Қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көрінісі

Пән: Дінтану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көрінісі

КІРІСПЕ

Зерттеу жұмысының жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін жариялаған күннен бастап, өзінің бұрынғы өткен тарихын, дінін, әдет-ғұрпын, рухани байлықтарын қайта қарап, олардың шынайы болмысын жаңа көзқараспен зерделеуді ғана емес, қоғам мен болашақ ұрпақтың кәдесіне жарату жағдайын ескере зерттеуге ден қойды. Әр түрлі ғылым салалары белгілі дәрежеде теориялық және практикалық тұрғыда сараланып жатқанда, қазақ әдебиеттану ғылымының алдында да әр-алуан өзекті мәселелер бой көтерді. Бүгінгі рухани мұраларымызды қайта сараптан өткізу кезеңінде қазақ әдебиеттану ғылымында теориялық, әдістемелік, тарихи мәселелерді зерттеу мәселесі алдыңғы кезекке шықты. Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін кеңес империясының тоталитарлық идеялогиясы салдарынан ұзақ жылдар бір жақты бұрмаланып келген әдебиет пен мәдениетіміздің белгісіз беттеріне үңілу мүмкіндігі туды. Сан ғасырлардан атадан-балаға мирас болып келе жатқан рухани мұраларымызды бүгінгі күн талабына сай жаңаша бағамдау үшін мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасы жасалды. Осы бағдарламаның алдына қойған мақсаты мен міндеттерін түсіндіру барысында еліміздің президенті Н. Назарбаев: « . . . ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау - «Мәдени мұра» бағдарламасының басты мақсаты болуы тиіс», - деген болатын [1, 1] . Аталған мемлекеттік бағдарламаны негізге алатын болсақ, қазақ әдебиеттану ғылымының алдында тұрған кезек күттірмес мәселелер де жетерлік. Солардың бірі - қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көріністері.

ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық жайындағы біраз мәселелердің басын ашып, жіктеп, саралау барысында біршама ғылыми зерттеулер жазылды. Осыған орай аталған диссертациялық жұмыста көптеген ақын-жазушылардың әдеби шығармашылығы жаңаша көзқараспен ғылыми тұрғыда қарастырылды. Аталған кезең әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көріністерін соны көзқараспен зерделеу - бүгінгі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі . Құран Кәрім - қазақ және араб халықтарының рухани ықпалдасуының негізгі қайнар көзі. Қазақ әдебиетінің көркемдік көкжиегінің кеңеюіне үлес қосқан руханият көзінің бірі Ислам діні екені белгілі. Ұлттық әдебиетіміздің көркемдік даму үрдісінде араб әлемінен келген діни шығармалармен молығып, синтезделу үлгілерін зерделеп, ғылыми-теориялық бағасын беру - қазақ әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелерінің бірі.

Ұлттық әдебиетімізде Құран Кәрім хикаяттары, пайғамбар мен сахабалар, халифалардың өмірі мен Ислам шариғаты негіздерінің көрініс табуы - рухани мәдениетіміздің өркендеу тарихында, әдебиеттің көркемдік дамуында өзіндік маңызға ие. Қазақ әдебиетіндегі діни мәселені сөз ету ұлттық сөз өнеріміздің көне дәуірлерден бүгінге дейін үзілмей, жалғасып келе жатқан қазақ-араб мәдени қарым-қатынасы дәстүрінің ғылыми-теориялық тұрғыда кеңеюіне, өркендеуіне жол ашады.

Қазақстан дербес ел болып, экономикалық, рухани, мәдени дербес даму жолына түскеннен кейінгі жылдарда әдебиет тарихына үңіле отырып, күні бүгінге дейін діни сарында жазылған деп біржақты бағаланған мұраларымызға қайта үңілу міндеті тұр. Тәуелсіз елдің қазақ әдебиеттануының алдында тұрған өзекті де маңызды мәселенің бірі - әдебиеттегі шариғат негіздерінің көріністерін зерделеу. Қазақ әдебиетіндегі шариғат болмысының күні бүгінге дейін арнайы зерттеу нысаны болмағаны диссертациялық жұмыстың өзектілігін айқындайды.

Зерттеу нысаны: диссертациялық жұмыста алға қойылған мақсат пен міндеттерді орындау үшін, ХІХ ғасыр әдебиетіндегі діни мәселелерге арналған Ы. Алтынсарин, Ш. Құдайбердіұлы, М. Тұрғамбайұғлы және ХХ ғасырдағы діни зерттеу еңбектер ретінде Халифа Алтай Ғақып ұлы, Ә. Дербісәлі, және т. б. дінтанушылардың зерттеу еңбектері мен бірге Халифа Алтайдың қазақша тәржімалауымен жарыққа шыққан «Құран Кәрім» негізге алынды.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің негізгі мақсаты - қазақ әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көріністерін, діни салаға арналып жазылған зерттеу еңбектерін зерделеу, Құран Кәрім сюжеттерінің берілу жүйесін, қазақ әдебиетіндегі діни сарындарды анықтап, кешенді түрде саралау. Осы мақсаттардың үдесінен шығу үшін мынадай міндеттер қойылады:

- ұлттық рухани мұраларымыздың арғы-бергі тарихына көз жүгірте отырып, дәстүр сабақтастығын саралау;

- Абай шығармаларындағы шариғат негіздері мәселелерін сөз ете отырып, оның бастау көзін анықтау;

- Абай қалыптастырған мектептің қазақ әдебиеитіндегі көрінісін саралай отырып, дәстүр ұласуын бағамдау;

- ХІХ-ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінде жазылған діни-зерттеу еңбектерді саралау;

- ХІХ ғасыр әдебиетіндегі шариғат негіздерінің көріністерінің әлеуметтік, мәдени, рухани болмысын зерделеу;

- ХХ ғасыр басында жазылған көркем шығармалардағы діни сарындардың ішінен Құран Кәрім сюжеттері мен хадистерді, назымдар мен насихаттарды екшеп, олардың әсерін көрсету;

- М. Көпеев, Ш. Құдайбердіұлы, Ақмолла, Әбубәкір Кердері, Шәді Жәңгір ұлы, Нұржан Наушабаев шығармаларындағы классикалық шығыс әдебиетінің исламдық көзқарастарының нақты көріністерін зерделеу;

- әлемдік әдеби дамуға тақырыптық-идеялық ықпал жасаған Құран Кәрім кітабы мен ислам шариғатын, пайғамбар хадистерін қазақ сөз өнері тарихының даму кезеңдерімен тығыз байланыста қарастыру;

- кеңестік дәуірдегі ақын-жазушылар шығармаларының мазмұны арқылы ұлттық-халықтық мәдениетіміздің гуманистік, эстетикалық, көркемдік табиғатын айқындау;

- ислам әсерімен шариғат негіздері тақырыбына жазылған шығармалардың барлығын «сопылық әдебиет» деп атау қазіргі уақыт талабына сай келмейтініне, бұл тақырыпты нақтылай түсу, ара жігін ашып арнайы зерттеу қажеттігіне назар аудару;

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Диссертациялық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі ретінде қазақ әдебиеттанушылары мен шетел ғалымдары ұсынған ғылыми еңбектер пайдаланылды. Түркітану ғылымын зерттеуге өз үлестерін қосқан ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, қазақ әдебиеттанушыларынан А. Байтұрсынұлы, М. Әуезов, Х. Сүйіншіәлиев, Б. Кенжебаев, Ә. Марғұлан Ә. Дербісәлин, З. Ахметов, З. Қабдолов, С. Қирабаев, Р. Бердібаев, Р. Нұрғали, С. Қасқабасов, Ш. Сәтбаева, М. Базарбаев, Н. Келімбетов, А. Қыраубаева, М. Мырзахметов, Ә. Дербісәлі, Ө. Күмісбаев, Б. Әбдіғазиұлы, С. Дәуітов, У. Қалижан, Д. Қамзабекұлы, А. Жақсылықов т. б. ғалымдардың зерттеулеріндегі теориялық тұжырымдар мен ғылыми ойлар зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізін құрайды.

Зерттеу әдісі: Зерттеу барысында тарихи жүйелеу, әдеби талдау, салыстыру әдістері қолданылды.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыста күні бүгінге дейін әдебиеттегі діни сарын деп аталып келген жайттар нақты зерттеу нысанына алынды. Зерттеудің ғылыми жаңалығы төмендегі бағыттардан байқалады:

- Ислам дінінің қазақ әдебиетіне ықпалы жаңаша ғылыми-теориялық негізде сараланды.

- Ұлттық әдебиеттегі шариғат негіздері көріністерінің бастау көзі болып табылатын ежелгі дәуір мен орта ғасырдағы әдебиет нұсқаларынан бастап бүгінгі қазақ әдебиетіне дейінгі аралықтағы біршама ақын-жазушылардың шығармалары ғылыми негізде сарапталды.

- Абай шығармаларындағы шариғат негіздерінің көріністері әдебиеттанушы ғалымдардың зерттеу еңбектеріне сүйене отырып сараланды.

- Қазақ әдебиетінің діни ағартушылық бағытын зерттеген ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, соны ғылыми тұжырымдар мен тың пайымдаулар ұсынылды.

- Қазақ әдебиеті мен араб әдебиеті байланысының аясында ұлттық әдебиеттегі Құран Кәрім сюжеттерінің, діни шариғат негіздерінің, “Қисас-уль-Әнбия” әңгімелерінің көрініс табуы толыққанды ашылып көрсетілді.

- ХХ ғасыр басындағы қазақ ақын-жазушылары шығармашылығындағы шариғат көріністерінің, діни сарындардың алатын орны ғылыми тұрғыдан салыстырылып, діни сюжеттердің қазақ әдебиетіне ену жолдары халықтық дүниетаным негізінде көркемдік шешім табуы зерделенді.

- Кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиеті саралана келіп, жетпіс жылға жуық тарихы бар аталған кезең әдебиетіне сол тұстағы қоғамдық ортаның кері ықпалы болғаны нақты шығармалар негізінде ашылды.

Диссертацияның теориялық және практикалық маңызы. Қазақ әдебиетіндегі ақын-жазушылардың шығармаларындағы Ислам дінінің әсері, діни сарындарды саралай отырып, олардың көркем тілмен өрнектелген сөз өнеріндегі діни өрнектердің табиғатын айқындау жұмыстың теориялық маңызын көрсетеді. Діни сарындардың пайда болуы, ортақ тақырып пен идея, сюжеттік құрылымдық сабақтастық мәселелерін анықтауда теориялық пайымдаулар жасалды.

Зерттеу жұмысының негізгі тұжырымдары мен қорытындыларын ХІХ - ХХ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің тарихы бойынша арнаулы курстарды оқыту барысында пайдалануға болады. Сонымен бірге қазақ әдебиетіндегі діни сарындар мен шариғат негіздерінің көріністерін саралауға қатысты зерттеу жұмыстары мен оқу құралдарын, оқулықтарды жазуда да көмекші құрал болады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

- Ежелгі әдебиет нұсқаларында Көк тәңіріге табыну басым болды.

- Ислам діні орнағаннан кейінгі әдебиетте Алланың хақ екендігі, Мұхаммед пайғамбар мен Құран Кәрімде аттары аталған жиырма сегіз пайғамбар мен сахабалар өмірі көркем әдебиетке арқау болды.

- Құран Кәрім - қазақ және араб халықтарының рухани ықпалдасуының негізгі қайнар көзі.

- ХІХ-ХХ ғғ. әдебиетін зерттеуге арналған діни-зерттеу еңбектердің талдануы аталған кезеңдегі қазақ әдебиетіндегі діни-ағартушылық бағытты, көркем шығармалардағы діни сарындарды саралауға, қоғамды имандылыққа шақырған ақын-жазушыларымыздың діни-ағартушылық қырын толық ашуға мүмкіндік береді.

- Қазақ әдебиеті тарихында діни-ағартушылық ағым өкілдерінің әдеби мұраларындағы шариғат негіздерінің көріністерін саралау, бисмилә деп сөз бастаған ақын-жазушыларымыздың шығармашылығына шынайы баға берілетіндігін дәлелдейді.

- Дәстүр үндестігі сюжет төркіндестігінен көрінеді, әдебиеттегі діни сарындар қалыптасқан дәстүрдің мәнін айқындауға мүмкіндік береді;

- ХІХ-ХХ ғғ. қазақ әдебиетіндегі Ислам дінінің негізі әлеуметтік, мәдени, рухани болмыс арқылы көрінетін көркемдік шешім;

- ХІХ-ХХ ғғ. жазылған көркем шығармалардағы айып діншілдік, клерикал, - деп саналып келген әдебиетіміздегі діни ағымдар жайлы, олардың өкілдері туралы жазсақ та, шындығын айта алмадық. Сондықтан бұл зерттеу нысанына алынған ақын-жазушылардың шығармаларындағы шариғат негідерінің көріністері, Ислам дінінің белгілері олардың имандылық, ағартушылық рухында жазылған туындыларынан айқын көрінеді;

- М. Көпеев, Ш. Құдайбердіұлы, Ақмолла, Әбубәкір Кердері, Шәді Жәңгірұлы, Н. Наушабаев шығармаларындағы имандылық пен ағартушылықтың түп-төркіні Ислам дініне барып тіреледі. Олардың көркемдік арнасы, идеялық ұстанымы, сюжеттік бағыты ұқсас болып келеді.

- Кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиетінің біржақты саясатқа бағындырылғандығы ғылыми негізде сарапталды.

Диссертациялық жұмыстың сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі нәтижелері мен қорытындылары Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитеті бекіткен ғылыми басылымдар мен аймақтық, республикалық және халықаралық конференцияларда баяндалып, олардың материалдары жинақтарда жарық көрді. Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті кафедраларының мәжілістерінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.

Диссертацияның құрылымы . Диссертациялық жұмыс кіріспеден, негізгі үш бөлімнен және қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Диссертациялық жұмыстың Кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, зерттеудің мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, теориялық маңыздылығы, тәжірибелік мәні, зерттеу әдістері жүйелене айтылған. Зерттеу нәтижелерін айқындайтын қорғауға ұсынылған негізгі тұжырымдар аталып, жұмыс қорытындыларының жариялануы мен сыннан өтуі көрсетілген.

Бірінші бөлім «ХІХ-ХХ ғасырдың діни-зерттеу еңбектеріндегі шариғат мәселелері» деп аталады . ХІХ ғасырдағы діни зерттеу еңбектер (Ы. Алтынсарин, Ш. Құдайбердіұлы, М. Тұрғамбайұғлы) атты бөлімшеде Ислам діні мен шариғаты жайында жазылған ғылыми зерттеу еңбектер талданып сараланады, оның негізі әуелі қазақтың көрнекті ағартушы ғалымы Ы. Алтынсариннен бастау алатынын көреміз. Ы. Алтынсариннің «Шараит-ул-ислам» атты кітабы - Ислам дінінің қағида-шарттарын қазақ балаларына арнап, лайықты етіп жазған тұңғыш оқу құралы. Аталған оқулық кезінде қазақ балаларының мұсылман дінінің ереже шарттарын үйреніп, біліп, оны өмірде қолдануына дәнекер болса, кейін ұзақ жылдар бойы жарияланбай, зерттелмей келді, атала қалған күннің өзінде дінді уағыздау деп түсіндіріліп, лайықты көңіл бөлінбеді. Өнер-білімге, білім-ғылымға тартудың жолын Құран Кәрімнен тапқан автор жаппай қазақ халқын білім алуға шақырады. Пайғамбарлардың өзі ғылым жолында әр алуан жетістіктерге жеткенін нақты мысалдармен көрсете отырып, әрбір адам баласының білімді болуын алға тартады [2, 38] . Қазақ баласын оқу-білімге шақырған ұстаз өз ойын осылайша нанымды жеткізе білді. Ы. Алтынсариннің еңбегінде қамтылған мәселелерден жасалатын түйін - автордың ислам діні қағидаларының халыққа ең керекті, ең басты жерлерін таңдап ала білгендігінде. Араб тіліндегі еңбектерде шариғатқа төмендегідей анықтама беріледі:

. الشرع لغة: البيان واصطلاحا: تجويز الشيء أو تحريمه أي جعله جائزا أو حراما. الشارع مبين الأحكام الشرعية والطريقة في الدين. الشريعة ما شرع الله تعالى لعباده. المشروع ما أظهره الشرع والدين ما ورد به الشرع من التعبد ويطلق على الطاعة والعبادة والجزاء والحساب. [ 3, 70 ]

Шаръ сөзінің тілдік мағынасы бір нәрсені баяндау, түсіндіру. Ал діни терминдік мағынасы бір нәрсені рұқсат ету немесе оған тыйым салу. Басқаша айтқанда бір нәрсенің адал не арам (харам) екендігін білдіру, баян ету . Міне сондықтан да «Әш-шаариъ» сөзі діни үкімдердің баяндалуы. Ал «шариғат» сөзі діндегі ұстанатын жол. Шариғат Алла тағаланың пенделеріне баяндап түсіндіргендерінің жиынтығы.

Араб ғалымдарының шариғатқа берген анықтамаларын оқып, аудара отырып Ыбырай Алтынсарин мен Шәкәрім Құдайбердіұлының өз еңбектерінде қазақ халқына ислам діні туралы мағлұмат беруде оларды орынды пайдаланғандығын атап өтуге болады. Бүкіл ғұмырын жас ұрпақты тәрбиелеуге, білім беруге арнаған ағартушы ұстаздың қаламынан туған көркем туындылардың идеясы бір танымға негізделеді. Ол біріншіден Жаратқан иені жадында ұстап отырады. Екіншіден, не істесе де бір Аллаға сүйеніп жасауға тырысады. Оның «Сөз басын»:

Бір Аллаға сыйынып,

Кел, балалар, оқылық,

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық, -

деп бастауы да осыдан болса керек [4, 26] .

Күллі адамзатқа арналаған Құран Кәрімнің ең алғашқы аяты -

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ

«Оқы». Сені жаратқан Раббыңның атымен» [5, 137] - деп басталатынын ескеретін болсақ, қасиетті Құран Кәрімнің өзінде ғылымға ерекше мән берілгенін көреміз. Сондықтан да Ыбырай Алтынсарин шығармаларын зерттеген зерттеушілер оның ағартушылық жағына баса назар аударған деуге негіз бар. «Мұсылманшылықтың тұтқасында» пайғамбарлардың ғылымға ерекше көңіл бөлгенін де қаламгер бар ыстық ықыласпен атауы да осыдан болса керек. Ендеше Ыбырай қаламынан туған дүниелердің де түпкі идеясы бір болатындығы оның негізгі мақсат-мүддесіне келіп саяды.

Ы. Алтынсариннің «Өсиет өлеңдер» атты өлеңінде адам баласының бір-біріне бауыр екендігін, олардың ауызбіршілікте болу керектігін:

Бәріміз бір адамның баласымыз

Жігіттер бір-біріңе қарасаңыз, -

деп айта отырып, Құран Кәрімде аттары аталатын пайғамбарлар: Дәуіт, Сүлеймен, Ілияс, Жүсіп және оның жары Зылиха сынды аттары аңызға айналған тарихи кейіпкерлердің өмірлерін көркем баяндауынан араб әдебиеті мен тарихынан хабардар етеді. Келтірілген мысалдар Ы. Алтынсариннің бала тәрбиелеуде, жастарға білім беруде Құран Кәрімді негізге ұстап отырғандығына мысал бола алады.

Адамдардың фәни мен бақидан құралатын екі бөлімді мәңгілік өмірдегі жүріс-тұрыс ережелері адамгершілік-имандылық қағидалары соларды орындаудағы тіршілік иелерінің жұмақ және тозақ атты орындарға баратын жолдары және т. б. мәселелер сараланып көрсетіледі. Ал, Құран Кәрім сүрелерінің аяттарында жұмақ (пейіш, бейіш ұғымдары айтылады. Мысалы Тұр сүресінің 1-14 аяттарында өтірікшілердің тозаққа тасталатыны, ал иманды жандардың жұмаққа кіретіні айтылады:

وَالطُّورِ . 1 وَكِتَابٍ مَّسْطُورٍ . 2 فِي رَقٍّ مَّنشُورٍ . 3 وَالْبَيْتِ الْمَعْمُورِ . 4 وَالسَّقْفِ الْمَرْفُوعِ . 5 وَالْبَحْرِ الْمَسْجُورِ . 6 إِنَّ عَذَابَ رَبِّكَ لَوَاقِعٌ . 7 مَا لَهُ مِن دَافِعٍ . 8 يَوْمَ تَمُورُ السَّمَاء مَوْراً . 9 وَتَسِيرُ الْجِبَالُ سَيْراً . 10 فَوَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ . 11 الَّذِينَ هُمْ فِي خَوْضٍ يَلْعَبُونَ . 12 يَوْمَ يُدَعُّونَ إِلَى نَارِ جَهَنَّمَ دَعّاً . 13 هَذِهِ النَّارُ الَّتِي كُنتُم بِهَا تُكَذِّبُونَ 14.

«Тозаққа кіріңдер. Шындасаңдар да шындамасаңдар да сендерге бәрі бірдей. Істегендеріңнің ғана сазайын тартасыңдар! Әрине тақуалар ұжмақтарда ырысқа бөленеді. Раббыларының өздеріне берген нәрселерінің қызығын көреді. Оларды Раббылары тозақтың азабынан қорғаған . . . Оларға бейіште қызығатын ет пен жемісті молайтамыз [5, 524] .

Ы. Алтынсариннің «Мұсылманшылықтың тұтқасы» еңбегінен кейін қазақ тілінде дін ілімі туралы кітаптар шыға бастады. Соның бірі - Шәкәрім Құдайбердіұлының Мұсылмандық шарты» атты еңбегі. Шәкәрімнің бұл шығармасы ислам, шариғат қағидаларын қарапайым халыққа түсінікті тілмен жеткізу мақсатында жазылған екінші еңбек. Ы. Алтынсариннің «Мұсылманшылықтың тұтқасы» еңбегіндегі имандылық мәселесін Ш. Құдайбердіұлы «Мұсылмандық шарты» атты еңбегінде толықтыра түседі. Екінші кітапта имандылық мәселелері кең ауқымда қамтылған. Оның басты ерекшелігі де осында [6, 7] .

Шәкәрім Құдайбердіұлы әрбір адам өзінің зердесімен, ойлау құралымен нағыз жаратқан иенің шынайы түрде бар екендігіне нандыруға міндеттілігін түсіндіреді. Бұған қол жеткізе алмаған күнәға батады және жын-шайтандардың ықпалына тез түседі. Ол мұндай болжамның ақиқаттығын айқындауда Құран Кәрімдегі:

وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ «Жын мен адамдарды құлшылық қылсын деп жараттым» - деген аятқа арқа сүйейді. Алланың бірлігі идеясын түсіндіруде Шәкәрім Құранның мынадай аяттарын қолданады «Алла тағаланың баласы жоқ және бір Алладан басқа Алла жоқ, егерде басқа бір Алла болса әрқайсысы өзінің жаратқан нәрсесімен кетер еді де бірін-бірі жеңер еді. Алла тағала мұндайлардан таза» [5, 10] . Сонымен қатар Ш. Құдайбердіұлының өлеңдеріндегі шариғат негізінің көрінісі зерделенеді. Ақын еңбектері жайында ғалым Б. Әбдіғазиұлы: «ақын шығармаларына шығыстық аңыздар, сюжеттер ерекше ықпал етті. Ежелден келе жатқан классикалық сюжет желілерін пайдалану жалпы бұл кезең әдебиеттің көп пайдаланған тәсілі болды. Шәкәрімде осындай шығыстық сюжеттерге жиі қайырылып отырды. Бірақ ол бұл қазынаға ерекше талғаммен қарады. Шығысқа тән ұғым -түсініктерге сын тұрғысынан үңілді». [7, 3] .

Шәкәрім поэзиясындағы шариғат тақырыбы күрделі мәселе, ақынның көп қырлы дүниетанымдық көзқарастары адамзаттың жоғары құндылықтарын айқындайтын маңызды мұралар. Талантты ақын, философ Ш. Құдайбердіұлының ұзақ жылдар бойы ұмыт болып келген есімі мен шығармашылығы енді халық игілігіне айналды. Оның шығармалары халқымыздың рухани қазына тарихына қосылып, оны молайтты, байытты.

Ақынның шығыстық сюжетті көркем талғаммен екшеп таңдап алғандығын, оны өз жүрегінен өткізе білгендігін атап өтеді.

Ы. Алтынсарин мен Ш. Құдайбердіұлының еңбектерінен кейін М. Тұрғамбайұғлының «Пайғамбарлар заманы» атты еңбегі жарық көрді. Ислам дінінің енуі, пайғамбарлардың өмірі мен қызметі жөнінде Мәнән Тұрғамбайұғлының «Пайғамбарлар заманы» атты еңбегінде кеңінен сөз болады. Ол жайында кітаптың «Таратушыдан» деп аталатын алғы сөзін жазған Халжан Қоңыратбаев былай дейді: «Бұрын балаларымыз ноғайша, «аср сағадат» оқығанда көп сөзіне түсіне алмаушы еді. Сондықтан пайдасы да кем еді. Енді тәңірім өзімізден жазушы берсе жазған кітаптарын біз әрленіп (үйреніп болу керек) тарата бермейтін неміз бар. Түрік қауымының ішіндегі ең саф болып тұрған жалғыз қазақ әдебиеті екен осы алтынды таза гауһардай қымбат қазақ әдебиетіне қылған қызметіміз бүтін түрк қауымдарына қылған қызметіміз болып табылады ғой» [8, 3] .

«ХХ ғасырдағы діни зерттеу еңбектер»( Халифа Алтай, Ә. Дербісәлі) атты екінші бөлімшеде тәуелсіздік алғаннан кейінгі кезеңдегі аса құнды еңбек -Халифа Алтайдың «Құран Кәрім» аударма-түсіндірмесі. Кеңестік дәуір тұсында орыс әліпбиіне көшкені себепті араб-парсы, шағатай тілдерін жалпы бұқара білмегенімен, Құран Кәрімді жүргізіп оқитындар тек молдалар мен арабтанушылар ғана болып қалғаны мәлім. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында көпшіліктің пайдалануына берілген бұл еңбек қазақ халқының аз уақыттың ішінде ислам діні туралы сауатын тереңдетуге мүмкіндік берді.

Халифа Алтайдың осы саладағы келесі атқарған үлкен еңбегі - қазақ тілінде шыққан шариғат пен парызды түсіндіретін кітаптары. 1991 жылы Ыстанбұлда шыққан Меһмет Сойменнің «Ғылымхал» атты кітабын Халифа Алтай өңдеп, толықтырып қазақшаға аударды.

Осы салада ерекше еңбек етіп жүргендер ғалымдардың бірі - Қазақстанның бас муфтиі Ә. Дербісәлі. Арабтанушы ғалымның бұл жолдағы еңбегінің нәтижелі болуының өзі оның түркі тектес халықтардың мәдениеті мен әдебиетін жақсы білуінде деуге болады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.