептің міндеті.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегилық мақсатында- «мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге түсе алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж Руссо [2] мен И.Г. Песталоции [3] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский [4] мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [5], С.П.Шацкий [6] және Н.К.Крупская [7] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз байланысты білім беру және технологияларды жетілдіру болып табылады деп атап көрсетілгендей, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе: әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді болып қалыптасуына негіз қалау [8].
Мұғалім өмір бойы оқуы керек, ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен бастап, оның бойында мұғалімдік те жойылады. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген. Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану-болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген [9].
Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психалогиялық, анатомиялық- физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әр бір адам ойнап өседі, ойынды көп онаған адамның дүние танымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірде бейнелесе, кей балалар ішкі сезімін білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық ойындары, бұл ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегилық мақсатында- «мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге түсе алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы ойшылдар Ж.Ж Руссо [2] мен И.Г. Песталоции [3] ойын арқылы балаларды болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский [4] мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [5], С.П.Шацкий [6] және Н.К.Крупская [7] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым Н.Құлжанова да зерттеген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз байланысты білім беру және технологияларды жетілдіру болып табылады деп атап көрсетілгендей, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе: әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді болып қалыптасуына негіз қалау [8].
Мұғалім өмір бойы оқуы керек, ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен бастап, оның бойында мұғалімдік те жойылады. Ойын бала үшін еліктеу, инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген. Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану-болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына сай бейімдеу деп түсіндірген [9].
Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге адамның өмір сүруінің маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті ретінде психалогиялық, анатомиялық- физиологиялық, педагогикалық маңызы зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік, тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әр бір адам ойнап өседі, ойынды көп онаған адамның дүние танымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірде бейнелесе, кей балалар ішкі сезімін білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер ететін қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық ойындары, бұл ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
1. Қазақстан Республикасындағы «Білім туралы заңнама» Алматы. 2008 – 21б.
2. Песталоции И.В. Избранные.педагогические произведения (Под. ред.М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
3. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
4. Сухомлинский В.А. // Избранные произвед. В - 5-х томах. Киев: Рад.школа т. 1, 1979, стр. 686.
5. Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
6. Крупская Н.К. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы шығармалары. –А., 1973.
7. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
8. Қайбулдаева Г., Жаздықбаева.М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы . Түркістан 2007 25 – 34б.
9. Проблемы методологии и методики исследований / Под. Ред. М.А.Данилова и Н.И.Болдырева. – М.:Педагогика, 1971. -352с.
10. Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995.
11. Занков Л.В. // О начальном обучении. М; Просвещение. 1963 -
12. Махмудов М.И. Организация проблемного обучения. — М.: Педагогика, 1997.
14. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
15. Гальперин Г.А. Введение в психологию. – М.: Из-во ун-та, -1976. – 150с.
15. Сабыров Т.С «Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары» Алматы. Мектеп. 1988
16. Усова А.А. Формирование у школьников научных понятий в процессе обучения. –М: Просвещение, 1986. – 175с.
17. Аймауытов Ж., Қ.Жарыкбаев // Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. Алматы: Білім,2000-33-34 б.
18. Жұмабаев М. Педагогика.Ана тілі.1992.94-95б.
19. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
20. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002. - 116 б.
21. Иасауи А. Ақыл кітабы. –Алматы: Мұраттас, 1995. -289 б.
22. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. -381 б.
23. Баласағұни Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987. -301б.
24. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1987. - 320 б.
25. Торайғыров С. Шығармалары. - Алматы. Жазушы, 1994. 181б.
26. Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1965. - 164 с.
27. Аймауытов Ж., Қ.Жарыкбаев // Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. Алматы: Білім,2000-33-34 б.
28. Сухомлинский В.А. // Избранные произвед. В - 5-х томах. Киев: Рад.школа т. 1, 1979, стр. 686.
29. Макаренко А.С. Коллектив и личность. – М., 1985. - 90 с.
30. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. В 2-т. –М.: Педагогика, 1979. – 304с.
31. Рубинштейн С. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958.-122 с.
32. Эльконин Д.Б «Психология игры».Москва.Просвешение.1964.
33. Выготский Л.С. Ибранные психологические исследования. — М., 1959.
34. Жарықбаев Қ.Б. Психология. - Алматы, 1993. - 230 б.
35. Диваев Ә. Тарту. –Алматы. Ана тілі, 1992 – 256 б.
36. Сағындықов Е. Педагогика. - Алматы, 2002. - 200 б.
37. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары». Алматы. 1991.
38. Таникеев М.Т. Развитие казахских национальных видов спорта и игр с периода присоединения Казахстан к России до Великой Октябрьской социалистической революции: Автореф. Дис. ... канд. Пед. Наук. –Л., 1962 – 24 с.
39. .Бастауыш мектеп. // №3 1998, 15-бет. Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы. №9, 2002 24-25 бет.
40. Қасболатова Б. «Ойын – сабақ өрнегі» // Бастауыш мектеп, 1989. №8 21-22б
2. Песталоции И.В. Избранные.педагогические произведения (Под. ред.М.Ф.ІІІабаева, М.: АПН РСФСР, 1961, Т.1-717 с.)
3. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения. – М., 1989. - 528 с.
4. Сухомлинский В.А. // Избранные произвед. В - 5-х томах. Киев: Рад.школа т. 1, 1979, стр. 686.
5. Шацкая В.Н. Балалардың жанұядағы эстетикалық тәрбиесі. –М., 1997. 112 с.
6. Крупская Н.К. Көркемдікке тәрбиелеудің міндеттері туралы. Таңдамалы шығармалары. –А., 1973.
7. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Қазақстан мектебі. - Алматы, 2004. № 2.- 8 б.
8. Қайбулдаева Г., Жаздықбаева.М., Әлімбекова С. Ойын технологиясы . Түркістан 2007 25 – 34б.
9. Проблемы методологии и методики исследований / Под. Ред. М.А.Данилова и Н.И.Болдырева. – М.:Педагогика, 1971. -352с.
10. Лернер И.Я. Философия дидактики и дидактика как философия. — М., 1995.
11. Занков Л.В. // О начальном обучении. М; Просвещение. 1963 -
12. Махмудов М.И. Организация проблемного обучения. — М.: Педагогика, 1997.
14. Леонтьев А.Н. Психология. – М., 1998. - 222 с.
15. Гальперин Г.А. Введение в психологию. – М.: Из-во ун-та, -1976. – 150с.
15. Сабыров Т.С «Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары» Алматы. Мектеп. 1988
16. Усова А.А. Формирование у школьников научных понятий в процессе обучения. –М: Просвещение, 1986. – 175с.
17. Аймауытов Ж., Қ.Жарыкбаев // Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. Алматы: Білім,2000-33-34 б.
18. Жұмабаев М. Педагогика.Ана тілі.1992.94-95б.
19. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы, 1986. - 315 б.
20. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. - Алматы, 2002. - 116 б.
21. Иасауи А. Ақыл кітабы. –Алматы: Мұраттас, 1995. -289 б.
22. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. -381 б.
23. Баласағұни Ж. Құтты білік. – Алматы: Жазушы, 1987. -301б.
24. Құдайбердиев Ш. Шығармалары. - Алматы, 1987. - 320 б.
25. Торайғыров С. Шығармалары. - Алматы. Жазушы, 1994. 181б.
26. Тәжібаев Т. Педагогическая мысль в казахстане во второй половине ХIХ века. - Алматы, 1965. - 164 с.
27. Аймауытов Ж., Қ.Жарыкбаев // Ж.Аймауытұлының психологиялық көзқарастары. Алматы: Білім,2000-33-34 б.
28. Сухомлинский В.А. // Избранные произвед. В - 5-х томах. Киев: Рад.школа т. 1, 1979, стр. 686.
29. Макаренко А.С. Коллектив и личность. – М., 1985. - 90 с.
30. Блонский П.П. Избранные педагогические и психологические сочинения. В 2-т. –М.: Педагогика, 1979. – 304с.
31. Рубинштейн С. О мышлении и путях его исследования. – М., 1958.-122 с.
32. Эльконин Д.Б «Психология игры».Москва.Просвешение.1964.
33. Выготский Л.С. Ибранные психологические исследования. — М., 1959.
34. Жарықбаев Қ.Б. Психология. - Алматы, 1993. - 230 б.
35. Диваев Ә. Тарту. –Алматы. Ана тілі, 1992 – 256 б.
36. Сағындықов Е. Педагогика. - Алматы, 2002. - 200 б.
37. Төтенаев Б. «Қазақтың ұлттық ойындары». Алматы. 1991.
38. Таникеев М.Т. Развитие казахских национальных видов спорта и игр с периода присоединения Казахстан к России до Великой Октябрьской социалистической революции: Автореф. Дис. ... канд. Пед. Наук. –Л., 1962 – 24 с.
39. .Бастауыш мектеп. // №3 1998, 15-бет. Оқыту үрдісіндегі ойынның маңызы. №9, 2002 24-25 бет.
40. Қасболатова Б. «Ойын – сабақ өрнегі» // Бастауыш мектеп, 1989. №8 21-22б
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудың теориялық
мәселелері.
1.1 Дидактикалық ойындардың психологиялық–педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемесі.
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен
формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 2-сыныптың қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық
ойындарды қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Педагогикалық іс-тәжірибелер, сабақ жоспарының үлгілері ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі
даму кезеңіндегі қоғамның дамуы, ұлттық тәрбиенің жоғарлауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Оқушылардың белсенділігін арттыру жолында
олардың пәнге қызығуын, ізденімпаздыққа тәрбиелеу мектептің міндеті.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегилық
мақсатында- мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше
тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге түсе
алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар Ж.Ж Руссо [2] мен И.Г. Песталоции [3] ойын арқылы балаларды
болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен
маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский [4] мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту
барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [5],
С.П.Шацкий [6] және Н.К.Крупская [7] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық
үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым
Н.Құлжанова да зерттеген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі
мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен
ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары
зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз
байланысты білім беру және технологияларды жетілдіру болып табылады деп
атап көрсетілгендей, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе:
әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық
енгізудің тиімді болып қалыптасуына негіз қалау [8].
Мұғалім өмір бойы оқуы керек, ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен
бастап, оның бойында мұғалімдік те жойылады. Ойын бала үшін еліктеу,
инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген.
Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану-
болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына
сай бейімдеу деп түсіндірген [9].
Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге адамның өмір сүруінің
маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің дамуына, айналасындағы
дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының
қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті
ретінде психалогиялық, анатомиялық- физиологиялық, педагогикалық маңызы
зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік,
тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әр бір адам ойнап өседі, ойынды көп
онаған адамның дүние танымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал
тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірде бейнелесе, кей балалар
ішкі сезімін білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер
ететін қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық
ойындары, бұл ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси әлеуметтік және идеалогиялық
ерекшеліктері болатыны айқын. Сол сияқты, бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне
деген өз талабы, өз ерекшелігі бар.
Ойын әрекетінің философиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан қарастырған
К.Гросс, Г.Спенсер, И.Хейзинга, И.Кант, Г.Гегель, В.Вундт, Ф.Шиллер,
Г.Бюллер, В.Фригер, Р.Ван Дер Коэй, Г.Мэйес, В.Демин, Н.Каган, К.Юсупов
т.б. ғалымдар ойын теориясын қалыптасуы мен дамуын ойын іс-әрекетінің
әлеуметтік жақтарын айқындап, оны бала қабілетімен оң әсер ететінін
анықтаған. Грек ойшылдары Гераклит ойынды Шексіз әлемге теңесе, Платон
өзінің Мемлекет еңбегінде жас өскінге өмірлік, қажетті іс-әрекеттерді
үйретуші құралға, өмірге, трагедияға, сезімге, жалпы ғарыштық әлемге
теңеген. Ұлы ақынымыз Абай: Асыр салып ойнамай, өсер бала болар ма?, -
деп бала үшін ойынның маңыздылығын айтып өткен [10].
Ойын - оқытуда жаңа технологияның маңызды бөлігі болып табылады.
Ойын ұғымына түсініктеме берсек - бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен
анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар
негізінде іс-әрекеттің бір түрі.
Ойын – айналадағы дүниені тану тәсілі. Ұлы педагог Сухомлинский:
Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой
тәрбиесі болмайды. - деп санайды [5].
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады. Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ
барысында ойын технологияларын әлі де болса аз қолдануы, қазақ тілі
сабақтарында оқушылардың оқу белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми-
әдістемелік материалдардың жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш мектепке
қойылып отырған мемлекеттік талаптар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу
үшін біз дипломдық жұмыстың тақырыбын Қазақ тілі пәнінде дидактикалық
ойындарды қолданудың әдістемесі деп алдық.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық сана
сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді. Себебі,
дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, өз
ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып жетілуіне зор ықпал
етеді.
Демек, қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруға жол ашамыз. Ал, ойындар кезінде оқушылар өздерін
еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз халқын
сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді. Бұл оқушылар бойына бір-бірімен
қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілділікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сыйласуды қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл
мәдениеті жетіледі.
