Күн жүйесi туралы
Жоспары
1. Күн жұйесi туралы мәлiметтер
2. Күн жұйесiнiң даму сатылары
3. Күн жұйесiнiң құрамы және масштабтары
4. Күн жұйесi денелерiнiң табиғаты және олардың қозғалыс
заңдары
5. Күн жұйесiнiң кiшi денелерi
6. Күн активтiлiгi
7. Күн радиациясы
8. Күн . бiздiң жұлдызымы
9. Іазiргi заманғы Космогония және Күн жұйесiнiң эволюциясы
10. Галактикалар
11. Күн жұйесiнiң планеталары
Пайдаланылған әдебиет
1. Күн жұйесi туралы мәлiметтер
2. Күн жұйесiнiң даму сатылары
3. Күн жұйесiнiң құрамы және масштабтары
4. Күн жұйесi денелерiнiң табиғаты және олардың қозғалыс
заңдары
5. Күн жұйесiнiң кiшi денелерi
6. Күн активтiлiгi
7. Күн радиациясы
8. Күн . бiздiң жұлдызымы
9. Іазiргi заманғы Космогония және Күн жұйесiнiң эволюциясы
10. Галактикалар
11. Күн жұйесiнiң планеталары
Пайдаланылған әдебиет
Кiрiспе
Іазiргi ғылыми тұжырымдарға сұйенсек әлем кеңiстiгi шексiз, яғни мәңгiлiк және ұнемi өзгермелi. Ешқашан оның басталуы да аяқталуы да болмайды.
Күн бөлiп шығаратын энергияның негiзгi көзi сутек атомдарының гелийге ауысқандағы ядролық реакциялары. Оның беткi бөлiгiндегi температура 6000, ал орталығында 16 млн градус.
Күннiң сыртқы бiз көзiмiзбен көре алатын қабаты – Күн атмосферасы. Ол Фотосфера, хромосфера және Күннiң сәулелi жиегi деп бөлiнедi.
Фотосфера- Күннiң көзге көрiнетiн беткi қабаты. Іалыңдығы 100-
300 км тҰнық емес газ қабаты, тығыздығы биiктеген сайын төмендейдi. Осы бағытта оның температурасы 6 000 - ан Күн атмосферасындағы ең төмен температура 4500-қа дейiн азаяды. Фотосфера қабатындағы сәулелену ұнемi тепе – теңдiкте болады: қанша энергияны шашыратса сонша энергия Күннiң магниттiк өрiсiнiң артуына фотосферада әртұрлi формадағы тамшық тәрiздi факелдер
шырақтар пайда болады.
Хромосфера- 15-20 мың километрге созылған газды қабат. Осы
қабатта хромосфералық жарқылдар пайда болады. Аз уақытқа созылса да, осының салдарынан Жердiң магниттiк өрiсi мен атмосфераға әсер ететiн ультракұлгiн сәуленiң мөлшерi артады. Іатты қызып жарқылдайтын бұлттар - хромосфералық жарқылдау - протуберанц деп аталады.
Күннiң сәулелi жиегi корона -секундына ұнемi 300-400 км жылдамдықпен плазманың жартылай немесе толығымен ионданған газ ағуы орын алған. Плазманың планетааралық кеңiстiкке таралуын Күн желi деймiз. Ол протондар мен электрондар ағыны Күннен әлем кеңiстiгiне электр зарядталған және нейтралды бөлшектерден басқа электромагниттiк толқындар тарайды: гамма сәулесi, рентген, ультракұлгiн, инфрақызыл және радиотолқындар.
Іазiргi ғылыми тұжырымдарға сұйенсек әлем кеңiстiгi шексiз, яғни мәңгiлiк және ұнемi өзгермелi. Ешқашан оның басталуы да аяқталуы да болмайды.
Күн бөлiп шығаратын энергияның негiзгi көзi сутек атомдарының гелийге ауысқандағы ядролық реакциялары. Оның беткi бөлiгiндегi температура 6000, ал орталығында 16 млн градус.
Күннiң сыртқы бiз көзiмiзбен көре алатын қабаты – Күн атмосферасы. Ол Фотосфера, хромосфера және Күннiң сәулелi жиегi деп бөлiнедi.
Фотосфера- Күннiң көзге көрiнетiн беткi қабаты. Іалыңдығы 100-
300 км тҰнық емес газ қабаты, тығыздығы биiктеген сайын төмендейдi. Осы бағытта оның температурасы 6 000 - ан Күн атмосферасындағы ең төмен температура 4500-қа дейiн азаяды. Фотосфера қабатындағы сәулелену ұнемi тепе – теңдiкте болады: қанша энергияны шашыратса сонша энергия Күннiң магниттiк өрiсiнiң артуына фотосферада әртұрлi формадағы тамшық тәрiздi факелдер
шырақтар пайда болады.
Хромосфера- 15-20 мың километрге созылған газды қабат. Осы
қабатта хромосфералық жарқылдар пайда болады. Аз уақытқа созылса да, осының салдарынан Жердiң магниттiк өрiсi мен атмосфераға әсер ететiн ультракұлгiн сәуленiң мөлшерi артады. Іатты қызып жарқылдайтын бұлттар - хромосфералық жарқылдау - протуберанц деп аталады.
Күннiң сәулелi жиегi корона -секундына ұнемi 300-400 км жылдамдықпен плазманың жартылай немесе толығымен ионданған газ ағуы орын алған. Плазманың планетааралық кеңiстiкке таралуын Күн желi деймiз. Ол протондар мен электрондар ағыны Күннен әлем кеңiстiгiне электр зарядталған және нейтралды бөлшектерден басқа электромагниттiк толқындар тарайды: гамма сәулесi, рентген, ультракұлгiн, инфрақызыл және радиотолқындар.
Жоспары
1. Күн жұйесi туралы мәлiметтер
2. Күн жұйесiнiң даму сатылары
3. Күн жұйесiнiң құрамы және масштабтары
4. Күн жұйесi денелерiнiң табиғаты және олардың қозғалыс
заңдары
5. Күн жұйесiнiң кiшi денелерi
6. Күн активтiлiгi
7. Күн радиациясы
8. Күн - бiздiң жұлдызымы
9. Іазiргi заманғы Космогония және Күн жұйесiнiң эволюциясы
10. Галактикалар
11. Күн жұйесiнiң планеталары
Пайдаланылған әдебиет
Кiрiспе
Іазiргi ғылыми тұжырымдарға сұйенсек әлем кеңiстiгi
шексiз, яғни мәңгiлiк және ұнемi өзгермелi. Ешқашан оның
басталуы да аяқталуы да болмайды.
Күн бөлiп шығаратын энергияның негiзгi көзi сутек
атомдарының гелийге ауысқандағы ядролық реакциялары. Оның
беткi бөлiгiндегi температура 6000, ал орталығында 16 млн
градус.
Күннiң сыртқы бiз көзiмiзбен көре алатын қабаты –
Күн атмосферасы. Ол Фотосфера, хромосфера және Күннiң сәулелi
жиегi деп бөлiнедi.
Фотосфера- Күннiң көзге көрiнетiн беткi қабаты.
Іалыңдығы 100-
300 км тҰнық емес газ қабаты, тығыздығы биiктеген сайын
төмендейдi. Осы бағытта оның температурасы 6 000( - ан Күн
атмосферасындағы ең төмен температура 4500(-қа дейiн азаяды.
Фотосфера қабатындағы сәулелену ұнемi тепе – теңдiкте болады: қанша
энергияны шашыратса сонша энергия Күннiң магниттiк өрiсiнiң
артуына фотосферада әртұрлi формадағы тамшық тәрiздi факелдер
( шырақтар ( пайда болады.
Хромосфера- 15-20 мың километрге созылған газды қабат.
Осы
қабатта хромосфералық жарқылдар пайда болады. Аз уақытқа
созылса да, осының салдарынан Жердiң магниттiк өрiсi мен
атмосфераға әсер ететiн ультракұлгiн сәуленiң мөлшерi
артады. Іатты қызып жарқылдайтын бұлттар - хромосфералық жарқылдау
- протуберанц деп аталады.
Күннiң сәулелi жиегi ( корона ( -секундына ұнемi 300-400
км жылдамдықпен плазманың ( жартылай немесе толығымен ионданған
газ ( ағуы орын алған. Плазманың планетааралық кеңiстiкке
таралуын Күн желi деймiз. Ол протондар мен электрондар ағыны
Күннен әлем кеңiстiгiне электр зарядталған және нейтралды
бөлшектерден басқа электромагниттiк толқындар тарайды: гамма
сәулесi, рентген, ультракұлгiн, инфрақызыл және радиотолқындар.
Күн спектрiнiң ульракұлгiн және рентген бөлiктер Күннiң
активтiлiгiне байланысы өзгерiп отырады. Күн активтiлiгiнiң өзгеру
Күн атмосферасындағы дақтарға, шырақтарға, протуберанцтарға
байланысты. ХlХ ғасырдың ортасында швейцария астрономы Р.
Вольф Күн активтiлiгнiң андық көрсеткiшiн Күн дағының қанша екенiн
және кез-келген топтың құылысын бiлу ұшiн пайдаланады.
W - 10 g + f
Мұндағы g- Күн дағы тобының саны; f – жалпы дақтың сандық
шамаы; Күн дағын эксперименталды бақылау нәтижесiнде
жинаған мәлiметтерге сұйене отырып Вольф Күн активтiлiгiнiң 11
жылық циклiн анықтайды. Шындығында, Күн активтiлiгiнiң ең жоғарғы
көрсеткiшiнiң -9-14 жылға сәйкес. Күн активтiлiгiнiң 11
жылдығымен сәйкес. Күн активтiлiгiнiң 11 жылдық циклiмен қатар 5
жылдық, 22 жылдық ( магниттiк ( және 80-90 жылдық ( ғасырлық (
циклдерi де ажыратады.
Күн активтiлiгiнiң цикiлдiк өзгарiсiнiң себебi әлә де
толығымен шешiмiн таппады. Дегенмен оны Күннiң магниттiк өрiсiмен
байланысы деп есептейдi. Жер бетiндегi көптеген физикалық
химиялық процестер тiкелей космос кеңiстiгiндегi, әсiресе Күннiң
активтiлiгi мен ионосфераына, тропосферасындағы ауа циркуляциясына,
биосферанаң - жалпы алғанда географиялық қабықшаның дамуы мен
өзгеруiне әсер ететiнi анық.
Күнен ұздiксiз шығатын квази бейтарап плазма ағыны. Күн желi
плазма аралық ортада плазма ағынының бар екендiгi ғарыштық
зерттеулерден де бұрын, көптеген бақылаулар нәтижесiде алынған
фактiлер негiзнде байқалады.
Күнен тысқары бағытталған газ құйрықты кометалар ғарыштық сәуле
вариациялары, зодиактiк жарық поляризациясы, т.б. жатады.
Күнен оны айнала қозғалатын тоғыз планета бар. Олар Меркурий,
Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, және Плутон
планета серiктерi нен, мыңдаған кiшi плпнталардан кометадан және
толып жатқан метеориттерден құралған ғарыштық денелер жұйесi.
Күннен ең алыс планетаға дейiн ара қашықтық шамамен 40 а. б
немесе 6 млрд. км бұл шама ең жақын жұлдызға дейiн қашықтықпен
салыстырғанда өте аз. Күн активтiлiгi Күн бетiнде тұрақсыз
құбылыстардың жиынтығы: Күн дақтары, оталу жалын шудалары, талшықтар
мен протуберанцтер, тәждi Ұйытқу орындары, т.б. Бұл құбылыстар
бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысты, әдетте олар Күннiң кейбiр
облыстарында Күн активтiлiгiнiң центрi деп атады. Күн активтiлiгi
сипаттау ұшiн бiрқатар индекстер енгiзiлген.
Күннiң сәуле шығаруының Күн электромагниттiк және корпускалдық
сәуле шығару. Электромагниттiк радиатция толқындар тұрiнде 300000
кмс жылдамдықпен тарап жер атмосферасына енедi.
Жер бетiне дейiн тура және шашыранды радиатция тұiнде жетедi.
Корпускалдық радиатция негiзiнен 300-1500 кмс жылдамдықпен
қозғалатын әрi тұгелiмен жер магнитосферасына тұтылып қалатын
протондардан тұрады. Жер бетiнде атмосфера болып жатқан
экзогендiк процестер ұшiн бiрден –бiр энергия көзi болып табылады.
Жер әр минут сайын Күннен 2,4 10 кал сәлелiк энергия алады.
Кометалар да аспан денелерi, созыңқы эллипс бойымен қозғалады.
Массасы астеридтардан да аз ең iрiсiнiң массасы жер
масасынан млрд есе кем. Кометалардың басы және құйрығы анық
байқалады. Осындай жiктелу кометалар басқа iр планеталардың
тартылыс кұшi әсерiнен орбитасын өзгетiп Күнге жақындағанда ғана
байқалады. Осындай жiктелу кометалар басқа iрi планталардың
тартылыс кұшiне байланысты орбитасын өзгертiп орьитасына
жақындайды. Планетааралық кеңiстiкте метеорлар да көп. Орбита
бойымен қозғалғанда Жер өз жолындағы заттарды қосып ала кетедi.
Жер атмрсферасына тұскен заттар қызып, жанып кетедi. Бiз тұнде
ашық аспанда құлаған жұлдыздарды байқаймыз.
Әлемнiң аса ұсақ атомiшiлiк бөлшектерiнен бастап, аса зәулiм
галактикалық құылымдар жиынтығына дейiн барлығына структуралық
байланыс тән.
Әлемнiң қазiргi құрлысы космос эволюциясының барысында қалыптасты.
Алғашқы галактикадан басқа галактикалар, алғашқ жұлдыздардан қазiргi
жұлдыздар, алғашқы планеталық шаң-тозаңдар бобынан планеталар, оның
iшiнде жер тұзiлдi. Қазiргi ғылымның мәлiметтерiне қарағнда,
алактика дегенiмiз көптеген жұлдыздар тұманданған денелердiң
шоғырланған құрылымынан тұратын аса ұлкен система екен. Формасы
жағынан галактикалар шартты тұрде ұш типке Эллипс, спираль тәрiздес
және дұрыс емес галактикаларға бөлiнедi екен.
Бiздiң галактикаға ең жақын қшықтықта ( оған дейiн жарық 2
млн жыл жұредi ( Андромед тұмандығы бар. Оның бұлайша аталу
себебi 1917 жылы Андромед жұлдызар тобына алғашқы бiздiң галактикдан
обьект ашылған болатын оның басқа галактикаға жататындығы 1923 жылы
дәлелдендi. Оны американдық астроном Э. Хаббл спекторлық анализ
жолымен дәлелдедi. Кейiнен басқа да бөтен галактикалық жұлдыздар
ашылды. Ал 1963 жылы квазарлар деп аталатын жұлдыздар
радиокөзi ашылды.
Күн жұйесi туралы мәлiметтер
Күннен, оны айнала қозғалған 9 ұлкен планетадан Меркурий,
Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, және
Плутон. Планета серiктернен, он мыңдаған кiшi планеталардан (
астероидтардан ( және толып жатқан метеориттiк денелерден құралған
аспан денелерiнiң жұйесi. Күн жұйесi планеталарының қтарына бiздiң
Жер де жатады. Күн Күн жұйесiндегi орталық дене болып саналады.
Күн массасы Күн жұйесiндегi барлық денелердiң жалпы массасынан,
шамамен 750 есе артық. Күн массасы Күн жұйесi массасыны 99,966 (-
iн( Сатурн массасы 0(029 ( -iн, ал қалған денелердiң массасы 0(010
(-iн қҰрайды.
