Қабылдау және оның физиологиялық негізі туралы

Жоспар
Кіріспе

1. Қабылдау және оның физиологиялық негізі.
2. Апперцепция және оның қабылдаудағы рөлі.
3. Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері
4. Бақылау және бақылампаздық
5. Кеңістік пен уақытты қабылдау
6. Қабылдаудағы типтік айырмашылықтар
7. Балаларда қабыддаудың дамуы мен қалыптасуы

Адам түйсік арқылы заттар мен нәрселердің жеке қасиеттерін, мысалы, «алдымнан бір нәрсе жалт етті», «маған суық бір нәрсе жармасты» деген сияқты сапаларын білетін болса, ал қабылдау арқылы зат немесе құбылыстың тұтас бейнесін көреді. Мысалы: жарық, ойнап жүрген сәби, кең бөлме, өсіп тұрған жеміс ағашы. Қабылдау затты тұтас бейнелеуге бейімді процесс. Түйсікке қарағанда, қабылдау — шындықты бейнелеудің неғұрлым жоғары формасы.
Сонымен, қабылдау дегеніміз — заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі — үлкен ми сыңарлары қабындағы күрделі шартты рефлекторлық байланыстар; олар сыртқы тітіркендіргіштерден келетін қозулардың бірігуі арқылы жүзеге асады. Қабылдауда бірнеше талдағыштардың үйлесімді іс-әрекеті организмнің тітіркендіргіштердің тұтас жиынтығына жауап беру реакциясы нәтижесінде бейнеленеді. Мысалы, біз раушан гүлінің бейнесін қабылдағанда, ең алдымен, оның әдемі түрін, тамаша түсін көреміз. Гүлдің жұпар исін иіскеп, жұтамыз, ұстап көріп, оның жапырақтарының нәзік те жұмсақ екенін сезінеміз. Осындай жеке түйсіктердің бәрі мидың қабығында қосылып, біртұтас болып бірігеді. Сөйтіп, біз бұл заттың раушан гүлі екенін білеміз. Бұл жерде ес процесі орын алады. Гүлдің исі бізді шаттандырып, жақсы бір сезім тудырады. Ақырында қабылдауға ойлау процесі де қатысып, біз раушан гүлінің қай сортка жататыны туралы ойланып, өзімізше қарапайым қорытынды жасаймыз. Қай талдағыштың басым екендігіне байланысты көру, есту, иіс, дәм, сипап сезу және қймыл-қозғалыс, кинестетикалық қабылдау түрлері болыл ажыратылады.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 9 бет
Таңдаулыға:

Қабылдау және оның физиологиялық негізі.
Адам түйсік арқылы заттар мен нәрселердің жеке қасиеттерін, мысалы,
алдымнан бір нәрсе жалт етті, маған суық бір нәрсе жармасты деген
сияқты сапаларын білетін болса, ал қабылдау арқылы зат немесе құбылыстың
тұтас бейнесін көреді. Мысалы: жарық, ойнап жүрген сәби, кең бөлме,
өсіп тұрған жеміс ағашы. Қабылдау затты тұтас бейнелеуге бейімді процесс.
Түйсікке қарағанда, қабылдау — шындықты бейнелеудің неғұрлым жоғары
формасы.
Сонымен, қабылдау дегеніміз — заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері
және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей әсер етуі
кезіндегі тұтас түрде бейнеленуі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі — үлкен ми сыңарлары қабындағы
күрделі шартты рефлекторлық байланыстар; олар сыртқы тітіркендіргіштерден
келетін қозулардың бірігуі арқылы жүзеге асады. Қабылдауда бірнеше
талдағыштардың үйлесімді іс-әрекеті организмнің тітіркендіргіштердің тұтас
жиынтығына жауап беру реакциясы нәтижесінде бейнеленеді. Мысалы, біз раушан
гүлінің бейнесін қабылдағанда, ең алдымен, оның әдемі түрін, тамаша түсін
көреміз. Гүлдің жұпар исін иіскеп, жұтамыз, ұстап көріп, оның
жапырақтарының нәзік те жұмсақ екенін сезінеміз. Осындай жеке түйсіктердің
бәрі мидың қабығында қосылып, біртұтас болып бірігеді. Сөйтіп, біз бұл
заттың раушан гүлі екенін білеміз. Бұл жерде ес процесі орын алады. Гүлдің
исі бізді шаттандырып, жақсы бір сезім тудырады. Ақырында қабылдауға ойлау
процесі де қатысып, біз раушан гүлінің қай сортка жататыны туралы ойланып,
өзімізше қарапайым қорытынды жасаймыз. Қай талдағыштың басым екендігіне
байланысты көру, есту, иіс, дәм, сипап сезу және қймыл-қозғалыс,
кинестетикалық қабылдау түрлері болыл ажыратылады.