Бұл қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгертудің басты
педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім әдістемелік
жағынан шебер қазақ тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген, әдеби тілде өз
ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Бүгінгі танда ҚР-ң қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық
өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, білім
беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде.
Сол талаптардың бірі-бастауыш сыныптарда пәндерді оқыту барысында
дидактикалық ойындарды қолдану, оның алатын орны.
Білім-дүниетанудың кәусар бұлағы өйткені, дүниетануды бастауыш сыныпта
оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар
психологтар мен педагогтардың еңбектерінде МА.Данилов [11],
И.Я.Лернер [12], Л.В.Занков [13], М.М.Махмудов [14], А.Н.Леонтьев
[15], П.Я.Гальперин [16] дидактикалық ойынның бала өміріндегі маңыздарын
атап өтті.
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың
атқаратын ролінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері окушылардың
ойлау процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне
қазақтың белгілі дидактиктері И.Нұғыманов, Т.Сабыров [17] т.б. өз
еңбектерінде дәлелдеген.
Бастауыш сыныпта жас өспірім окушылардың оқуға деген ынтасын
жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың ролі
зор.
Қазіргі заман ағымына орай балаларға қазақ тілі сабағында экономикалық,
эстетикалық, білім берумен дидактикалық ойындарды байланыстыру мұғалімнің
негізгі міндеті болып отыр.
Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында оқушылардың
оқуға қабілетін, талғамын, іскерлігін арттыру мақсатымен дидактикалық
ойындар негізгі рөл атқаруда.
Дидактикадық ойындар - оқушылардың танымдық қызығушылығын өрістетудегі
маңызды бұлақ болып табылады.
Бұл мәселенің мектеп өмірінде маңыздылығын, қажеттілігін А.В.Усова,
[18], Ж.Аймауытов [19], М.Жұмабаев [20], А.Байтұрсынов [21], Т.Сабыров
[17], Ж.Қоянбаевтар [22] өз еңбектерінде ерекше мән берді.
Ойын арқылы баланың көзқарасы болашаққа деген түсінігі қалыптасады.
Дидактикалық ойын оқушының ой-өрісін, қиял, сезімін дамытып, сөйлеу тілінің
жетілуін қалыптастырады.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ойын - бір қарағанда
қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ойынның ережелерін оқушылар сақтай
отырып, ойнаушылар арасындағы қиынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген
сыйластық қажеттіліктерімен саналуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен
туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өз
қарсыласының мүмкіндігімен саналып, бір-біріне деген сенімдерін арттырады.
Ұлы Абай айтқандай Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? демекші, сол
пікір бала өмірінде ойынның маңыздылығын шешуге көп әсерін береді.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Сабақ барысында ойын түрлерін
дидактикалық материал ретінде пайдалануда маңызы зор. Ойын арқылы нашар
оқушылардың өздері де ойынға араласып, сабаққа ынтасы артады. Тіл дамуына
ойын үлкен әсер етеді. Ойын баланың психикасына әсер етіп, сапалы
өзгерістер тудырады.Ойын арқылы ұйымдастырылған сабақ балаларға жеңіл әрі
тартымды, әрі түсінікті болады. Ойынның түрлерін балалардың жас
ерекшеліктеріне, сабақтың мазмұны мен тақырыбына сай таңдап алған дұрыс. Әр
сабаққа ойын түрлерін орнымен қолдану арқылы оқушылардың оқуға ынтасын,
пәнге деген қызығушылығын қалыптастыруға болады.
Ойын – балардың достық сезімін оятып, бір-біріне қамқорлығы, ұжымдық
бірлігі нығаяды. Ойын арқылы баланы жақсылыққа, қайырымдылыққа, ізгілікке,
әдептілікке тәрбиелеуге болады.
Бастауыш. сынып оқушыларын оқыту процесінде тәрбиелеу үшін олардың
ойынына дұрыс көзқарас, басшылық жасау қажет.
Осыдан бастауыш сыныптарда қазақ тілі пәнін оқыту процесінде
дидактикалық ойындарды пайдалану жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап,
оны пайдалану жолдары көзделуде.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң
өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп
отырған бүгінгі таңда оқу тәрбие процесінің тиімділігін арттыру бағытында
барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-
тәрбие процесінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің
осындай сирек қолданатын құралдарының бірі – ойын.
Сондықган тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу мақсаты
мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектептің 2-сыныбында қазақ тілі
сабақтарыңда дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістерін, ерекшеліктерін
анықгау.
Зерттеудің міңдеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда дидакгикалық
ойындарды қолданудағы оқытудың ғылыми-әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу.
2. Қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық ойындарды
қолдану әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі: 2-сынып қазақ тілі пәні сабақтарындағы дидактикалық
ойындар
Зерттеу пәні: Қазақ тілі пәні, 2-сынып
Зерттеу әдістері: Теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері және баспасөзде жарық көрген ғылыми еңбектерді
жинақтау, сұрыптау, талдау әдісін қолдану, дидактикалық ойын түрлерін
ұсынып, оның нәтижесін көрсету т.б.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытыңды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудың теориялық
мәселелері.
1.1 Дидактикалық ойындардың психологиялық–педагогикалық негіздері
Жастардың болашаққа деген бағыт бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің әр саласының
көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі.
Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін дамытуға, оның
дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім беру, тәрбиелеу
және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың алға қояр мақсаты
болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз Әл-Фараби, Қ.А.Ясауи [23], М.Х.Дулати [24], Ж.Баласағұн [25]
тамаша өсиеттер қалдырған.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті – оқу, қарым-қатынас ойын
және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы
дамытады.
Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған
Ф.Врубель. Ол Ойын арқылы бала өзін-өзі көрсеткісі келеді, - дейді.
Біздің эрамызға дейін IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын Мәңгілік – шахмат ойнап
отырған бала. Келесі грек ойшылы Платон ойын теориясын қалыптастырушы
ретінде назарға алынады. Оның пікірінше, ойын - жоғары ақыл, рахаттану,
қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс. Бұған философтар И.Кант және
Ф.Шиллердің пікірлері сабақтас. Сондықтан екеуінің пікірінше, человек
играет только тогда, когда он полном значении слова человек, и он бывает
вполне человеком лишь тогда, когда играет. Бірақ Ф.Шиллер пікірімен
келіспейтін тұстары да бар. Ф. Шиллер адамның ойлауына ешқандай сыртқы
дүние әсер етпейді, ол өзіндегі артық күштен арылу үшін ойнайды деп
есептейді және адамдар арасындағы ойынды жануарлар ойынымен тең қояды.
Мұндай пікірге ағылшын ғалымы Г.Спенсер де қосылады. Ойын теориясын
зерттеген Н.Хейзенге ойын іс-әрекетін адамның рухани энергия алу үшін
керек, - дейді. Осы энергия негізінде адам мәдени тұрғыдан дамиды және
өседі деген пікірде кеңес одағы философтары М.В.Делин, Д.И.Узнадзе т.б.
ойын адамның өзіндік іс-әрекеті дей келе, оны еңбекпен байланыстырады [10].
М.Лазарус Жұмыстан кейін демалу теориясын, Г.Спенсер Денедегі артық
энергияны шығару, К.Круз Тіршілік үшін күреске әзірлеу ойындарының,
С.Л.Рубинштейн Еңбекке дайындайтын ойындар теориясын жасады [17].
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский [17],
С.Л.Рубинштейн [17], Д.Б.Эльконин [17], Б.Г.Ананьев[17], А.Н.Леонтьев
[17], секілді ғалымдар ат салысты. С.Л.Рубинштейннің пікірінше Ойын
негізінде адамның барлық психикалық қабілеттері қалыптасады. Баланы ересек
өмірге дайындайды. К.Г.Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен
араласуындағы эвристикалық іс-әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның
мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік мотив мақсат ойын іс-әрекет
нәтиже
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
А). Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастыру;
Ә). Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
Б). Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
В). Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Еңбек, ойын және оқу ерте кезден-ақ адам тіршілігінің негізгі үш тірегі
болып есептелінген. Ол балалар үшін кәмелетке келгенше жүріп өтетін өмір
сатысы. Ойын технологиясы балалардың айналасын тану қызметіндегі
белсенділігі мен шығармашылығының қалыптасуына жолды кең ашатын табиғи
құбылыс. Атақты педагогтар В.А.Сухомлинский [17], Н.К.Крупская [17],
К.Д.Ушинский [17] ойынның балалардың ой-өрісін дамытуда, дүниетанымын
қалыптастыруда практикалық маңызы зор екенін атап көрсеткен.
Педагогикалық ғылым тарихына көз салсақ балалар ойынына қатысты
мәселелерге соқпай кеткен ағартушы, педагог болмаған екен. Тұлғалы
кезіндегі прогрессивті ұлы педагогтар Я.А.Коменский [17], Ж.Ж.Руссо [17],
И.Г.Песталоцций [17] халықтық ойындарға назар аударып, қолданып, халықтық
ойындардың теориялық негізін жасауға талпынған. Ойынның балалардың денесін
сауықтыратын, ақыл-ойын белсенді ететін және барлық ағзаларын икемді
қозғауға баулитын мәнін Я.А.Коменский дәріптеген. Ж.Ж.Руссо пікірінше білім
алу ойынның балалар өмірінде кезектесіп, алмасып отыруы бір-бірімен
сабақтаса байланысуы бала дамуындағы қажетті шарт болады.
Ойын – оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға
болады. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті – ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен
оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асады.
Ойынның мақсаты: 1. Баланы пәнге қызықтыру, логикалық ойлауын дамыту;
2. Сөздерді орынды қолдану дағдыларын жетілдіре отырып сөйлеу
мәдениетіне тәрбиелеу;
3. Таным әрекетін қалыптастыру, тиянақтау, пысықтау, алған білімді тексеру,
қызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру.
Міндеті: 1) Танымдық: баланың тану, іздену әрекетін дамыту;
2) Тәрбиелік: айналасымен қарым-қатынас жасауға, қажетті дағдыны,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, баланың қызығушылығын ояту.
Ойын сабақтың басында - өткен сабақты еске түсіреді.
Сабақтың ортасында – көңіл-күйін сергітеді, ерік-жігерін дамытады,
сабаққа ынтасын арттырады.
Сабақтың соңында – тақырыпты бекіту, сабақта алған білімді жинақтау
мақсатын көздейді.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан
бастауыш сыныптарда оқушылар ойынды көп қажет етеді.
Ойынның түрлері көп, соның ішінде маңыздысы – дидактикалық ойын. Бұл
ойынның пайдасы баланың ой-өрісінің қалыптасуын, дамуын мақсат етіп қояды.
Оқушының үйіндегі жұмысын сабақтағы педагогикалық тапсырмамен ұштастырып,
толықтырып отырғанда ғана оқушылардың алған білімдері терең, тиянақты
қалыптасады.
Педагогика саласында пайдаланатын ойындарды – дидактикалық ойындар
дейді.
Дидактика (грек. Didaktikos – оқытушылық бойынша (поучительный) –
білім беру мен оқыту (мақсатын, мазмұнын, оқытудың заңдылықтары мен
қағидаларын), сондай-ақ оқыту процесіндегі тәрбие теориясын дайындайтын
педагогиканың бөлімі.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді. Ойынның міндеті – баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін
арттыру мақсатында іріктеліп алынатын нақты мазмұнмен анықталады.
Дидактикалық ойындар – баланың ынтасын сабаққа аударуға, көңіл
қойғызуға, қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруге көмектеседі.
Сабаққа эмоциялық бояу береді.
Дидактикалық ойындар балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет. Дидактикалық ойындарды бала тәрбиесіне енгізу үшін
көптеген жұмыстар атқарылды. Дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану
сабақтың әсерлігін, тартымдылығын, белсенділігін, ынтасын күшейтеді. Бұл
ойын ережесі балалардың түсінуіне оңай, қарапайым әрі қысқа болу керек.
Кейде оның мазмұны ережесі балаларға дұрыс түсіндірілмейді де балалар оған
қызықпайды, ынтасын қойып тыңдамайды. Оның үстіне дидактикалық материалдар
мен көрнекіліктерге жеке көңіл бөлінбейді. Баланың таным қабілетін,
логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда дидактикалық
ойындарды ұтымды пайдаланудың маңызы зор. Сондай-ақ балалардың адамгершілік
сезімін оятуға, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасау, еңбек адамдарына,
басқа ұлт өкілдеріне, достық, туған жеріне сүйіспеншілік сезімін
тәрбиелеуге көңіл бөлінеді. Балалар алдарына қойылған дидактикалық
тапсырмаларды өз беттерінше орындау үшін тәрбиеші көркем әдебиет оқып беру,
суреттер дайындау, декоративтік заттар тағайындау арқылы алдын-ала жұмыс
жүргізу керек.
Дидактикалық ойындардың түп тамыры қазақтың ұлттық ойындарымен
мазмұндас. Ойын әрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен
бастап-ақ маңызы зор. Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт
ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қарау керек. Ұлт
ойындары отбасы тәрбиесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысында қосымша материал үшін, баланың сол пәнге қызығушылығын арттыру
үшін пайдалануға болады.