Галактиканың жұлдыздық жұйесiн құрайтын жұлдыздардың бiрi, ол Күн
жұйесiң барлық денелермен қоса галактиканың айналуына қатысады. Күннiң
тарту кұшi өзiн айналатын барлық Күн жұйесiнiң денелерiнiң
қозғалысын анықтайтын әрi ыдыратпай ұстап тұратын баты кұш
планеталардың тарту кұшi болады.
Ежелден 5 ұлкен планета - Меркурий( Шолпан( Марс( Юпитер
және Сатурн белгiлi болған. Н. Коперник 1543 ж. Жердiң де планета
екендiгiн және оның К-i айналатындығын анықтаған. И. Кеплер
планеталардың қозғалу заңдылығын ( 1609 1619 (, И. Ньютон аспан
механикасының негiзi болған бұкiл әлемдiк тартылыс заң ын ( 1687 (
ашты. Кейiн Уарды телескоп арқылы бақылады, Жер шарын осы мен
планеталардың ұқсастығын дәлелдейтiн жаңалықтар ашты. Осы уақыттан
бастап Күн жұйесi денелерiнiң физикалық қасиеттерi зерттеле бастады.
Барлық 9 ұлкен планета ( Меркурий( Шолпан( Жер( Марс( Юпитер(
Сатурн( Уран, Нептун( Плутон ( Күндi айнала дөңгелек дерлiк орбита
бойымен( бiр бағытта ( солт. полюстен қараған бақылаушыға сағат
тiлiнiң жұрiсiне қарама-қарсы бағытта ( қозды. Олардың обиталарының бiр-
бiрiне қатысты көлбеулiгi өте аз ( қ. таблица (. Орлары дөңгелек
болғандықтан, планеталардың бiр-бiрiне жақындауы мұмкiн емес.
Планеталар өз осiнен айналады, Ал Ураннан басқасының айналуы тұзу
бағытта, өздерiнiң Күндi айналу бағытында болады. Уран планетасының осi
орбита жазықтына 98(көлбей орналасқан, сондықтан оның айналысы сырттай
қарағанда керi көi. Планеталардың Күннен қашықтығы белгiлi бiр
заңдылыққа бағынған орбиталардың ара қашықтығы белгiлi бiр заңдылыққа
бағынған, яғни көршiлес планталар көршiлес орбиталардың ара қашықтығы
Күннен алыстаған сайын арта бередi. Планлар жұйесiнiң радиусы бiзге ең
жақын жұлдыздың ара қашықтығынан, шамамен 7 000 есе кем, сондықтан
жұлдызардың тарту кұшi планеталардың қозғалысына елерлiктей әсер
етпейдi. Тек кейбiр кометалар ғана өз орбитасының афелийiнде Күннiң
тарту кұшiнен шығып кетiп, жұлдыздың тарту кұшiне ұшырауы мұмкiн.
Барлық кiшi планеталар да ұлкен планеталар қозғалған бағытта
қозғалады.
Бiрақ олардың орбиталары едәуiр созылыңқы келедi. Олардың барлығы да
Марс пен Юпитер орбиталарының аралығында орналасқан. Алайда кiшi
планеталардың кейбiреулерiнiң эксцентриситетi ұлкен болғанықтан, олардың
бiрiнiң орбитасы Меркурий орбитасының iшiне енсе (мыс, номерi 1566 Икар
(, екiншiсiнiң орбитасы Күндi айнала қозғалады. Сондықтан бiз
планеталардың барлығын байқай кiшiснiң мөлшерiн анықтау мұмкiн емес.
Кейбiр кiшi планеталар Күндi керi бағытта айналады.
Кометалардың көпшiлiгi параболаға жақын өте созылыңқы орбита
бойынша жылжи қозғалады. Кейбiр комета орбиталарының афелийiнде
қшықтығы 50000 –100 000 астрономиялық бiрлiкке, ал айналу периоды
миллиондаған жылға жетедi. Мұндай комета обиталарының эклиптика
жазықтығына көлбеулiгi алуан тұрлi, олар Күндi айнала тура және керi
бағытта да қорзғалады. Кейбiр кометалардың орбитасы созылыңқы келедi
( ұлкен осi ондаған, тiптi жұздеген астрон бiрлiкке тең (, олар п е р и
о т т ы к о м е т а л а р деп аталады. Бұлардың көп шiлiгi Күндi
тура бағыта айналады. Ал қысқа периодты кометалардың ( бұлардың
афелийi Юпитер орбитасының маңайында жатады ( барлығы да тура бағытта
қозғалады. Кометалардың көпшiлiгi Күнге өздерi көрiнерлiктей қашықта
жақындай алады. Алайда Күнге жақындаған кометадағы физикалық
процестер оны ыдыратуға әкеп соқтырады. Сондықтан периодты, әсiресе
қысқа периодты кометалар ұзақ өмiр сұрмейдi.
Күн жұйесiнiң шеңберiнде өте көп мөлшерде ұсақ метеорлық
денелер бар. Олардың бiр бөлiгi метеор ағынын құрайды. Бұл ағын
комета орбитасына ұқсас орбита бойымен қозғалады, әрi оның комета
ядросының ыдырауын ан пайда болуы мұмкiн. Ал Жерге метеориттер
тұрiнде тұсетiн метеорлық дене лердiң қалған iрi бөлiктерi кометалар
мен емес, астероидтармен байланысты пайда болуы ықтимал. Күн
жарығының қысымы Ұсақ метеорлық денелердiң қозғалысына әсер етiп,
олардың спираль тәрiздi орбита бойымен қозғалып, Күн бетiне тұсуiне
мәжбұр етедi.
Ұлкен планеталардың көбiсiнiң серiктерi бар. Планеталар Күндi
қандай бағытта айналса, серiктерi де планеталарды сол бағытта
айналады. Осындай серiктердiң орбитасы, әдетте дөңгелек дерлiктей
және олар планета экваторын ың жазықтығының маңында жатады. Меркурий
Шолпан және Плутонда серiк жоқ. Сатурнның маңында серiктерден басқа,
толып жатқан Ұсақ метеорлық денелерден құралған сақина айналып
жұредi. Іазiргi белгiлi 31 планета серiк-терiнiң көпшiлiгi тура
бағытта, ал 10 серiк планетаның орбиталық қозғалысына қарама-қарасы
бағытта айналады. Iрi серiктердiң мөлшерi Меркурий планетасының
мөлшерiней, ең ұсақтарының диаметiрiнiң бiрнеше км-дей. Юпитердiң 5
серiгi, Сатурнның 7 серiгi, Уранның 4 серiгi планета жұйесiне
ұқсас жұйе құайды. Осы топтардың әрқайсысының орбиталарындағы
жазықтығы шамамен дәл келедi.
Кез-келген айналым жұйе сияқты, Күн жұйесiнiң де қоғалыс
мөлшерiнiң моментi блады. Оның негiзгi бөлiгi планеталардың Күндi
айнала, орбита бойымен қозғалуынан туады. Ал оның 90 (-ке жуығы
Юпитер мен Сатурнның ұлесiне тиедi. Планеталардың осьтiк айналуынан,
планета серiктерiнiң, астероидтардың және кометалардың қозғалысынан
туған қозғалыс мөлшерiнiң моментi өте аз болады. Күн өз осiнен
өте жай айналады. Сондықтан массасының ұлкен болуына қарамастан, ол
Күн жұйесiнiң жалпы қозғалыс мөлшерi моменттiң тек 2( -iн ғана бередi.
Орталық дененiң айналу периоды оны айналатын серiктердiң айналу
периодынан аз болған жағдайда, соңғысының қосымша әсерi орталық
дененiң айналуын бәсеңдетiп, оның қозғалыс мөлшерiнiң моментi арта-
ды. Алайда сов. Астрономы Н.Н. Прийскийдiң есептеуiне қарағанда
(1945 ( планеталардың Күнге тигiзетiн қосымша әсерiнiң аздығы сонша,
ол Күн жұйесiнiң қозғалыс мөлшерi моментiнiң таралуына елерлiктей
әсер етпейдi. Планета лардағы қозғалыс мөлшерiнiң моментi өздерi
жаралған заттан ауысуы ықти-мал. Күн мен планеталар арасындағы
қозғалыс мөлшерiнiң таралуы маңызды космогониялық ( Күн жұйесiнiң
қалыптасу даму процесiе байланысты ( сипатта-ма болып есептеледi.
К ұ н ж ұ й е с i н д е г i д е н е л е р д i ң ф и з к
а л ы қ т а б и
ғ а т ы. Күн жұйесiнiң орталық денесi Күн - жұлдыз, яғни қызған
газды шар. Ол өзiнiң қойнауынан ұздiксiз энергия бөлiп шығарады.
Күн бетiнiң кұштi сәуле таратуын қарамастан ол өзiнiң жоғарғы
температурасын сақтап қалады. Күн жұйесiнiң басқа денелерi - салқын
денелер. Олардың бетiнiң темперетурасы Күн сәулесiнiң
қыздыруына байланысты анықталады. Планеталар олардың iрi серiктерiнiң
қйнау қызған кұйде болады. Бiрақ планеталардың сыртқы
қабаттарының жылу өткiзгiштiгi өте аз болғандықтан, iшкi жылу сыртқа
тым баяу таралады да, планета батiнiң температурасына елерлiктей
әсер етпейдi.
Планеталар массасына, хим. құрамына, айналу жылдамдығына,
серiктерi нiң санына қарай екi тпқа бөлiнедi. Күн жұйесiнiң төрт
планетасы ( Жер тобындағы планеталар - Меркурий( Шолпан( Жер( Марс
( онша ұлкен емес, ол ар негiзiнен жеңiл заттардан құралған. Бес
сыртқы планета (алып планеталар - Юпитер( Сатурн( Уран( Нептур(
Плутон(( әлдеқайда көлемдiрек, олар негiзiнен жеңiл заттардан
құралған. Ішкi қойнауынағы зор қысымға қарамастан, сыртқы
планеталардың орташа тығыздығы тым өте аз болады. Осы заманғы
көзқарас бойынша Шолпан, Жер, Марс, сондай ақ Айдың хим. құрамы
негiзiнен бiр-дей. Ал олардың iшкi қойнауындағы қысымның әртұрлi
болуына байланыс-ты тығыздығы да әр тұрлi болады. Меркурий өте
тығыз заттан құралған.
Алып планеталардың көпшiлiгiнiң массасы сутектен және оның
көмiртекпен ( мыс, CH 4 (, азотпен ( мыс, NH3 ( қосылысынан тұзiлген,
ал қалған бөлiгiнiң массасы - тасты заттар . Зерттелулерге
қарағанда Юпитер-дiң 4 iрi серiгiнiң I және I I серiгi тасты
денелерден, ал I I I және IV серiгiнiң жартысы жеңiл заттан тұзiлген.
Сатурнның серiгi –Титанның химиялық құрамы Юпитердiң III және IV
серiктерiнiңкiне ұқсас. Планеталардың екi тобының арасында
орналасқан кiшi планеталардың химиялық құрамы Жер типтес
планеталардың хим. құрамына жақын. Бiршама тар аймақта қозғалалатын
кшi планеталар бiр-бiрiмен соқтығысып өте мйда сынықтарға ыдырайды.
Осындай майда сынықтар, метеорлық денелерең соққысынан бөлiнедi. Күн
жұйесiндегi метеорлық заттың қоры ұнемi толықтырылып отырады. Ал өте
майда тозаңдар электрндармен қосылғанда, зодиактiк жарық құбылысы
бай-қалады. Жерге тұскен метеориттердi зерттеу нәтижесiне қарағанда,
олардың 90( -i тастан тұзiлетiндiгi анықталған. Бұл жайт метеориттер
мен Жердiң алғашқы бiр ортақ заттан жаралғандығын дәлелдейдi. Сонымен
қатар метеорлық денелер комета ядросының ыдырауы нәтижесiнде
тұзiлдi. Ф. А. Бредихин т. б. Метеор ағыны мен ұлкен кометалардың
арасындағы байланысты зерттеген. Сонымен Күн жұйесiндегi метеорлық
денелердiң қоры кiшi планеталардың кiшi планеталардың бөлшектенуi
мен кометалардың ыдырауынан толығады екен.
Күн жұйесiнiң шығу тегiн анықтау оның құрылысының
заңдылығын Зерттеуге негiзделген. Денелер өзара тартылыс әсерiнен
қозғалғанда, олардың орбитасының кеңiстiкте орналасу әртұрлi болуы
мұмкiн. Барлық планеталардың дөңгелек орбитаға жақын әрi бiр
жазықтықта жатқан орбита бойынша қозғалуы, олардың жаралу тегiнiң
бiр екендiгiн көрсетедi. Күн жұйесi мен планеталардың пайда болу
мәселесiн зерттеу – космогонияның негiзгi мiндеттерiнiң бiрi.
Күн кұркiреу – найзағай разрядымен қабаттаса жұретiн атмосферадағы
дыбыстық құбылыс. Найзағай жұрiп өткен жолдағы қысымның кенет
жоғары-лау нәтижесiнде ауда тербелiстер пайда болады. Осы
тербелiстердiң таралу процесi ( дыбыс ( бiзге Күн кұркiреуi болып
естiледi. Найзағайдың әр тұрлi учаскесiнде пайда болған дыбыс пен
оның бұлттардан қайта шағылған бөлiгi бақылаушыға бiр мезгiлде
келiп жетпейдi. Сондықтан Күн Кұркреуi шатырла-ған қатты дыбыс
тұрiнде естiледi.
Күн қызметi -- көптеген астрон. обсерваторияларда ұйымдастырылған
Күндi жұйелi бақылау қызметi. Күн қызыметiнiң негiзгi мiндетi –Күнде
болатын құбылыстарды зерттеу. Йоносферадағы ұйытқу, магниттiк
дауылдар, полярлық жарқыл т.б. геофиз. Құбылыстар Күн құбылыстарына
тығыз байланысты болады. Күн бетiндегi дақтарды, жалындарды,
протуберанцтарды т. б. жете зерттеу ұшiн Күндi ұнемi бақылап
отыру қажет. Ауа райына байланысты мұндай бақылауларды бiр ғана
обсерваторияда жұргiзуге мұмкiндiк бола бермейдi. Сондықтан бұл
жұмысқа белгiлi бiр жоспар бойынша көптеген астрон. мекемелер
қатыстыылды да, олардың бақылау нәтижелерi Күн қызметiнiң Ұйымдастыру
орталығына хабарланып тұрады. Осы бақылаулар нәтижесiнде, халықтар,
масштабта Күн активтiлiгiнiң индекiстерi ретiнде қабылданған Күн
бетiнiң кұйi туралы бiрыңғай мәлi мет жасалады.
Күн қызыметi туралы жұмыстар 19- ғ-дың 2 – жартысынан бастап,
фотогели ограф шығарылған соң ғана жұйелi тұрде жұргiзiле батады.
Күндi бақылау программасы, әсiресе спектрогелиограф,
спектрогелиоскоп, к о р о н о г р а ф табыл ған соң едәуiр
кеңейтiлдi. Олардың жәрдемiмен Күн атмосферасындағы қҰбылыстарды жете
және тереңiрек зерттеуге мұмкiндiк туды. Күннiң толық синоптикалық
картасы жасалды.
Россияда Күн бетiн жұйелi тұрде фоторафияға тұсiру 1866 ж.
Виленск обсерваториясында басталды.
