Конфуций ілімі

Жоспар
Кіріспе

1 Конфуций ілімі
2 Абайдың қара сөздері

Кун-цзы, Құң-фу-цзы (б.з.б. 551, Цзоу, Лу патшалығы (қазіргі Қытайдың Шандунь провинциясындағы Цюйфу қаласы – 479 ж.ш., сонда) – Ежелгі Қытай ойшылы, философ, тарихшы, мемлекет қайраткері, Қытайдың мемлекеттік діні – конфуцийшілдіктің негізін салушы. Кедейленген ақсүйектер отбасында дүниеге келген. Өмірінің көп бөлігін Лу патшалығында өткізген. Б.з.б. 11 – 3 ғасырларда болған осы көне мемлекет ежелгі дәуірдегі қытай тарихы мен мәдениетінің дамуында елеулі рөл атқарғанмен, 6 – 5 ғасырлардан бастап құлдырау кезеңін бастан кеше бастаған-ды. Сондай шақта өз отанында өмір сүрген Конфуций өзіне дейін өркен жайған философиялық ой маржандарын оқып-тоқып өсті. Жас шағында төменгі буындағы шенеунік қызметін атқарып жүрді. Сосын жеке мектеп ашып, 22 жасында бала оқыта бастады. Қытайдағы тұңғыш жекеменшік оқу орнының негізін қалаушы атанды.Ең атақты мұғалім ретінде даңқы шықты. Халық оны сүйіспеншілікпен Құң ұстаз деп атады. Конфуцийдің мектебінде төрт пән – ақлақ (мораль), тіл, саясат және әдебиет оқытылды. Конфуций 50 жасында Лу патшалығының жоғары дәрежелі мемлекеттік қызметшісі болып істеді. Сол шақта саяси қызметін бастады. Алайда, қаскөйлік интригалдар салдарынан лауазымды жұмысынан кетуге мәжбүр болады. Содан 13 жыл бойы Ежелгі Қытайдың Лу патшалығынан басқа мемлекеттерін аралайды. Бірақ еш жерде өз идеяларын қолданысқа енгізе алмайды да, ақыры 484 ж. еліне қайтып оралады. Содан өмірінің соңына дейін ұстаздықпен және көне даналық кітаптарды жинап, өңдеп, таратумен шұғылданған. Конфуций өзіне арнайы бөлінген орынға жерленген. Оның қасына ұрпағы, жақын шәкірттері мен ізбасарлары қойылған. Тұрғын үйі ғибадатханаға айналдырылып, Конфуций рухына тағзым етушілер зиярат жасайтын орын ретінде әйгілі болған. Конфуций ілімі ол қайтыс болғаннан кейін б.з.б. 136 ж. мемлекеттік идеологияға айналған шақта ол “он мың ұрпақтың ұстазы” деп жарияланды. Мемлекет Конфуцийді 1503 ж. қасиеттілер, әулиелер қатарына қосты. Конфуций есімі Қытайда 1911 ж. болған ұлттық-буржуазиялық революцияға дейін ресми түрде ардақталған.
Қытайдың мемлекеттік діні – конфуцийшілдіктің негізін салушы – Конфуций. Оны Кун-цзы, Құнфу-цзы, Цзоу деп атайды. Ол қазіргі Қытайдың Шандунь провинциясындағы Цюйф қаласында туып, сонда қайтыс болған. Халық арасында ұстаз Кун деген есіммен кеңге танылған. Ол – Қытай ойшылы, философ, тарихшы, мемлекет қайраткері. Өмірге келген ортасы – кедейленген ақсүйектер отбасы. Осы данагөй негізін қалаған ілім (Конфуций идеясы) кейін жапон қоғамының ұлттық
жалпы психологиялық, мінез-құлықтық және иде-ологиялық қондырғысы бо- лып қалыптасты.
Конфуций ілімін уағыздау-шы Хаттари Унакитидің пайымдауынша: «Конфуций – шы- ғыс данышпаны. Деген- мен, қазіргі күні ол бүкіл әлем танитын философ- қа айналды. Оның ілімі – өмірді танытатын оқу-лық, таптырмас тәжіри-бе мектебі». Ұстаз Кун осындай атақ-даңққа қалай жетті, балалық шағы қалай өтті, одан кейінгі өмір жолы қалай болды? Оған жауап іздеп, көптеген басылымдармен танысқанымызда біл- геніміз: жас шағында тө-менгі буындағы шенеунік қызметін атқарып, 22 жасында бала оқыта бастаған. Сөйтіп, Қытайдағы тұңғыш жекеменшік оқу орнын ашып, ұстаз ретінде үлкен абыройға бөленген. Конфуцийдің мектебінде оқытылған төрт пән – ақлақ (адамгершілік), тіл, саясат, әдебиет.