Дидактикалық ойындар – балалардың білімдерін арттырудың құралы.
Сабақта ойындарды қолданудың түрлі жолдары бар.
Ойын өмірде пайдасыз көрінгенімен аса қажетті көрініс, құбылыс. Өмір
сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама бабаларымыз Әл-
Фараби, Қ.А.Ясауи [17], М.Х.Дулати [17], Ж.Баласағұн [17] тамаша өсиеттер
қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо,
А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы оқушылардың ақыл-ой
қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу керектігін айтқан
болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістері мен
құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Скаткин, Ю.К.Бабанский, М.Жұмабаев, Т.Сабыров
т.б. өз еңбектерінде оқушылардың өз беттерінше жұмыс орындауда дидактикалық
ойындардың пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер берген.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды как мощное средство
стимулирования познавательного интереса учащихся - деп көрсетсе,
педагогтардың арасында ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай
түріне жатқызу жөнінде бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюктер ойынды
оқытудың активті түрі деп қарастырса, Н.Н.Скатова, Р.И.Половникова,
В.К.Роман оқытудың ойын әдісі дейді. Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын
элементтері деп қарастырады. Біз ойынды - әдіс деп қарастырамыз. Себебі,
әдіс секілді ойын кезінде оқушы мен оқытушының арасындағы байланыс туындап,
оқыту процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін, еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен
ойыннанбасталады. Ойын әлеуметтік қызмет, ол баланың жасына қарай, өзін
қоршаған ортаны танып білуге, оны өзгертуге құштарлығын арттыратын құрал.
Онда танымдық және бағдарлық қызмет бар. Ойын арқылы бала білім алады,
тәрбиеленеді, қоғамды құрметтеуге үйренеді, ынтымақтасып жұмыс істеуге
дағдыланып, ұтылуға емес, ұтуға тырысады. Ойын баланың психикасында сапалы
өзгерістер туғызады, оқу әрекетінің негіздері қаланады.
А.М.Горький: Ойын арқылы бала дүниені таниды - десе,
А.С.Сухомлинский: Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы жоқ және болуы мүмкін
емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы
баланың рухани сезіміз, жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние
туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз – ұшқын, білімге құмарлық пен
еліктеудің маздап жанар оты - дейді.
Н.К.Крупская ойынның байқағыштыққа, ептілікке және басқа мінездерге
тәрбиелейтін атап айтқан. Ол адамның дербестігін, ұйымдастырушылық
дағдыларын дамытады. Оқытудың түпкі мақсаты – оның сапалы болуы, яғни
сабақтың түрлері мен әдістерін, мазмұнын жетілдіру, оның танымдық,
білімдік, тәрбиелік жағынан сапалық жаңа деңгейге көтеру.
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин сияқты белгілі психолог
ғалымдар: Ойын баланың өзіндік өмірі - деген ортақ тұжырым жасайды. Ал
біздің халық даналығы: Ойлы бала, ойыннан өседі - дейді.
Ойын – айналадағы дүниені тану тәсілі. Ұлы педагог Сухомлинский:
Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой
тәрбиесі болмайды - деп санайды.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ойын - бір қарағанда
қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ойынның ережелерін оқушылар сақтай
отырып, ойнаушылар арасындағы қиынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген
сыйластық қажеттіліктерімен саналуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен
туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өз
қарсыласының мүмкіндігімен саналып, бір-біріне деген сенімдерін арттырады.
Ұлы Абай айтқандай Ойын ойнап ән салмай, өсер бала болар ма? демекші, сол
пікір бала өмірінде ойынның маңыздылығын шешуге көп әсерін береді.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Сабақ барысында ойын түрлерін
дидактикалық материал ретінде пайдалануда маңызы зор. Ойын арқылы нашар
оқушылардың өздері де ойынға араласып, сабаққа ынтасы артады. Тіл дамуына
ойын үлкен әсер етеді. Ойын баланың психикасына әсер етіп, сапалы
өзгерістер тудырады. Ойын арқылы ұйымдастырылған сабақ балаларға жеңіл әрі
тартымды, әрі түсінікті болады. Ойынның түрлерін балалардың жас
ерекшеліктеріне, сабақтың мазмұны мен тақырыбына сай таңдап алған дұрыс. Әр
сабаққа ойын түрлерін орнымен қолдану арқылы оқушылардың оқуға ынтасын,
пәнге деген қызығушылығын қалыптастыруға болады.
Ойын – балардың достық сезімін оятып, бір-біріне қамқорлығы, ұжымдық
бірлігі нығаяды. Ойын арқылы баланы жақсылыққа, қайырымдылыққа, ізгілікке,
әдептілікке тәрбиелеуге болады.
Ойын – оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға
болады. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті – ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен
оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асады.
Ойынның мақсаты:
1. Баланы пәнге қызықтыру, логикалық ойлауын дамыту;
2. Сөздерді орынды қолдану дағдыларын жетілдіре отырып сөйлеу
мәдениетіне тәрбиелеу;
3. Таным әрекетін қалыптастыру, тиянақтау, пысықтау, алған білімді тексеру,
қызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру.
Міндеті:
1. Танымдық: баланың тану, іздену әрекетін дамыту;
2. Тәрбиелік: айналасымен қарым-қатынас жасауға, қажетті
дағдыны,адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, баланың
қызығушылығын ояту.
Ойын сабақтың басында - өткен сабақты еске түсіреді. Сабақтың
ортасында – көңіл-күйін сергітеді, ерік-жігерін дамытады, сабаққа ынтасын
арттырады. Сабақтың соңында – тақырыпты бекіту, сабақта алған білімді
жинақтау мақсатын көздейді.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан
бастауыш сыныптарда оқушылар ойынды көп қажет етеді.
Ойынның түрлері көп, соның ішінде маңыздысы – дидактикалық ойын. Бұл
ойынның пайдасы баланың ой-өрісінің қалыптасуын, дамуын мақсат етіп қояды.
Оқушының үйіндегі жұмысын сабақтағы педагогикалық тапсырмамен ұштастырып,
толықтырып отырғанда ғана оқушылардың алған білімдері терең, тиянақты
қалыптасады.
Педагогика саласында пайдаланатын ойындарды – дидактикалық ойындар
дейді.
Дидактика (грек. Didaktikos – оқытушылық бойынша (поучительный) –
білім беру мен оқыту (мақсатын, мазмұнын, оқытудың заңдылықтары мен
қағидаларын), сондай-ақ оқыту процесіндегі тәрбие теориясын дайындайтын
педагогиканың бөлімі.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді. Ойынның міндеті – баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін
арттыру мақсатында іріктеліп алынатын нақты мазмұнмен анықталады.
Дидактикалық ойындар – баланың ынтасын сабаққа аударуға, көңіл
қойғызуға, қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруге көмектеседі.
Сабаққа эмоциялық бояу береді.
Дидактикалық ойындар балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет. Дидактикалық ойындарды бала тәрбиесіне енгізу үшін
көптеген жұмыстар атқарылды. Дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану
сабақтың әсерлігін, тартымдылығын, белсенділігін, ынтасын күшейтеді. Бұл
ойын ережесі балалардың түсінуіне оңай, қарапайым әрі қысқа болу керек.
Кейде оның мазмұны ережесі балаларға дұрыс түсіндірілмейді де балалар оған
қызықпайды, ынтасын қойып тыңдамайды. Оның үстіне дидактикалық материалдар
мен көрнекіліктерге жеке көңіл бөлінбейді. Баланың таным қабілетін,
логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда дидактикалық
ойындарды ұтымды пайдаланудың маңызы зор. Сондай-ақ балалардың адамгершілік
сезімін оятуға, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасау, еңбек адамдарына,
басқа ұлт өкілдеріне, достық, туған жеріне сүйіспеншілік сезімін
тәрбиелеуге көңіл бөлінеді. Балалар алдарына қойылған дидактикалық
тапсырмаларды өз беттерінше орындау үшін тәрбиеші көркем әдебиет оқып беру,
суреттер дайындау, декоративтік заттар тағайындау арқылы алдын-ала жұмыс
жүргізу керек.
Дидактикалық ойындардың түп тамыры қазақтың ұлттық ойындарымен
мазмұндас. Ойын әрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен
бастап-ақ маңызы зор. Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт
ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қарау керек. Ұлт
ойындары отбасы тәрбиесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысында қосымша материал үшін, баланың сол пәнге қызығушылығын арттыру
үшін пайдалануға болады.
Дидактикалық ойындар – балалардың білімдерін арттырудың құралы.
Сабақта ойындарды қолданудың түрлі жолдары бар.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ
тілінің мемлекеттік тіл кұқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар саясаты
туралы зандардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен жауапкершілікпен
қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор. Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері –
мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен
тыңдап, жемісті, сапалы меңгеруіне сенімді көмекші бола алады. Өйткені,
кіші жастағы оқушылар жас ерекшеліктеріне байланысты ойынға өте ынталы
келеді. Балалар тез серігіп, тапсырмаларды тез әрі қызығып орындайтын
болады. Ойын балалардың оқуға, еңбекке деген белсенділігін, қызығушылығын
арттырудағы басты құрал. Ойын барысында балалардың белсенділігі,
шығармашылығы дамиды.
Ал, мұғалімнің міндеті – балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен
қатысуын қамтамасыз ету.
Адамзаттың көптеген жылдар бойғы ойнау тәжірибесі ойынның білімдік
құндылығын дәлелдейді. Ойынның шығу сырын ғалымдар жүздеген жылдар бойы
зерттеп келеді. Оның шығу тарихы жайлы көптеген пікірлер бар.
Көп тұжырымдардың бірі бойынша ойын қоғамның діни әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамуы кезіндегі бос уақытпен демалысты өткізу
мәселесінен туындаған. Ерте заманда ойын қоғамдық өмірдің бір бөлігі болып,
оған діни-саяси маңыз берілген. Ерте гректер ойынды құдайлар қолдаған десе,
Қытайда мерекелік ойындарды император ашып, өзі де қатысқан.
Ойын адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ойын өмірде өте ерте жастан
басталып, адамның кәсіпті толық мегергенінше жалғасады. Ал оқыту процесінде
жаңа технологияның маңызды бөлігі. Қазақ халқының ұлт ретінде өмір сүруіне
оның тілімен қатар салт-дәстүрлердің, әдет-ғұрыптарының маңызы айрықша.
Қазақтың мақал-мәтелдері жас ұрпақты ибалы болуға, әдептілікке, мінезін
жақсы қасиеттер арқылы имандылықпен инабаттылыққа тәрбиелесе, ақын-
жазушылардың көркем шығармалары эстетикалық, этикалық қасиеттерге
тәрбиелейді. Абай Құнанбаевтың он тоғызыншы қара сөзінде жас кезінен жақсы
сөз естіп өскен бала кейін есті адам болады: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды, естіп, көріп, ұстап,татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-
дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Сондықтан
балаға жас кезінен бастап ойын арқылы тәрбиелік маңызы жоғары халық
ойларының кәусар бұлақтарымен сусындату қажет [17].
Ойын мен адам мәдениетінің өзара байланысы ғылыми түрде анықталды.
Олардың тұлғаны дамытудағы маңызы анықталды, оның психологиялық және
әлеуметтік факторларымен келісімі жөнінде кең қарастырылуда. Ойын
технологиялары әлі де білім беру саласында жаңа инновация болып таблады.
Ойындардың маңызы баяғы заманнан бері жойылған жоқ. Ойындар ойлау
қабілетін, логиканы т.б. дамытады. Ойындар әсіресе кішкентай балалардың
дамуына көп көмек көрсетеді.
Алғашқы ойындар біздің заманымызға дейінгі мыңдаған жылдар
бұрын пайда болған. Ол ойындар өте қарапайым болған. Бірақ сол кезеңде
Үндістан жерінде өте қызық, әрі күрделі шахмат ойыны пайда болады. Аңыз
бойынша бұл ойынды шах бұйрығы бойынша шах сарайының бір ғалымы ойлап
тапқан екен. Шахқа ойынның ұнағаны сонша, ол өзінің көмекшілеріне ғалымға
өзі қалаған сыйлықты тарту етіңдер деген екен. Ғалым сыйлық ретінде оған
шахмат тақтасындағы шаршылар санындай бидай дәнін беруін сұраған. Бірақ
бидай саны былай саналуы керек болды: Әрбір келесі шаршыға оның алдындағы
шаршының квадраты көбейтілуі қажет еді. Шах болса, бұл бір екі-үш қап бидай
болар, неге алтын сұрамаған деп таң қалып кетіп қалады. Ертеңгісін
көмекшілерін шақырып, ғалымға бидайын бергендігін сұрайды. Бірақ
көмекшілері әлі бидай санын санап бітпегенін айтады. Шах ашуланып, ғалымды
өзіне шақыртады. Ғалым шахқа егер ол өзінің бүкіл жеріне бидай егіп тастаса
да, тіпті бүкіл жер шарын бидай алқабына айналдырса да керек бидай санын
жинай алмайтынын айтады. Шах ғалымның даналығына риза болып, оны дұрыстап
марапаттауын бұйырады. Міне, аңыз бойынша шахмат ойынының тарихы осындай.