Күн мен тұннiң теңелуi – Күннiң көзi көрiнерлiк жылдық қозғалысында
эклиптика бойымен жылжып келе жатқан Күн табағы центрiнiң аспан
экваторынан өтетiн көзi. БҰл қҰбылыс жыл сйын 2 рет айталанып
отырады, жуы тұрде бiрiншiсi 21 мартқа, екiншiсi 23 сентябрьге сәкес
келедi. Бiрiншiсi к ө к т е м г i ( жазғытҰрғы ( теңелу, екiншiсi к ұ
з г i теңелу деп аталады. Теңелу кезiнде Күн мен тұннiң Ұзақтығы
жуық тұрде 12 сағ болады. ЖазғытҰрғы теңелу кезiнде Күн аспан
сфеасының оңт. жартысынан солт. жартысына , ал кұзгi теңелу кез iде
слт. жартысынан, ал кұзгi теңелу кезiнде солт. жартысынан оңт.
жартысына өтедi. К. м. Т. т. кезiнде Күннен Жерге тұскен жарық пен
көлеңкенң шекарасы жер меридианымен беттеседi. Сондықтан Күн
сәулесi Жердiң полюстерiне өтедi де, Күн көкжиектiң дәл шығыс
нұктесiнен шығып, дәл батыс нұктесiнде батады.
Күн өту – Күн сәулесiнiң тiке тұсуiнен организмде болатын
патологиялық
өзгерiс. БҰл жағдай көбiне ыстық Күнге Ұзақ қыздырынудан, Күн
көзiнде Ұйық-
таудан т. б. болады. Күн өту салдарынан адамның басы айалады, әлi
кетiп қалтырап, көзi бҰлдырайды, жұрек соғуы, тыныс алу жиiлейдi,
қҰсады, кйде аяқ-қол тырысып талып қалуы мұмкiн.
Дене температурасы 38 - 39( С-қа дейiн көтерiледi. Күн өту
кезiнде ми-
дағы қан айналысы бҰзылады. Ми қан тамырлары кеңейiп, қан шамадан
артық жиналғандықтан, ми iсiнедi. Кейде қан тамырлары жарылып миға
Ұан қҰйылуы да мұмкiн.
Көмек: Дәрiгер келгенше Күн өткен адамды көлеңкеге жатқызып
басына
мҰз, суық суға малынған шұберек басу керек. Жұрек қн тамырларының
жҰмыс ын реттейтiн дәрiлер- кордиамин, кофейн, камфора т. б. қолдану
қажет. Күн өткенде сақтану ұшiн ыстық Күнде ақ мтадан тiгiлген
шиттен тоқылған қалпақ киген жөн.
Күн сағаты- Күн бойынша уақытты анықтайын қҰрал. Ол
көлеңке
тұсiретiн сырттан немесе пластинкадан және циферблаттан
тҰрады. Цидерблат жазықтығының орналасуына байланысты Күн
сағаттары экваторлық горизонталь және вертикал болып бөлiнедi.
Барлық Күн сағаттарының сырығы немесе пластинканың шетi
дұниесiне параллел бағдарланады әрi циферблатты центрiнен қиып
өтедi. Көлеңкесiнiң циферблаттағы орны нақты Күн уақытын
көрсетедi. Ал белдеулiк уақытқа аудару ұшiн оған уақыт
теңдеуiн қосып осы орынның сағаттық белдеуi мен географиялық
ендiгiнiң номерiне арнлған тұзетуiн ескеру керек. Күн сағаты
арқылы уақыт бiрнеше минут дәлелдiкпен анықталады.
Күн жұйесiнiң даму сатылары
Бiз жоғарыда жерд Күн жиесiне кiретiн планеталық тоғыз
дененiң брi деп атап өттiк. Ал, ендi осы Күн жұйесiнiң пайда
болуы жөнiнде ғалымдардың көзқарастары андай екен соған тоқталып
өтелiк.
Бiздiң заманымыздың төртiншi – бесiншi ғасырларында Грек
философтар ының еңбектнрiнде аспан денелерiнiң дамуы туралы
айтылған жалпы көз қарастардан кейiн, көп ғасырлар бойы бҰл
сҰраққа дiни Ұғым ұстемдiк етiп келдi. Тек 17 - ғасырда Декарт
(Француз ғалымы ( дұниенi Іұдай жаратты деген аңызға қарсы шығып,
барлық аспан денелерi материяның ең Ұсақ бөлшектерiнiң қозғалысы
нәтижесiнде пайда болды деген пiкiр айтты. БҰл пiкiрге алғашқы
ғылыми тҰрғыдан қарап планеталардың Күндi айналаа қозғалуы белгiлi
бiр тартылыс кұштерiнiң ықпалы болуы керек деген тҰжырымға келген
ағыл шынның Ұлы ғалымы И. Ньютонөзiнiң ашқан әлемдiк тартылы
заңдарымен дәлелдедi. Кейiннен ( 1755 ( немiстiң белгiлi философ-
ғалымы И. Кант бҰл сҰраққа алғашқы рет ғылыми болжам айтушылардың
бiрi болды. БҰл болжам бойынша қазргi Күн жұйеi орналасқан пан
кеңiстiгi әр тұрлi ұлкендi-кiшiлi денелерден газды – шаңды, алаулаған
ыстық, бҰлт сияқты тҰманданған массалардан тҰрған. әлдiк әлемдiк
тартылыс кұшiнiң тартылыс әсерiнен олардың барлығы қозғалысқа кiрген
Ұсақ денелер бiр-бiрiне жабысып, жоғарғы айтылған массалар
домлақтанып, бiрiгiп бiрiгiп орталық дене қалыптасады. Бара – бара
көптеген миллиондаған жылдар өткеннен кейiн, орталық дене қазiргi
Күн жұйесiнiң кiндiгi болып отыр, аспан әлемiнде пайда болған,
өзiне қарағанда әлдеқайда кiшi планеталық денелердi белгiлi бiр
қашықтықта Ұстап, өзiмен бiр бағытта айналдыратын ұлкен кұшке Күнге
айналды. Кейiннен ( 1796 ( француздың ғалым математигi П. Лапластың та
осы Кант айтқан болжамға Ұқсас ойлар айтып, геология ғылымында Күн
жұйесiнiң жаратылуы туралы ( Кант және Лапластың болжамдары ( деген
ортақ атпен белгiлi болды.
Кейiнгi кезге дейiн аспан әлемiн астраномиялық зерттеу
жҰмыстарынан
алынған деректерге сұйене отырып, 1943 жылы бҰрынғы Кеңестер елiнiң
белгiлi академик ғалымы О. Ю. Шмидт Күн жұйесiнiң жаратылуы туралы
мынадай болжам Ұсынды: Оның пiкiрi бойынша Күннiң өзi қазiргi сол
жұйедегi басқа планеталардан көп бҰрын жаратылған. Ол өзiнiң аспан
кеңiстiгiнде қозғалу жолында газ тозаңнан Ұралған тҰманданған бҰлт
сияқты әр тұрлi қатты заттардан кездесiрiп, оны өзiмен бiрге
айналдыруға мәжбұр еткен. Осы бҰлт тәрiздес қатты заттар өзiнiң
тығыздығы жағының тығыздығы басым болғандықтан, бҰл массалар Күнмен
iлесе айналғанда орталықтан тепкiш кұштiң әсерiмен одан бөл iнген
денелер келешек планеталардың негiзiн салып, олар Күннен белгiлi
бiр қашықтықта онымен бiр бағытта айнала бастаған. әрине, бҰл
тҰжырымдардың барлығы ғылыми тҰрғыдан талданып, физиклық,
математикалық есептермен дәлелденсе де ойға кұдiк тудыратын жерлерi
де кездеседi. Мысалы, Күн деп атлатын жҰлдыздың сол жұйедегi
денелерден бҰрын жаратылған оның химиялық қҰамының Күн жұйесiндегi
басқа планеталармен Ұқсастығы т. б. жайлар әлi де көп зерттеулердi
қажет етедi. Аспан т әлемi, яғни ғарышты зерттеуге Италияның Ұлы
ғалым физигi, механигi, астрономы дұние жұзiнiң табиғат тану
ғылымының негiзiн салушы Галилей өзiнiң бiрiншi телескопы 1609 жылы
жасап, Шолпан планетасының фазасын, Күндегi дақтарды, Юпитердiң төрт
серiгiн ашып, Сатурнның сақинасына көңiл аударғанына сол кездегi дiн
басшыларының қарғысына Ұшырағандығы өздерiңiзге белгiлi. Соан
қарай талай-талай ғалымдар, бҰл салада жан қиярлық еңбек етуiн
тоқтатқан жоқ. Осы өткен аз уақыт iшiнде ( 400 жыл ға жақын (
астрономия ғылымының зерттеу әдiстерiмен олардың техникалық байқау
қуаты әлдеқайда өскенiне бiз бен сiздер куәгер болып отырмыз. ±арыш
ты зерттеу жҰмыстарында бҰрынғы Кеңестер елiнiң ұлестерi айта
қаларлықтай болып отырғанын қазiр бұкiл дұние жұзi мойындап отыр.
1957 жылғы қараша айында алғашқы жiберiлген жердiң жасанды серiгi
жұйделi зерттеу жҰмыстарының бастамасы болды. Содан берi өткен аз
уақыттың iшiнде жердiң жоғарғы және оған жақын орналасқан
қабаттарының атмосфеасының қҰрамы жөнiнде көптеген ғылыми деректер
алынды. Жердiң жоғарғы қабаттарын зерттегенде оның радиациялық
белдеуiнiң бар екендiгi және магниттiк өрiсiнiң мөлшерi анықталды.
Айға жiберiлген автоматтық крабльдер мен станциялар оның ауасының ,
топырағының қҰрамын тексерiп, бiзге көрiнбейтiн арғы бетiн суретке
тұп тұсiрiп алды. Шолпанға, Марсқа жiберiлген автоматтық
станциялардың көмегiмен көптеген ғылыми деректер алынды. Марсқа
жақындап барған автоматтық станциялар оның кейбiр бөлшектерiн суретке
тұсiрдi. Осы айтылған деректер арнайы ғылыми талдаудан өткенде
бiздiң аспан әлемi жөнiнде тұсiнiгiмiз толықтана тұсiп, ондағы болып
жатқан көптеген жҰмбақ қҰбылыстарға ғылыми сипатта берiлiп, геология
ғылымының жаңа қалыптасып келе жатқан ғарыштық геология деген
деген саласы әрмен қарай дамитынына зор сенiммен қарауға болады.
3 Күн жұйесiнiң қҰрамы және масштабтары
Күн жұйесiн Күн және серiктерiмен қоса алғанда планеталар
қҰрайтын, онан соң жҰлдыздар планеталарға қарағанда бiзден өлшеусiз
қашықтықта
орналасқаны өздерiңе мәлiм. Бiзге белгiлi планеталардың ең шалғайы
Плутон Жерден Күнге қарағанда 40 есе дерлiктей қашығырақ. Бiрақ
Күнге жақын жҰлдыздың өзi бiзден тағы да 7000 есе қашығырақ
орналасқан.
Планеталар мен жҰлдыздарға шейiнгi қашықтықтардың мҰндай зор
айырмашылығын айқын сезiну қажет.
лкен тоғыз планета Күндi эллипстiк ( шеңберден айырмашылығы
шамалы( орбиталамен бiр жазықтықта дерлiктей айналып жұредi.
Күннен ашықтығы ның өсу ретiмен алғанда олар: Меркурий, Шолпан,
Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, және Плутон. Олардан
басқа Күн жұйесiнде толып жатқан кiшi планеталар ( астеридтар (
бар, олардың көпшiлiгi Марс пен Юпитер орбиталары арасында қозғалып
жұредi ( алдыңғы форзацты қара ( Күндi кометалар -сиретiлген
газдан қҰралған қабықшамен қоршалған кiшкентай денелер айналып
жұредi. Олардың көбiсiнiң Плутон орбитасының ар жағына шығып
ктетiн эллипстiк орбиталары бар. Бұдан басқа Күндi төңiректеп,
iрiлiгi қҰм тұйiршiктерiнен Ұсақ астероидқа шейiн болатын сансыз
көп метеориттiк денелер эллипс бойымен айналып жұредi.
Астероидтармен және кометалармен бiрге iлiгер Күн жұйесiнiң Ұсақ
енелерiне жатады. Планеталардың ара – арасындағы кеңiстiк өте
сиретiлге газ бен космстық тозаңға тоы. Оны электромагниттiк
толқындар кеулеп өтiп тҰрады, ол – магниттiк және гравитациялық
өрiстердiң тасушысы.
Күн диаметрi жағынан Жерден 109 есе ұлкен жiне жуықтап
алғанда
Жерден 333 000 есе шомбалау. Барлық планеталардың массасы Күн
массасының тек 0,1 (-i маңында ғана, сондықтан ол тарту кұшiмен
Күн жұйесiнiң барлық мұшелерiнiң қозғалысын басқарып тҰрады.
Комета деген ежелгi грек тiлiнде ( шашты шырақ ( деген
сөз. ( Іазақша
( қҰйрықты жҰлдыз (. аударылады.(
4.Күн жұйесi денелерiнiң табиғаты және олардың
қозғалыс заңдары
Күн жұйесi - әлемдегi жалғыз қаламшарлар жұйесi емес. Соңғы
жылдары Бiздiң Күнге жақын орналасқан жҰлдыздарды айналып жұрген
жетпiске жуық Күннен тыс ғаламшарлар табылды.
Бiз Күн жұйесiн зерттей отырып, басқа да ғаламшарлар
жұйесi ұшiн де орындалуы мұмкiн заңдарды табамыз. Күн
жұйесiнiң ғаламшарларын жер тобындағы ғаламшарлар және алып
ғаламшарлар деп бөледi. Бұлардың арасында астероидтар белдеуi
орналасқан. ±аламшарларды топтарға бөлу
Ғаламшарлар классификациясы – олардың шамамен пайда болу
табиғатына және олардың қҰрылысы мен қҰрылымына байланысты
жұргiзiледi.
±аламшарлардың физикалық қасиеттерiндегi айырмашылық жер
тобындағы ғаламшарлардың Күн маңындағы бҰлттан жаратылуына
байланысты болуы мұмкiн. Сондықтан оларды ауыр элементтер,
металдар, мысалы, темiр көп. Алып ғаламшарлар Күннен, алыс
қашықтықтарда қалыптасқандықтан негiзiнен жеңiл элементтерден
тҰрады.
Күн жұйесi Күннен, ±аламшарлар мен олардың серiктерiнен,
комета-
лардан, көп мөлшердегi тозаңнан, газдан және Ұсақ бөлшектерден
тҰрады.
Плутон орбитасынан әрi – Күн жұйесiнiң соңғы ғаламшары -
Койпер белдеуi деп аталатын астероидтардың екiншi белдеуi ашылды.
Кометалардың Нептун орбитасынан тысқарылау нұктеде Күн маңына
қарағандағы қозғалысы баяуырақ болады.
Суреттегi ғаламшарлардың Күннен орташа қашықтығы және әр
ғаламшардың астрономиялық белгiленулерi келтiрiлген. БҰған зейiн
аударып еске сақтай аламыз.
Іазiргi кезде Күн жұйесiнiң ғаламшарлары мен
астероидтарында организмдер тiршiлiгiнiң белгiсi зерттелуде.
Барлық ғаламшарлар, астероидтар, кометалар Күндi бiр бағытта
айналады ( егер солтұстiк полюстен қараса сағат тiлi бағытына
қарсы ) ±аламшарлардың орбиталарын шеңбер деп айтуға болады,
олардың жазықтықтары Жер орбитасының жазықтығына кiшкене көлбеу
орналасқан. Тек Меркурий және Плутонның орбиталары эклиптикаға
бiршама көлбеу орналасқан ( ң Күн жұйесi ң Ұлгi экспериментiн
қара.)