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Конфуций ілімі
Кун-цзы, Құң-фу-цзы (б.з.б. 551, Цзоу, Лу патшалығы (қазіргі Қытайдың
Шандунь провинциясындағы Цюйфу қаласы – 479 ж.ш., сонда) – Ежелгі Қытай
ойшылы, философ, тарихшы, мемлекет қайраткері, Қытайдың мемлекеттік діні –
конфуцийшілдіктің негізін салушы. Кедейленген ақсүйектер отбасында дүниеге
келген. Өмірінің көп бөлігін Лу патшалығында өткізген. Б.з.б. 11 – 3
ғасырларда болған осы көне мемлекет ежелгі дәуірдегі қытай тарихы мен
мәдениетінің дамуында елеулі рөл атқарғанмен, 6 – 5 ғасырлардан бастап
құлдырау кезеңін бастан кеше бастаған-ды. Сондай шақта өз отанында өмір
сүрген Конфуций өзіне дейін өркен жайған философиялық ой маржандарын оқып-
тоқып өсті. Жас шағында төменгі буындағы шенеунік қызметін атқарып жүрді.
Сосын жеке мектеп ашып, 22 жасында бала оқыта бастады. Қытайдағы тұңғыш
жекеменшік оқу орнының негізін қалаушы атанды.Ең атақты мұғалім ретінде
даңқы шықты. Халық оны сүйіспеншілікпен Құң ұстаз деп атады. Конфуцийдің
мектебінде төрт пән – ақлақ (мораль), тіл, саясат және әдебиет оқытылды.
Конфуций 50 жасында Лу патшалығының жоғары дәрежелі мемлекеттік қызметшісі
болып істеді. Сол шақта саяси қызметін бастады. Алайда, қаскөйлік
интригалдар салдарынан лауазымды жұмысынан кетуге мәжбүр болады. Содан 13
жыл бойы Ежелгі Қытайдың Лу патшалығынан басқа мемлекеттерін аралайды.
Бірақ еш жерде өз идеяларын қолданысқа енгізе алмайды да, ақыры 484 ж.
еліне қайтып оралады. Содан өмірінің соңына дейін ұстаздықпен және көне
даналық кітаптарды жинап, өңдеп, таратумен шұғылданған. Конфуций өзіне
арнайы бөлінген орынға жерленген. Оның қасына ұрпағы, жақын шәкірттері мен
ізбасарлары қойылған. Тұрғын үйі ғибадатханаға айналдырылып, Конфуций
рухына тағзым етушілер зиярат жасайтын орын ретінде әйгілі болған. Конфуций
ілімі ол қайтыс болғаннан кейін б.з.б. 136 ж. мемлекеттік идеологияға
айналған шақта ол “он мың ұрпақтың ұстазы” деп жарияланды. Мемлекет
Конфуцийді 1503 ж. қасиеттілер, әулиелер қатарына қосты. Конфуций есімі
Қытайда 1911 ж. болған ұлттық-буржуазиялық революцияға дейін ресми түрде
ардақталған.
Қытайдың мемлекеттік діні – конфуцийшілдіктің негізін салушы – Конфуций.
Оны Кун-цзы, Құнфу-цзы, Цзоу деп атайды. Ол қазіргі Қытайдың Шандунь
провинциясындағы Цюйф қаласында туып, сонда қайтыс болған. Халық арасында
ұстаз Кун деген есіммен кеңге танылған. Ол – Қытай ойшылы, философ,
тарихшы, мемлекет қайраткері. Өмірге келген ортасы – кедейленген ақсүйектер
отбасы. Осы данагөй негізін қалаған ілім (Конфуций идеясы) кейін жапон
қоғамының ұлттық
жалпы психологиялық, мінез-құлықтық және иде-ологиялық қондырғысы бо- лып
қалыптасты.
Конфуций ілімін уағыздау-шы Хаттари Унакитидің пайымдауынша: Конфуций – шы-
ғыс данышпаны. Деген- мен, қазіргі күні ол бүкіл әлем танитын философ- қа
айналды. Оның ілімі – өмірді танытатын оқу-лық, таптырмас тәжіри-бе
мектебі. Ұстаз Кун осындай атақ-даңққа қалай жетті, балалық шағы қалай
өтті, одан кейінгі өмір жолы қалай болды? Оған жауап іздеп, көптеген
басылымдармен танысқанымызда біл- геніміз: жас шағында тө-менгі буындағы
шенеунік қызметін атқарып, 22 жасында бала оқыта бастаған. Сөйтіп,
Қытайдағы тұңғыш жекеменшік оқу орнын ашып, ұстаз ретінде үлкен абыройға
бөленген. Конфуцийдің мектебінде оқытылған төрт пән – ақлақ (адамгершілік),
тіл, саясат, әдебиет.
Қызыл көзді қызғаныш, кө- реалмаушылық – барлық ха-лықта бар қасірет қой.