Қазіргі кезде, жиырма бірінші ғасырда көптеген өзінің маңызын
жоғалтты. Осы ғасыр ХХІ-ғасыр болғандықтан қазір компьютерлік ойындар
бірінші орынға шықты. Компьютерлік ойындар осы кезде көптеген миллиард
доллар айналымы бар IT-индустрияның бір тармағы. Әрбір жаңа шыққан ойын
бұрын шыққан ойындардан графикасы жағынан, сюжеті жағынан т.б жақсы болады.
Болашақта менің ойымша барлық ойындарды компьютерге көшіріп,
ойындардың тек электронды варианттары қалады. Бірақ шахмат ойының маңызы
жоғалмайды және ол болашақта да нағыз дарынды адамдардың ойыны болып
қалады.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық, ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Оның бүгінгі танда ұрпақ тәрбиесінде негізге алынуы-егеменді еліміздің
мүддесі, халқымыздың болашағы.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімінің дидактикалық
ойын түрлерін жаңа тұрғыда дамыту, жетілдіру - педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімінің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқы-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұймыдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Оку-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың
бойында жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық
сана сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті
әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның адамдық
қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім окушыларды дидактикалық ойынды ұйымдастырып, үйрету,
қалыптастыру үшін, ең алдымен олардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді. Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер.
Олар мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу,
сезімдер.
Осындай психикалық процестер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының психологиялық психикалық дамуды,
зандылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке басының қалыптасуын зерттейді.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың психологиясын білу, оқыту, тәрбиелеу
практикасында жақсы байқауға болады.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі-ойлауында, ақыл-ойында, ынтасында,
қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып табылады.
2.Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар:
1. Бақылау. 2.Эксперимент әдістері
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді. Мұғалімнің бақылау процесінде-
зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы белгілерді ғана қадағалайды.
Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау - окушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін жазған психологтар көптеп
саналады. Мысалы: А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Щтерн.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы-оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин,
А.Н.Гвоздов сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы
қорытынды бойынша бақылаулар жүргізген.
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып окушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабакта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру оқушының
мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігіне ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып окушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және
жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін
игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады.
Дидактикалық ойын барысында оқушылардың дербестігін арттыруда олардың
оқуға деген табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің
маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында мынаны
дәлелдеген: бастауыш сынып окушылары сабақ барысында дидактикалық ойынды
мұғалімнің жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже бергенін дәлелдеді.
Бастауыш сынып оқушыларына тапсырмалар береді, мұғалім тапсырманың
дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін анықтайды.
Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы-оқу жұмысының
тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оку жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөлді:
І.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты
қолданылатын тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойыңдарды қолдану білу.
Осы тәсілдердің ішіңде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақгы жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1.Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау;
2.Ең негізгі мәселені айыра білу;
3.Салыстыру.
4.Топтастыру
5.Жүйелеу
6.Схемалар
Бастауыш сыныпта окушылардың мұңдай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Қазақ мектебі өз халқының болашағының негізін қалауы тиіс. Сондықтан
бастауыш мектептегі білім мазмұнында қазақтың, халықтық ұлттық
ерекшеліктері орын алуы тиіс.
Бастауыш мектептегі оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірілігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жоларын қарастыру қажет.
Оқыту ісі білім берумен қатар оқушылардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлаудың дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта білім берудің мақсатын айқындау үшін Ж.Аймауытовтың
мына сөздерін еске алған жөн: "Мектеп бітіріп шыққан бала бүкіл әлемге,
өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай
білсе, білімендірудің көздейтін түпкі мақсаты-ойындарды, соның ішіңде
дидактикалық ойыңдарды қолдану болып табылады". Мектепте осы бағытта
баланың келешекте жетілуіне, ойлауына негіз бола алады [29].
Білім беру - қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәрбиесі кейінгі ұрпакқа беріледі. Бастауыш сыныпта қазақ тілі
пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдануда оқушыларда қызығулар
туады. Оқушылардың білімін жетілдіруде дидактикалық ойындардың өзіндік
ерекшелігі бар. Ол үшін мұғалім мынандай міндеттерді білуі, оны орындауы
қажет.
1.Оқушылардың дидактикалық ойындардың мазмұнымен толық түсіну.
2. Дидактикалық ойындарды орында да мақсаты мен міндетін толық түсіну.
3. Дидактикалық ойындарды орындауда ептілік дағдының
қалыптасуын байқау.
Бастауыш сынып оқушылары дидактикалық ойындарды орындап шығуда мына
шарттарды білгені жөн.
1. Дидактикалық ойындардың мақсатын айқын түсінуі,
2. Дидактикалық ойындардың дұрыс орындалуы, оның
нәтижесіне қызығуы
3. Дидактикалық ойындарды қалауымен, қызығуымен нәтижелі орындауы.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда мынадай талаптар
қойылады.
- жұмыстың көлемін, сапасын арттыруға көңіл бөлу;
- дидактикалық ойындардың түрлерін басқа дидактикалық материалдармен
ұштастыра білу;
- оқушының ойлау қабілетін, белсенділігін жүйелі түрде дамыту;
- дидактикалық материал мазмұнын күнделікті өмірден алу;
- дидактикалық ойындар табиғат пен қоғам дамуының зандылықтарын нақты
фактілер мен құбылыстарды өздері талдап, түсінуге үйрену;
- дидактикалық ойындар негізінде алған білімдерін іс жүзінде қолдана
білуге дағдыландыру;
- сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану барысында еңбек ету
дағдысын қалыптастыру;
Енді осы шарттарға сүйене .отырып дидактикалық ойындарды сабақта,
мұғалімнің жаңа материалды баяндауын талдауын және сабақта мүғалімнің
оқулықтан берілетін тапсырманы орындалуы кезінде қолдануға болады.
Оқушылар сабақ үстінде де, үйде де дидактикалық ойындарды мұғалімнің
немесе ересектермен бірге, басшылығымен ғана тиянақгы, нәтижелі орйндай
алады.
Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық
ойындарды ұйымдастыруда білім нәрін себетін басты тұлға - ұстаз.
Ұстаз білімді, тәжірибелі шебер болса ғана шәкірттері нағыз тіршіліктің
тынысын байқай алады.
Ұлы педагог В.А.Сухомминский оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысты
ұйымдастыруға да дидактикалық ойындардың рөліне ерекше мән берген. Ол былай
деді "Оқушылар кітапқа, ғылымға қызығып, өз еркімен, өз ықыласымен
журналдар, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді оқитын болса, дидактикалық
ойындарды орындап шешуде еш қиналмай жақсы орындап шығады." [30].
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда оның мазмұнына,
ұйымдастыру формасына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
1. ұлтық ойындар
2. дидактикалық ойындар
3. қимыл-қозғалыс, спорттық ойындар
Ойын-баланың қажетті әрекетінің бірі. Ойында бастауыш сынып окушыларының
табиғаты қажет етеді. Балалардың оқуы, еңбегі ойыннан басталады. Ойын
оқушылардың оқу әрекетін жандандырып, окуға деген ынтасын арттыратын
маңызды құрал. Бала өміріндегі ойынның маңызы туралы былай деп жазды: "Ойын
дегеніміз-орасан зор жарық терезе, осы терезе арқылы баланың рухани
дүниесіне қоршаған дүние туралы түсініктердің, ұғымдардың, ширақ тасқыны
келіп кұйылады. Ойын дегеніміз-бұл ынталылық пен құмарлықгың отын жағатын
ұшқын "
Бастауыш сыныпта ұлттық ойындар мен дидактикалық ойындардың сабақгарда
кеңінен қолданудың маңызы зор. Әсіресе өткен материалды пысыктау, қайталау
кездерінде ойынды қолдану пайдалы. Мысалы мұғалімдер
грамматикалық математикалық логика, домино ойындарын саяхат, почта,
санамақ, тоғыз құмалақ сиякты өзіндік ережесімен ойнау тәртібін біліп
рөлдік сипатын сақтап, дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Мұғалім дидактикалық (материалды) ойындарды қолданғанда әдістемелік
мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында
дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда дидактикалық
ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын
қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үіпінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілеті қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда
мынандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудың теориялық
мәселелері.
1.1 Дидактикалық ойындардың психологиялық–педагогикалық негіздері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындардың түрлері мен
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2. Қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемесі.
2.1 Дидактикалық ойындарды пайдаланудың ерекшеліктері мен
формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...43
2.2 2-сыныптың қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық
ойындарды қолдану әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..55
2.3 Педагогикалық іс-тәжірибелер, сабақ жоспарының үлгілері ... ..69
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..80
Кіріспе
Зерттеудің көкейтестілігі: Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің қазіргі
даму кезеңіндегі қоғамның дамуы, ұлттық тәрбиенің жоғарлауы арасында
байланыс айқындала түсуде. Оқушылардың белсенділігін арттыру жолында
олардың пәнге қызығуын, ізденімпаздыққа тәрбиелеу мектептің міндеті.
Қазақстан Республикасының Білім беру жүйесіндегі стратегилық
мақсатында- мемлекеттік, әлеуметтік және кәсіптік проблемаларын өз бетінше
тұжырымдай отырып, іс жүзінде шеше алатын, жоғары білімді, бәсекеге түсе
алатын, тұлға қалыптастыруға жағдай жасау делінген [1].
Педагогика ғылымында ойын әрекетінің оқу үрдісінде алатын орны туралы
пікірлер айтылып зерттеліп жүрген еңбектер өте көп. Ал ертедегі ұлы
ойшылдар Ж.Ж Руссо [2] мен И.Г. Песталоции [3] ойын арқылы балаларды
болашақ өмірге бейімдеу керек деп түсіндірген. Ойынның теориясы мен
маңыздылығы туралы К.Д.Ушинский [4] мен П.Ф.Лесгафт, тәрбиеде және оқыту
барысында ойынның алатын орны ерекше екендігі туралы В.А.Сухомлинский [5],
С.П.Шацкий [6] және Н.К.Крупская [7] өз пікірлерін білдірген. Педагогикалық
үрдісті жетілдіруде ойынның алар орны жөнінде Қазақстандық ғалым
Н.Құлжанова да зерттеген.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасының жобасында жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі
мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми-зерттеу қызметімен
ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары
зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз
байланысты білім беру және технологияларды жетілдіру болып табылады деп
атап көрсетілгендей, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе:
әлеуметтік-педагогикалық ұйымдастыру тұрғысынан білім мазмұнына жаңалық
енгізудің тиімді болып қалыптасуына негіз қалау [8].
Мұғалім өмір бойы оқуы керек, ол оқуын, білім алуын тоқтатқан сәттен
бастап, оның бойында мұғалімдік те жойылады. Ойын бала үшін еліктеу,
инстинкт күнделікті негізгі іс-әрекет және өмірі деп дәлелденген.
Н.Құлжанованың айтуы бойынша ойынды әдептілік, тәрбиелік мақсатқа пайдалану-
болашақ өміріне түзу жол салу, үлкендерге еліктеу және өмірдің талаптарына
сай бейімдеу деп түсіндірген [9].
Себебі, ойын-оқу еңбек іс-әркеттері мен бірге адамның өмір сүруінің
маңызды бір түрі. Ойын баланың барлық қабілеттерінің дамуына, айналасындағы
дүние жайлы түсініктерінің кеңейуіне көмектеседі. Халқымыз ойындарға тек
балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының
қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Ойын балалардың негізгі іс-әрекеті
ретінде психалогиялық, анатомиялық- физиологиялық, педагогикалық маңызы
зор қызметтер атқарады. Ойын баланың даму құралы, таным көзі, білімділік,
тәрбиелік, дамытушылық мәнге ие бола отырып, адамның жеке тұлға ретінде
қалыптасуына ықпал етеді. Ойынды әр бір адам ойнап өседі, ойынды көп
онаған адамның дүние танымы кең, жаны таза, жүрегі нәзік, нағыз сезімтал
тұлға болмақ. Ал кей балалар ойында шынайы өмірде бейнелесе, кей балалар
ішкі сезімін білдіреді. Ойының дамуына және баланың ойынға араласуына әсер
ететін қызықты ойынның түрлері көп. Мысалы: қазақ халқының ұлттық
ойындары, бұл ойынның алғашқы танымы десек артық болмас.
Әр заманның өзіне тән экономикалық, саяси әлеуметтік және идеалогиялық
ерекшеліктері болатыны айқын. Сол сияқты, бүгінгі күннің ұрпақ тәрбиесіне
деген өз талабы, өз ерекшелігі бар.