Кометалардың орбиталары созылыңқы. Күн жұйесiнiң көптеген
обьектiлерi өз осi айналсында тұзу деп аталаын бiр бағытта
айналады. Бiрақ Шолпан керi бағытта айналса, Уран былайша
айтқанда * бұйiрiнен жатып * айналады.
Барлық ғаламшамшар серiктерi өздерiнiң ғаламшарлары
айналасында ол-
ардың Күндi айналу бағытында айналады. Тек Юпитердiң аттары ң е
ң әрiпi мен аяқталатын серiктерiнде: Карме, Синопе, Ананке, Пасифе,
Нептунның серiгi Тритон да керi бағытта айналады. Шамасы олар
өздерiнiң ғаламшарларымен бiрге пайда болмай, олардың орбиталдарында
кейiнiрек енген болуы
керек.
әр ғаламшардағы жыл және Күндердiң Ұзақтығы әр тұрлi.
Барлық ғаламшарлар Күндi әр тұрлi жылдамдықтармен айналады. Күндi
ең ұлкен жылдамдықпен айналатын Меркурий де, ең баяу жылдамдықпен,
серiгi Харонмен бiрге Плутон айналады.
±аламшардағы жыл мезгiлдерiнiң ауысуы ғаламшар экваторының
орбита жазықтығына көлбеу бҰрышына және оның орбитасының
созылыңқылығына байланысты болады. ±аламшардың айналу осiнiң
көлбеулiгi - ғаламшардың ай-налу осi мен оның орбитасы жазықтығына
перпендикуляр арасындағы бҰрыш.
Жердiң айналу осi оның орбитасы жазықтығының перпендикулярына
23.5(
БҰрыш жасай орналасқан. Егер осы көлбеулiк болмаса Жер бетiнде жыл
мезгiлдерi ауыспаған болар едi. Жыл мезгiлдерiнiң тҰрақты ауысуы –
Жердiң Күндi айнала қозғалысының және айналу осiнiң орбита
жазықығына көлбеулiгiнiң салдары. Марста да дәл осындай жыл
мезгiлдерiнiң ауысуы болады.
Ең Ұзақ тәулiк Шолпан ғаламшарында, ол 243 жер тәулiгiне
тең. Алып ғаламшарлар өз осi айналасында жылдамырақ айналады.
Юпитердегi тәулiк Ұзақтығы 9.92 сағатқа тең.
5.Күн жұйесiнiң кiшi денелерi
Астероидтар белдеуi
ХlХ ғасырдың басында Марс және Юпитер арасынан жаңа
ғаламшарлар ашылды. Оларға Церера, Паллада, Юнона және Веста деген
ат берiлдi. Гершель кiшi ғаламшарларды астероидтар деп атады.
Астероид деген грекше ( жҰлдызша тәрiздi ( дегендi бiлдiредi.
1804 жылы Ольберс Марс пен Юпитер арасындағы Фаэтон атты
болжамдық ғаламшардың жарылып оның бөлiктерiнен астероидтар пайда
болғаны жөнiндегi гипотезасын айтқан болатын.
ХlХ ғасырдың соңынан бастап астероидтарды iздеуде фото
қолданыла бастады. µзақ экспозиция кезiнде астероидтардың бейнесi
олардың жылдам қозғалысына сәкес сызықша тұрiнде көрiнедi.
Іазiргi кезде 12000 –нан астам астероид бар. Басында оларды
қҰдайлар атымен атады, онан кейiн адамдар атымен атай бастады.
Соңғы кезге дейiн орбиталдары өзгеше болып келген астероидтарға
әйелдер есiмiн беру дәстұрi қалыптасқан болатын.
Іазiр бҰл ережеден бас тартылды. Ольберс гипотезасынан да бас
тартуға мәжбұр болдық. Математикалық есептеулер астероидтар бiр ғана
емес,бiрнеше ұлкен денелердiң бөлшектенуiнен пайда болатынын көрсеттi.
Барлық астероидтар өлшемi 1500 км- ден кiшi , оларда атмосфера
да, гидросфера да жоқ. Астероидтар пiшiнi әр тұрлi болып
келедi: шар тәрiздiден бастап темекi тәрiздiге дейiн. Астероидтар
бетi қҰрамының әр тұрлiлiгiне байланысты олардан жарықтың
шағылуы да әр тұрлi: бiр астероидтарда шағылу коэффициентi 3 (,
қҰрылымы жаңа жыртылған қара топыраққа немесе автомобильдiң
дөңгелегiнiң жаңа сыртқы резеңкесiне Ұқсайды, екiншiлерiнде
шағылу коэффициентi 50 (, бор қабатымен қапталған секiлдi.
Астероидтардың осьтiк айналуларында ондаған есеге дейiн
айырмашылық болады:
кейбiр кiшi ғаламшарларда ол сағатпен өлшенсе , кейбiрiнде
бiрнеше тәу-iкпен өлшенедi.
Іәзiр өлшемдерi 1км-ден кiшi емес барлық денелерде
астероидтар, өлшемдерi онан аз денелердi метеориттер деп атайды.
±аламшараралық ( Галилео ( аппаратынан тұсiрiлген суретте
Гаспра астероидының дҰрыс пiшiндi еместiгi көрiнедi. Фотосуреттерде
көлднеңi 160 м-ге дейiн созылған кратерлер. Гаспра астероидында
магнит өрiсi бар екенi тiркелдi.
Астроидтардың iшiндегi ең ұлкенi Церера, оның радиусы 470
км. Бел-гiлi астероидтардың ең кiшiсi 1991 ВА, оның диаметрi – 9 м.
Астероидтардың тығыздығы әдетте 2-8 г\см 3 –ге дейiн өзгередi.
Ең қараңғы астероидтар: Аретуза , Бамберг, бҰлар көмiр немесе
кұйе секiлдi қара .
Астероидтар Күн және ғаламшарлардың әсерiнен әр тұрлi
траекториямен қозғалады.
Астероидтардың пайда болуы жөнiнде пiкiр айтуға әлi ерте.
Ол ұшiн бақылау нәтижелерiн жинау қажет. Бiрақ бiр нәрсе анық:
ғарыштық жұйе кұрделi болған сайын ол өзiнiң пайда болуы және
дамуы жөнiнде баға жетпейтiн ақпарат бередi. Астрономдар Жер
орбитасын кесiп өтетiн 1000-нан астам астероидтарды тапты.
Сондықтан олардың кейбiреуiн жер мен соқ-
тығысуын болдырмас ұшiн ғалымдардың көп жҰмыстар атқаруына тура
келедi.
Кометалар
Күндi айнала ұлкен ғаламшарлар мен астероидтардан
басқа коМеталар да қозғалады. Кометалар - Күн жұйесiнiң ең
созылыңқы обьектiсi болып саналады. ( Комета ( сөзi грекшеден
аударғанда ( жұндi ( ( Ұзын шашты ( дегендi бiлдiредi. БҰл
кометаның Күнге жақындағанда қызып, оның бетiнен газ және
тозаңның жарық қҰйрық жасай Ұшуына байлан-ысты.
Кометалардың басым көпшiлiгiнiң пайда болуы беймәлiм. Адамдар
оларға ерте заманнан берi көңiл аударған . ґйткенi аспанда
кейде жарықтығы Айдың жарығынан да кұштi болатын тҰманды шырақты
байқамау мұмкiн емес болатын.
1577 жылды кометаның пайда болуын зерттей келе Тихо Браге
оның ай орбитасының сыртында қозғалатынын анықтады.
Жаңа кометалар жыл сайын ашылуда. Бiр жылда 20-ға жуық
комета анықталады. Жуықтағанда 50 кометаны бақылауға болады,
жалпы адамзат баласы тарихында екi мыңға жуық кометалар
тiркелдi. Хейла- Боппа кометасы көрсетiлген.
Көптеген кометалар орбитасы өте созылыңқы элипс болып
келедi.1702 жылы Эдмунд Галлей 1531, 1607 және 1682 жылдары көрiнген
кометалар орби таларының Ұқсас екенiн айтты. Галлей кометасының
Күндi айнала қозғалу периоды 76 жылға тең.
Кометалар Күннiң маңына қарағанда онан алыс жерлерде Ұзақ
уақыт болады. Күннен алыс болған сайын кометаның температурасы да
төмендейдi.
Кометалардың булануы тоқтап, оның қҰйрығы мен тұйдегi жоғалады.
Кометалар Күн жұйесiндегi ең көп және ерекше аспан денелерi
болып табылады.±алымдардың есебi бойынша Күн жұйесiнiң шеткi
жағында комета-лардың алып сфералық жиынтығында, яғни Оорта бҰлтында
1012-1013 комета Орналасқан. Олардың Күндi 3000-нан 160 000 а.б.
қашықтықта айналады, бҰл
жақын орналасқан жҰлдыздарға дейiн қашықтықтың жартысы. Жақын
орналасқан жҰлдыздардың Ұйытқу әсерiнен кейбiр кометалар Күн
жұйесiнен мәңгi шығып кетедi. Басқалары керiсiнше созылыңқы орбита
бойымен Күнге қарай Ұмтылады,сонан соң алып ғаламшарлардың тартылыс
кұшi әсерiнен элипс тiк орбитаға көшедi.
Күнге жақындаған сайын комета өзiнiң массасының газ және
тозаң тұр iндегi бiр бөлiгi басы мен қҰйрығына лақтыру арқылы
жоғалтады. Спектрлiк
зерттеулер кометада газды және тозаңды қҰраушылыр барын және
тозаңды қҰраушының тек шағылған Күн сәулесiнде ғана жарқырайтынын
ғана көрсет-тi. Кометаның салыстырмалы тұрде ең жарық орталық
бөлiгi туралы да осы-
ны айтуға болады, бақылаушылыр оны әдетте ядро деп атайды.
1986 жылы Галлей кометасын ң Вега –1 ң ң Вега –2 ң ң Джотто
ң атты ав-
томаттандырылған ғаламшараралық спутниктер зерттедi.
Галлей кометасы ядросының өлшемi 14Š7.5Š7.5 км және массасы
6Ł10 14 кг ғарыштық дене. Кометаның ядросы 53 сағаттық периодпен
баяу айналады. Кометаның бетi өте қараңғы және ондағы 0,8 а.б.
қашықтықтығы температура 360К – ге жуық. Кометадан Ұшып шыққан
ағыннан көмiрқышқыл газы және тозаң байқалады.
Галлей кометасының 1986 жылдың 12 наурызындағы суретiнде ақ
тозаң-дық және көк плазмалы қҰйрықтары жақсы көрiнген.
Белгiлi американ зерттеушiсi Фред Уиплдiң болжамы
бойынша комета ядрсы мҰздан және ерiмейтiн тас және метал
бөлшектер жабысқан мҰз тұйдектер тҰрады. БҰл тұйдектер сутегi,
оттегi, көмiртегi, және тастардың қар апайым қосындысы және олар
Күнге жақындағанда интенсивтi тұрде буланып
жалаңаштана бастайды да газ және тозаңға айналады. Жалаңаштанған
тұйдек және тастар өз беттерiнше бiрiге алады. Газ фотоны
импульстiң сақталу заң ы бойынша кометаның орбитасын өзгерте алады.
Ядро айналасында жарқыраған газ қабықшасы тәжi ( кома ) болады.
Олар ядромен бiрге кометаның басын қҰрайды. Күнге онан әрi жақындау
барысында кометаның басы сопақтау пiшiнге енiп, сосын Ұзарып онан
қҰйрық пайда болады. Комета қҰйрықтары көбiнесе комета ядросынан
бөлiнiп шығатын газ және тозаң молекула-ларына Күн желiнiң
тұсiретiн қысымына байланысты Күн жағынан бағытталады.
Комета ядросы бiртҰтас қатты дене емес, ол бiрнеше
денелердiң жиын-
тығы. БҰл денелер ( тұйдектер, тастар, тұйiршiктер, тозаңдар ) бiр-
бiрiмен әлсiз байланысқан, бiр уақытқ дейiн тҰтастығын сақтайды.
Бiрақ Күне жақын-
даған сайын комета өзiнiң массасының едәiр бөлiгiн жоғалтады.
Мысалы: 1986 жылғы мәлiмет бойынша Галлей кометасы Күннiң
айналысында секунд-ына 45 тонна газ және 8 тонна тозаң шығарған.
Галлей кометасы 76 жылға тең периодпен бiздiң ғасырымызға дейiнгi
466 жылдан бастап байқалған. Осы
мыңылдықта Күннiң жанына 32 рет жақындаған. Күнге жақындағанда
ыдырап
метеоиттер тобына айналып, бҰрынғы орбитасымен қозғала беретiн де
комета
ларда бар. Олар Жерге жақындағанда метеорлар ағынын байқаймыз.
Мысалы, кометаларың бiрнеше бөлiктерге бөлiнулерi де жиi
кезджеседi.
Оның класикалық тұрi ретiнде Биэлы кметасын алуға болады. Ол 1772
жылы
Ашылып 1815, 1826, және 1832 жылдары бақылынған. 1845 жылы
комета
өлшемдерi Ұлғайып, ал 1846 жылы Биэлының орнына бiр – бiрiне жақын
екi
Комета байқалды.
Метеорлар ағыны. ±аламшараралық тозаң.
Жер бетiн тҰрақты тұрде әр тұрлi өлшемдi аспан денелерi
соққылап тҰрады. Жер атмосферасымен ұйкелiс нәтижесiнде бөлшектер
қызады және жанады немесе буланады, жарық iз - метеорды қалдырады.
Метеор бiрнеше секунд iшiнде жанады. Метеор деп Жер бетiнен 80 км
– ден 130 км – ге дей-iнгi биiктiкте жер атмосферасына метеорлық
денелер енгенде байқалатын жарық қҰбылсын айтады. Метеорлық дене
- ғарыш кеңiстiгiнде тастың бөлiг немесе тозаңның жиынтығы. Метеор
денелерiнiң жылдамдытары әр тұрлi-11 және 75 км с аралығында. Жеке
метеорлармен қатар мееорлық ағындар да
кезеседi.
ґте жарық метеорларды болид деп атайды. Олар аспанда
Ұшқан тұтiндi Ұзын қҰйрықты өте жарық шар тұрiнде көрiнедi. Кейде
болидтер Ай-
дан жарық болады, тiптi Күнненде жарық болуы мұмкiн. Тұнде бiрнеше
сек-
ундқа Күндiзгiдей жарық блып, қозғалған денелердiң көлеңкесi
көрiнедi. Болид
тiң Ұшуы метеориттiң тұсуi мен аяқталуы мұмкiн.
Жарық болидтiң Ұшуы немесе метеориттiң қашан, қайда қҰлауы
ешкiмге белгiсiз. Болидтердi бақылайтын арнаулы қызмет
болғанымен негiзгi ақпарат жҰртшылықтан алынады.
Метеорлардың көрiнуi және олардың аспанда таралуы
бiркелкi емес. БҰл қҰбылыспен тереңiрек ң Метеорлық ағын ң ұлгi
экспериментiнде
танысуға болады.
µсақ астероидтардың соқтығысуы, кометалардың бҰзылуы
Күн жұйе-сiнiң iшiнде ғаламараралық тозаңның қалыптасуына
әкеледi. ±аламшар-
аралық тозаңның концентрациясы Жерден бiршама қашықтықта ( жердiң
айналасы енбейдi ) 10 –22 гсм3 , бҰл газ-тозаңды жҰлдыз аралық
бҰлт тығыздығына 100-1000 есе жоғары. Жер орбитасындағы тозаңдық зат
1018 кг, яғни жуық шамамен бiрге астероидтың массасына тең.