Апперцепция және оның қабылдаудағы рөлі.
Апперцепция—латын сөзі, қазақша қабылдауға қосымша деген мағынаны
білдіреді. Латынша ап — үстеме жұрнақ, перцепцио— қабылдау. Адамның
психологиялық жәй-күйі мен оның өткендегі өмір тәжірибесінің мазмұнын
қабылдауда мұның маңызы ерекше. Бұрынғы тәжірибелер жаңа нәрселерді
қабылдауда танымдық өлшем кызметін атқарады. Апперцепцияның тұрақтн және
уақытша дейтін екі түрі бар. Тұрақты апперцепция адамның қызығуы мен
дүниетанымына, мамандығы мен білім деңгейіне байланысты болып отырады.
Мысалы, түбір деген сөзді филолог пен биологтың, математик пен химиктің
қабылдауы түрліше. Уақытша апперцепция адамның әр түрлі алдануы (иллюзия)
салдарынан жаңсақ пікірлер туғызады. Иллюзня — латын сөзі, мағынасы —
алдану. Алдануда қабылданған нәрселер мен заттар біріне-бірі сәйкес келмей,
бұрмаланады. Стақан ішіндегі суға қасықты салғандағы кескіннің кесінді
болып көрінуі де — алданудың бір мысалы. Әдетте, қабылдау заты мен оның
сезілген бейнесі өзара тепе-тең адекватты болып келеді. Алайда, көру арқылы
қабылдауда алданулар болып тұрады.
Жүйке жүйесінің ауруға шалдығуына байланысты жалғаң, теріс,
бұрмаланған бейнелер туады. Осы орайда, галлюцинация деп аталатын жағдай
бар. Бұл термин қиялдану, шатасу деген тусінікті білдіреді. Мұндай жайттар
улы дәрілерді қолданған адамдарда, маскүнемдікке салынған кісілер мен
нашарқорларда жиі кездеседі. Ондай адамдар жүйке жүйесінің ауруына ұшырау
салдарынан әрбір нәрсені бұрмалап қабылдайды да, өзінен-өзі отырса да айқай-
шу естиді, үстінде не кеудесінде бір нәрсе жорғалап бара жатқандай
болады. Сондай-ак, жүйке жүйесі ауруына душар балғандарда шизофрения не
шизофрениктер деп аталатын қабылдаудың айрықша бұрмаланған түрі де болады.
Әдетте, мұндай паудастардың көз алдына қауіпті адам елестеп, өміріне ол
зиян келтіретіндей күй кешеді. Галлюцинация мен шизофрения ауруына ұшыраған
адамдар жүріп келе жатып, шалшықты не ойдым жерге жиналған аз ғана суды
көрсе, мынау не деген шалқып жаткан көл еді, мен бұл судың арғы жағына
жүзіп өтетін болдым деп, киімдерін шешіне бастайды... Келе жатқан жолында
көлденең жатқан ағаш шыбығын көріп, мынау не деген жуан бөрене (ұзын ағаш
кесіндісі). еді, бұл бөренеден әрі қарай әрмелеп өтейін деп, келе жатқан
жолына етбетінен жата қалады... Алдану, галлюцинация, шизофрения — бұлардың
бәрі қабылдау процесінің өз калпынан ауытқуын көрсететін жалған көріністер.
Қабылдаудың негізгі ерекшеліктері
Сезімдік таным процесі ретінде қабылдаудың өзіне тән ерекшеліктері бар
а) Қабылдаудың тұтастығы. Бұл касиет бойынша заттар мен нәрселердің
сыртқы түріне карай бөлшектеніп, ажыратылып тұрғанына қарамастан, оларды
тұтас тұрінде қабылдаймыз. Мысалы, кесінділер бір-бірінен бөлек тұрғанымен
А, оларды ұшбұрыш деп білеміз. Немесе Мәриям Жагорқызының Дударай әнінен
үзінді еститін болсақ та, сол әннің мазмұнын толык қабылдаймыз.
ә) Қабылдаудың мағыналылығы. Қабылданған объект тұтас болады, оның мән-
жайы сөзбен беріледі, мазмұны тұжырымдалады. Қабылдау мағынасының қарапайым
түрі — тану, Тану жалпылап тану немесе талғаусыз тану және даралық тану
болып бөлінеді. Жалпылап тануда нәрселердің жай-жапсары терең біліне
бермейді, ал даралап тануда заттар мен құбылыстарды білу анык, толық түрде
болады. Мысалы, адам көп киімнің ішінен өз киімін таниды, немесе кеп адам
ішінен өзіне таныс кісіні ажырата алады. Сондай-ақ, сәби де бірнеше адамның
ішінен өзінің ата-анасын, жақын туыстарын тани алады.
б) Қабылдаудың таңдамалылығы толып жатқан объектілердің бірін
таңдап алудан көрінеді, Мұның мәнісі әрбір нәрсенің сапасын, қасиетін
қабылдау болып табылады. Қабылдаудың таңдамалы болуындағы тағы бір
ерекшелік -заттың сыртқы түрін қабылдауда хабарлаушы мәнінің болуы. Мұны
контур деп атайды. Бұл — заттың кескіні (фигурасы) мен фонын қабылдау
аралығындағы ажырату ерекшелігі. Мысалы, мұғалім кластағы оқушылармен жұмыс
істейді. Жақсы жауап берген оқушы фигура, ал калғандары оның фоны болып
есептеледі. Қабылдаудың таңдамалылық ерекшелігінде зейін сияқты сананың бір
нәрсеге бағытталуы және адамның сол нәрсеге қызығып зер салуы, ынталаиып,
танып-білуге ұмтылуы айрықша рөл атқарады.
Қабылдаудың таңдамалылығында объективтілік (заттың өзіндік
ерекшеліктері), субъективтілік (адамның сол нәрсеге қызығуы мен ықылас-
ынтасын аударуы) жағдайлары да ерекше маңызды. Бұл орайда,объектілерді
қабылдаудың екі жақты көріну дейтін түрінің мәні зор. Мысалы, ваза мен адам
профилі, қоян мен үйрек балапанының суреттері бар көріністер. Бұл
суреттерде (№№ 29, а, ә, 30 а, ә, б) кескін мен фон жақсы ажыратылады.
в) Қабылдаудың турақтылығы (константтығы). Сыртқы Жағдайдың өзгеруіне
қарамастан, заттар сол күйінде, өз қалыпында қабылданады. Мысалы,
телеграф бағаналары, үлкен зал ішіндегі колонналардың жақын тұрғаны биік,
алыстағысы кіші болып көрінеді. Бірақ, біз олардың бәрінің бірдей екендігін
біліп, дұрыс қабылдаймыз. Темір жол рельсі ұзақтаған сайын бірігіи кететін
сияқты. Мұндай жағдайда алыс пен жақын арасы сол күйінде бір қалыпты болып
қабылданады, Баладардын қабылдау тұрақтығы 2—4 жас арасында қалыптасады.
Заттар мен нәрселерді қабылдаудағы тұрақтылық адамның өмір
тәжірибесіне байланысты болып отырады. Әрбір зат сөзбен, өз атауларымен
аталып, сана мен ойлау процестері байланысып жатады. Қабылдауда ес процесі
де шешуші рөл атқарьш, бұрынғы қабылданған нәрселердің бейнесі қайта
жаңғырады. Тәжірибе мен көрін білген нәрселер өзара ұштасып, әсерленген
бейнелер туындайды.
Бақылау және бақылампаздық
Бақылау не байқау дегеніміз — белгілі мақсат қойып, объектіні әдейі
қабылдау. Қөріп қана қою жеткіліксіз, затты білу ушін кезқарас, пікір
керек. Бақылау— әрі жүйелі, әрі мақсатты процесс, арнайы жүргізілетін
әрекет. Ой жүгірту, зейін кою— бақылаудағы негізгі әрекеттер. Ұлы физиолог
ғалым И. П. Павлов бақылауға ерекше мон беріп, лабораториясының
маңдайшасына бақылау деген сөзді үш қайтара жазьш қойған.
Бақылампаздық — адамдағы ерекше бір пайдалы қасиет. Бұл бойынша
көпшілік көрмеген нәрсені, сапаны, ерекшеліктерді бақылап, оларды ажыратып
отырады. Қазақ халкының өмір тіршілігінде бақылампаздық-ты дәріптейтін
мысалдар көп. а)"Ы. Алтынсариннің Үш жолаушы деген әңгімесінде түйесін
жоғалтқан адам үш жолаушыға қарсы кездесіп қалып, жоғалған малын іздеп келе
жатқанын айтады. Жолаушылар малдың ақ-сақтығын, бір кезінін соқырлығын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.