Ойын әрекетінің философиялық негіздерін ғылыми тұрғыдан қарастырған
К.Гросс, Г.Спенсер, И.Хейзинга, И.Кант, Г.Гегель, В.Вундт, Ф.Шиллер,
Г.Бюллер, В.Фригер, Р.Ван Дер Коэй, Г.Мэйес, В.Демин, Н.Каган, К.Юсупов
т.б. ғалымдар ойын теориясын қалыптасуы мен дамуын ойын іс-әрекетінің
әлеуметтік жақтарын айқындап, оны бала қабілетімен оң әсер ететінін
анықтаған. Грек ойшылдары Гераклит ойынды Шексіз әлемге теңесе, Платон
өзінің Мемлекет еңбегінде жас өскінге өмірлік, қажетті іс-әрекеттерді
үйретуші құралға, өмірге, трагедияға, сезімге, жалпы ғарыштық әлемге
теңеген. Ұлы ақынымыз Абай: Асыр салып ойнамай, өсер бала болар ма?, -
деп бала үшін ойынның маңыздылығын айтып өткен [10].
Ойын - оқытуда жаңа технологияның маңызды бөлігі болып табылады.
Ойын ұғымына түсініктеме берсек - бұл адамның мінез-құлқын өзі басқарумен
анықталатын қоғамдық тәжірибені қалыптастыруға арналған жағдаяттар
негізінде іс-әрекеттің бір түрі.
Ойын – айналадағы дүниені тану тәсілі. Ұлы педагог Сухомлинский:
Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой
тәрбиесі болмайды. - деп санайды [5].
Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді. Алғаш
мектеп табалдырығын аттап отырған балалардың ұжымын ұйымдастыруға сабаққа
деген белсенділігін арттыруға ойынды тәрбие құралы деп қарауға болады. Бала
мектепке дейінгі жасында түрлі ойындармен ойнап үлгерген. Сондықтан да ол
мектепте де ойнауға бейім тұрады. Бастауыш сынып мұғалімдерінің сабақ
барысында ойын технологияларын әлі де болса аз қолдануы, қазақ тілі
сабақтарында оқушылардың оқу белсенділіктерін дамытуға бағытталған ғылыми-
әдістемелік материалдардың жетіспеуі мен қазіргі кезеңде бастауыш мектепке
қойылып отырған мемлекеттік талаптар арасындағы қарама-қайшылықтарды шешу
үшін біз дипломдық жұмыстың тақырыбын Қазақ тілі пәнінде дидактикалық
ойындарды қолданудың әдістемесі деп алдық.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық сана
сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, рухани жағынан дамытуда
дидактикалық ойындарды кеңінен қолдану мол мүмкіндік береді. Себебі,
дидактикалық ойындарды ойнау барысында оқушылар өздерін еркін сезінеді, өз
ойларын қысылып қымтырылмай жеткізеді. Мұның өзі оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің дамуына, рухани жан дүниесінің толысып жетілуіне зор ықпал
етеді.
Демек, қазақ тілі сабағында дидактикалық ойындарды тиімді қолдана
білсек, оқушылардың рухани дүниесін ізгілендіруде, жеке тұлғалық
қасиеттерін қалыптастыруға жол ашамыз. Ал, ойындар кезінде оқушылар өздерін
еркін сезініп, ұжымды сыйлауға, өз ой пікірін дәлелдеуге үйренеді.
Ұлттық педагогика негіздерімен оқушыларды оқыту арқылы олардың өз халқын
сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйренеді. Бұл оқушылар бойына бір-бірімен
қарым-қатынас кезінде өзара кішіпейілділікпен қарауды, әдеп сақтауды,
сыпайы сыйласуды қалыптастырады және соның нәтижесінде балалардың тіл
мәдениеті жетіледі.
Бұл қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгертудің басты
педагогикалық талаптары ғана. Ал оны жүзеге асыру үшін мұғалім әдістемелік
жағынан шебер қазақ тілінің тілдік құрылысын жете меңгерген, әдеби тілде өз
ойын анық, түсінікті жеткізе алатын болмағы ләзім.
Бүгінгі танда ҚР-ң қоғамдық өмірінде жүріп жатқан демократиялық
өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып, білім
беру жүйесіне қойылып отырған талаптар күшеюде.
Сол талаптардың бірі-бастауыш сыныптарда пәндерді оқыту барысында
дидактикалық ойындарды қолдану, оның алатын орны.
Білім-дүниетанудың кәусар бұлағы өйткені, дүниетануды бастауыш сыныпта
оқытудың барысында дидактикалық ойындар арқылы да қалыптастыруға болады.
Оқушылардың танымдық әрекеттерінің түрлерін бірқатар
психологтар мен педагогтардың еңбектерінде МА.Данилов [11],
И.Я.Лернер [12], Л.В.Занков [13], М.М.Махмудов [14], А.Н.Леонтьев
[15], П.Я.Гальперин [16] дидактикалық ойынның бала өміріндегі маңыздарын
атап өтті.
Оқушылардың дидактикалық ойын әрекетін арттыруда проблемалық оқытудың
атқаратын ролінің ерекше екендігін оны ұйымдастыру әдістері окушылардың
ойлау процесі мен ізденушілік әрекетінің дамуына елеулі әсерін тигізетініне
қазақтың белгілі дидактиктері И.Нұғыманов, Т.Сабыров [17] т.б. өз
еңбектерінде дәлелдеген.
Бастауыш сыныпта жас өспірім окушылардың оқуға деген ынтасын
жетілдірудегі ойлау қабілеттерін, арттыруда дидактикалық ойындардың ролі
зор.
Қазіргі заман ағымына орай балаларға қазақ тілі сабағында экономикалық,
эстетикалық, білім берумен дидактикалық ойындарды байланыстыру мұғалімнің
негізгі міндеті болып отыр.
Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында оқушылардың
оқуға қабілетін, талғамын, іскерлігін арттыру мақсатымен дидактикалық
ойындар негізгі рөл атқаруда.
Дидактикадық ойындар - оқушылардың танымдық қызығушылығын өрістетудегі
маңызды бұлақ болып табылады.
Бұл мәселенің мектеп өмірінде маңыздылығын, қажеттілігін А.В.Усова,
[18], Ж.Аймауытов [19], М.Жұмабаев [20], А.Байтұрсынов [21], Т.Сабыров
[17], Ж.Қоянбаевтар [22] өз еңбектерінде ерекше мән берді.
Ойын арқылы баланың көзқарасы болашаққа деген түсінігі қалыптасады.
Дидактикалық ойын оқушының ой-өрісін, қиял, сезімін дамытып, сөйлеу тілінің
жетілуін қалыптастырады.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ойын - бір қарағанда
қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ойынның ережелерін оқушылар сақтай
отырып, ойнаушылар арасындағы қиынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген
сыйластық қажеттіліктерімен саналуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен
туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өз
қарсыласының мүмкіндігімен саналып, бір-біріне деген сенімдерін арттырады.
Ұлы Абай айтқандай Ойын ойнап ән салмай, өсер бала бола ма? демекші, сол
пікір бала өмірінде ойынның маңыздылығын шешуге көп әсерін береді.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Сабақ барысында ойын түрлерін
дидактикалық материал ретінде пайдалануда маңызы зор. Ойын арқылы нашар
оқушылардың өздері де ойынға араласып, сабаққа ынтасы артады. Тіл дамуына
ойын үлкен әсер етеді. Ойын баланың психикасына әсер етіп, сапалы
өзгерістер тудырады.Ойын арқылы ұйымдастырылған сабақ балаларға жеңіл әрі
тартымды, әрі түсінікті болады. Ойынның түрлерін балалардың жас
ерекшеліктеріне, сабақтың мазмұны мен тақырыбына сай таңдап алған дұрыс. Әр
сабаққа ойын түрлерін орнымен қолдану арқылы оқушылардың оқуға ынтасын,
пәнге деген қызығушылығын қалыптастыруға болады.
Ойын – балардың достық сезімін оятып, бір-біріне қамқорлығы, ұжымдық
бірлігі нығаяды. Ойын арқылы баланы жақсылыққа, қайырымдылыққа, ізгілікке,
әдептілікке тәрбиелеуге болады.
Бастауыш. сынып оқушыларын оқыту процесінде тәрбиелеу үшін олардың
ойынына дұрыс көзқарас, басшылық жасау қажет.
Осыдан бастауыш сыныптарда қазақ тілі пәнін оқыту процесінде
дидактикалық ойындарды пайдалану жолдарын қарастыру қажеттілігі туындап,
оны пайдалану жолдары көзделуде.
Тәуелсіз еліміздің білім беру жүйесінде болып жатқан оң
өзгерістер қоғамның жас ұрпақ тәрбиесі үшін жауапкершілігі терең сезіліп
отырған бүгінгі таңда оқу тәрбие процесінің тиімділігін арттыру бағытында
барлық мүмкіндіктер мен ресурстарды пайдалануды көздейді. Дегенмен, оқу-
тәрбие процесінде барлық ресурстар толық қолданыс таппай келеді. Тәрбиенің
осындай сирек қолданатын құралдарының бірі – ойын.
Сондықган тақырыптың өзектілігі, қажеттілігі жұмыстың зерттеу мақсаты
мен міндеттерін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты: Бастауыш мектептің 2-сыныбында қазақ тілі
сабақтарыңда дидактикалық ойындарды пайдаланудың әдістерін, ерекшеліктерін
анықгау.
Зерттеудің міңдеттері:
1. Бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі пәнін оқытуда дидакгикалық
ойындарды қолданудағы оқытудың ғылыми-әдістемелік, педагогикалық,
психологиялық әдебиеттерді талдау, мазмұнын, мәнін ашу.
2. Қазақ тілі пәнінің білім мазмұнын игеруде дидактикалық ойындарды
қолдану әдістерін анықтау.
Зерттеу объектісі: 2-сынып қазақ тілі пәні сабақтарындағы дидактикалық
ойындар
Зерттеу пәні: Қазақ тілі пәні, 2-сынып
Зерттеу әдістері: Теориялық, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер мен жаңашыл
педагогтардың тәжірибелері және баспасөзде жарық көрген ғылыми еңбектерді
жинақтау, сұрыптау, талдау әдісін қолдану, дидактикалық ойын түрлерін
ұсынып, оның нәтижесін көрсету т.б.
Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, қорытыңды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.
1. Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолданудың теориялық
мәселелері.
1.1 Дидактикалық ойындардың психологиялық–педагогикалық негіздері
Жастардың болашаққа деген бағыт бағдары отбасында, мектеп қабырғасында,
жалпы еңбек, қоғамдық деңгейде алсақ, бүкіл қоршаған дүниенің әр саласының
көзқарасқа тигізетін әсері, беретін білімі, тәрбиеге ықпалы әртүрлі.
Мемлекетіміз осының бәрін ескеріп білім беру жүйесін дамытуға, оның
дүниежүзілік деңгейге көтерілуіне аса мән беруде. Білім беру, тәрбиелеу
және балалардың ой-өрісі қабілетінің дамуы бұл сабақтың алға қояр мақсаты
болып табылады.
Өмір сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама
бабаларымыз Әл-Фараби, Қ.А.Ясауи [23], М.Х.Дулати [24], Ж.Баласағұн [25]
тамаша өсиеттер қалдырған.
Бастауыш сынып оқушыларының негізгі әрекеті – оқу, қарым-қатынас ойын
және еңбек болса, бұлардың әрқайсысы негізгі функцияларды атқарып, баланы
дамытады.
Ойын туралы көптеген теориялар бар. Солардың бірін алғаш рет жасаған
Ф.Врубель. Ол Ойын арқылы бала өзін-өзі көрсеткісі келеді, - дейді.
Біздің эрамызға дейін IV ғасырда өмір сүрген грек философы Гепокрит
ойынды мәңгілікке теңеген. Оның пікірінше, ойын Мәңгілік – шахмат ойнап
отырған бала. Келесі грек ойшылы Платон ойын теориясын қалыптастырушы
ретінде назарға алынады. Оның пікірінше, ойын - жоғары ақыл, рахаттану,
қызық және теңдесі жоқ жоғары құбылыс. Бұған философтар И.Кант және
Ф.Шиллердің пікірлері сабақтас. Сондықтан екеуінің пікірінше, человек
играет только тогда, когда он полном значении слова человек, и он бывает
вполне человеком лишь тогда, когда играет. Бірақ Ф.Шиллер пікірімен
келіспейтін тұстары да бар. Ф. Шиллер адамның ойлауына ешқандай сыртқы
дүние әсер етпейді, ол өзіндегі артық күштен арылу үшін ойнайды деп
есептейді және адамдар арасындағы ойынды жануарлар ойынымен тең қояды.
Мұндай пікірге ағылшын ғалымы Г.Спенсер де қосылады. Ойын теориясын
зерттеген Н.Хейзенге ойын іс-әрекетін адамның рухани энергия алу үшін
керек, - дейді. Осы энергия негізінде адам мәдени тұрғыдан дамиды және
өседі деген пікірде кеңес одағы философтары М.В.Делин, Д.И.Узнадзе т.б.
ойын адамның өзіндік іс-әрекеті дей келе, оны еңбекпен байланыстырады [10].
М.Лазарус Жұмыстан кейін демалу теориясын, Г.Спенсер Денедегі артық
энергияны шығару, К.Круз Тіршілік үшін күреске әзірлеу ойындарының,
С.Л.Рубинштейн Еңбекке дайындайтын ойындар теориясын жасады [17].