Меториттер
Метеориттер – Күн жұйесiнiң ең ертедегi заты. Олардың 5
миллиард жыл бҰрын Күн және ғаламшарлар пайда бола бастаған
кезден физикалық және химиялық процестер жайлы, сонымен бiрге
ғарыштағы кейiнгi ғарыш-тық денелердiң соқтығысуы, ғарыштық сәуле
шығару жайлы да ақпарат тарды алуға болады. Метеориттер мен жарық
болидтердi зерттеу маңызы жағынан Жерге әкелiнуi қымбатқа
тұсетiн Айдың немесе басқа ғаламшар-
лардың топырағын зерттеумен бiрдей. Ал метеориттер бiзге өзi
Ұшып кел
едi.
Химиялық қҰрамына байланысты метеориттер тас( 85( (, темiр (
10( ( жә
не темiр - тасты ( 5 ( ( болып бөлiнедi Тек метеориттер
никелдi темiр қосылған силикаттан тҰрады. Сондықтан аспан тастары
жердегi тастардан ауыр болады. Метерит заттың негiз гi
минералогиялық қҰраушылары - темiр - магнезиалды силикат және
ник-ельдi темiр. Тас метеориттердiң 90 ( - тен астамын домалақ
дәндер хондра лар қҰрайды. БҰл метеориттер хондриттер деп
аталады.
Темiр метеориттер тұгелдей дерлiк никелдi темiрден
тҰрады. Олардың
қҰрылымдары қызық, никелi өте аз және тэнит қабаттары бар
төрт пар-
аллель камаситтi пластиналар жұйесiнен қҰрылады.
Темiр - тасты метеориттер қҰрамы жартылай силикаттан,
жартылай металдан тұзiледi. Ондай қҰрылым метеориттерден басқа еш
жерде кездес-пейдi. БҰл метериттер - шҰрық тесiк балқыған металл
не кұйген силикатты
денелер.
Метеориттердiң жасы 87 Rb радиактивтi ыдырауымен
сипатталады, ол жартылай ыдырау периоды 47 млрд жылға тең
стронций 87 Sr изотобымен анықталады. Мысалы массасы 11,5 кг ң Дип
Спрингс ң метеориттiң жасы 2,3 миллиард жыл.
Метеориттердiң Жерге соқтығысынан оның бетiнде кратерлер
пайда болады. Олардың iшiндегi ең көрнектiсi – Аризона ( АІШ )
штатындағы кратер болып саналады. Оның дмиаметрi 1200 м, тереңдiгi 175
м. Кратер жиегi жерден 37 м- ге көтерiлген. Кратердiң жасы 5000 жыл
болғанымен шөл даланың қҰрғақ климаты оны эрозиядан жақсы
сақтаған. Жер бетiнде 140 iрi кратерлер анықталған.
1908 жылы Тасты Тунгус ұстiнен жарық блид Ұшып өттi.
Жарылу тол
қыны 100 км – ден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Күн жұйесi туралы мәлiметтер
2. Күн жұйесiнiң даму сатылары
3. Күн жұйесiнiң құрамы және масштабтары
4. Күн жұйесi денелерiнiң табиғаты және олардың қозғалыс
заңдары
5. Күн жұйесiнiң кiшi денелерi
6. Күн активтiлiгi
7. Күн радиациясы
8. Күн - бiздiң жұлдызымы
9. Іазiргi заманғы Космогония және Күн жұйесiнiң эволюциясы
10. Галактикалар
11. Күн жұйесiнiң планеталары
Пайдаланылған әдебиет
Кiрiспе
Іазiргi ғылыми тұжырымдарға сұйенсек әлем кеңiстiгi
шексiз, яғни мәңгiлiк және ұнемi өзгермелi. Ешқашан оның
басталуы да аяқталуы да болмайды.
Күн бөлiп шығаратын энергияның негiзгi көзi сутек
атомдарының гелийге ауысқандағы ядролық реакциялары. Оның
беткi бөлiгiндегi температура 6000, ал орталығында 16 млн
градус.
Күннiң сыртқы бiз көзiмiзбен көре алатын қабаты –
Күн атмосферасы. Ол Фотосфера, хромосфера және Күннiң сәулелi
жиегi деп бөлiнедi.
Фотосфера- Күннiң көзге көрiнетiн беткi қабаты.
Іалыңдығы 100-
300 км тҰнық емес газ қабаты, тығыздығы биiктеген сайын
төмендейдi. Осы бағытта оның температурасы 6 000( - ан Күн
атмосферасындағы ең төмен температура 4500(-қа дейiн азаяды.
Фотосфера қабатындағы сәулелену ұнемi тепе – теңдiкте болады: қанша
энергияны шашыратса сонша энергия Күннiң магниттiк өрiсiнiң
артуына фотосферада әртұрлi формадағы тамшық тәрiздi факелдер
( шырақтар ( пайда болады.
Хромосфера- 15-20 мың километрге созылған газды қабат.
Осы
қабатта хромосфералық жарқылдар пайда болады. Аз уақытқа
созылса да, осының салдарынан Жердiң магниттiк өрiсi мен
атмосфераға әсер ететiн ультракұлгiн сәуленiң мөлшерi
артады. Іатты қызып жарқылдайтын бұлттар - хромосфералық жарқылдау
- протуберанц деп аталады.
Күннiң сәулелi жиегi ( корона ( -секундына ұнемi 300-400
км жылдамдықпен плазманың ( жартылай немесе толығымен ионданған
газ ( ағуы орын алған. Плазманың планетааралық кеңiстiкке
таралуын Күн желi деймiз. Ол протондар мен электрондар ағыны
Күннен әлем кеңiстiгiне электр зарядталған және нейтралды
бөлшектерден басқа электромагниттiк толқындар тарайды: гамма
сәулесi, рентген, ультракұлгiн, инфрақызыл және радиотолқындар.
Күн спектрiнiң ульракұлгiн және рентген бөлiктер Күннiң
активтiлiгiне байланысы өзгерiп отырады. Күн активтiлiгiнiң өзгеру
Күн атмосферасындағы дақтарға, шырақтарға, протуберанцтарға
байланысты. ХlХ ғасырдың ортасында швейцария астрономы Р.
Вольф Күн активтiлiгнiң андық көрсеткiшiн Күн дағының қанша екенiн
және кез-келген топтың құылысын бiлу ұшiн пайдаланады.
W - 10 g + f
Мұндағы g- Күн дағы тобының саны; f – жалпы дақтың сандық
шамаы; Күн дағын эксперименталды бақылау нәтижесiнде
жинаған мәлiметтерге сұйене отырып Вольф Күн активтiлiгiнiң 11
жылық циклiн анықтайды. Шындығында, Күн активтiлiгiнiң ең жоғарғы
көрсеткiшiнiң -9-14 жылға сәйкес. Күн активтiлiгiнiң 11
жылдығымен сәйкес. Күн активтiлiгiнiң 11 жылдық циклiмен қатар 5
жылдық, 22 жылдық ( магниттiк ( және 80-90 жылдық ( ғасырлық (
циклдерi де ажыратады.
Күн активтiлiгiнiң цикiлдiк өзгарiсiнiң себебi әлә де
толығымен шешiмiн таппады. Дегенмен оны Күннiң магниттiк өрiсiмен
байланысы деп есептейдi. Жер бетiндегi көптеген физикалық
химиялық процестер тiкелей космос кеңiстiгiндегi, әсiресе Күннiң
активтiлiгi мен ионосфераына, тропосферасындағы ауа циркуляциясына,
биосферанаң - жалпы алғанда географиялық қабықшаның дамуы мен
өзгеруiне әсер ететiнi анық.
Күнен ұздiксiз шығатын квази бейтарап плазма ағыны. Күн желi
плазма аралық ортада плазма ағынының бар екендiгi ғарыштық
зерттеулерден де бұрын, көптеген бақылаулар нәтижесiде алынған
фактiлер негiзнде байқалады.
Күнен тысқары бағытталған газ құйрықты кометалар ғарыштық сәуле
вариациялары, зодиактiк жарық поляризациясы, т.б. жатады.
Күнен оны айнала қозғалатын тоғыз планета бар. Олар Меркурий,
Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, және Плутон
планета серiктерi нен, мыңдаған кiшi плпнталардан кометадан және
толып жатқан метеориттерден құралған ғарыштық денелер жұйесi.
Күннен ең алыс планетаға дейiн ара қашықтық шамамен 40 а. б
немесе 6 млрд. км бұл шама ең жақын жұлдызға дейiн қашықтықпен
салыстырғанда өте аз. Күн активтiлiгi Күн бетiнде тұрақсыз
құбылыстардың жиынтығы: Күн дақтары, оталу жалын шудалары, талшықтар
мен протуберанцтер, тәждi Ұйытқу орындары, т.б. Бұл құбылыстар
бiр-бiрiмен өзара тығыз байланысты, әдетте олар Күннiң кейбiр
облыстарында Күн активтiлiгiнiң центрi деп атады. Күн активтiлiгi
сипаттау ұшiн бiрқатар индекстер енгiзiлген.
Күннiң сәуле шығаруының Күн электромагниттiк және корпускалдық
сәуле шығару. Электромагниттiк радиатция толқындар тұрiнде 300000
кмс жылдамдықпен тарап жер атмосферасына енедi.
Жер бетiне дейiн тура және шашыранды радиатция тұiнде жетедi.
Корпускалдық радиатция негiзiнен 300-1500 кмс жылдамдықпен
қозғалатын әрi тұгелiмен жер магнитосферасына тұтылып қалатын
протондардан тұрады. Жер бетiнде атмосфера болып жатқан
экзогендiк процестер ұшiн бiрден –бiр энергия көзi болып табылады.
Жер әр минут сайын Күннен 2,4 10 кал сәлелiк энергия алады.
Кометалар да аспан денелерi, созыңқы эллипс бойымен қозғалады.
Массасы астеридтардан да аз ең iрiсiнiң массасы жер
масасынан млрд есе кем. Кометалардың басы және құйрығы анық
байқалады. Осындай жiктелу кометалар басқа iр планеталардың
тартылыс кұшi әсерiнен орбитасын өзгетiп Күнге жақындағанда ғана
байқалады. Осындай жiктелу кометалар басқа iрi планталардың
тартылыс кұшiне байланысты орбитасын өзгертiп орьитасына
жақындайды. Планетааралық кеңiстiкте метеорлар да көп. Орбита
бойымен қозғалғанда Жер өз жолындағы заттарды қосып ала кетедi.
Жер атмрсферасына тұскен заттар қызып, жанып кетедi. Бiз тұнде
ашық аспанда құлаған жұлдыздарды байқаймыз.
Әлемнiң аса ұсақ атомiшiлiк бөлшектерiнен бастап, аса зәулiм
галактикалық құылымдар жиынтығына дейiн барлығына структуралық
байланыс тән.
Әлемнiң қазiргi құрлысы космос эволюциясының барысында қалыптасты.
Алғашқы галактикадан басқа галактикалар, алғашқ жұлдыздардан қазiргi
жұлдыздар, алғашқы планеталық шаң-тозаңдар бобынан планеталар, оның
iшiнде жер тұзiлдi. Қазiргi ғылымның мәлiметтерiне қарағнда,
алактика дегенiмiз көптеген жұлдыздар тұманданған денелердiң
шоғырланған құрылымынан тұратын аса ұлкен система екен. Формасы
жағынан галактикалар шартты тұрде ұш типке Эллипс, спираль тәрiздес
және дұрыс емес галактикаларға бөлiнедi екен.
Бiздiң галактикаға ең жақын қшықтықта ( оған дейiн жарық 2
млн жыл жұредi ( Андромед тұмандығы бар. Оның бұлайша аталу
себебi 1917 жылы Андромед жұлдызар тобына алғашқы бiздiң галактикдан
обьект ашылған болатын оның басқа галактикаға жататындығы 1923 жылы
дәлелдендi. Оны американдық астроном Э. Хаббл спекторлық анализ
жолымен дәлелдедi. Кейiнен басқа да бөтен галактикалық жұлдыздар
ашылды. Ал 1963 жылы квазарлар деп аталатын жұлдыздар
радиокөзi ашылды.
Күн жұйесi туралы мәлiметтер
Күннен, оны айнала қозғалған 9 ұлкен планетадан Меркурий,
Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, және
Плутон. Планета серiктернен, он мыңдаған кiшi планеталардан (
астероидтардан ( және толып жатқан метеориттiк денелерден құралған
аспан денелерiнiң жұйесi. Күн жұйесi планеталарының қтарына бiздiң
Жер де жатады. Күн Күн жұйесiндегi орталық дене болып саналады.
Күн массасы Күн жұйесiндегi барлық денелердiң жалпы массасынан,
шамамен 750 есе артық. Күн массасы Күн жұйесi массасыны 99,966 (-
iн( Сатурн массасы 0(029 ( -iн, ал қалған денелердiң массасы 0(010
(-iн қҰрайды.
Галактиканың жұлдыздық жұйесiн құрайтын жұлдыздардың бiрi, ол Күн
жұйесiң барлық денелермен қоса галактиканың айналуына қатысады. Күннiң
тарту кұшi өзiн айналатын барлық Күн жұйесiнiң денелерiнiң
қозғалысын анықтайтын әрi ыдыратпай ұстап тұратын баты кұш
планеталардың тарту кұшi болады.
Ежелден 5 ұлкен планета - Меркурий( Шолпан( Марс( Юпитер
және Сатурн белгiлi болған. Н. Коперник 1543 ж. Жердiң де планета
екендiгiн және оның К-i айналатындығын анықтаған. И. Кеплер
планеталардың қозғалу заңдылығын ( 1609 1619 (, И. Ньютон аспан
механикасының негiзi болған бұкiл әлемдiк тартылыс заң ын ( 1687 (
ашты. Кейiн Уарды телескоп арқылы бақылады, Жер шарын осы мен
планеталардың ұқсастығын дәлелдейтiн жаңалықтар ашты. Осы уақыттан
бастап Күн жұйесi денелерiнiң физикалық қасиеттерi зерттеле бастады.
Барлық 9 ұлкен планета ( Меркурий( Шолпан( Жер( Марс( Юпитер(
Сатурн( Уран, Нептун( Плутон ( Күндi айнала дөңгелек дерлiк орбита
бойымен( бiр бағытта ( солт. полюстен қараған бақылаушыға сағат
тiлiнiң жұрiсiне қарама-қарсы бағытта ( қозды. Олардың обиталарының бiр-
бiрiне қатысты көлбеулiгi өте аз ( қ. таблица (. Орлары дөңгелек
болғандықтан, планеталардың бiр-бiрiне жақындауы мұмкiн емес.
Планеталар өз осiнен айналады, Ал Ураннан басқасының айналуы тұзу
бағытта, өздерiнiң Күндi айналу бағытында болады. Уран планетасының осi
орбита жазықтына 98(көлбей орналасқан, сондықтан оның айналысы сырттай
қарағанда керi көi. Планеталардың Күннен қашықтығы белгiлi бiр
заңдылыққа бағынған орбиталардың ара қашықтығы белгiлi бiр заңдылыққа
бағынған, яғни көршiлес планталар көршiлес орбиталардың ара қашықтығы
Күннен алыстаған сайын арта бередi. Планлар жұйесiнiң радиусы бiзге ең
жақын жұлдыздың ара қашықтығынан, шамамен 7 000 есе кем, сондықтан
жұлдызардың тарту кұшi планеталардың қозғалысына елерлiктей әсер
етпейдi. Тек кейбiр кометалар ғана өз орбитасының афелийiнде Күннiң
тарту кұшiнен шығып кетiп, жұлдыздың тарту кұшiне ұшырауы мұмкiн.
Барлық кiшi планеталар да ұлкен планеталар қозғалған бағытта
қозғалады.
Бiрақ олардың орбиталары едәуiр созылыңқы келедi. Олардың барлығы да
Марс пен Юпитер орбиталарының аралығында орналасқан. Алайда кiшi
планеталардың кейбiреулерiнiң эксцентриситетi ұлкен болғанықтан, олардың
бiрiнiң орбитасы Меркурий орбитасының iшiне енсе (мыс, номерi 1566 Икар
(, екiншiсiнiң орбитасы Күндi айнала қозғалады. Сондықтан бiз
планеталардың барлығын байқай кiшiснiң мөлшерiн анықтау мұмкiн емес.
Кейбiр кiшi планеталар Күндi керi бағытта айналады.
Кометалардың көпшiлiгi параболаға жақын өте созылыңқы орбита
бойынша жылжи қозғалады. Кейбiр комета орбиталарының афелийiнде
қшықтығы 50000 –100 000 астрономиялық бiрлiкке, ал айналу периоды
миллиондаған жылға жетедi. Мұндай комета обиталарының эклиптика
жазықтығына көлбеулiгi алуан тұрлi, олар Күндi айнала тура және керi
бағытта да қорзғалады. Кейбiр кометалардың орбитасы созылыңқы келедi
( ұлкен осi ондаған, тiптi жұздеген астрон бiрлiкке тең (, олар п е р и
о т т ы к о м е т а л а р деп аталады. Бұлардың көп шiлiгi Күндi
тура бағыта айналады. Ал қысқа периодты кометалардың ( бұлардың
афелийi Юпитер орбитасының маңайында жатады ( барлығы да тура бағытта
қозғалады. Кометалардың көпшiлiгi Күнге өздерi көрiнерлiктей қашықта
жақындай алады. Алайда Күнге жақындаған кометадағы физикалық
процестер оны ыдыратуға әкеп соқтырады. Сондықтан периодты, әсiресе
қысқа периодты кометалар ұзақ өмiр сұрмейдi.
Күн жұйесiнiң шеңберiнде өте көп мөлшерде ұсақ метеорлық
денелер бар. Олардың бiр бөлiгi метеор ағынын құрайды. Бұл ағын
комета орбитасына ұқсас орбита бойымен қозғалады, әрi оның комета
ядросының ыдырауын ан пайда болуы мұмкiн. Ал Жерге метеориттер
тұрiнде тұсетiн метеорлық дене лердiң қалған iрi бөлiктерi кометалар
мен емес, астероидтармен байланысты пайда болуы ықтимал. Күн
жарығының қысымы Ұсақ метеорлық денелердiң қозғалысына әсер етiп,
олардың спираль тәрiздi орбита бойымен қозғалып, Күн бетiне тұсуiне
мәжбұр етедi.
Ұлкен планеталардың көбiсiнiң серiктерi бар. Планеталар Күндi
қандай бағытта айналса, серiктерi де планеталарды сол бағытта
айналады. Осындай серiктердiң орбитасы, әдетте дөңгелек дерлiктей
және олар планета экваторын ың жазықтығының маңында жатады. Меркурий
Шолпан және Плутонда серiк жоқ. Сатурнның маңында серiктерден басқа,
толып жатқан Ұсақ метеорлық денелерден құралған сақина айналып
жұредi. Іазiргi белгiлi 31 планета серiк-терiнiң көпшiлiгi тура
бағытта, ал 10 серiк планетаның орбиталық қозғалысына қарама-қарасы
бағытта айналады. Iрi серiктердiң мөлшерi Меркурий планетасының
мөлшерiней, ең ұсақтарының диаметiрiнiң бiрнеше км-дей. Юпитердiң 5
серiгi, Сатурнның 7 серiгi, Уранның 4 серiгi планета жұйесiне
ұқсас жұйе құайды. Осы топтардың әрқайсысының орбиталарындағы
жазықтығы шамамен дәл келедi.
Кез-келген айналым жұйе сияқты, Күн жұйесiнiң де қоғалыс
мөлшерiнiң моментi блады. Оның негiзгi бөлiгi планеталардың Күндi
айнала, орбита бойымен қозғалуынан туады. Ал оның 90 (-ке жуығы
Юпитер мен Сатурнның ұлесiне тиедi. Планеталардың осьтiк айналуынан,
планета серiктерiнiң, астероидтардың және кометалардың қозғалысынан
туған қозғалыс мөлшерiнiң моментi өте аз болады. Күн өз осiнен
өте жай айналады. Сондықтан массасының ұлкен болуына қарамастан, ол
Күн жұйесiнiң жалпы қозғалыс мөлшерi моменттiң тек 2( -iн ғана бередi.
Орталық дененiң айналу периоды оны айналатын серiктердiң айналу
периодынан аз болған жағдайда, соңғысының қосымша әсерi орталық
дененiң айналуын бәсеңдетiп, оның қозғалыс мөлшерiнiң моментi арта-
ды. Алайда сов. Астрономы Н.Н. Прийскийдiң есептеуiне қарағанда
(1945 ( планеталардың Күнге тигiзетiн қосымша әсерiнiң аздығы сонша,
ол Күн жұйесiнiң қозғалыс мөлшерi моментiнiң таралуына елерлiктей
әсер етпейдi. Планета лардағы қозғалыс мөлшерiнiң моментi өздерi
жаралған заттан ауысуы ықти-мал. Күн мен планеталар арасындағы
қозғалыс мөлшерiнiң таралуы маңызды космогониялық ( Күн жұйесiнiң
қалыптасу даму процесiе байланысты ( сипатта-ма болып есептеледi.
К ұ н ж ұ й е с i н д е г i д е н е л е р д i ң ф и з к
а л ы қ т а б и
ғ а т ы. Күн жұйесiнiң орталық денесi Күн - жұлдыз, яғни қызған
газды шар. Ол өзiнiң қойнауынан ұздiксiз энергия бөлiп шығарады.
Күн бетiнiң кұштi сәуле таратуын қарамастан ол өзiнiң жоғарғы
температурасын сақтап қалады. Күн жұйесiнiң басқа денелерi - салқын
денелер. Олардың бетiнiң темперетурасы Күн сәулесiнiң
қыздыруына байланысты анықталады. Планеталар олардың iрi серiктерiнiң
қйнау қызған кұйде болады. Бiрақ планеталардың сыртқы
қабаттарының жылу өткiзгiштiгi өте аз болғандықтан, iшкi жылу сыртқа
тым баяу таралады да, планета батiнiң температурасына елерлiктей
әсер етпейдi.
Планеталар массасына, хим. құрамына, айналу жылдамдығына,
серiктерi нiң санына қарай екi тпқа бөлiнедi. Күн жұйесiнiң төрт
планетасы ( Жер тобындағы планеталар - Меркурий( Шолпан( Жер( Марс
( онша ұлкен емес, ол ар негiзiнен жеңiл заттардан құралған. Бес
сыртқы планета (алып планеталар - Юпитер( Сатурн( Уран( Нептур(
Плутон(( әлдеқайда көлемдiрек, олар негiзiнен жеңiл заттардан
құралған. Ішкi қойнауынағы зор қысымға қарамастан, сыртқы
планеталардың орташа тығыздығы тым өте аз болады. Осы заманғы
көзқарас бойынша Шолпан, Жер, Марс, сондай ақ Айдың хим. құрамы
негiзiнен бiр-дей. Ал олардың iшкi қойнауындағы қысымның әртұрлi
болуына байланыс-ты тығыздығы да әр тұрлi болады. Меркурий өте
тығыз заттан құралған.
Алып планеталардың көпшiлiгiнiң массасы сутектен және оның
көмiртекпен ( мыс, CH 4 (, азотпен ( мыс, NH3 ( қосылысынан тұзiлген,
ал қалған бөлiгiнiң массасы - тасты заттар . Зерттелулерге
қарағанда Юпитер-дiң 4 iрi серiгiнiң I және I I серiгi тасты
денелерден, ал I I I және IV серiгiнiң жартысы жеңiл заттан тұзiлген.
Сатурнның серiгi –Титанның химиялық құрамы Юпитердiң III және IV
серiктерiнiңкiне ұқсас. Планеталардың екi тобының арасында
орналасқан кiшi планеталардың химиялық құрамы Жер типтес
планеталардың хим. құрамына жақын. Бiршама тар аймақта қозғалалатын
кшi планеталар бiр-бiрiмен соқтығысып өте мйда сынықтарға ыдырайды.
Осындай майда сынықтар, метеорлық денелерең соққысынан бөлiнедi. Күн
жұйесiндегi метеорлық заттың қоры ұнемi толықтырылып отырады. Ал өте
майда тозаңдар электрндармен қосылғанда, зодиактiк жарық құбылысы
бай-қалады. Жерге тұскен метеориттердi зерттеу нәтижесiне қарағанда,
олардың 90( -i тастан тұзiлетiндiгi анықталған. Бұл жайт метеориттер
мен Жердiң алғашқы бiр ортақ заттан жаралғандығын дәлелдейдi. Сонымен
қатар метеорлық денелер комета ядросының ыдырауы нәтижесiнде
тұзiлдi. Ф. А. Бредихин т. б. Метеор ағыны мен ұлкен кометалардың
арасындағы байланысты зерттеген. Сонымен Күн жұйесiндегi метеорлық
денелердiң қоры кiшi планеталардың кiшi планеталардың бөлшектенуi
мен кометалардың ыдырауынан толығады екен.
Күн жұйесiнiң шығу тегiн анықтау оның құрылысының
заңдылығын Зерттеуге негiзделген. Денелер өзара тартылыс әсерiнен
қозғалғанда, олардың орбитасының кеңiстiкте орналасу әртұрлi болуы
мұмкiн. Барлық планеталардың дөңгелек орбитаға жақын әрi бiр
жазықтықта жатқан орбита бойынша қозғалуы, олардың жаралу тегiнiң
бiр екендiгiн көрсетедi. Күн жұйесi мен планеталардың пайда болу
мәселесiн зерттеу – космогонияның негiзгi мiндеттерiнiң бiрi.
Күн кұркiреу – найзағай разрядымен қабаттаса жұретiн атмосферадағы
дыбыстық құбылыс. Найзағай жұрiп өткен жолдағы қысымның кенет
жоғары-лау нәтижесiнде ауда тербелiстер пайда болады. Осы
тербелiстердiң таралу процесi ( дыбыс ( бiзге Күн кұркiреуi болып
естiледi. Найзағайдың әр тұрлi учаскесiнде пайда болған дыбыс пен
оның бұлттардан қайта шағылған бөлiгi бақылаушыға бiр мезгiлде
келiп жетпейдi. Сондықтан Күн Кұркреуi шатырла-ған қатты дыбыс
тұрiнде естiледi.
Күн қызметi -- көптеген астрон. обсерваторияларда ұйымдастырылған
Күндi жұйелi бақылау қызметi. Күн қызыметiнiң негiзгi мiндетi –Күнде
болатын құбылыстарды зерттеу. Йоносферадағы ұйытқу, магниттiк
дауылдар, полярлық жарқыл т.б. геофиз. Құбылыстар Күн құбылыстарына
тығыз байланысты болады. Күн бетiндегi дақтарды, жалындарды,
протуберанцтарды т. б. жете зерттеу ұшiн Күндi ұнемi бақылап
отыру қажет. Ауа райына байланысты мұндай бақылауларды бiр ғана
обсерваторияда жұргiзуге мұмкiндiк бола бермейдi. Сондықтан бұл
жұмысқа белгiлi бiр жоспар бойынша көптеген астрон. мекемелер
қатыстыылды да, олардың бақылау нәтижелерi Күн қызметiнiң Ұйымдастыру
орталығына хабарланып тұрады. Осы бақылаулар нәтижесiнде, халықтар,
масштабта Күн активтiлiгiнiң индекiстерi ретiнде қабылданған Күн
бетiнiң кұйi туралы бiрыңғай мәлi мет жасалады.
Күн қызыметi туралы жұмыстар 19- ғ-дың 2 – жартысынан бастап,
фотогели ограф шығарылған соң ғана жұйелi тұрде жұргiзiле батады.
Күндi бақылау программасы, әсiресе спектрогелиограф,
спектрогелиоскоп, к о р о н о г р а ф табыл ған соң едәуiр
кеңейтiлдi. Олардың жәрдемiмен Күн атмосферасындағы қҰбылыстарды жете
және тереңiрек зерттеуге мұмкiндiк туды. Күннiң толық синоптикалық
картасы жасалды.
Россияда Күн бетiн жұйелi тұрде фоторафияға тұсiру 1866 ж.
Виленск обсерваториясында басталды.
Күн мен тұннiң теңелуi – Күннiң көзi көрiнерлiк жылдық қозғалысында
эклиптика бойымен жылжып келе жатқан Күн табағы центрiнiң аспан
экваторынан өтетiн көзi. БҰл қҰбылыс жыл сйын 2 рет айталанып
отырады, жуы тұрде бiрiншiсi 21 мартқа, екiншiсi 23 сентябрьге сәкес
келедi. Бiрiншiсi к ө к т е м г i ( жазғытҰрғы ( теңелу, екiншiсi к ұ
з г i теңелу деп аталады. Теңелу кезiнде Күн мен тұннiң Ұзақтығы
жуық тұрде 12 сағ болады. ЖазғытҰрғы теңелу кезiнде Күн аспан
сфеасының оңт. жартысынан солт. жартысына , ал кұзгi теңелу кез iде
слт. жартысынан, ал кұзгi теңелу кезiнде солт. жартысынан оңт.
жартысына өтедi. К. м. Т. т. кезiнде Күннен Жерге тұскен жарық пен
көлеңкенң шекарасы жер меридианымен беттеседi. Сондықтан Күн
сәулесi Жердiң полюстерiне өтедi де, Күн көкжиектiң дәл шығыс
нұктесiнен шығып, дәл батыс нұктесiнде батады.
Күн өту – Күн сәулесiнiң тiке тұсуiнен организмде болатын
патологиялық
өзгерiс. БҰл жағдай көбiне ыстық Күнге Ұзақ қыздырынудан, Күн
көзiнде Ұйық-
таудан т. б. болады. Күн өту салдарынан адамның басы айалады, әлi
кетiп қалтырап, көзi бҰлдырайды, жұрек соғуы, тыныс алу жиiлейдi,
қҰсады, кйде аяқ-қол тырысып талып қалуы мұмкiн.
Дене температурасы 38 - 39( С-қа дейiн көтерiледi. Күн өту
кезiнде ми-
дағы қан айналысы бҰзылады. Ми қан тамырлары кеңейiп, қан шамадан
артық жиналғандықтан, ми iсiнедi. Кейде қан тамырлары жарылып миға
Ұан қҰйылуы да мұмкiн.
Көмек: Дәрiгер келгенше Күн өткен адамды көлеңкеге жатқызып
басына
мҰз, суық суға малынған шұберек басу керек. Жұрек қн тамырларының
жҰмыс ын реттейтiн дәрiлер- кордиамин, кофейн, камфора т. б. қолдану
қажет. Күн өткенде сақтану ұшiн ыстық Күнде ақ мтадан тiгiлген
шиттен тоқылған қалпақ киген жөн.
Күн сағаты- Күн бойынша уақытты анықтайын қҰрал. Ол
көлеңке
тұсiретiн сырттан немесе пластинкадан және циферблаттан
тҰрады. Цидерблат жазықтығының орналасуына байланысты Күн
сағаттары экваторлық горизонталь және вертикал болып бөлiнедi.
Барлық Күн сағаттарының сырығы немесе пластинканың шетi
дұниесiне параллел бағдарланады әрi циферблатты центрiнен қиып
өтедi. Көлеңкесiнiң циферблаттағы орны нақты Күн уақытын
көрсетедi. Ал белдеулiк уақытқа аудару ұшiн оған уақыт
теңдеуiн қосып осы орынның сағаттық белдеуi мен географиялық
ендiгiнiң номерiне арнлған тұзетуiн ескеру керек. Күн сағаты
арқылы уақыт бiрнеше минут дәлелдiкпен анықталады.
Күн жұйесiнiң даму сатылары
Бiз жоғарыда жерд Күн жиесiне кiретiн планеталық тоғыз
дененiң брi деп атап өттiк. Ал, ендi осы Күн жұйесiнiң пайда
болуы жөнiнде ғалымдардың көзқарастары андай екен соған тоқталып
өтелiк.
Бiздiң заманымыздың төртiншi – бесiншi ғасырларында Грек
философтар ының еңбектнрiнде аспан денелерiнiң дамуы туралы
айтылған жалпы көз қарастардан кейiн, көп ғасырлар бойы бҰл
сҰраққа дiни Ұғым ұстемдiк етiп келдi. Тек 17 - ғасырда Декарт
(Француз ғалымы ( дұниенi Іұдай жаратты деген аңызға қарсы шығып,
барлық аспан денелерi материяның ең Ұсақ бөлшектерiнiң қозғалысы
нәтижесiнде пайда болды деген пiкiр айтты. БҰл пiкiрге алғашқы
ғылыми тҰрғыдан қарап планеталардың Күндi айналаа қозғалуы белгiлi
бiр тартылыс кұштерiнiң ықпалы болуы керек деген тҰжырымға келген
ағыл шынның Ұлы ғалымы И. Ньютонөзiнiң ашқан әлемдiк тартылы
заңдарымен дәлелдедi. Кейiннен ( 1755 ( немiстiң белгiлi философ-
ғалымы И. Кант бҰл сҰраққа алғашқы рет ғылыми болжам айтушылардың
бiрi болды. БҰл болжам бойынша қазргi Күн жұйеi орналасқан пан
кеңiстiгi әр тұрлi ұлкендi-кiшiлi денелерден газды – шаңды, алаулаған
ыстық, бҰлт сияқты тҰманданған массалардан тҰрған. әлдiк әлемдiк
тартылыс кұшiнiң тартылыс әсерiнен олардың барлығы қозғалысқа кiрген
Ұсақ денелер бiр-бiрiне жабысып, жоғарғы айтылған массалар
домлақтанып, бiрiгiп бiрiгiп орталық дене қалыптасады. Бара – бара
көптеген миллиондаған жылдар өткеннен кейiн, орталық дене қазiргi
Күн жұйесiнiң кiндiгi болып отыр, аспан әлемiнде пайда болған,
өзiне қарағанда әлдеқайда кiшi планеталық денелердi белгiлi бiр
қашықтықта Ұстап, өзiмен бiр бағытта айналдыратын ұлкен кұшке Күнге
айналды. Кейiннен ( 1796 ( француздың ғалым математигi П. Лапластың та
осы Кант айтқан болжамға Ұқсас ойлар айтып, геология ғылымында Күн
жұйесiнiң жаратылуы туралы ( Кант және Лапластың болжамдары ( деген
ортақ атпен белгiлi болды.
Кейiнгi кезге дейiн аспан әлемiн астраномиялық зерттеу
жҰмыстарынан
алынған деректерге сұйене отырып, 1943 жылы бҰрынғы Кеңестер елiнiң
белгiлi академик ғалымы О. Ю. Шмидт Күн жұйесiнiң жаратылуы туралы
мынадай болжам Ұсынды: Оның пiкiрi бойынша Күннiң өзi қазiргi сол
жұйедегi басқа планеталардан көп бҰрын жаратылған. Ол өзiнiң аспан
кеңiстiгiнде қозғалу жолында газ тозаңнан Ұралған тҰманданған бҰлт
сияқты әр тұрлi қатты заттардан кездесiрiп, оны өзiмен бiрге
айналдыруға мәжбұр еткен. Осы бҰлт тәрiздес қатты заттар өзiнiң
тығыздығы жағының тығыздығы басым болғандықтан, бҰл массалар Күнмен
iлесе айналғанда орталықтан тепкiш кұштiң әсерiмен одан бөл iнген
денелер келешек планеталардың негiзiн салып, олар Күннен белгiлi
бiр қашықтықта онымен бiр бағытта айнала бастаған. әрине, бҰл
тҰжырымдардың барлығы ғылыми тҰрғыдан талданып, физиклық,
математикалық есептермен дәлелденсе де ойға кұдiк тудыратын жерлерi
де кездеседi. Мысалы, Күн деп атлатын жҰлдыздың сол жұйедегi
денелерден бҰрын жаратылған оның химиялық қҰамының Күн жұйесiндегi
басқа планеталармен Ұқсастығы т. б. жайлар әлi де көп зерттеулердi
қажет етедi. Аспан т әлемi, яғни ғарышты зерттеуге Италияның Ұлы
ғалым физигi, механигi, астрономы дұние жұзiнiң табиғат тану
ғылымының негiзiн салушы Галилей өзiнiң бiрiншi телескопы 1609 жылы
жасап, Шолпан планетасының фазасын, Күндегi дақтарды, Юпитердiң төрт
серiгiн ашып, Сатурнның сақинасына көңiл аударғанына сол кездегi дiн
басшыларының қарғысына Ұшырағандығы өздерiңiзге белгiлi. Соан
қарай талай-талай ғалымдар, бҰл салада жан қиярлық еңбек етуiн
тоқтатқан жоқ. Осы өткен аз уақыт iшiнде ( 400 жыл ға жақын (
астрономия ғылымының зерттеу әдiстерiмен олардың техникалық байқау
қуаты әлдеқайда өскенiне бiз бен сiздер куәгер болып отырмыз. ±арыш
ты зерттеу жҰмыстарында бҰрынғы Кеңестер елiнiң ұлестерi айта
қаларлықтай болып отырғанын қазiр бұкiл дұние жұзi мойындап отыр.
1957 жылғы қараша айында алғашқы жiберiлген жердiң жасанды серiгi
жұйделi зерттеу жҰмыстарының бастамасы болды. Содан берi өткен аз
уақыттың iшiнде жердiң жоғарғы және оған жақын орналасқан
қабаттарының атмосфеасының қҰрамы жөнiнде көптеген ғылыми деректер
алынды. Жердiң жоғарғы қабаттарын зерттегенде оның радиациялық
белдеуiнiң бар екендiгi және магниттiк өрiсiнiң мөлшерi анықталды.
Айға жiберiлген автоматтық крабльдер мен станциялар оның ауасының ,
топырағының қҰрамын тексерiп, бiзге көрiнбейтiн арғы бетiн суретке
тұп тұсiрiп алды. Шолпанға, Марсқа жiберiлген автоматтық
станциялардың көмегiмен көптеген ғылыми деректер алынды. Марсқа
жақындап барған автоматтық станциялар оның кейбiр бөлшектерiн суретке
тұсiрдi. Осы айтылған деректер арнайы ғылыми талдаудан өткенде
бiздiң аспан әлемi жөнiнде тұсiнiгiмiз толықтана тұсiп, ондағы болып
жатқан көптеген жҰмбақ қҰбылыстарға ғылыми сипатта берiлiп, геология
ғылымының жаңа қалыптасып келе жатқан ғарыштық геология деген
деген саласы әрмен қарай дамитынына зор сенiммен қарауға болады.
3 Күн жұйесiнiң қҰрамы және масштабтары
Күн жұйесiн Күн және серiктерiмен қоса алғанда планеталар
қҰрайтын, онан соң жҰлдыздар планеталарға қарағанда бiзден өлшеусiз
қашықтықта
орналасқаны өздерiңе мәлiм. Бiзге белгiлi планеталардың ең шалғайы
Плутон Жерден Күнге қарағанда 40 есе дерлiктей қашығырақ. Бiрақ
Күнге жақын жҰлдыздың өзi бiзден тағы да 7000 есе қашығырақ
орналасқан.
Планеталар мен жҰлдыздарға шейiнгi қашықтықтардың мҰндай зор
айырмашылығын айқын сезiну қажет.
лкен тоғыз планета Күндi эллипстiк ( шеңберден айырмашылығы
шамалы( орбиталамен бiр жазықтықта дерлiктей айналып жұредi.
Күннен ашықтығы ның өсу ретiмен алғанда олар: Меркурий, Шолпан,
Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Уран, Нептун, және Плутон. Олардан
басқа Күн жұйесiнде толып жатқан кiшi планеталар ( астеридтар (
бар, олардың көпшiлiгi Марс пен Юпитер орбиталары арасында қозғалып
жұредi ( алдыңғы форзацты қара ( Күндi кометалар -сиретiлген
газдан қҰралған қабықшамен қоршалған кiшкентай денелер айналып
жұредi. Олардың көбiсiнiң Плутон орбитасының ар жағына шығып
ктетiн эллипстiк орбиталары бар. Бұдан басқа Күндi төңiректеп,
iрiлiгi қҰм тұйiршiктерiнен Ұсақ астероидқа шейiн болатын сансыз
көп метеориттiк денелер эллипс бойымен айналып жұредi.
Астероидтармен және кометалармен бiрге iлiгер Күн жұйесiнiң Ұсақ
енелерiне жатады. Планеталардың ара – арасындағы кеңiстiк өте
сиретiлге газ бен космстық тозаңға тоы. Оны электромагниттiк
толқындар кеулеп өтiп тҰрады, ол – магниттiк және гравитациялық
өрiстердiң тасушысы.
Күн диаметрi жағынан Жерден 109 есе ұлкен жiне жуықтап
алғанда
Жерден 333 000 есе шомбалау. Барлық планеталардың массасы Күн
массасының тек 0,1 (-i маңында ғана, сондықтан ол тарту кұшiмен
Күн жұйесiнiң барлық мұшелерiнiң қозғалысын басқарып тҰрады.
Комета деген ежелгi грек тiлiнде ( шашты шырақ ( деген
сөз. ( Іазақша
( қҰйрықты жҰлдыз (. аударылады.(
4.Күн жұйесi денелерiнiң табиғаты және олардың
қозғалыс заңдары
Күн жұйесi - әлемдегi жалғыз қаламшарлар жұйесi емес. Соңғы
жылдары Бiздiң Күнге жақын орналасқан жҰлдыздарды айналып жұрген
жетпiске жуық Күннен тыс ғаламшарлар табылды.
Бiз Күн жұйесiн зерттей отырып, басқа да ғаламшарлар
жұйесi ұшiн де орындалуы мұмкiн заңдарды табамыз. Күн
жұйесiнiң ғаламшарларын жер тобындағы ғаламшарлар және алып
ғаламшарлар деп бөледi. Бұлардың арасында астероидтар белдеуi
орналасқан. ±аламшарларды топтарға бөлу
Ғаламшарлар классификациясы – олардың шамамен пайда болу
табиғатына және олардың қҰрылысы мен қҰрылымына байланысты
жұргiзiледi.
±аламшарлардың физикалық қасиеттерiндегi айырмашылық жер
тобындағы ғаламшарлардың Күн маңындағы бҰлттан жаратылуына
байланысты болуы мұмкiн. Сондықтан оларды ауыр элементтер,
металдар, мысалы, темiр көп. Алып ғаламшарлар Күннен, алыс
қашықтықтарда қалыптасқандықтан негiзiнен жеңiл элементтерден
тҰрады.
Күн жұйесi Күннен, ±аламшарлар мен олардың серiктерiнен,
комета-
лардан, көп мөлшердегi тозаңнан, газдан және Ұсақ бөлшектерден
тҰрады.
Плутон орбитасынан әрi – Күн жұйесiнiң соңғы ғаламшары -
Койпер белдеуi деп аталатын астероидтардың екiншi белдеуi ашылды.
Кометалардың Нептун орбитасынан тысқарылау нұктеде Күн маңына
қарағандағы қозғалысы баяуырақ болады.
Суреттегi ғаламшарлардың Күннен орташа қашықтығы және әр
ғаламшардың астрономиялық белгiленулерi келтiрiлген. БҰған зейiн
аударып еске сақтай аламыз.
Іазiргi кезде Күн жұйесiнiң ғаламшарлары мен
астероидтарында организмдер тiршiлiгiнiң белгiсi зерттелуде.
Барлық ғаламшарлар, астероидтар, кометалар Күндi бiр бағытта
айналады ( егер солтұстiк полюстен қараса сағат тiлi бағытына
қарсы ) ±аламшарлардың орбиталарын шеңбер деп айтуға болады,
олардың жазықтықтары Жер орбитасының жазықтығына кiшкене көлбеу
орналасқан. Тек Меркурий және Плутонның орбиталары эклиптикаға
бiршама көлбеу орналасқан ( ң Күн жұйесi ң Ұлгi экспериментiн
қара.)
Кометалардың орбиталары созылыңқы. Күн жұйесiнiң көптеген
обьектiлерi өз осi айналсында тұзу деп аталаын бiр бағытта
айналады. Бiрақ Шолпан керi бағытта айналса, Уран былайша
айтқанда * бұйiрiнен жатып * айналады.
Барлық ғаламшамшар серiктерi өздерiнiң ғаламшарлары
айналасында ол-
ардың Күндi айналу бағытында айналады. Тек Юпитердiң аттары ң е
ң әрiпi мен аяқталатын серiктерiнде: Карме, Синопе, Ананке, Пасифе,
Нептунның серiгi Тритон да керi бағытта айналады. Шамасы олар
өздерiнiң ғаламшарларымен бiрге пайда болмай, олардың орбиталдарында
кейiнiрек енген болуы
керек.
әр ғаламшардағы жыл және Күндердiң Ұзақтығы әр тұрлi.
Барлық ғаламшарлар Күндi әр тұрлi жылдамдықтармен айналады. Күндi
ең ұлкен жылдамдықпен айналатын Меркурий де, ең баяу жылдамдықпен,
серiгi Харонмен бiрге Плутон айналады.
±аламшардағы жыл мезгiлдерiнiң ауысуы ғаламшар экваторының
орбита жазықтығына көлбеу бҰрышына және оның орбитасының
созылыңқылығына байланысты болады. ±аламшардың айналу осiнiң
көлбеулiгi - ғаламшардың ай-налу осi мен оның орбитасы жазықтығына
перпендикуляр арасындағы бҰрыш.
Жердiң айналу осi оның орбитасы жазықтығының перпендикулярына
23.5(
БҰрыш жасай орналасқан. Егер осы көлбеулiк болмаса Жер бетiнде жыл
мезгiлдерi ауыспаған болар едi. Жыл мезгiлдерiнiң тҰрақты ауысуы –
Жердiң Күндi айнала қозғалысының және айналу осiнiң орбита
жазықығына көлбеулiгiнiң салдары. Марста да дәл осындай жыл
мезгiлдерiнiң ауысуы болады.
Ең Ұзақ тәулiк Шолпан ғаламшарында, ол 243 жер тәулiгiне
тең. Алып ғаламшарлар өз осi айналасында жылдамырақ айналады.
Юпитердегi тәулiк Ұзақтығы 9.92 сағатқа тең.
5.Күн жұйесiнiң кiшi денелерi
Астероидтар белдеуi
ХlХ ғасырдың басында Марс және Юпитер арасынан жаңа
ғаламшарлар ашылды. Оларға Церера, Паллада, Юнона және Веста деген
ат берiлдi. Гершель кiшi ғаламшарларды астероидтар деп атады.
Астероид деген грекше ( жҰлдызша тәрiздi ( дегендi бiлдiредi.
1804 жылы Ольберс Марс пен Юпитер арасындағы Фаэтон атты
болжамдық ғаламшардың жарылып оның бөлiктерiнен астероидтар пайда
болғаны жөнiндегi гипотезасын айтқан болатын.
ХlХ ғасырдың соңынан бастап астероидтарды iздеуде фото
қолданыла бастады. µзақ экспозиция кезiнде астероидтардың бейнесi
олардың жылдам қозғалысына сәкес сызықша тұрiнде көрiнедi.
Іазiргi кезде 12000 –нан астам астероид бар. Басында оларды
қҰдайлар атымен атады, онан кейiн адамдар атымен атай бастады.
Соңғы кезге дейiн орбиталдары өзгеше болып келген астероидтарға
әйелдер есiмiн беру дәстұрi қалыптасқан болатын.
Іазiр бҰл ережеден бас тартылды. Ольберс гипотезасынан да бас
тартуға мәжбұр болдық. Математикалық есептеулер астероидтар бiр ғана
емес,бiрнеше ұлкен денелердiң бөлшектенуiнен пайда болатынын көрсеттi.
Барлық астероидтар өлшемi 1500 км- ден кiшi , оларда атмосфера
да, гидросфера да жоқ. Астероидтар пiшiнi әр тұрлi болып
келедi: шар тәрiздiден бастап темекi тәрiздiге дейiн. Астероидтар
бетi қҰрамының әр тұрлiлiгiне байланысты олардан жарықтың
шағылуы да әр тұрлi: бiр астероидтарда шағылу коэффициентi 3 (,
қҰрылымы жаңа жыртылған қара топыраққа немесе автомобильдiң
дөңгелегiнiң жаңа сыртқы резеңкесiне Ұқсайды, екiншiлерiнде
шағылу коэффициентi 50 (, бор қабатымен қапталған секiлдi.
Астероидтардың осьтiк айналуларында ондаған есеге дейiн
айырмашылық болады:
кейбiр кiшi ғаламшарларда ол сағатпен өлшенсе , кейбiрiнде
бiрнеше тәу-iкпен өлшенедi.
Іәзiр өлшемдерi 1км-ден кiшi емес барлық денелерде
астероидтар, өлшемдерi онан аз денелердi метеориттер деп атайды.
±аламшараралық ( Галилео ( аппаратынан тұсiрiлген суретте
Гаспра астероидының дҰрыс пiшiндi еместiгi көрiнедi. Фотосуреттерде
көлднеңi 160 м-ге дейiн созылған кратерлер. Гаспра астероидында
магнит өрiсi бар екенi тiркелдi.
Астроидтардың iшiндегi ең ұлкенi Церера, оның радиусы 470
км. Бел-гiлi астероидтардың ең кiшiсi 1991 ВА, оның диаметрi – 9 м.
Астероидтардың тығыздығы әдетте 2-8 г\см 3 –ге дейiн өзгередi.
Ең қараңғы астероидтар: Аретуза , Бамберг, бҰлар көмiр немесе
кұйе секiлдi қара .
Астероидтар Күн және ғаламшарлардың әсерiнен әр тұрлi
траекториямен қозғалады.
Астероидтардың пайда болуы жөнiнде пiкiр айтуға әлi ерте.
Ол ұшiн бақылау нәтижелерiн жинау қажет. Бiрақ бiр нәрсе анық:
ғарыштық жұйе кұрделi болған сайын ол өзiнiң пайда болуы және
дамуы жөнiнде баға жетпейтiн ақпарат бередi. Астрономдар Жер
орбитасын кесiп өтетiн 1000-нан астам астероидтарды тапты.
Сондықтан олардың кейбiреуiн жер мен соқ-
тығысуын болдырмас ұшiн ғалымдардың көп жҰмыстар атқаруына тура
келедi.
Кометалар
Күндi айнала ұлкен ғаламшарлар мен астероидтардан
басқа коМеталар да қозғалады. Кометалар - Күн жұйесiнiң ең
созылыңқы обьектiсi болып саналады. ( Комета ( сөзi грекшеден
аударғанда ( жұндi ( ( Ұзын шашты ( дегендi бiлдiредi. БҰл
кометаның Күнге жақындағанда қызып, оның бетiнен газ және
тозаңның жарық қҰйрық жасай Ұшуына байлан-ысты.
Кометалардың басым көпшiлiгiнiң пайда болуы беймәлiм. Адамдар
оларға ерте заманнан берi көңiл аударған . ґйткенi аспанда
кейде жарықтығы Айдың жарығынан да кұштi болатын тҰманды шырақты
байқамау мұмкiн емес болатын.
1577 жылды кометаның пайда болуын зерттей келе Тихо Браге
оның ай орбитасының сыртында қозғалатынын анықтады.
Жаңа кометалар жыл сайын ашылуда. Бiр жылда 20-ға жуық
комета анықталады. Жуықтағанда 50 кометаны бақылауға болады,
жалпы адамзат баласы тарихында екi мыңға жуық кометалар
тiркелдi. Хейла- Боппа кометасы көрсетiлген.
Көптеген кометалар орбитасы өте созылыңқы элипс болып
келедi.1702 жылы Эдмунд Галлей 1531, 1607 және 1682 жылдары көрiнген
кометалар орби таларының Ұқсас екенiн айтты. Галлей кометасының
Күндi айнала қозғалу периоды 76 жылға тең.
Кометалар Күннiң маңына қарағанда онан алыс жерлерде Ұзақ
уақыт болады. Күннен алыс болған сайын кометаның температурасы да
төмендейдi.
Кометалардың булануы тоқтап, оның қҰйрығы мен тұйдегi жоғалады.
Кометалар Күн жұйесiндегi ең көп және ерекше аспан денелерi
болып табылады.±алымдардың есебi бойынша Күн жұйесiнiң шеткi
жағында комета-лардың алып сфералық жиынтығында, яғни Оорта бҰлтында
1012-1013 комета Орналасқан. Олардың Күндi 3000-нан 160 000 а.б.
қашықтықта айналады, бҰл
жақын орналасқан жҰлдыздарға дейiн қашықтықтың жартысы. Жақын
орналасқан жҰлдыздардың Ұйытқу әсерiнен кейбiр кометалар Күн
жұйесiнен мәңгi шығып кетедi. Басқалары керiсiнше созылыңқы орбита
бойымен Күнге қарай Ұмтылады,сонан соң алып ғаламшарлардың тартылыс
кұшi әсерiнен элипс тiк орбитаға көшедi.
Күнге жақындаған сайын комета өзiнiң массасының газ және
тозаң тұр iндегi бiр бөлiгi басы мен қҰйрығына лақтыру арқылы
жоғалтады. Спектрлiк
зерттеулер кометада газды және тозаңды қҰраушылыр барын және
тозаңды қҰраушының тек шағылған Күн сәулесiнде ғана жарқырайтынын
ғана көрсет-тi. Кометаның салыстырмалы тұрде ең жарық орталық
бөлiгi туралы да осы-
ны айтуға болады, бақылаушылыр оны әдетте ядро деп атайды.
1986 жылы Галлей кометасын ң Вега –1 ң ң Вега –2 ң ң Джотто
ң атты ав-
томаттандырылған ғаламшараралық спутниктер зерттедi.
Галлей кометасы ядросының өлшемi 14Š7.5Š7.5 км және массасы
6Ł10 14 кг ғарыштық дене. Кометаның ядросы 53 сағаттық периодпен
баяу айналады. Кометаның бетi өте қараңғы және ондағы 0,8 а.б.
қашықтықтығы температура 360К – ге жуық. Кометадан Ұшып шыққан
ағыннан көмiрқышқыл газы және тозаң байқалады.
Галлей кометасының 1986 жылдың 12 наурызындағы суретiнде ақ
тозаң-дық және көк плазмалы қҰйрықтары жақсы көрiнген.
Белгiлi американ зерттеушiсi Фред Уиплдiң болжамы
бойынша комета ядрсы мҰздан және ерiмейтiн тас және метал
бөлшектер жабысқан мҰз тұйдектер тҰрады. БҰл тұйдектер сутегi,
оттегi, көмiртегi, және тастардың қар апайым қосындысы және олар
Күнге жақындағанда интенсивтi тұрде буланып
жалаңаштана бастайды да газ және тозаңға айналады. Жалаңаштанған
тұйдек және тастар өз беттерiнше бiрiге алады. Газ фотоны
импульстiң сақталу заң ы бойынша кометаның орбитасын өзгерте алады.
Ядро айналасында жарқыраған газ қабықшасы тәжi ( кома ) болады.
Олар ядромен бiрге кометаның басын қҰрайды. Күнге онан әрi жақындау
барысында кометаның басы сопақтау пiшiнге енiп, сосын Ұзарып онан
қҰйрық пайда болады. Комета қҰйрықтары көбiнесе комета ядросынан
бөлiнiп шығатын газ және тозаң молекула-ларына Күн желiнiң
тұсiретiн қысымына байланысты Күн жағынан бағытталады.
Комета ядросы бiртҰтас қатты дене емес, ол бiрнеше
денелердiң жиын-
тығы. БҰл денелер ( тұйдектер, тастар, тұйiршiктер, тозаңдар ) бiр-
бiрiмен әлсiз байланысқан, бiр уақытқ дейiн тҰтастығын сақтайды.
Бiрақ Күне жақын-
даған сайын комета өзiнiң массасының едәiр бөлiгiн жоғалтады.
Мысалы: 1986 жылғы мәлiмет бойынша Галлей кометасы Күннiң
айналысында секунд-ына 45 тонна газ және 8 тонна тозаң шығарған.
Галлей кометасы 76 жылға тең периодпен бiздiң ғасырымызға дейiнгi
466 жылдан бастап байқалған. Осы
мыңылдықта Күннiң жанына 32 рет жақындаған. Күнге жақындағанда
ыдырап
метеоиттер тобына айналып, бҰрынғы орбитасымен қозғала беретiн де
комета
ларда бар. Олар Жерге жақындағанда метеорлар ағынын байқаймыз.
Мысалы, кометаларың бiрнеше бөлiктерге бөлiнулерi де жиi
кезджеседi.
Оның класикалық тұрi ретiнде Биэлы кметасын алуға болады. Ол 1772
жылы
Ашылып 1815, 1826, және 1832 жылдары бақылынған. 1845 жылы
комета
өлшемдерi Ұлғайып, ал 1846 жылы Биэлының орнына бiр – бiрiне жақын
екi
Комета байқалды.
Метеорлар ағыны. ±аламшараралық тозаң.
Жер бетiн тҰрақты тұрде әр тұрлi өлшемдi аспан денелерi
соққылап тҰрады. Жер атмосферасымен ұйкелiс нәтижесiнде бөлшектер
қызады және жанады немесе буланады, жарық iз - метеорды қалдырады.
Метеор бiрнеше секунд iшiнде жанады. Метеор деп Жер бетiнен 80 км
– ден 130 км – ге дей-iнгi биiктiкте жер атмосферасына метеорлық
денелер енгенде байқалатын жарық қҰбылсын айтады. Метеорлық дене
- ғарыш кеңiстiгiнде тастың бөлiг немесе тозаңның жиынтығы. Метеор
денелерiнiң жылдамдытары әр тұрлi-11 және 75 км с аралығында. Жеке
метеорлармен қатар мееорлық ағындар да
кезеседi.
ґте жарық метеорларды болид деп атайды. Олар аспанда
Ұшқан тұтiндi Ұзын қҰйрықты өте жарық шар тұрiнде көрiнедi. Кейде
болидтер Ай-
дан жарық болады, тiптi Күнненде жарық болуы мұмкiн. Тұнде бiрнеше
сек-
ундқа Күндiзгiдей жарық блып, қозғалған денелердiң көлеңкесi
көрiнедi. Болид
тiң Ұшуы метеориттiң тұсуi мен аяқталуы мұмкiн.
Жарық болидтiң Ұшуы немесе метеориттiң қашан, қайда қҰлауы
ешкiмге белгiсiз. Болидтердi бақылайтын арнаулы қызмет
болғанымен негiзгi ақпарат жҰртшылықтан алынады.
Метеорлардың көрiнуi және олардың аспанда таралуы
бiркелкi емес. БҰл қҰбылыспен тереңiрек ң Метеорлық ағын ң ұлгi
экспериментiнде
танысуға болады.
µсақ астероидтардың соқтығысуы, кометалардың бҰзылуы
Күн жұйе-сiнiң iшiнде ғаламараралық тозаңның қалыптасуына
әкеледi. ±аламшар-
аралық тозаңның концентрациясы Жерден бiршама қашықтықта ( жердiң
айналасы енбейдi ) 10 –22 гсм3 , бҰл газ-тозаңды жҰлдыз аралық
бҰлт тығыздығына 100-1000 есе жоғары. Жер орбитасындағы тозаңдық зат
1018 кг, яғни жуық шамамен бiрге астероидтың массасына тең.
Меториттер
Метеориттер – Күн жұйесiнiң ең ертедегi заты. Олардың 5
миллиард жыл бҰрын Күн және ғаламшарлар пайда бола бастаған
кезден физикалық және химиялық процестер жайлы, сонымен бiрге
ғарыштағы кейiнгi ғарыш-тық денелердiң соқтығысуы, ғарыштық сәуле
шығару жайлы да ақпарат тарды алуға болады. Метеориттер мен жарық
болидтердi зерттеу маңызы жағынан Жерге әкелiнуi қымбатқа
тұсетiн Айдың немесе басқа ғаламшар-
лардың топырағын зерттеумен бiрдей. Ал метеориттер бiзге өзi
Ұшып кел
едi.
Химиялық қҰрамына байланысты метеориттер тас( 85( (, темiр (
10( ( жә
не темiр - тасты ( 5 ( ( болып бөлiнедi Тек метеориттер
никелдi темiр қосылған силикаттан тҰрады. Сондықтан аспан тастары
жердегi тастардан ауыр болады. Метерит заттың негiз гi
минералогиялық қҰраушылары - темiр - магнезиалды силикат және
ник-ельдi темiр. Тас метеориттердiң 90 ( - тен астамын домалақ
дәндер хондра лар қҰрайды. БҰл метеориттер хондриттер деп
аталады.
Темiр метеориттер тұгелдей дерлiк никелдi темiрден
тҰрады. Олардың
қҰрылымдары қызық, никелi өте аз және тэнит қабаттары бар
төрт пар-
аллель камаситтi пластиналар жұйесiнен қҰрылады.
Темiр - тасты метеориттер қҰрамы жартылай силикаттан,
жартылай металдан тұзiледi. Ондай қҰрылым метеориттерден басқа еш
жерде кездес-пейдi. БҰл метериттер - шҰрық тесiк балқыған металл
не кұйген силикатты
денелер.
Метеориттердiң жасы 87 Rb радиактивтi ыдырауымен
сипатталады, ол жартылай ыдырау периоды 47 млрд жылға тең
стронций 87 Sr изотобымен анықталады. Мысалы массасы 11,5 кг ң Дип
Спрингс ң метеориттiң жасы 2,3 миллиард жыл.
Метеориттердiң Жерге соқтығысынан оның бетiнде кратерлер
пайда болады. Олардың iшiндегi ең көрнектiсi – Аризона ( АІШ )
штатындағы кратер болып саналады. Оның дмиаметрi 1200 м, тереңдiгi 175
м. Кратер жиегi жерден 37 м- ге көтерiлген. Кратердiң жасы 5000 жыл
болғанымен шөл даланың қҰрғақ климаты оны эрозиядан жақсы
сақтаған. Жер бетiнде 140 iрi кратерлер анықталған.
1908 жылы Тасты Тунгус ұстiнен жарық блид Ұшып өттi.
Жарылу тол
қыны 100 км – ден ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz