Қазақ ағартушы-педагогтарының отбасылық тәрбие туралы ой-пікірлері

Қазақстанда XX ғасырдың басы – 30 жылдарында этнопедагогика ғылымының дамуына айрықша үлес қосып, ұлттық тәлім-тәрбие ілімін қалыптастырған қазақ ағартушы-педагогтары А.-Байтұрсынов, М.-Дулатов, Ж.-Аймауытов, М.-Жұмабаев, т.б. еңбектеріндегі отбасы тәрбиесі туралы айтқан ой-пікірлерінің тәлімдік маңызы ерекше.
1. Қазақтың ұлы ағартушы-педагогы, ақын, тілші, әдебиетші, түріктанушы Ахмет Байтұрсыновтың туып өскен ортасы әділеттілікті жақтау, қиянатқа төзбеу, батырлықты, билікті салт қылған ірі мінезді адамдары көп, атадан балаға қалған сондай мұраларды қастерлеген отбасы болған.
Ахметтің жеке тұлға болып қалыптасуына осындай отбасы тәрбиесінің ықпалы зор болғанын, ол өмір сүрген кездегі қоғамдық-саяси ағымның отбасына әсері және оның ұлтжандылық сезімінің қалыптасуы туралы С.-Кәкішевтің «Ахаң туралы ақихат» атты кітапшасында баяндалған. Онда қуғынға ұшыраған қазақ зиялысы, білікті ғалымы, жазушысы Ахмет Байтұрсыновтың өміріндегі бізге белгісіз болып келген тұстары: шыққан тегі, туыстары, өскен ортасы, басына түскен ауыр күндері бар шындығымен алдымызға тартылған. Сондай-ақ бұл шығармада Ахметтің үрім-бұтағының кешегі, бүгінгі тіршілік-тынысы да әңгімеленеді [1].
Жоғарыда айтылғанды ескеріп, Ахмет Байтұрсыновтың «Маса» атты еңбегіндегі отбасы тәрбиесі туралы ой-пікірлерінің тәлімдік мүмкіндіктеріне қысқаша тоқталуды жөн көрдік.
Ахмет Байтұрсыновтың «Маса» атты кітапшасында негізінен отбасылық, әлеуметтік, қоғамдық ойлар, азаматтық идеялар айтылады. Өзін-өзі күйттеген, байлық үшін, мансап үшін «өз абыройын сатқан», жақсылығы өз басынан артылмаған «бос белбеу», « босаң туған бозбала», «бір тойғанын ар қылмаған шалдар», «қайырсыз кеще сараң байлар», мәз болып құр түймеге «жарқылдаған жастар» сыналады. Мысалы, «Туысыма», «Досыма хат», «Қазақ қалпы», «Қазақ салты», «Жұртыма», «Көк есектерге» т.б. соған мысал бола алады. Ал ақынның «Анама хат», «Жауға түскен жан сөзі» өлеңдерінде зорлық-зомбылыққа мойымаған, бостандық, еркіндік жолында бәріне көнген қайратты ерлер тұлғасы мүсінделген. Мысалы, Ахметтің Семей түрмесінде отырғанда жазған «Анама хат» деген өлеңін келтірелік [2]:
Қарағым, дұғагөйім, қамқор анам,
Арнап хат жазайын деп алдым қалам.
Сені онда, мені мұнда аман сақтап,
Көруге жазған еді хақ тағалам !
Отырмын абақтының бөлмесінде,
Бұйрықсыз көз жетеді өлмесіме.
Есіктің құлпы мықты, күзетші көп,
Ажалдан басқа ешкім келмесіне,
- деп анасына сағынышын, түрмеден шығып, анасымен көрісуді арман еткені айтылған.
Байтұрсынов өзінің «Тәні саудың жаны сау» атты мақаласында қазақ халқының отбасында көп айтылатын «Қайғысыз қара суға да семіреді» – қайғы-қасыреттің тәнге қалай әсер ететіні; «Бір күн ашыққаннан қырық күн ақыл сұрама» – тәннің ашыққаны ақылға қалай әсер ететінін көрсетеді; «Бірінші байлық – денсаулық» – байлық көзі денсаулық екенін тән мен жанның сабақтығын, бір-бірімен байланысын нақты мысалдар арқылы көрсеткені сөз болады.

1. Кәкішев С. Ахаң туралы ақиқат. – Алматы: Қазақстан, 1992. – 112 б.
2. Байтұрсынов А. Ақ жол. Шығармалары, өлеңдер, аудармалар, зерттеулер. – Алматы: Жазушы, 1989. – 320 б.
3. Байтұрсынов А. Тәні саудың – жаны сау. – Алматы: Жеті жарғы, 1996. – 128 б.
4. Қалиев С., Орынбаева Р. Нәзипа Құлжанова және А.Байтұрсынов // Қазақстан мектебі, №7, 1997. – 73-75 б.
5. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 382 б.
6. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Ана тілі, 1992. – 160 б.
7. Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 448 б.