Елу жасқа жетіп, Лу патшалығында жоғары дәрежелі мемлекет қызметшісі болып
жұмыс іс- теп жүрген Конфуций қас-көйлік интригалар салдарынан қызметінен
кетіп, он үш жыл бойы Ежелгі Қытайдың Лу патшалығынан басқа мемлекеттерін
аралауға кірісті. Алайда сол кездері билік құрып тұрған синто, буддизм
діндері Конфуций идеясына қарсы шықты. Өз идеясын еш жерде орнықтыра
алмаған ұстаз Кун 484 жылы еліне қайтып келуге мәжбүр болды. Конфуцийдің ең
басты 72 шә- кірті болса, солардың 12-сі қандай жағдайда да қасы-нан
шықпай, даналық ойларымен сусындаған көрінеді. Ол елге оралғаннан кейін де
ұстаздықпен айналысып, көне даналық кітаптарын жинап, өңдеп, мазмұнын
байытыпты. Әрі оларды таратыпты. Қолда барда алтынның қаді- рі жоқ, -
деген ғой. Қайтыс болып, тұрған үйі ғибадат-ханаға айналып, рухына тағ- зым
етушілер зиярат жасайтын орын болысымен-ақ
оның есімі, идеясы басшылық-қа алатын ақыл-кеңес бола бастайды. Және де
б.з.б. 136 жылы Конфуций ілімі мемлекеттік идеология болған кез- де ол Он
мың ұрпақтың ұс- тазы, - деп жарияланып, 1503 жылы мемлекет оны
қасиеттілер, әулиелер қата-рына қосады, 1911 жылы болған ұлттық-
буржуазиялық революциядан кейін ол ресми түрде ардақталады. Ілімдегі
теориялар Конфуций ілімінде қоғам – қайырымды мырзалар мен қауқарсыз
адамдар бо- лып екіге бөлінеді, кішілер- дің үлкендерге құрметі – тә-
рбиенің ең басты іргетасы, басқару - түзету деген сөз. Конфуции ілімі
бойынша қо-ғамдағы алғашқы топта бес қасиет болуға тиіс. Олар: адамгершілік
(жэнь), парызды өтеу (и), әдептілік пен сыпайылық (ли), зейінділік пен
білімділік (чжи), берілгендік (синь). Данышпанның атақты теориясының бірі –
мемлекетті адамгершілікпен басқару. Осы орайда ол: Билеуші – билеуші, ал
бағынышты – бағынышты, әке-әке, ал ұл-ұл болу керек, деген. Және де ол
Билікке қалай жетуге болады?, - деген сұраққа: Халықтың сүйіспеншілігіне
қол жеткізу, - деп жауап қайтарған.
Ежелгі Қытайдың бес клас-сикалық шығармасын Шуцзин (тарих кітабы),
Шицзин (әндер мен гимндер кітабы), Лицзин (рәсімдер туралы жазбалар),
Юэцзин (музыка туралы кітап), Ицзин (өзгерістердің канондық кітабы)
жинастырып, қайта әңгімелеп, оларға түсіндірмелер берген де Кон-фуций.
Зерттеушілердің пайымдауынша, Көктем мен Күз-дің, Лу мемлекетінің тарихы
кітабына түсіндірмелері оның

жеке басына тиесілі. Ең бастысы, Конфуций ілімінің өзіндік сипаты
антропоцентризммен, яғни, адамды ға-ламдық ғимараттың кіндігі және ең
жоғарғы мақсаты деп білетін көзқараспен ай-қындалады. Конфуцийдің ой-
пікірінің негізгі мазмұны та-биғат заңдарына сәйкес келетін, адамдардың
бірлесіп өмір сүруіндегі парасатты реттілікті, тәртіпті қамтамасыз ету- дің
аса маңызды шарттары болып табылатын қарапайым да ғаламат зор 5 ізгілікті
ұғындыруға арналған. ... Конфуцийдің саяси-этикалық маңызды ұғымы –
адамшылық, адамның әділ, ақжүрек болуы (жэнь). Ұл-дың кішіпейіл болуын, ата-
ананы, жалпы, үлкен кісілерді сыйлап жүруін анықтайтын сяотұжырымдамасы
да осы қатарда. Ол текті ерлерді (цзюнь цзы) шешімді түрде ұсақ
пенделерге (сяо жэнь) қарсы қойып отырған.
Ең ғажабы, Конфуций ілімі (трактаттар мен канондар) – жасырын дәстүр, белді
әулеттердің меншігі болды да. Ол атадан балаға мирас болып қалдырылып
келді. Әулет ақсақалы оны үлкен ұлына аманат ретінде тапсырып кететін
болған. Сон- да Конфуций ілімі Жапония- ға қалай тараған? Қытай
философтарының еңбектері жапон тіліне қалай аударылды, солай Конфуций ілімі
бұл елге де тараған (ХVI-XVII ғасырлар). Жапондарда отбасы – мемлекеттің
бір бөлшегі, қоғамдық ұя болып саналатындықтан, отбасы отағасын (үкімет
басы деп бағаланады) балаларының сыйлап, құрметтеуі бірінші орынға
қойылатындықтан Конфуций ілімі кең қолдау тапқаны мәлім. Иә, Жапонияда
перзенттік құрметтеу (сяо) өте жоғары. Мұнда ба-ла тәрбиесінде, перзенттік
парыз бойынша, балалар ата-анасын құрметтеп қана қоймай, оларды сүюге тиіс,
бұл қағиданы орындамау – үлкен абыройсыздық, өлімге пара-пар.
Қытай философиясы
Ол діннен гөрі дәстүр аясында дамығанымен, кейін екі мектеп (бағыт) түрінде
пайда болды: даосизм (дао цзя) және конфуцийшілдік философиясы (жу цзя).
Сонан соң қалыптасқан мектептер: легизм (фа цзя), моизм (мо цзя), атаулар
мектебі (мин цзя), ньян мектебі (иньян цзя), т.б. Конфуций қайтыс болғаннан
кейін оның түсініктерін шәкірттерінің да-мытқаны белгілі. Олар Конфуций
ілімін Қытай философиясына ұсынды. Алайда Мо-цзы (б.з.б.5 ғ.) Конфуций
ілімінің негіздерін, соның ішінде әлеуметтік сатылаудың мызғымастығы
жөніндегі теориясын қатал сынға алды. Чжанцзы да ұстаз Кунның моральдық
ережелеріне қар-сы шықты. Дегенмен, буддизмді уағыздаушылардың өз
тұжырымдарының дұрыс-тығын дәлелдеу үшін Лао-цзы Конфуций, Чжау-цзы- ға
жүгінгені ғылыми ең-бектерден бізге таныс. 17-18 ғасырлар филосо- фиясы
Конфуций мен Мэн-цзының киелі кітаптарына түсіндірмелер жазып, Чжу Си мен
Чжан Цза немесе Ван Чуань-шань идеялары төңірегінде дамыды, 19 ғасырда
Қытайда әлеу-меттік реформа мен ағар- тушылықтың саяси идея-логиясы өмірге
келіп, Қы-тай Халық Республикасы құ- рылысымен Қытай философиясында
марксизм ілімі, диалектикалық және тарихи материализм бірден-бір теориялық
негіз ретінде таралды.
Конфуцийшілдік Бұл – ежелгі дәуірден бастау алатын философия-лық жүйе.
Конфуцийшілдік ғалым – интеллектуалдар ілімі (мектебі) негізінде пай- да
болған. Оны бастап берген Конфуций. Ол – Шы- ғыстағы үш басты діни этикалық
(даосизм мен буд- дизм қатарындағы) бағыт-тың Ежелгі Қытайдағы басты
идеялық ағымдардың бірі, саяси этикалық ілім. Оның көзқарасын ізбасарлары
Лун ой (Әңгіме-лері мен ой-пікірлер) кітабында баяндап беріп,
насихаттаған. Сонымен қа-тар, оның адам тағдырын аспан айқындайды, адам-
дардың мейірімділерге және нашарларға бөлінуі өзгеріске түспейді, жасы
кіші үлкенге, қызметі төмен адам лауазымы жоғары қыз- меттегі кісіге көзсіз
бағынуға тиіс деген теориясын дамытты.
Ғалымдардың айтуынша, Конфуций ілімі: Бәрінен
де бауырмалдық пен перзенттік парызды ұмытпа, туған-туысқандарға қайы-рымды
бол, тәубешілдік пен үнемділікті бағала, бойыңдағы ашу мен ызаны басуға
үйрен, білім мен біліктілікті жоғары қой, көңіліңе сай келмейтін ілімнің
бәрінен арыл, басқаларды да ағат жолға қадам басудан сақтандыр, - дейді
екен. Сол себепті, ол Жапония тәрізді елдер-дің салт-санасына тереңдей еніп
те кетіпті.
Соған қарамастан, Конфуций ілімі, конфуцийшіл- дік туралы әртүрлі пікірлер
бар. Біреу насихаттайды, біреу сынайды. Оның көрнекті ізбасары болған Мэн-
цзының (б.з.б.372-289) пайымдауынша, әлеумет- тік теңсіздік құдайдың құді-
ретімен. Конфуцийдің екін- ші бір жақтаушысы Сюнь- цзы жасаған ілім
бойынша, аспан - табиғаттың бір бөлігі. Бірақта, конфу-цийшілдіктің
құдайдың құ- діреті туралы ілімінің Дун Чжуншудың (б.з.б.2 ғ.)
конфуцийшілдіктің ортодоксты доктринасын жасауға негіз болғанын еске алғаны-
мыз жөн. Ғылыми деректерге назар аударсақ, Сун әулеті билігі кезінде (10-13
ғасырлар) Қытай философия мектебі-нің Жаңа Конфуцийшілдік бағыты
қалыптасқан. Онтология, натурфилософия, космогонияға көбірек көңіл бөлу –
Жаңа Конфуцийшілдік деп аталған бұл ілімнің Ерте Конфуцийшілдіктен басты
айырмашылықтарының бірі. Негізінен, Жаңа Конфуцийшілдік 21 ғасырдың басына
дейін Қытай философиясы мен қоғамдық-саяси ойындағы үстем бағытқа ие болып,
Жапония, Корея мен Вьетнамға да зор ықпал етті.
Конфуций өзіне тән төл ілім жасамаған деген пікір қалыптасқан, ол Ежелгі
Қытайдың бес классикалық шығармасын – “Шуцзин” (тарих кітабы), “Щицзин”
(әндер мен гимндер кітабы), “Лицзин” (рәсімдер туралы жазбалар), “Юэцзин”
(музыка туралы кітап), “Ицзин” (өзгерістердің канондық кітабы) жинастырып,
қайта әңгімелеген және оларға түсіндірмелер берген. Осы ретте тұжырымдалған
басты көзқарастары мен ілімі жайындағы мағлұматтар “Әңгімелер мен
пайымдар”' (“Лунь юй”) деген кітапта таратылып баяндалған. Бұл кітап
Конфуций айтқан ойлар мен оның жақын шәкірттерімен және ізбасарларымен
әңгіме-дүкенінің жазбасы болып табылады. Зерттеушілер Конфуцийдің жеке
басына тиісті деп тек “Көктем мен Күздің, Лу мемлекетінің тарихы кітабына”
түсіндірмелерін атайды. “Ұлы ілім” мен “Аралық туралы ілім”' атты туындылар
да Конфуцийдің өзінікі емес, ол тек мұның екеуін де қайта әңгімелеп берген
деп саналады. Конфуций ілімінің өзіндік сипаты антропоцентризммен, яғни
адамды ғаламдық ғимараттың кіндігі және ең жоғарғы мақсаты деп білетін
көзқараспен айқындалады. Конфуций ой-пікірінің негізгі мазмұны табиғат
заңдарына сәйкес келетін, адамдардың бірлесіп өмір сүруіндегі парасатты
реттілікті, тәртіпті қамтамасыз етудің аса маңызды шарттары болып табылатын
қарапайым да ғаламат зор “5 ізгілікті” ұғындыруға арналған. Конфуций ғарыш
пен әлемнің пайда болуы, эволюциясы мәселелерімен әуестенбеген деген пікір
бар, өйткені ол рухтар мен о дүние мәселесіне көңіл бөлмеген. Бұл
Конфуцийдің:” “Өмірдің не нәрсе екенін білмей тұрып, өлімнің не екенін білу
мүмкін бе?”, – деген, сондай-ақ: “Адамдарға қызмет ете білмей тұрып,
рухтарға қалай қызмет көрсетуге болады?” – деп түйген қағида іспетті ой-
тұжырымдарынан аңғарылады. Ол адам проблемасына, оның ақыл-ойына,
адамгершілік кескін-келбетіне мол көңіл бөлді. Конфуцийдің саяси-этикалық
маңызды ұғымы – адамшылық, адамның әділ, ақжүрек болуы (жэнь). Ұлдың
кішіпейіл болуын, ата-ананы, жалпы үлкен кісілерді сыйлап жүруін анықтайтын
“сяо” тұжырымдамасы да осы қатарда. Бұл екі ұғым жасы үлкен мен орны жоғары
адамдарға сый-құрмет көрсетіп отыруға, ел басына адалдыққа, т.с.с-ларға
негізделген этик. және әлеуметтік қатынастар жиынтығын білдіреді. Ол “текті
ерлерді” (цзюнь цзы) шешімді түрде “ұсақ пенделерге” (сяо жэнь) қарсы қойып
отырған. Алғашқысы кейінгісін басқарып отыруға, оларға үлгі болуға тиіс
деген.
Осындай этикалық теориялары негізінде Конфуций өзінің саяси тұжырымдамасын
дамытты, бұл орайда оның: “Билеуші – билеуші, ал бағынышты – бағынышты, әке
– әке, ал ұл – ұл болу керек”, – деген атақты сөзі кеңінен мәлім.
Конфуцийдің мемлекетті “адамгершілікпен басқару” теориясы оған дейін де
болған идеяға – басқарушы билігін құдіреттендіру идеясына сүйенді. Соған
сүйене отырып, оны дамытты әрі негіздеді. “Басқару – түзету деген сөз”
деген қанатты сөзбен тұжырымдалатын негізгі принцип “чжень мин” ілімінде
көрініс тапқан. Мұнда Конфуций [[қоғамқоғамдағы әр нәрсені өз орнына қою
қажеттігін, әркімнің міндетін қатаң да дәл анықтау керектігін айтты
(Конфуций бойынша мемлекет – үлкен отбасы). Ол ел билеушілерін халықты
заңдар мен жазалаулар негізінде емес, ізгілік жасаушылар жәрдемімен биік
адамгершілік, имандылық қасиеттер танытатын тәртіпті үлгі ету жолымен
басқаруға үндеді. Халықты салық, салғырт салумен қинамай, әдет құқығы
негізінде басқаруды қош көрді. Ең бастысы – шынайы принципті әрқашан
басқарушы қатаң ұстануға тиіс деп білді, сонымен бірге адамдар мен олардың
игіліктеріне қамқорлық көрсету – басқарушы парызы. Адамдардың байлық пен
мәртебені бәрінен жақсы көріп, кедейлік пен жасқанбаушылықты жек
көретіндерін дана билеуші жақсы білуге тиіс. Билеуші үшін – кісі сеніміне
ие бола білу өте қажет. Осы пайымынан туындайтын: “Билікке қалай жетуге
болады?”– деген сұраққа Конфуций: “Халықтың сүйіспеншілігіне қол жеткіз, –
деп жауап берген, – сонда сен билікке жетесің, егер халықтың
сүйіспеншілігін жоғалтар болсаң, онда билікті де жоғалтып аласың”.

Абайдың қара сөздері
Өмірбаян
(22.08.1845 қазіргі Семей обл., Абай ауд. – 05.071904)
Ұлы ақын, композитор, философ, ағартушы, қазақтың реалистік жаңа жазба
әдебиетінің негізін қалаушы.
Ақынның арғы тегі Орта жүз Тобықты Арғын ішіндегі Олжай батырдан басталады.
Олжайдан Айдос, Қайдос, Жігітек есімді 3 ұрпақ тарайды. Бұлардың әрқайсысы
кейін бір-бір рулы ел болып кеткен. Айдостың Айпара деген әйелінен:
Ыргызбай, Көтыбақ, Топай, Торғай, деген 4 ұл туады.Бұлардың әкесі момын,
шаруа адамы, ал шешесі өткір тілді, өр мінезді әйел болған. Сол Айпара
балаларына:
Шынжыр балақ, шұбар төс Ызгызбайым,
Тоқоақ жалды торайғыр Көтібағым,
Әрі де кетпес, бері де кетпес Топайым,
Сірә да оңбас торғайым, -
Ана айтқанындай, шынында, бұлардың ішінде Ыргызбай ортасынан оза шауып,
ел басқарған. Ыргызбайдан Үркер, Мырзатай, Жортар, Өскенбай тарайды.
Өскенбай шаруаға жайлы, билікке әділ кісі болғандықтан, “Ісің адал болса
Өскенбайга бар,арам болса Ералыға бар” деген мәтел сөз қалған.Өскенбайдың
әйелі Зердеден Құнанбай туады.
Құнанбай 4 әйел алған адам. Оның бәйбішесі Күңкеден – Кұдайберді, інісі
Құттымұхамбетке айттырылып, қалыңдық кезінде жесір қалған соң өзі алған
екінші әйелі: Ұлжаннан – Тәңірберді (Тәкежан), Ибраһим (Абай), Ысқақ,
Оспан, үшінші әйелі Айғыздан – Халиулла, Ысмағұл туады. Қартайған шағында
үйленген ең кіші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Абайдің “ Атадан алтау,
анадан төртеу едім дейтіні осыдан. Болашақ ақын сабырлы мінезімен, кең
пейілімен ел анасы атанған “кәрі әжесі” Зеренің таусылмайтын мол қазынадай
аңыз ертегілерін естіп, абысын-ажынға жайлы, мінезі көнтерлі, әзіл-қалжыңга
шебер, жөн-жобага жетік өз анасы Ұлжанның тәрбиесінде өсті. Абай әуелі
ауылдағы Ғабитхан молдадан сауатын ашады да, 10 жасқа толған соң 3 жыл
Семейдегі Ахмет Риза медресесінде оқиды. Бұл медреседе араб, парсы’
тілдерінде, негізінен, дін сабағы жүргізілетін еді. Құрбыларынан анағұрлым
зейінді бала оқуға бар ықыласымен беріліп, үздік шәкірт атанады. Ол енді
дін оқуын ғана місе тұтпай, білімін өз бетінше жетілдіруге ұмтылады. Сөйтіп
көптеген шығыс ақындарының шығармаларымен, араб, иран, шағатай (ескі өзбек)
тілінде жазылған ертегі, дастан, қиссалармен танысады, Шығыстың Низами,
Науаи, Сәғди’, Хафиз, Фзули сияқты ұлы ғұлама, классик ақындарына бауыр
басады. Медресенің үшінші жылында Абай Семей қаласындағы “Приходская
школаға” да қосымша түсіп, орысша сауатын аша бастайды. Бірақ бұл оқуын әрі
жалғастыра алмай, небәрі 3 жылдан соң оның мұсылманша да, орысша да оқуы
аяқталады. Абайдың басқа балалардан алымдылығын аңғарған Құнанбай оны елге
шақырып алып, өз жанына ертіп, әкімшілдік-билік жұмыстарына араластырмақ
болады. Сөйтіп 13 жастағы Абай ел ісіне араласады.
Абай әке қасында болған жылдарда атқамінер би-болыстардың қулық-
сұмдықтарын, қазақ даласына ыдырай бастаған феодрулық қатынастардың кереғар
қайшылықтары кіріптар еткен әлеум. Теңсіздіктің зардаптарын, аштық пен
жалаңаштықты, патриапхалдық, кертартпа салт-сана, әдет-ғұрып зандарының
залалдарынын айқын түсінді. Патша үкіметінің отаршылық саясаты мен парақор
орыс әкімдерінің жергілікті би-болыстардың арамза әрекеттерін айнытпай
танып, көкірегінде жиркеніш сезімі оянып, соларға қарсы күресуге бел буды,
“ елге пайдалы, адамгершілігі бар, әділ басшы болсам ғана жақсы адам
боламын” деген тұжырымға бекіді. Осы мақсатпен болыс сайлауына түсіп, жеңіп
шығады да, 1876-78 ж. Қоңыр-Көкше еліне болыс боладі’. Бұл жылдары Абай оз
қолындағы билікті пайдаланып, әділдік таразасын тең ұстауға күш салды.
Әлсізге зорлық көрсеткендерді, ұрлық жасағандарды қатты жазаға тартып,
халық қамқорына айналды. Оның ел басқарудағы бұл бағыты халықты қалауынша
езіп-жаншып жүрген шонжарлар тарапынан қатты қарсылыққа ұшырады, үстінен
оязға жалган арыз айтушылар көбейді. Соның бірі Үзікбай Бөрібаевтың
“Таймақкөл деген жерімді тартып алды ” деген жалған арызы бойынша
көтерілген іс 10 жыл сүргінге созылып, ақыры Е. П. Михаэлистің көмегімен
аяқсыз қалды. П. В. Маковецкий бұл істі 1884 ж. 27 тамызда жалған жала деп
тауып, қысқартып тастады. Ақын үстінен жазылған “Абай барымта алды, ауыл
шайып әйел қорлады” деген бір топ шонжар дұшпандарының арызы да нәтіжесіз
қалды.
Ақын саяси қызметі үшін 1870 жылдары Петербургтен Семейге айдалып келген
Михаэлиспен , 80-жылдарда орыс демократтары Н. И. Долгополов, А.
А.Леонтьевпен танысады. Бұл озық ойлы азаматтардың Абайдың саяси-әлеум.
Көзқарасына игі ықпалы тигізгені сөзсіз. Бірақ А.Құнанбаев орыс
мәдениетімен, әдебиетіменен, демократтық көзқарастарымен осы кісілер арқылы
деу ағат айтқандық болар еді. Бұл тұста М. О. Әузовтың “Ал, кейін орыс
тілін біліп, орыстың ұлы мадениетін мол, терең тани бастаған Абай озгын
ойды бұлардан үйренбейді. Пушкиннің өзінен, Белинский, Гертсен,
Чернышевский, Салтыков-щедрин, Некрасовтардың өз мұраларын оқып, кең, терең
тарбие алды. Абайдың классик ақын болған маңызын, әлеументтік көзқарасын
тек Михаэлис әсерінен деп қойсақ, әрі Абайға, әрі орыс халқының ұлы
мұрасына жане ұлы даналарына қиянат сөз айтқан болар едік ” деген тұжырымын
келтірсек те жеткілікті. Абай осылайша Европаның 'Гете, Байрон сияқты
ақындарын, Спенсер, Спиноза, Льюис, Дарвин, Дрепер сынды ғұламаларының
туындыларын оқыды. Сөйтіп Әуезовтың сөзімен айтқанда “1884 жылдары, жасы
қырыққа таман іліңенде, ол дүниеден көп мағлұматы бар кісі болды.” Абай осы
тұста, 1886 ж. досы Михаэлистің ұсынысымен, Семей обл. Статистика
комитетінің толық мүшесі болып сайланды.
1885 ж. мамыр айында Шар өзенінің бойындағы Қарамола деген жерде
Семейдің ген.-губернаторы Цеклинцкийдің басқаруымен Семей губернасиясына
қарайты 5 уездің 100-ден астам би-болыстары бас қосқан төтенше съезі
өткізілді. Осы съезде төбе би болып сайланған Абайға “Семей қазақтары үшін
қылмысты істерге қарсы заң ережесін” әзірлеу тапсырылды. Абай бастаған
комиссия барлығы 93 баптан тұратын ережені 3 күн, 3 түнде әзір етті. Бұл
қазақ қауымында ежелден қалыптасқан кертартпа әдет-ғұрып заңдарына да,
патша өкіметінің халықты қанаушылыққа ,зорлық-зомбылыққа негізделген заңына
да ұқсамайтын, өзгеше құжат еді. Оның әсіресе ұрлық, қылмыс пен әйел
мәселелеріне арналған баптары ерекше құнды. Бірақ Абайдің атақ-даңқын
осынша көкке көтерген Қарамола съезінен кейін оның дұшпандары тіпті еліріп
кетті. 1890 ж. Байғұлақ, Кұнту деген жуандардан бастаған 16 атқамінер
Жиренше қыстауының шетіндегі Ши деген жерде Абайға қарсы дұшпандық әрекетке
сөз байласады. 1891 ж. Оразбай бастаган дау 1897 жылга дейін созылады. Бұл
шиеленістің аяғы 1898 жылғы Мұқыр сайлауындагы жанжалға, Абай өміріне
қастандыққа әкеп соқтырады. Ақын бұл жанжалдың барша жиренішті сырын ,
өзінің ақ екендігін Сенатқа хатында барынша айғақты деректермен дәлелдеп
береді. Абай өлең жазуды 10 жасында (“Кім екен деп келіп ем түйе қуған...”)
бастаса, өз өлеңдеріне шығаруды шамамен 1880-97 ж. аралығында көбірек қолға
алған. Өлеңдерін әркімдердің атымен таратып, Көкбай атынан бастырған ақын
жазған өлеңдерін “жинауды ” шәкірттеріне 1896 ж. ескерткен. Ал қара сөзбен
жазылған ғақлия-өсиеттерін 1890-98 ж. аралығында қолға алған.
Абай 3 әйел алған. Байбішесі Ділдадан: Ақылбай, Әбдірахман, Кұлбадан,
Әкімбай, Мағаұия, Райхан; екінші әйелі Әйгерімнен Турағұл, Мекайыл, Ізкаіл,
Кенже деген 7 ұл, 3 қыз сүйген. Келіндей алған әйелі Еркежаннан ұрпақ
көрген жоқ.
Абайдың жиырма тоғызыншы қара сөзі
Қазақтың мақалдарының көбінің іске татырлығы да бар, іске татымақ түгіл, не
құдайшылыққа, не адамшылыққа жарамайтұғыны да бар.
Әуелі "Жарлы болсаң, арлы болма" дейді. Ардан кеткен соң, тірі болып
жүргені құрысын. Егер онысы жалға жүргеніңде, жаныңды қинап, еңбекпенен мал
тап деген сөз болса, олар кететұғын іс емес. Тыныш жатып, көзін сатып,
біреуден тіленбей, жанын қарманып, адал енбекпен мал іздемек - оларлы
адамның ісі.
"Қалауын тапса қар жанады", "Сұрауын тапса адам баласының бермейтіні жоқ"
деген - ең барып тұрған құдай ұрған сөз осы. Сұрауын табамын, қалауын
табамын деп жүріп, қорлықпенен өмір өткізгенше, малды не жерден сұрау
керек, не аққан терден сұрау керек қой.
"Атың шықпаса, жер өрте" дейді. Жер өртеп шығарған атыңның несі мұрат? "Жүз
күн атан болғанша, бір күн бура бол" дейді. Тәңірге жазып мінбей-түспей,
арып, шөмеңдеп дуаналықпен бір күн болған буралық неге жарайды?
"Алтын көрсе, періште жолдан шығады" дейді. Періштеден садаға кеткір-ай!
Періште алтынды не қылсын, өзінің көрсеқызар сұмдығын қостағалы айтқаны.
"Ата-анадан мал тәтті, алтынды үйден жан тәтті" дейді. Ата-анасынан мал
тәтті көрінетұғын антұрғанның жанынан да малы қымбат екен. Ата-анасын малға
сатпақ ең арсыздың ісі емес пе? Ата-ана шамасы келсе, михнат-танып мал жиса
да, дүниелік жиса да, артымда балаларыма қалсын дейді. Ол ата-ананы малға
сатқан соң, құдайға дұспандық іс емес пе?Осындай білместікпен
айтылғансөздеріне бек сақ болу керек.
Абайдың философиялық, көркемдік, әлеуметтік, гуманистік көзқарастары қара
сөздері арқылы да берілген. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) — ұлы ақынның сөз
өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап
көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны
қырық алты бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан
бір бағытта жазылмаған, әр алуан оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш
1918 ж. Семейде шыққан "Абай” журналында жарық көрді. Кейіннен Абайдың қара
сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды. Абай
музыка саласында да мол мұра қалдырған. Қазіргі уақытта ақынның 27 әнінің
36 нұсқасы нотаға түсірілген.

Абайдың қара соөзері

Абайдың толық жинағында 1890 жыл мен 1898 жыл арасында жазылған бір алуан
шығармалары - қарасөз деп аталады. Жалпы саны қырық алты бөлек шығарма.
Оның алты-жеті үлгісі қысқа келеді. Бұл қатарға қосылатындар Он алтыншы, Он
сегізінші, Он тоғызыншы, Жиырмасыншы, Жиырма төртінші, Отыз бірінші, Қырық
бесінші сөздері. Жалпы қарасөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек
тұратын- Қырық алтыншы сөз. Ол тарихтық мақала - очерк тәрізді. Қазақ
халқының қайдан шыққандығына арналған дәлелді, деректі қысқазерттеу сияқты.
Өзге қырық бес сөздің ішінде көлем жағынан ең мол шығарма бұрын Абайдың
қолжазбаларында Ғақлиат тасдиқат деген атпен бөлекше көшіріліп
жүретіндін, мораль мәселелеріндегі Абайдың бір үлкен ой-толғауы болады. Бұл
- Отыз сегізінші сөз. Осыдан соң қарасөзбен жазылған мысал, өсиет
есебіндегі Сократ пен оның шәкірті Аристодим әңгімесі. Бұл -Жиырма бесінші
сөз. Көпшілік қарасөздерден және де өзгешерек қалыптанған Абайдың Отыз
жетінші сөзі. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.