Психология тұрғысынан ойынды зерттеуге Л.С.Выготский [17],
С.Л.Рубинштейн [17], Д.Б.Эльконин [17], Б.Г.Ананьев[17], А.Н.Леонтьев
[17], секілді ғалымдар ат салысты. С.Л.Рубинштейннің пікірінше Ойын
негізінде адамның барлық психикалық қабілеттері қалыптасады. Баланы ересек
өмірге дайындайды. К.Г.Исулов ойынды адам санасының қоршаған ортамен
араласуындағы эвристикалық іс-әрекеті деп қарастырады. Психологтар ойынның
мынадай тізбесін дәлелдеген:
Қажеттілік мотив мақсат ойын іс-әрекет
нәтиже
Демек, психологиялық тұрғыдан ойын:
А). Әлеуметтік тұрғыдан ойлауды қалыптастыру;
Ә). Танымдық мотивтің дамуына әкеледі;
Б). Іс-әрекеттің бір түрі ретінде оқу және еңбекпен қатар тұрады;
В). Логикалық ойлаудан эвристикалық ойлауға үйретеді.
Еңбек, ойын және оқу ерте кезден-ақ адам тіршілігінің негізгі үш тірегі
болып есептелінген. Ол балалар үшін кәмелетке келгенше жүріп өтетін өмір
сатысы. Ойын технологиясы балалардың айналасын тану қызметіндегі
белсенділігі мен шығармашылығының қалыптасуына жолды кең ашатын табиғи
құбылыс. Атақты педагогтар В.А.Сухомлинский [17], Н.К.Крупская [17],
К.Д.Ушинский [17] ойынның балалардың ой-өрісін дамытуда, дүниетанымын
қалыптастыруда практикалық маңызы зор екенін атап көрсеткен.
Педагогикалық ғылым тарихына көз салсақ балалар ойынына қатысты
мәселелерге соқпай кеткен ағартушы, педагог болмаған екен. Тұлғалы
кезіндегі прогрессивті ұлы педагогтар Я.А.Коменский [17], Ж.Ж.Руссо [17],
И.Г.Песталоцций [17] халықтық ойындарға назар аударып, қолданып, халықтық
ойындардың теориялық негізін жасауға талпынған. Ойынның балалардың денесін
сауықтыратын, ақыл-ойын белсенді ететін және барлық ағзаларын икемді
қозғауға баулитын мәнін Я.А.Коменский дәріптеген. Ж.Ж.Руссо пікірінше білім
алу ойынның балалар өмірінде кезектесіп, алмасып отыруы бір-бірімен
сабақтаса байланысуы бала дамуындағы қажетті шарт болады.
Ойын – оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға
болады. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті – ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен
оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асады.
Ойынның мақсаты: 1. Баланы пәнге қызықтыру, логикалық ойлауын дамыту;
2. Сөздерді орынды қолдану дағдыларын жетілдіре отырып сөйлеу
мәдениетіне тәрбиелеу;
3. Таным әрекетін қалыптастыру, тиянақтау, пысықтау, алған білімді тексеру,
қызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру.
Міндеті: 1) Танымдық: баланың тану, іздену әрекетін дамыту;
2) Тәрбиелік: айналасымен қарым-қатынас жасауға, қажетті дағдыны,
адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, баланың қызығушылығын ояту.
Ойын сабақтың басында - өткен сабақты еске түсіреді.
Сабақтың ортасында – көңіл-күйін сергітеді, ерік-жігерін дамытады,
сабаққа ынтасын арттырады.
Сабақтың соңында – тақырыпты бекіту, сабақта алған білімді жинақтау
мақсатын көздейді.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан
бастауыш сыныптарда оқушылар ойынды көп қажет етеді.
Ойынның түрлері көп, соның ішінде маңыздысы – дидактикалық ойын. Бұл
ойынның пайдасы баланың ой-өрісінің қалыптасуын, дамуын мақсат етіп қояды.
Оқушының үйіндегі жұмысын сабақтағы педагогикалық тапсырмамен ұштастырып,
толықтырып отырғанда ғана оқушылардың алған білімдері терең, тиянақты
қалыптасады.
Педагогика саласында пайдаланатын ойындарды – дидактикалық ойындар
дейді.
Дидактика (грек. Didaktikos – оқытушылық бойынша (поучительный) –
білім беру мен оқыту (мақсатын, мазмұнын, оқытудың заңдылықтары мен
қағидаларын), сондай-ақ оқыту процесіндегі тәрбие теориясын дайындайтын
педагогиканың бөлімі.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді. Ойынның міндеті – баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін
арттыру мақсатында іріктеліп алынатын нақты мазмұнмен анықталады.
Дидактикалық ойындар – баланың ынтасын сабаққа аударуға, көңіл
қойғызуға, қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруге көмектеседі.
Сабаққа эмоциялық бояу береді.
Дидактикалық ойындар балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет. Дидактикалық ойындарды бала тәрбиесіне енгізу үшін
көптеген жұмыстар атқарылды. Дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану
сабақтың әсерлігін, тартымдылығын, белсенділігін, ынтасын күшейтеді. Бұл
ойын ережесі балалардың түсінуіне оңай, қарапайым әрі қысқа болу керек.
Кейде оның мазмұны ережесі балаларға дұрыс түсіндірілмейді де балалар оған
қызықпайды, ынтасын қойып тыңдамайды. Оның үстіне дидактикалық материалдар
мен көрнекіліктерге жеке көңіл бөлінбейді. Баланың таным қабілетін,
логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда дидактикалық
ойындарды ұтымды пайдаланудың маңызы зор. Сондай-ақ балалардың адамгершілік
сезімін оятуға, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасау, еңбек адамдарына,
басқа ұлт өкілдеріне, достық, туған жеріне сүйіспеншілік сезімін
тәрбиелеуге көңіл бөлінеді. Балалар алдарына қойылған дидактикалық
тапсырмаларды өз беттерінше орындау үшін тәрбиеші көркем әдебиет оқып беру,
суреттер дайындау, декоративтік заттар тағайындау арқылы алдын-ала жұмыс
жүргізу керек.
Дидактикалық ойындардың түп тамыры қазақтың ұлттық ойындарымен
мазмұндас. Ойын әрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен
бастап-ақ маңызы зор. Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт
ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қарау керек. Ұлт
ойындары отбасы тәрбиесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысында қосымша материал үшін, баланың сол пәнге қызығушылығын арттыру
үшін пайдалануға болады.
Дидактикалық ойындар – балалардың білімдерін арттырудың құралы.
Сабақта ойындарды қолданудың түрлі жолдары бар.
Ойын өмірде пайдасыз көрінгенімен аса қажетті көрініс, құбылыс. Өмір
сүру үшін білімді меңгерудің маңызды екендігі жайлы ғұлама бабаларымыз Әл-
Фараби, Қ.А.Ясауи [17], М.Х.Дулати [17], Ж.Баласағұн [17] тамаша өсиеттер
қалдырған.
Ұлы ойшылдар ағартушы педагог Я.А.Коменский, И.Г.Песталоцци, Ж.Ж.Руссо,
А.Дистерверг, Ы.Алтынсарин, К.Д.Ушинский оқыту арқылы оқушылардың ақыл-ой
қабілеттерін, дербестігін, ойлауын дамытуға көңіл бөлу керектігін айтқан
болса, оқыту үрдісінің ерекшеліктері мен ұстанымдары, оқыту әдістері мен
құралдарын М.А.Данилов, Б.Н.Скаткин, Ю.К.Бабанский, М.Жұмабаев, Т.Сабыров
т.б. өз еңбектерінде оқушылардың өз беттерінше жұмыс орындауда дидактикалық
ойындардың пайдалы жақтарын талқылаған, ғылыми түсініктер берген.
Белгілі педагог Ю.К.Бабанский ойынды как мощное средство
стимулирования познавательного интереса учащихся - деп көрсетсе,
педагогтардың арасында ойын іс-әрекетін педагогикалық құбылыстардың қай
түріне жатқызу жөнінде бір пікір жоқ. А.С.Гуревич, А.В.Килиниюктер ойынды
оқытудың активті түрі деп қарастырса, Н.Н.Скатова, Р.И.Половникова,
В.К.Роман оқытудың ойын әдісі дейді. Тағы бір ғалымдар оқытудың ойын
элементтері деп қарастырады. Біз ойынды - әдіс деп қарастырамыз. Себебі,
әдіс секілді ойын кезінде оқушы мен оқытушының арасындағы байланыс туындап,
оқыту процесінде тактиканы емес, стратегияны анықтайды.
Балалар ойындарының тәрбиелік маңызын жоғары бағалай келіп,
А.С.Макаренко былай деп жазды: Бала өмірінде ойынның маңызы зор, ересек
адам үшін, еңбектің, жұмыстың, қызметтің қандай маңызы болса, нақ сондай
маңызы бар. Бала ойында қандай болса, өскен соң жұмыста да көп жағынан
сондай болады. Сондықтан келешек қайраткерді тәрбиелеу алдымен
ойыннанбасталады. Ойын әлеуметтік қызмет, ол баланың жасына қарай, өзін
қоршаған ортаны танып білуге, оны өзгертуге құштарлығын арттыратын құрал.
Онда танымдық және бағдарлық қызмет бар. Ойын арқылы бала білім алады,
тәрбиеленеді, қоғамды құрметтеуге үйренеді, ынтымақтасып жұмыс істеуге
дағдыланып, ұтылуға емес, ұтуға тырысады. Ойын баланың психикасында сапалы
өзгерістер туғызады, оқу әрекетінің негіздері қаланады.
А.М.Горький: Ойын арқылы бала дүниені таниды - десе,
А.С.Сухомлинский: Ойынсыз ақыл – ойдың қалыпты дамуы жоқ және болуы мүмкін
емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы
баланың рухани сезіміз, жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние
туралы түсінік алады. Ойын дегеніміз – ұшқын, білімге құмарлық пен
еліктеудің маздап жанар оты - дейді.
Н.К.Крупская ойынның байқағыштыққа, ептілікке және басқа мінездерге
тәрбиелейтін атап айтқан. Ол адамның дербестігін, ұйымдастырушылық
дағдыларын дамытады. Оқытудың түпкі мақсаты – оның сапалы болуы, яғни
сабақтың түрлері мен әдістерін, мазмұнын жетілдіру, оның танымдық,
білімдік, тәрбиелік жағынан сапалық жаңа деңгейге көтеру.
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, Д.Б.Эльконин сияқты белгілі психолог
ғалымдар: Ойын баланың өзіндік өмірі - деген ортақ тұжырым жасайды. Ал
біздің халық даналығы: Ойлы бала, ойыннан өседі - дейді.
Ойын – айналадағы дүниені тану тәсілі. Ұлы педагог Сухомлинский:
Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой
тәрбиесі болмайды - деп санайды.
Ойын - адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ойын - бір қарағанда
қарапайым құбылыс не әрекет іспетті. Ойынның ережелерін оқушылар сақтай
отырып, ойнаушылар арасындағы қиынды ой қабілетінің дамуы, бір-біріне деген
сыйластық қажеттіліктерімен саналуы әр ойыншының жеке әрекеттерінен
туындайды. Ойынның басты шарты жеңіске жету болса, әр ойыншы өз
қарсыласының мүмкіндігімен саналып, бір-біріне деген сенімдерін арттырады.
Ұлы Абай айтқандай Ойын ойнап ән салмай, өсер бала болар ма? демекші, сол
пікір бала өмірінде ойынның маңыздылығын шешуге көп әсерін береді.
Ойын – балалар үшін оқу да, еңбек те. Сабақ барысында ойын түрлерін
дидактикалық материал ретінде пайдалануда маңызы зор. Ойын арқылы нашар
оқушылардың өздері де ойынға араласып, сабаққа ынтасы артады. Тіл дамуына
ойын үлкен әсер етеді. Ойын баланың психикасына әсер етіп, сапалы
өзгерістер тудырады. Ойын арқылы ұйымдастырылған сабақ балаларға жеңіл әрі
тартымды, әрі түсінікті болады. Ойынның түрлерін балалардың жас
ерекшеліктеріне, сабақтың мазмұны мен тақырыбына сай таңдап алған дұрыс. Әр
сабаққа ойын түрлерін орнымен қолдану арқылы оқушылардың оқуға ынтасын,
пәнге деген қызығушылығын қалыптастыруға болады.
Ойын – балардың достық сезімін оятып, бір-біріне қамқорлығы, ұжымдық
бірлігі нығаяды. Ойын арқылы баланы жақсылыққа, қайырымдылыққа, ізгілікке,
әдептілікке тәрбиелеуге болады.
Ойын – оқу үрдісіндегі оқытудың әрі формасы, әрі әдісі ретінде дербес
дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім мен оқушылардың
бірлескен оқу әрекетінің өзара байланысты технологиясы ретінде қолдануға
болады. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке келгенге дейінгі негізгі
әрекеті – ойын болса, оқу-тәрбие үрдісінде олар біртіндеп ойын әрекетінен
оқу әрекетін орындауға бейімделуі тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланатын
дидактикалық ойындар арқылы жүзеге асады.
Ойынның мақсаты:
1. Баланы пәнге қызықтыру, логикалық ойлауын дамыту;
2. Сөздерді орынды қолдану дағдыларын жетілдіре отырып сөйлеу
мәдениетіне тәрбиелеу;
3. Таным әрекетін қалыптастыру, тиянақтау, пысықтау, алған білімді тексеру,
қызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру.
Міндеті:
1. Танымдық: баланың тану, іздену әрекетін дамыту;
2. Тәрбиелік: айналасымен қарым-қатынас жасауға, қажетті
дағдыны,адамгершілік қасиеттерін қалыптастыру, баланың
қызығушылығын ояту.
Ойын сабақтың басында - өткен сабақты еске түсіреді. Сабақтың
ортасында – көңіл-күйін сергітеді, ерік-жігерін дамытады, сабаққа ынтасын
арттырады. Сабақтың соңында – тақырыпты бекіту, сабақта алған білімді
жинақтау мақсатын көздейді.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. Сондықтан
бастауыш сыныптарда оқушылар ойынды көп қажет етеді.
Ойынның түрлері көп, соның ішінде маңыздысы – дидактикалық ойын. Бұл
ойынның пайдасы баланың ой-өрісінің қалыптасуын, дамуын мақсат етіп қояды.
Оқушының үйіндегі жұмысын сабақтағы педагогикалық тапсырмамен ұштастырып,
толықтырып отырғанда ғана оқушылардың алған білімдері терең, тиянақты
қалыптасады.
Педагогика саласында пайдаланатын ойындарды – дидактикалық ойындар
дейді.
Дидактика (грек. Didaktikos – оқытушылық бойынша (поучительный) –
білім беру мен оқыту (мақсатын, мазмұнын, оқытудың заңдылықтары мен
қағидаларын), сондай-ақ оқыту процесіндегі тәрбие теориясын дайындайтын
педагогиканың бөлімі.
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді және нақты міндеттерді
шешеді. Ойынның міндеті – баланың қызығушылығын оятып, белсенділігін
арттыру мақсатында іріктеліп алынатын нақты мазмұнмен анықталады.
Дидактикалық ойындар – баланың ынтасын сабаққа аударуға, көңіл
қойғызуға, қабылдауын жеңілдетуге, білімді толық игеруге көмектеседі.
Сабаққа эмоциялық бояу береді.
Дидактикалық ойындар балалар үшін өзіне тән жүру барысы, мақсаты,
маңызы бар әрекет. Дидактикалық ойындарды бала тәрбиесіне енгізу үшін
көптеген жұмыстар атқарылды. Дидактикалық ойындарды тиімді пайдалану
сабақтың әсерлігін, тартымдылығын, белсенділігін, ынтасын күшейтеді. Бұл
ойын ережесі балалардың түсінуіне оңай, қарапайым әрі қысқа болу керек.
Кейде оның мазмұны ережесі балаларға дұрыс түсіндірілмейді де балалар оған
қызықпайды, ынтасын қойып тыңдамайды. Оның үстіне дидактикалық материалдар
мен көрнекіліктерге жеке көңіл бөлінбейді. Баланың таным қабілетін,
логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда дидактикалық
ойындарды ұтымды пайдаланудың маңызы зор. Сондай-ақ балалардың адамгершілік
сезімін оятуға, адамдармен дұрыс қарым-қатынас жасау, еңбек адамдарына,
басқа ұлт өкілдеріне, достық, туған жеріне сүйіспеншілік сезімін
тәрбиелеуге көңіл бөлінеді. Балалар алдарына қойылған дидактикалық
тапсырмаларды өз беттерінше орындау үшін тәрбиеші көркем әдебиет оқып беру,
суреттер дайындау, декоративтік заттар тағайындау арқылы алдын-ала жұмыс
жүргізу керек.
Дидактикалық ойындардың түп тамыры қазақтың ұлттық ойындарымен
мазмұндас. Ойын әрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен
бастап-ақ маңызы зор. Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт
ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие құралы деп қарау керек. Ұлт
ойындары отбасы тәрбиесінен бастап, мектептегі жеке пәндерді оқыту
барысында қосымша материал үшін, баланың сол пәнге қызығушылығын арттыру
үшін пайдалануға болады.
Дидактикалық ойындар – балалардың білімдерін арттырудың құралы.
Сабақта ойындарды қолданудың түрлі жолдары бар.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз мемлекет мәртебесіне ие болуы, қазақ
тілінің мемлекеттік тіл кұқығына көтерілуі, Білім туралы, Жастар саясаты
туралы зандардың қабылдануы келешек ұрпақ тәрибесіне үлкен жауапкершілікпен
қарауды көздейді.
Бүгінгі күн талабына орай тәрбиенің мазмұнын, мақсатын, қағидаларын,
міндеттерін қайта қарастырып, түбегейлі өзгертуде дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор. Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері –
мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен
тыңдап, жемісті, сапалы меңгеруіне сенімді көмекші бола алады. Өйткені,
кіші жастағы оқушылар жас ерекшеліктеріне байланысты ойынға өте ынталы
келеді. Балалар тез серігіп, тапсырмаларды тез әрі қызығып орындайтын
болады. Ойын балалардың оқуға, еңбекке деген белсенділігін, қызығушылығын
арттырудағы басты құрал. Ойын барысында балалардың белсенділігі,
шығармашылығы дамиды.
Ал, мұғалімнің міндеті – балаларды ойынға өз қызығушылығымен, ынтасымен
қатысуын қамтамасыз ету.
Адамзаттың көптеген жылдар бойғы ойнау тәжірибесі ойынның білімдік
құндылығын дәлелдейді. Ойынның шығу сырын ғалымдар жүздеген жылдар бойы
зерттеп келеді. Оның шығу тарихы жайлы көптеген пікірлер бар.
Көп тұжырымдардың бірі бойынша ойын қоғамның діни әлеуметтік-
экономикалық және мәдени дамуы кезіндегі бос уақытпен демалысты өткізу
мәселесінен туындаған. Ерте заманда ойын қоғамдық өмірдің бір бөлігі болып,
оған діни-саяси маңыз берілген. Ерте гректер ойынды құдайлар қолдаған десе,
Қытайда мерекелік ойындарды император ашып, өзі де қатысқан.
Ойын адамның өмір танымының алғашқы қадамы. Ойын өмірде өте ерте жастан
басталып, адамның кәсіпті толық мегергенінше жалғасады. Ал оқыту процесінде
жаңа технологияның маңызды бөлігі. Қазақ халқының ұлт ретінде өмір сүруіне
оның тілімен қатар салт-дәстүрлердің, әдет-ғұрыптарының маңызы айрықша.
Қазақтың мақал-мәтелдері жас ұрпақты ибалы болуға, әдептілікке, мінезін
жақсы қасиеттер арқылы имандылықпен инабаттылыққа тәрбиелесе, ақын-
жазушылардың көркем шығармалары эстетикалық, этикалық қасиеттерге
тәрбиелейді. Абай Құнанбаевтың он тоғызыншы қара сөзінде жас кезінен жақсы
сөз естіп өскен бала кейін есті адам болады: Адам ата-анадан туғанда есті
болмайды, естіп, көріп, ұстап,татып ескерсе, дүниедегі жақсы-жаманды таниды-
дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Сондықтан
балаға жас кезінен бастап ойын арқылы тәрбиелік маңызы жоғары халық
ойларының кәусар бұлақтарымен сусындату қажет [17].
Ойын мен адам мәдениетінің өзара байланысы ғылыми түрде анықталды.
Олардың тұлғаны дамытудағы маңызы анықталды, оның психологиялық және
әлеуметтік факторларымен келісімі жөнінде кең қарастырылуда. Ойын
технологиялары әлі де білім беру саласында жаңа инновация болып таблады.
Ойындардың маңызы баяғы заманнан бері жойылған жоқ. Ойындар ойлау
қабілетін, логиканы т.б. дамытады. Ойындар әсіресе кішкентай балалардың
дамуына көп көмек көрсетеді.
Алғашқы ойындар біздің заманымызға дейінгі мыңдаған жылдар
бұрын пайда болған. Ол ойындар өте қарапайым болған. Бірақ сол кезеңде
Үндістан жерінде өте қызық, әрі күрделі шахмат ойыны пайда болады. Аңыз
бойынша бұл ойынды шах бұйрығы бойынша шах сарайының бір ғалымы ойлап
тапқан екен. Шахқа ойынның ұнағаны сонша, ол өзінің көмекшілеріне ғалымға
өзі қалаған сыйлықты тарту етіңдер деген екен. Ғалым сыйлық ретінде оған
шахмат тақтасындағы шаршылар санындай бидай дәнін беруін сұраған. Бірақ
бидай саны былай саналуы керек болды: Әрбір келесі шаршыға оның алдындағы
шаршының квадраты көбейтілуі қажет еді. Шах болса, бұл бір екі-үш қап бидай
болар, неге алтын сұрамаған деп таң қалып кетіп қалады. Ертеңгісін
көмекшілерін шақырып, ғалымға бидайын бергендігін сұрайды. Бірақ
көмекшілері әлі бидай санын санап бітпегенін айтады. Шах ашуланып, ғалымды
өзіне шақыртады. Ғалым шахқа егер ол өзінің бүкіл жеріне бидай егіп тастаса
да, тіпті бүкіл жер шарын бидай алқабына айналдырса да керек бидай санын
жинай алмайтынын айтады. Шах ғалымның даналығына риза болып, оны дұрыстап
марапаттауын бұйырады. Міне, аңыз бойынша шахмат ойынының тарихы осындай.
Қазіргі кезде, жиырма бірінші ғасырда көптеген өзінің маңызын
жоғалтты. Осы ғасыр ХХІ-ғасыр болғандықтан қазір компьютерлік ойындар
бірінші орынға шықты. Компьютерлік ойындар осы кезде көптеген миллиард
доллар айналымы бар IT-индустрияның бір тармағы. Әрбір жаңа шыққан ойын
бұрын шыққан ойындардан графикасы жағынан, сюжеті жағынан т.б жақсы болады.
Болашақта менің ойымша барлық ойындарды компьютерге көшіріп,
ойындардың тек электронды варианттары қалады. Бірақ шахмат ойының маңызы
жоғалмайды және ол болашақта да нағыз дарынды адамдардың ойыны болып
қалады.
Қоғамымыздың іргесін, білімін нығайту мақсатында ең алдымен сабақта
дидактикалық, ойындардың ерекшелігі мен тәрбиелік мәні бар оның негізгі
мақсаты - баланы ойлауға, ізденуге, шығармашылық жұмыспен айналысуға, өз
бетінше ізденуге баулу болып табылады.
Оның бүгінгі танда ұрпақ тәрбиесінде негізге алынуы-егеменді еліміздің
мүддесі, халқымыздың болашағы.
Қазіргі заман талаптарына сәйкес бастауыш мектеп білімінің дидактикалық
ойын түрлерін жаңа тұрғыда дамыту, жетілдіру - педагогика ғылымының кезекті
міндеті болып табылады.
Осыған орай бастауыш білімінің мазмұнын, білім беру жүйесіндегі орнын,
оқы-тәрбие процесінің ерекшелігін, оны дұрыс ұймыдастырудың негізгі
әдістерін, формаларын жетілдірудің жолдарын білу керек.
Оку-тәрбие процесінде дидактикалық ойынды қолдану барысында әр баланың
бойында жеке басының ерекшелігін есепке алуы тиіс.
Қазіргі үздіксіз тасқындаған ақпарат тасқынынан оқушыларды ұлттық
сана сезімде, төл халқының өзіндік әдет-ғұрпын, мәдениеті мен әдебиетін
сыйлауға, құрметтеуге тәрбиелейтін деректерді оқыту үрдісіне енгізу әрбір
қазақ тілі мұғалімінің міндеті болуы шарт. Өйткені қазақ тілі сабақтарында
оқушыларды дидактикалық ойындар арқылы халық педагогикасының алтын
қазынасымен, кәусар бұлағымен сусындатуға болады.
Сондықтан қазақ тілін дидактикалық ойындар арқылы меңгерту
барысында шәкірттердің санасына ұлттық рухты сіңіру, өз халқының өткеніне
мақтанышпен қарау сезімдерін ояту керек. Бұл оқушылардың жеке тұлғалық
қасиеттерінің жетілуіне негіз бола алады.
Сабақ барысында әр оқушының ұғымы, сезімі, түсінігі, қабылдауы, қабілеті
әр түрлі. Ең бастысы - әр оқушының жеке басын құрметтеу, оның адамдық
қасиетіне нұқсан келтірмеу.
Қазіргі ізгілендіру заманында әрбір баланың өз мүмкіндігін, қабілетін,
іскерлігін, ойлауын, дидактикалық ойын барысын да байқау қажет, сонда ғана
олардың білімге, ынтасы артып, еңбексүйгіштік білімге құштарлық қасиеттері
қалыптасады.
Мұғалім окушыларды дидактикалық ойынды ұйымдастырып, үйрету,
қалыптастыру үшін, ең алдымен олардың психологиялық ерекшеліктерін білуі
керек.
Балалар психологиясы психикалық дамудың негізгі компоненттерін
зерттейді. Психологияда дамудың мынандай ерекшелігі бар:
1. Кіші мектеп жасындағы баланың бойындағы психикалық процестер.
Олар мыналар: зейін, қабылдау, қиялдау, есте қалдыру, ойлау, сөйлеу,
сезімдер.
Осындай психикалық процестер кіші мектеп жасындағы баланың бойында
болуын, өзгеріп жетілуін қарастырады.
Бала мұндай ерекшелік пен іс-әрекетті қимыл жасау процесінде,
дидактикалық ойын барысында шешеді.
Сонымен бастауыш сынып оқушыларының психологиялық психикалық дамуды,
зандылықтарды, іс-әрекеттің дамуын, жеке басының қалыптасуын зерттейді.
Бастауыш сынып жасындағы балалардың психологиясын білу, оқыту, тәрбиелеу
практикасында жақсы байқауға болады.
Оқушының психикалық даму ерекшелігі-ойлауында, ақыл-ойында, ынтасында,
қабылдауында оқу-тәрбие процесі кезінде негізгі ерекшелік болып табылады.
2.Балалар психологиясы бастауыш сынып оқушыларының психикалық дамуын
зерттейді.
Бастауыш сынып оқушыларын зерттеудің негізгі әдістері мыналар:
1. Бақылау. 2.Эксперимент әдістері
Мұғалім оқушының дидактикалық ойын барысында мінез-құлқын табиғи
жағдайда мақсат қоя отырып зерттейді. Мұғалімнің бақылау процесінде-
зерттеуші оқушы мінез-құлқындағы сыртқы белгілерді ғана қадағалайды.
Мысалы: Оқушының іс-әрекетін, сөйлеген сөздерін, мәнерлі қимылын.
Бұл жағдайда мұғалім бақылаудың екі түрін қолданғаны жөн.
1. Жаппай бақылау
2. Ішінара бақылау
Зерттеуші жаппай бақылауда - баланың мінез-құлқының көп жағын қамтып
жүреді.
Жаппай бақылау - окушының психикалық даму заңдылығын анықтау үшін
фактілер негізінде жүргізіледі.
Жаппай бақылау жүргізіп, оның нәтижесін жазған психологтар көптеп
саналады. Мысалы: А.Д.Павлова, Ж.Пиаже, В.Щтерн.
Ішінара бақылаудың жаппай бақылаудан айырмашылығы-оқушының мінез-
құлқының бір жағы немесе бір мезгілдегі мінез-құлқы алынады, зерттелінеді.
Мысалы: баланың ойын кезінде, тамақтануы кезінде т.б. Ч.Дарвин,
А.Н.Гвоздов сияқты мамандар өз ұлдарына ішнара бақылаулар жүргізіп арнайы
қорытынды бойынша бақылаулар жүргізген.
Көп жағдайда балаға эксперименттер мектепте, сабақ үстінде, ойын,
дидактикалық ойын барысында өткізіледі.
Бастауыш сынып окушылары өздерін қызықтыратын іс-әрекеттермен
айналысады. Іс-әрекеттің түрі оны атқаруға және жетілдіруге қажетті
қимылдарды психикалық сапаны игеруге көмектеседі.
Сабакта дидактикалық ойында қолдануда жаңа іс-әрекеттерді игеру оқушының
мүмкіндігін арттырады.
Дидактикалық ойын барысында оқушының қажеттіліктері мен құштарлығы
қабілеті, зейіні, ой-өрісі кеңейіп, өзінің психикалық дамуына үлес қосып
отырады.
Оқушы ойын барысында жаңа іс-әрекеттерді, материалды игеру барысында
үлкендердің басшылығымен, көмегімен игереді. Содан кейін өз түсінігі
бойынша ары қарай дамытуға, жалғастыруға, ойын ортаға салуға үйренеді.
Бастауыш сынып оқушылары сабақ барысында, сабақтан тыс уақытта іс-
әрекеттің барлығын түгел қамти алмайды.
Сондықтан да оқушының жас ерекшелігіне ескере отырып, қамқорлық жасап
дидактикалық ойындарды ретімен қолданудың дұрыс жолдарын қарастыру керек.
Бастауыш сынып окушыларының психикалық дамуы барысында пайда болған және
жаңа қасиеттер мен қызығушылыққа итермелейтін іс-әрекеттің жаңа түрлерін
игеруге бастайтын қайшылықтар техникалық дамудың күштері болып табылады.
Дидактикалық ойын барысында оқушылардың дербестігін арттыруда олардың
оқуға деген табыстары мен кемшіліктерін өздеріне дұрыс бағалауға үйретудің
маңызы зор.
Психолог, педагог мамандар өздерінің зерттеу жұмысында мынаны
дәлелдеген: бастауыш сынып окушылары сабақ барысында дидактикалық ойынды
мұғалімнің жетекшілігімен жүргізгенде ғана жақсы нәтиже бергенін дәлелдеді.
Бастауыш сынып оқушыларына тапсырмалар береді, мұғалім тапсырманың
дұрыстығын оқушылардың қаншалықты дұрыс түсініп, меңгергенін анықтайды.
Бастауыш сыныпта оқушылардың оқу әрекетінің жемісті болуы-оқу жұмысының
тәсілдерін меңгеруге байланысты.
Педагог-психолог мамандар оку жұмысының негізгі тәсілдерін екі топқа
бөлді:
І.Оқушының жалпы оқу жұмысын ұйымдастыруға байланысты
қолданылатын тәсілдер.
а) жоспарлау
ә) уақытты дұрыс пайдалану
б) оқу мен демалуды дұрыс ұйымдастыру
в) оқушы өз жұмысын бақылау
2. оқушының оқуына тікелей байланысты қолданылатын тәсілдері
а) жаңа білімдерді игеру
ә) өздігінен білімді меңгеру
б) ойыңдарды қолдану білу.
Осы тәсілдердің ішіңде бастауыш сыныпта ерекше орын алатыны сабақта,
сабақтан тыс уақытта оқу материалымен жан-жақгы жұмыс істей білу және
дидактикалық ойындарды пайдалану болып табылады. Ол үшін мұғалім мына
тәсілдерді меңгеріп, оны оқушы бойында қалыптастыра білуі қажет.
1.Оқулықтағы материалдың мазмұнын талдау;
2.Ең негізгі мәселені айыра білу;
3.Салыстыру.
4.Топтастыру
5.Жүйелеу
6.Схемалар
Бастауыш сыныпта окушылардың мұңдай тәсілдерді меңгеруі оны жан-жақты
дамытады, оқуға деген көзқарасын өзгертеді.
Қазақ мектебі өз халқының болашағының негізін қалауы тиіс. Сондықтан
бастауыш мектептегі білім мазмұнында қазақтың, халықтық ұлттық
ерекшеліктері орын алуы тиіс.
Бастауыш мектептегі оқу процесін демократияландыру, ізгілендіру
принципін оқушылардың белсенділігін арттыру оқу-тәрбие бірілігінде ақыл-ой,
еңбек, эстетикалық бірлігін негіздей отырып дидактикалық ойындарды
пайдаланудың жоларын қарастыру қажет.
Оқыту ісі білім берумен қатар оқушылардың танымдық қабілеттерін,
логикалық ойлаудың дамытуға дидактикалық ойындарды пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта білім берудің мақсатын айқындау үшін Ж.Аймауытовтың
мына сөздерін еске алған жөн: "Мектеп бітіріп шыққан бала бүкіл әлемге,
өзгенің және өзінің өміріне білім жүзімен ашылған саналы ақыл көзімен қарай
білсе, білімендірудің көздейтін түпкі мақсаты-ойындарды, соның ішіңде
дидактикалық ойыңдарды қолдану болып табылады". Мектепте осы бағытта
баланың келешекте жетілуіне, ойлауына негіз бола алады [29].
Білім беру - қоғамдық процесс, ол арқылы алдыңғы ұрпақтың әлеуметтік
маңызды тәрбиесі кейінгі ұрпакқа беріледі. Бастауыш сыныпта қазақ тілі
пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды қолдануда оқушыларда қызығулар
туады. Оқушылардың білімін жетілдіруде дидактикалық ойындардың өзіндік
ерекшелігі бар. Ол үшін мұғалім мынандай міндеттерді білуі, оны орындауы
қажет.
1.Оқушылардың дидактикалық ойындардың мазмұнымен толық түсіну.
2. Дидактикалық ойындарды орында да мақсаты мен міндетін толық түсіну.
3. Дидактикалық ойындарды орындауда ептілік дағдының
қалыптасуын байқау.
Бастауыш сынып оқушылары дидактикалық ойындарды орындап шығуда мына
шарттарды білгені жөн.
1. Дидактикалық ойындардың мақсатын айқын түсінуі,
2. Дидактикалық ойындардың дұрыс орындалуы, оның
нәтижесіне қызығуы
3. Дидактикалық ойындарды қалауымен, қызығуымен нәтижелі орындауы.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда мынадай талаптар
қойылады.
- жұмыстың көлемін, сапасын арттыруға көңіл бөлу;
- дидактикалық ойындардың түрлерін басқа дидактикалық материалдармен
ұштастыра білу;
- оқушының ойлау қабілетін, белсенділігін жүйелі түрде дамыту;
- дидактикалық материал мазмұнын күнделікті өмірден алу;
- дидактикалық ойындар табиғат пен қоғам дамуының зандылықтарын нақты
фактілер мен құбылыстарды өздері талдап, түсінуге үйрену;
- дидактикалық ойындар негізінде алған білімдерін іс жүзінде қолдана
білуге дағдыландыру;
- сабақ барысында дидактикалық ойындарды қолдану барысында еңбек ету
дағдысын қалыптастыру;
Енді осы шарттарға сүйене .отырып дидактикалық ойындарды сабақта,
мұғалімнің жаңа материалды баяндауын талдауын және сабақта мүғалімнің
оқулықтан берілетін тапсырманы орындалуы кезінде қолдануға болады.
Оқушылар сабақ үстінде де, үйде де дидактикалық ойындарды мұғалімнің
немесе ересектермен бірге, басшылығымен ғана тиянақгы, нәтижелі орйндай
алады.
Сондықтан бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық
ойындарды ұйымдастыруда білім нәрін себетін басты тұлға - ұстаз.
Ұстаз білімді, тәжірибелі шебер болса ғана шәкірттері нағыз тіршіліктің
тынысын байқай алады.
Ұлы педагог В.А.Сухомминский оқушылардың өз бетінше орындайтын жұмысты
ұйымдастыруға да дидактикалық ойындардың рөліне ерекше мән берген. Ол былай
деді "Оқушылар кітапқа, ғылымға қызығып, өз еркімен, өз ықыласымен
журналдар, ғылыми-көпшілік әдебиеттерді оқитын болса, дидактикалық
ойындарды орындап шешуде еш қиналмай жақсы орындап шығады." [30].
Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнін оқыту барысында дидактикалық ойындарды
пайдаланудың маңызы зор.
Бастауыш сыныпта дидактикалық ойындарды қолдануда оның мазмұнына,
ұйымдастыру формасына қарай бірнеше топқа бөлуге болады.
1. ұлтық ойындар
2. дидактикалық ойындар
3. қимыл-қозғалыс, спорттық ойындар
Ойын-баланың қажетті әрекетінің бірі. Ойында бастауыш сынып окушыларының
табиғаты қажет етеді. Балалардың оқуы, еңбегі ойыннан басталады. Ойын
оқушылардың оқу әрекетін жандандырып, окуға деген ынтасын арттыратын
маңызды құрал. Бала өміріндегі ойынның маңызы туралы былай деп жазды: "Ойын
дегеніміз-орасан зор жарық терезе, осы терезе арқылы баланың рухани
дүниесіне қоршаған дүние туралы түсініктердің, ұғымдардың, ширақ тасқыны
келіп кұйылады. Ойын дегеніміз-бұл ынталылық пен құмарлықгың отын жағатын
ұшқын "
Бастауыш сыныпта ұлттық ойындар мен дидактикалық ойындардың сабақгарда
кеңінен қолданудың маңызы зор. Әсіресе өткен материалды пысыктау, қайталау
кездерінде ойынды қолдану пайдалы. Мысалы мұғалімдер
грамматикалық математикалық логика, домино ойындарын саяхат, почта,
санамақ, тоғыз құмалақ сиякты өзіндік ережесімен ойнау тәртібін біліп
рөлдік сипатын сақтап, дұрыс ұйымдастыра білу қажет.
Мұғалім дидактикалық (материалды) ойындарды қолданғанда әдістемелік
мәселелерге ерекше көңіл бөлу керек. Ең алдымен оқушыларды сабақ барысында
дидактикалық ойындарды қолдану түрлерін арттыру керек.
Сабақ барысында мына шарттарды орындап отыру көзделсе, онда дидактикалық
ойындарды пайдаланудың жолдары қалыптасады.
Бірінші шарт - сабақта дидактикалық ойындарды қолданудың тиімді жолдарын
қарастыру.
Екінші шарт - ұжымдық, топтық түрде дидактикалық ойындарды орындау.
Үіпінші шарт - жеке оқушының өз бетінше дидактикалық ойындарды орындау
қабілеті қалыптастыру.
Бастауыш сынып оқушыларымен дидактикалық ойындарды қолдануда
мынандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz