Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасы және жаза тағайындау ерекшелігі
КІРІСПЕ
Тарау І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны.
1.2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату.
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар.
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар.
3. КӘМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАҒАНДАРҒА БАСҚА ДА ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚұҚЫҚТЫҚ ЫҚПАЛ ЕТУ ШАРАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары.
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлері шараларының түрлері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тарау І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәмелетке толмаған қылмыскер тұлғасының жас және психологиялық ерекшеліктері және олардың жаза тағайындаудағы орны.
1.2. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА ТҮРЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмағандардың психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалған жаза түрлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату.
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жеңілдететін жағдайлар.
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар.
3. КӘМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАҒАНДАРҒА БАСҚА ДА ҚЫЛМЫСТЫҚ.ҚұҚЫҚТЫҚ ЫҚПАЛ ЕТУ ШАРАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары.
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы мәжбүрлері шараларының түрлері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Соңғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында қылмыстың өсуі, оның ішінде ауыр қылмыс жасаушылар санының өсіп отырғандығы белгілі. Бұл құбылыстар қоғамдағы өмір жағдайын жалпы түрде айқындап, жасµспірімді оқытуда, тәрбиелеуде, олардың арасында тәртіп бұзушылықтың алдын алу, сақтандыру жұмыстарында µзіндік µзгешеліктер саны аймағына орай болатынын кµрсетеді.
Жасµспірім тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жастарды, қоғамда өмір сүру құқығы бар мүшесі қалыптастыру қоршаған орта әсерінің маңызы бұл мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап, қоғамдағы барлық биліктердің бақылауында болуына және мұндай жауапкершілік тәрбие жұмысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді.
Жастарды тәрбиелеу деген сµз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасµспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасµспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыңғы орында жанұя тұрады.
Балаларды тәрбиелеудегі күрделі әр ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағды алады. Жасµспірімдер арасында тәртіп бұзушылыққа жүргізілген талдауда бір анасы ғана бар толық емес жанұядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардың үлесі әлдеқайда кµп болып отыр.
Жасµспірім тәртібінің ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жастарды, қоғамда өмір сүру құқығы бар мүшесі қалыптастыру қоршаған орта әсерінің маңызы бұл мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап, қоғамдағы барлық биліктердің бақылауында болуына және мұндай жауапкершілік тәрбие жұмысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді.
Жастарды тәрбиелеу деген сµз кең мағынада, тәртіп бұзушылықтан сақтанудағы тәрбие жұмысының тиімділігін қамтамасыз ететін сан түрлі шаралардың жиынтығы. Жасµспірімдердің тәртіп бұзушылығы фактілерінің себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әртүрлі әлеуметтік топтағы, әр түрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне топтағы, әртүрлі деңгейдегі балалардың шағын орталарының бір-біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді түрде талдау жасауды талап етеді. Жасµспірімнің бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыңғы орында жанұя тұрады.
Балаларды тәрбиелеудегі күрделі әр ұзаққа созылатын құбылыстар оларды әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардың бойындағы кертартпалық, мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп бұзушылыққа осы ортада дағды алады. Жасµспірімдер арасында тәртіп бұзушылыққа жүргізілген талдауда бір анасы ғана бар толық емес жанұядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардың үлесі әлдеқайда кµп болып отыр.
1. 1991 жылдың 16 желтоқсанындағы «Қазақстан Республикасының мемлкеттік тәуелсіздігі туралы» заңы. Қазақстан Республикасының заңдар жинағы. Алматы, 1992, совершенствования деятельности правоохранительных органов.Алматы, 1999,с 56.
5. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,1998, с.149.
6.Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 3 том 2 кітабы, 103бет.
7.Ишанбай Қарақұлов. Қырық сұрақ. Алматы, 1983, 48-б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. 1998, 218-219-б.б.
9. Н.Назарбаев Жалпыға бірдей құқықтық білім беру туралы
10. Қ.Жарықбаев.Психология. Алматы, 1993, 55-56 б.б.
11.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 1999, 15-бет
12.М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М.,1968, - с.3.
13. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 1998 с.71
14. Әл-Фараби.Философиялық трактаттар.Алматы, 1973, 153-б.
15. Ж.Аймауытов.Психология Қызылдорда-Ташкент, 1926, 58-бет.
16.Джекебаев У.С. , Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступленияи и уголовная ответственность.Изд-во наука Каз.ССР.Алма-Ата, 1987, с,б,
17. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности.Изд-во МГУ, 1988, с. 3-5.
18.Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека
19.Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М.1970, с1.
20.Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974 , с.1961-62
21.Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений.Соц.зак. 1968, 2 с.10.
22.Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере. Советское
государство и право, 1972, 8 с.24
23. Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолетних.Киев, изд-во Виша школа, 1982, с. 64.
24. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы, 1998, с.185.
25. Қайыржанов Е.І. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі.
26. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 1907, с.52
27. Мамытов А.Советтік қылмыстық право.Алматы, 1971, 129-б.
28. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики.
Алматы,1995, стр.9
29.Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.Алматы.1999 22.
30. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних.Журнал Правовая инициатива, 1998, 1 с.12
31.Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.Алматы, 1980 , с.198
32. Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 1973, с.7
33. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.1968,с.15
34. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19
35. С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. Москсва, Наука. 1990, с.48
36. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977, с.48-49
37. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних.М., Юрид.лит., 1968, с.22
38. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998, 209 бет.
39. Пономарев Н.П. СПособ совершения преступления как отягчающее обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 1969, 6, с.60
40. Кругликов Л.Л. Көрсетілген еңбектің 74 беті.
41. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, жеті жарғы, 1998, 126 бет.
42. Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое значение. Казань.1970.с.151-152.
43. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.1968, с.37-38
44. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19
45. ҚР Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 23 ақпандағы “Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы” қаулысы.
46. Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. Астана, 1999, с.115.
5. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы,1998, с.149.
6.Павлов И.П. Шығармашылық толық жинағы., 3 том 2 кітабы, 103бет.
7.Ишанбай Қарақұлов. Қырық сұрақ. Алматы, 1983, 48-б.
8. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. 1998, 218-219-б.б.
9. Н.Назарбаев Жалпыға бірдей құқықтық білім беру туралы
10. Қ.Жарықбаев.Психология. Алматы, 1993, 55-56 б.б.
11.Е.Алауханов, С.М.Рахметов. Жаза. Алматы, 1999, 15-бет
12.М.М.Бабаев Индивидуализация наказания несовершеннолетних. – М.,1968, - с.3.
13. Утанов М.А. Проблемы борьбы с хулиганством. – Алматы, 1998 с.71
14. Әл-Фараби.Философиялық трактаттар.Алматы, 1973, 153-б.
15. Ж.Аймауытов.Психология Қызылдорда-Ташкент, 1926, 58-бет.
16.Джекебаев У.С. , Рахимов Т.Г., Судакова Р.Н. Мотивация преступленияи и уголовная ответственность.Изд-во наука Каз.ССР.Алма-Ата, 1987, с,б,
17. Насиновская Е.Е. Методы изучения мотивации личности.Изд-во МГУ, 1988, с. 3-5.
18.Якобсон П.М. Психологические проблемы мотивации поведения человека
19.Асеев В.Г. Особенности строения человеческой мотивации. М.1970, с1.
20.Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. Горький, 1974 , с.1961-62
21.Филоновский И.Г. Мотивы и цели преступлений.Соц.зак. 1968, 2 с.10.
22.Лукашева Е.А. Мотивы и поведение человека в правовой сфере. Советское
государство и право, 1972, 8 с.24
23. Тузов А.П. Мотивация противоправного поведения несовершеннолетних.Киев, изд-во Виша школа, 1982, с. 64.
24. Каиржанов Е.И. Уголовное право РК Общая часть.-Алматы, 1998, с.185.
25. Қайыржанов Е.І. Кәмелетке толмаған қылмыскерлерге жаза тағайындау ерекшелігі.
26. Познышев С.В. Основные начала науки уголовного права.М., 1907, с.52
27. Мамытов А.Советтік қылмыстық право.Алматы, 1971, 129-б.
28. Жунисов Б.Ж. Проблемы уголовно-исполнительной политики.
Алматы,1995, стр.9
29.Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний по законодательству Республики Казахстан.Алматы.1999 22.
30. Нарикбаев М.С. Уголовная ответственность несовершеннолетних.Журнал Правовая инициатива, 1998, 1 с.12
31.Бегалиев К.А. Предупреждение безнадзорности и правонарушений несовершеннолетних.Алматы, 1980 , с.198
32. Петрунек В.П., Таран Л.Н. Возраст тревог.Москва.,Знание 1973, с.7
33. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.1968,с.15
34. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19
35. С.В.Полубинская. Цели уголовного наказания. Москсва, Наука. 1990, с.48
36. Кругликов Л.Л. Смягчающие и отягчающие обстоятельства в советском уголовном праве. Ярославль, 1977, с.48-49
37. Бабаев М.М. Индивидуализация наказания несовершеннолетних.М., Юрид.лит., 1968, с.22
38. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық.Жалпы бөлім.Алматы, “Жеті Жарғы”, 1998, 209 бет.
39. Пономарев Н.П. СПособ совершения преступления как отягчающее обстоятельство.-Вестник МГУ, Право, 1969, 6, с.60
40. Кругликов Л.Л. Көрсетілген еңбектің 74 беті.
41. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. Алматы, жеті жарғы, 1998, 126 бет.
42. Малков В.П. Повторность преступлений.Понятие и уголовно-правовое значение. Казань.1970.с.151-152.
43. Бабаев М.М., Индивидуализация наказания несовершеннолетних. Москва., Юрид.лит.1968, с.37-38
44. Чокморова А. Борьба с вовлечением несовершеннолетних в преступную деятельность. Автореферат кад.дисс… Алматы, 1998, с.19
45. ҚР Жоғарғы Соты пленумының 1994 жылғы 23 ақпандағы “Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы” қаулысы.
46. Нарикбаев М.С., Юрченко Р.Н., Алиев М.М. Актуальные вопросы применения нового уголовного и уголовно-процессуального законодательства РК. Астана, 1999, с.115.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 53 бет
Таңдаулыға:
Қазақстан Республикасы Ғылым және Білім министрлігі
Қ.А.Иассауи атындағы Халықаралық Қазақ-Т‰рік универсиеті
Зањ факультеті
“Мемлекет және қ±қық теориясы мен тарихы” кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕР
ТұЛҒАСЫ ЖӘНЕ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Орындаған: Назарова А.Н.
---------------------------------
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. Сеитова Р.М.
------------------
Қорғауға жіберілді 2005ж.
Мемлекет және қ±қық теориясы
мен тарихы кафедрасыныњ
мењгерушісі, з.ғ.к. Отаров К.А.
МАЗМұНЫ
КІРІСПЕ
Тарау І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫЊ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орны.
1.2. Кәмелетке толмағандардыњ қылмыстық мотивациясыныњ ерекшеліктері.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА Т‡РЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмағандардыњ психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалған жаза т‰рлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату.
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жењілдететін жағдайлар.
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар.
3. КӘМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАҒАНДАРҒА БАСҚА ДА ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚұҚЫҚТЫҚ ЫҚПАЛ ЕТУ
ШАРАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУДЫЊ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжб‰рлеу
шаралары.
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы
мәжб‰рлері шараларыныњ т‰рлері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
РЕФЕРАТ
Зерттеу объектісі - кәмелетке толмағандардыњ қылмыстылығына туындайтын
қоғамдық қатынастар.
Магистрлік ж±мыстыњ мақсаты – б±л зерттеу ењбегініњ мақсаты кәмелетке
толмағандар қылмыстылығыныњ теориялық мәселелеріне талдау жасап, б±л
бағыттағы барлық барлық нормативтік актілерді ғылыми т±рғыдан зерттеп,
олардыњ тиімділігін арттырудыњ негіздерін ашу, жетілдіру, зерттеу болып
табылады.
Зерттеу әдістері – ж±мыстыњ зерттеу әдістерін кәмелетке толмағандардыњ
қылмыстарыныњ алдын алуға, оны болдырмауға байланысты шараларды ары қарай
дамыту с±рақтары бойынша ғалымдардыњ теориялық қорытындылары мен ±сыныстары
қ±райды.
Зерттеу базасын Қазақстан Республикасыныњ нормативтік актілері,
зањгер-ғалымдардыњ, қ±қық теоретиктерініњ ењбектері, ондағы т±жырымдар
назарға алынды.
Алынған нәтижелер. Магистрлік диссертацияға қ±қықтық зерттеу нәтижесінде
кәмелетке толмаған қылмыскерлердіњ қылмысыныњ алдын алу мақсатында олардыњ
µздеріне және ата-аналарына психолого-педагогикалық тәрбие, кењестер, тест
ж‰ргізу туралы ±сыныстар енгізілді.
Нәтижеден алынған жањалығы. Меніњ ойымша, жасµспірімдердіњ тәрбиесі, оныњ
жақсы не жаман әдеттері ењ алдымен отбасында басталады. Б±л ењбегімде
тапқан жањалығым – олардыњ қылмысын анықтауда қылмыстыњ себептеріне,
қылмыскердіњ т±лғалық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық
мінездемесіне, демографиялық кµрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктері аса
мән бере отырып қылмыстыњ алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ қ±рылымы мен кµлемі. Ж±мыс қ±рылымы негізгі мақсатқа, зерттеу
пәніне сай келеді және кіріспеден, сегіз параграфты қамтитын ‰ш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған арнайы материалдар мен нормативтік актілер
тізімінен т±рады.
Диссертация кµлемі 70 беттен, қ±рылымы кіріспе, ‰ш тарау, 8
параграфтан, қорытындыдан, қолданылған қайнар кµздер тізімімен т±рады.
КІРІСПЕ
Тақырыптыњ µзектілігі. Соњғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында
қылмыстыњ µсуі, оныњ ішінде ауыр қылмыс жасаушылар саныныњ µсіп отырғандығы
белгілі. Б±л қ±былыстар қоғамдағы µмір жағдайын жалпы т‰рде айқындап,
жасµспірімді оқытуда, тәрбиелеуде, олардыњ арасында тәртіп б±зушылықтыњ
алдын алу, сақтандыру ж±мыстарында µзіндік µзгешеліктер саны аймағына орай
болатынын кµрсетеді.
Жасµспірім тәртібініњ ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне
де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай
жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жастарды, қоғамда µмір с‰ру қ±қығы бар м‰шесі қалыптастыру қоршаған
орта әсерініњ мањызы б±л мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап,
қоғамдағы барлық биліктердіњ бақылауында болуына және м±ндай жауапкершілік
тәрбие ж±мысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді.
Жастарды тәрбиелеу деген сµз кењ мағынада, тәртіп б±зушылықтан
сақтанудағы тәрбие ж±мысыныњ тиімділігін қамтамасыз ететін сан т‰рлі
шаралардыњ жиынтығы. Жасµспірімдердіњ тәртіп б±зушылығы фактілерініњ
себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әрт‰рлі әлеуметтік топтағы, әр
т‰рлі дењгейдегі балалардыњ шағын орталарыныњ бір-біріне жағымсыз ықпал
әсерлеріне топтағы, әрт‰рлі дењгейдегі балалардыњ шағын орталарыныњ бір-
біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді т‰рде талдау жасауды талап етеді.
Жасµспірімніњ бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыњғы орында
жан±я т±рады.
Балаларды тәрбиелеудегі к‰рделі әр ±заққа созылатын қ±былыстар оларды
әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардыњ бойындағы кертартпалық,
мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп б±зушылыққа осы ортада дағды алады.
Жасµспірімдер арасында тәртіп б±зушылыққа ж‰ргізілген талдауда бір анасы
ғана бар толық емес жан±ядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардыњ ‰лесі
әлдеқайда кµп болып отыр.
Қазақ мемлекетініњ тарихында т±њғыш рет 1991 жылы желтоқсанныњ 16
ж±лдызында “Қазақстан Республикасыныњ мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ”
мањызды зањ қабылданғаны белгілі. Б±л қ±жатта: “Қазақстан Республикасыныњ
Жоғарғы Кењесі қазақстан халқыныњ еркін білдіру отырып, адам қ±қықтарыныњ
жалпыға бірдей” декларациясында халықаралық қ±қықтық жалпы ж±рт таныған
µзге де нормаларында баянды етілген жеке адамныњ қ±қықтары мен
бостандықтарыныњ ‰стемдігін мойындай отырып, қазақ ±лтыныњ µзін-µзі билей
қ±қық растай отырып, азаматтық қоғам және қ±қықтық мемлекет қ±руға бел
байлағандығын басшылыққа ала отырып, бейбітшілік с‰йгіш сыртқы саясат
ж‰ргізе отырып, ядролық қаруды таратпау принципімен қарусыздану процесіне
адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасыныњ мемлекеттік
тәуелсіздігін салтанатты т‰рде жариялайды” - делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздыњ 30 ж±лдызында референдум жолымен
қабылданған Қазақстан Республикасыныњғ Конституциясы қоғам, мемлекет және
адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді. Оныњ 1
–бабында айтылғандай: “Қазақстан Республикасы µзін демократиялық, зайырлы,
қ±қықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оныњ ењ қымбат
қазынасы – адам және адамныњ µмірі, қ±қықтары мен бостандықтарын қ±рметтеп
қорғайды”. Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен
ұлттар ±йымыныњ толық м‰шесі болып, басқа да ертеден белгілі µркениетті
халықтар қатарындағы терезесі тењ ел есебінде танылдық.
Мемлекет тарихында әлі де болса, этатизм мен қ±қықтық мемлекет
идеялары ±зақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста µтуі әбден м‰мкін.
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс ж‰зінде толық та тиянақты
орнату процесі оњайлыққа т‰спей отыр.
Социалистік µмір мен қағидалардан дереу бас трату, б‰кіл қоғамдық
формацияны к‰рт µзгерту, сонымен бірге жања қоғамдық қатынастарға кµшу және
осыған байланысты туындаған к‰рделі µзгерістер қарапайым халықтыњ µмірініњ
нарықтық қатынастыњ қатал қыспағына т‰суіне және ‰немі ауысып жатқан саяси
µзгерістерге тәуелді болуларына әкеп соқтыруда.
Осыныњ салдарынан тек идеология саласында ғана емес, сонымен бірге ењ
мањызды экономика саласында да дағдарыс туды.
Экономикалық қ±лдырауымыздыњ салдарынан азаматтардыњ кµпшілігініњ
табысы мен µмір с‰ру дењгейі нашарлап кетті.Ж±мыссыздық, жалақы мен
зейнетақыны уақытылы тµлемеу сияқты келењсіз жағдайлар етек алды. Казір
кµршіліктіњ кµзі жеткендей, елімізде қоғамдық және қ±қықтық тәртіптіњ
дењгейі едәуір тµмен т‰сті. Қатарынан қабылданып жатқан қ±қықтық немесе
±йымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі зањ тәртәбән б±зушылық,
әсіресе қылмыстық ахуал к±рделі к‰йінде қалып отыр.
Шындыққа кµз ж±мбай тікесін айтатын болсақ, республикамызда қауіпті
мµлшерде µсіп келе жатқан қылмыстыњ ауқымы, сонымен қатар қылмысқа қарсы
к‰рес ж‰ргізу тиімділігініњ тµмен т‰суі қоғамда мемлекеттік биліктіњ
азаматтардыњ жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, олардыњ конституциялық
қ±қыларын қорғау қабілетіне к‰мән туғыза бастады. Сµзімді растайтын мына
кµрсеткіштерге кµњіл аударуларыњызды µтінемін:
Кәмелетке толмағандардыњ қылмыстық қ±қық б±зушылықтарын жалпы т±рғыдан
алып қарасақ, 2004 жылы 8018, 2003 жылы 6810; ал Оњт‰стік Қазақстан облысы
бойынша 2004 жылы 297, 2005 жылы 320.
Кәмелетке толмағандардыњ қылмысы казіргі тањда облыста 11 ай есепке
алынғаны, яғни кµрсеткіш 277 қ±қық б±зушылықтан 243 –ке азайды. Дегенмен,
кісі µлімі кµп. ұрлық қылмысы – 141-ден 108 –ге азайды, тонау қылмысы – 17-
ден 27- ге µсіп отыр. Қазақстан Республикасыныњ Қылмыстық кодексініњ 10
бабына сәйкес, ауыр қылмыс, орташа қылмыс, кәмелеттік жасқа толмағандардыњ
арасында кµбейіп отыр.
Жалпы қылмыстылықтыњ µсіп келе жатқаны жастарға аса қауіпті әсерін
тигізетіні ақиқат.
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардыњ
қылмыстарыныњ ‰лес салмағы 1961 – 1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 процентті қ±раған болса, ол кµрсеткіш соњғы 11 жыл ішінде 1988
– 1998 14 процентке жақындап отыр. Жасы 18-ге толмағандар саны еліміздегі
жалпы адам саныныњ 33 процентін қ±райтын болса, аталған кµрсеткіш
дењгейініњ қаншалықты зор екенін байқау киын емес.
Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылықтыњ ењ бір қауіпті де
айқын ерекшілігі оныњ ±йымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында.
Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соњғы кезењде етек ала бастаған
ересек қылмыскерлердіњ ықпалымен қылмыс жасап ±сталатын жасы кәмелетке
толмағандар жиі кездеседі.
¤те қажетті мәселеніњ бірі – кәмелетке жасы толмағандардыњ қылмысы
бойынша жаза тағайындаудыњ кµп жағдайларда зањға сәйкес ж‰ргізілмеуі және
осы проблема жµнінде Қазақстанда қылмыстық қ±қық тарихында монография
дењгейінде арнайы зерттеудіњ ж‰ргізілмегенін айту керек. Осыған байланысты
мањызды мына ‰ш жағдайды біз ескере кету, ол артық болмас деп ойлаймын.
Біріншіден, жањадан к‰шіне енген 1998 жылғы қантардыњ 1 ж±дызында
Қазақстан Республикасыныњ Қылмыстық кодексінде қылмыстық жазаныњ т‰рлеріне
едәуір µзгерістер енгізілген.
Екіншіден, жања зањдағы қарастырылған қылмыстық жазаныњ әрбір
т‰рлерініњ жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлерге тағайындауда едәуір
ерекшеліктері бар.
‡шіншіден, сот тәжірибесінде жасы кәмелетке толмағандардыњ қылмыстық
ісі бойынша жаза тағайындау кезінде жіберілетін қателіктер мен олқылықтар
әлі де аз кездеспейді.
Ал жастар арасындағы қылмыстылықпен к‰ресуде жасалған қылмысты зањға
сәйкес дәрежелеу ғана емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ т‰рде
тағайындаудыњ мањызы зор. ¤йткені қылмыскер µз жазасыныњ д±рыс
тағайындалғанына кµзі жетіп, соны ±ғынса, оны әділ деп тапса, жазаныњ
ойдағыдай µтелуіне ғана емес, сонымен қатар қылмыскердіњ қайталап қылмыс
жасаумауына ‰лкен әсер етеді.
Біздіњ қоғамымыздыњ соњғы кездерде кезіккен проблемаларыныњ бірі
жастардыњ қ±қықтық санасы дәрежесініњ тµмендігі болып отыр.Қ±қық
б±зушылықтыњ айтарлықтай жасарып келе жатқаны µкінішті – ақ.Б±ныњ бәрі
алањдаушылық тудырмай қоймайды. Осыған қарағанда жастарға, бәрінен б±рын
оқушыларға қ±қықтық білім берудіњ мањызы ерекше екендігі кµрінеді. Осы
орайда ел Президентініњ “Қазақстан – 2030 . Барлық қазақстандықтардыњ µсіп-
µркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатыныњ артуы атты республика халқына
Жолдауындағы Жас шамасына қарай ж‰ргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ±рпаққа кµњіл бµлуді к‰шейтуге тиіспіз” деген сµзін басшылыққа
алуымыз керек.
Қоғамымыздыњ қылмыс жайлап, мемлекетімізді қ±рдымға жетелеймін десек,
болашақ жас ±рпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ±лттық дәст‰рге баулу,
олардыњ бойына ізгі сезімдер мен отанға деген с‰йіспеншілік
сияқты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ±л-қыздарына қол ±шын б‰гін берсе, ертењ олар оны ±мсытпай,
болашақта мемлекеттіњ кµркеюіне ‰лес қосуға тырысары сµзсіз.
Кез келген адам µз бетінше әрекет етуге, µзін -µзі реттеуге,
тәрбиелеуге қабілетті, µзін-µзі ±йымдастырушы ж‰йе ретінде таныла отырып,
тәрбиелеудіњ тек объектісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып
танылады. Сондықтан, кәмелетке толмаған баланы жай оқытып және тәрбиелеп
қана қою аз. Сондай-ақ оны µзін-µзі тәрбиелеумен саналы т‰рде айналысуға
‰йрету қажет.
Б±л т±рғыда қылмыспен к‰ресу ‰шін, ењ алдымен отбасы, оқу орындары,
ењбек ±жымы жасµспірімдердіњ уақытты тиімді пайдалануына бақылауды барынша
к‰шейту керек. Сол сияқты жасµспірімдер жµніндегі инспекцияныњ қызметін
жандандырып, олардыњ штатын ±лғайтып, арнаулы тәрбиелік функцияларды іске
асыруына жағдай туғызу керек.Клубтарда спорт, демалыс оқу орындарында,
лагерьлерде жасµспірімдерді адамгершілікке тәрбиелейтін әрекеттерді нығайту
қажет. Жасµспірімдер арасындағы қ±қықтық білім беру, қ±қықтық тәрбиені
к‰шейту қажет, жасµспірімдер зањ негіздерін оқып-‰йрену, қандай іс-
әрекеттердіњ қ±қық б±зушылыққа жататынын жете т‰сіну керек. Ол ‰шін
қ±қықтық білім беруді, қ±қықтық тәрбиені бастауыш мектептен бастап оқу пәні
ретінде енгізу орындары болар еді. Бақылаусыз қалған, жетім қалған
жасµспірімдерді қылмысқа ±рындырмау ‰шін оларға арналған арнайы мектеп,.
Интернат, тәрбие мекемелерін µркениетті елдердегіше қайта қ±ру қажет.
Жасµспірімдерді қылмысқа тартатын, итермелейтін ересектердіњ іс-
әрекеті ‰шін қылмыстық жауаптылықты к‰шейту қажет. Оқу-тәрбие мекемелерініњ
б±л істегі жауапкершілігі мен міндетін µмір талабына сай қайта қарап,
оларға ерекше мән беру керек.
Тәуелсіз еліміз іргесініњ берік болуы – білімді мамандардыњ ғана емес,
алдымен отаншыл, ±лтжанды, рухани д‰ниесі кемел азаматтардыњ қолында. Осы
т±рғыда ±лы ±стаз Әл-Фараби: “Адамға ењ бірінші білім емес, тәрбие
керек.Тәрбиесіз берілген білім адамзаттыњ қас жауы” – деген болатын. Ел
боламыз десек, осыны естен шығармауымыз керек.
Мемлекетіміздіњ алға қарай қарышты қадам басуын қамтамасыз ету ‰шін
Елбасыныњ “Қазақстан-2030” стратегиясын белгілегені баршаға аян. Б±л
стратегияда кµрсетілген мақсаттарға қол жеткізу мәселесі жас ±рпақтыњ
екіншісіне ж‰ктеліп отыр. Демек, жастар мен жасµспірімдердіњ міндеті
мемлекетті дамытып, г‰лдендіру, ел мәртебесін арттыру және тәуелсіздік
қазақ елініњ қауіпсіздігі мен т±рақтылығын қамтамасыз ету.
Сондықтан мемлекеттіњ ерекше қамқорлық кµрсету объектісі – жас
жеткіншектер болып табылады.Ал олар µмір с‰оріп отырған ортаны жақсартып,
жастардыњ маск‰немдік, нашақорлық, жезµкшелік сияқты теріс қ±былыстарға бой
алдырмауы ‰шін жан-жақты тәрбие ж±мысын ‰здіксіз ж‰ргізіп отыру қажет.
Десек те, жастар мен жасµспірімдердіњ µнегелік, қ±қықтық және дене
тәрбиесіне жеткілікті дењгейде кµњіл бµлінбей отыр. Б±ған дәлел – жастар
мен жасµспірімдер арасында қылмыс сияқты кері қ±былыстыњ етек алуы.
Жасы кәмелетке толмағандардыњ қылмысына жасы 14-пен 18-діњ арасындағы
адамдардыњ жасаған қоғамға қауіпті іс-әрекеттері жатады. Жасµспірімдер
қылмысы жылдан-жылға µсе т‰суде. Еліміз бойынша орта есеппен әрбір он
екінші қылмысты жасµспірімдер жасайды, оныњ ішінде 14-15 жастағы жастардыњ
қылмыстық кµрсеткіші 16-17 жастағы жасµспірімдердіњ іс-әрекетіне қарағанда
едәуір белсенділікті байқатады. Жасы кәмелетке толмағандар жасайтын
қылмсытыњ жекелеген т‰ріне келсек, олардыњ орта есеппен 60 пайызы ±рлық, 8-
9 пайызы тонау, 7 пайызы б±зақылық іс-әрекеттер. Ал қасақана кісі µлтіру,
адамныњ денесіне ауыр зақым келтіру, зорлау сияқты µте ауыр қылмыстардыњ
кµрсеткіші 1 пайыздан аспайды.Жасы кәмелетке толмағандардыњ қылмыскерлердіњ
адамдарды кепілге алу, қару-жарақ, нашақорлық заттармен алыпсатарлық жасау,
ақша, бағалы қағаздарға байланысты алаяқтық, компьютерлік қылмыс және
жасаған жасµспірімдердіњ әрбір бесіншісі б±рын қылмыс жасап сотталғандар,
осы т±рғыдағы қылмыскерлер қылмысты кµбінесе топ болып ж‰зеге асырады 65
пайыз некен-саяқ болса да ±йымдасқан қылмыстық топқа біріккендер де
кезедеседі.
Жасы кәмелетке толмағандар ересектердіњ қылмыстық іс-әрекеттерініњ
қылмыстық әрекеттерге тарту фактілері де жылма-жыл µсе т‰суде. Б±рынырақта
жасы кәмелетке толмағандар қылмысы негізінен “кµшелерде”
жасаған іс-әрекеттер болса, соњғы кездегі олардыњ қылмыстық іс-әрекеттер
болса, соњғы кездегі олардыњ қылмыстық іс-әрекеттері қоғамдық орындарды,
кµлікте, бµтеннніњ ‰йінде, оқу орындарында, жатақханаларда ж‰зеге асырыла
бастады.
Тақырыптыњ зерттелу жағдайы. Диссертация кәмелетке толмаған қылмыскер
т±лғасы және жаза тағайындау ерекшеліктеріне зањгер ғалымдардыњ кµптеген
ењбектерініњ кµзқарастары қаралды. Зањгер ғалымдар б±л т±рғыда біраз
зерттеулер жасап, жарыққа шыққан біраз ењбектері бар. Алайда, қазіргі
тањдағы кәмелетке толмағандардыњ қылмыстылығына тосқауыл болатындай біраз
±сыныстарды зањдастыруды қажет етеді. Ж±мыс барысында кµптеген ғалымдардыњ
ењбектері қолданылды.
Нормативтік негізі: Қазақстан Республикасыныњ Конституциясы, Қазақстан
Республикасыныњ Қылмыстық Кодексі, Балалар қ±қықтарыныњ Конвенциясы,
Қазақстан Республикасыныњ мемлекеттік тәуелсіздігі туралы зањы, Қазақстан –
2030 ҚРО Президентініњ жолдауы, ҚР Қылмыстық қ±қығы, жалпы бµлімі,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумыныњ Қылмыстық жаза тағайындаған
кезде соттардыњ зањдылықты сақтауы туралы қаулысы қолданылды.
Магистрлік зерттеудіњ мақсаты мен міндеттері. Б±л зерттеу ењбегініњ мақсаты
кәмелетке толмағандар қылмыстылығыныњ теориялық мәселелеріне талдау жасап,
б±л бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми т±рғыдан зерттеп, олардыњ
тиімділігін б±зушылықты жою, оныњ алдын алу негіздері мен шараларын, ол
туралы жәйттерді зерттеу болып табылады. Б±л мақсатқа жету ‰шін зерттеу
мақсаттарына мыналар кіреді:
-кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орнын;
-қылмыстық мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалатын жаза т‰рлері;
-жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердіњ жеке т±лғасы мен психикалық
ерекшелігін, белгілерініњ тобын қ±рау;
-кәмелетке толмаған қылмыскерге және оныњ ата-ангасына педагогикалық
психологиялық кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
-тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжб‰рлеу шараларыныњ қылмыстық
жазамен ±қсастығы, ерекшелігі.
Зерттеудіњ ғылыми жањалығы. Жасµспірімніњ тәрбиесі, оныњ жақсы не жаман
әдеттері отбасында басталады. Б±л ењбегімде тапқан жањалығым – олардыњ
қылмысын анықтауда қылмыстыњ себептеріне, қылмыскердіњ т±лғалық
ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне, демографиялық
кµрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктеріне аса мән бере отырып қылмыстыњ
алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ тәжірибелік мањызы. Ж±мысты зерттеу нәтижесінде келтірілген
±сыныстар, т±жырымдар соттардыњ кәмелетке толмағандарға қатысты жаза
тағайындау кезінде себеп болуы м‰мкін, ‡кімет жастарға арнлаған
бағдарламаларды қабылдауына, олардыњ қ±қықтарын қорғайтын зањдарды
жетілдіру бойынша шараларды қ±руына септігін тигізуі м‰мкін. Б±л ғылыми
ж±мыс қылмыстық қ±қық пәні сабақтарына оқу қ±ралы ретінде дайындалып,
қолданылуы м‰мкін.
Қорғауға шығарылатын негізгі жағдайлар.
Алдымен кәмелетке толмағандардыњ қылмыс істеу себептерін анықтап, қылмыскер
т±лғасына мынадай мәселелер бойынша мәліметтер енгізуге болады:
1әлеуметтік;
а демографиялық кµрсеткіш, аты-жµні, білімі, ±лты, әлеуметтік жағдайы және
т.б.
ббаланыњ отбасындағы трәрбиесі жµнінде мәліметтер ата-анасы, олардыњ
мінез ерекшеліктері, бала тәрбиесіне қатынасы, отбасындағы балалардыњ саны,
материалдық жағдай ‰йдегі басқа м‰шелері;
вбаланыњ оқуға ынтасы, ‰лгерімі жµніндегі мәліметтер;
г қ±рбы-қ±рдастары арасындағы орны қарым-қатынасы, алғырлығы немесе
бағыныштылығы, қоғамға қарсы топпен қарым-қатынасы
2 медициналық – әлеуметтік; психологиялық;
3 қылмыстық мінез қ±лық пен тергеу барысындағы мінез қ±лық жолдарыныњ
ерекшеліктері;
4 кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орнын;
5қылмыстық мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайынджалған жаза т‰рлері;
6жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердіњ жеке т±лғасы мен психикалық
ерекшелігін, белгілерініњ тобын қ±рау;
7кәмелетке толмаған қылмыскерге және оныњ ата-анасына педагогикалық-
психологиялық кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
8тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжб‰рлеу шараларыныњ қылмыстық
жазамен ±қсастығы, ерекшелігі.
Магистрлік зерттеудіњ методологиясы
Ж±мыста келесі әдістер қолданылған: социологиялық, системалық, салымтырмалы
әдістері.
Ж±мыстыњ қ±рылымы мен кµлемі.
Ж±мыс қ±рылымы негізгі мақсатқа сай екледі, және кіріспеден, сегіз
параграфты қамтитын ‰ш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған арнайы
материалдар мен нормативтік актілер тізімінен т±рады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбыныњ µзектілігі, тиісті мәселеніњ б‰гінгі
тањдағы зерттелу дењгейі, ж±мыстыњ міндеті мен мақсаттары, зерттеудіњ
ғылыми жањалығы және қорғауға шығарылатын ±сыныстары мен қорытындылары
кµрсетілген.
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫЊ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және
психологиялық ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орны.
Егеменді де µркениетті елдіњ б‰гіні мен ертењін µрге бастырар жас
жеткіншектер екені белгілі. Болашақтыњ тізгінін ±стайтын олардыњ алдағы
атқара іс-әрекеттерініњ т‰п-тамыры б‰гінгі к‰нмен тығыз байланысты.
Жаңа Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала
отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық
жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі
болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға
ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын
ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу
қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып
табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты
тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте
қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып
табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды
белгілеген.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес 15-бап, 3-бөлігі.
Егер кәмелетке толмаған адамның 14,16 жас есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері.
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа
ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он
сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған
әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда
оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу,
тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін
қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18
бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық
жете дамымауынан болуы қажет.
Қай қылмыстылықтыњ да алдын алуға әуелі жалпы тәрбие, оныњ ішінде
қ±қықтық тәрбие қ±рал болып есептеледі. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Президентініњ 1995 жылғы маусымныњ 24 ж±лдызында шыққан “Жалпыға бірдей
қ±қықтық білім мен тәрбие беру туралы” қаулысыныі негізгі талаптарын іске
асырып, жастарға µз дәрежесінде жеткілікті қ±қықтық тәрбие беруді д±рыс
жолға қою ‰лкен ж±мыс. ¤йткені, қ±қықтық тәрбие жастар мен жасµспірімдердіњ
бойында қ±қықтық талаптарды қ±рметтеу сезімін қалыптастырып, азаматтардыњ
санасына қ±қық пен міндеттіњ бірлігін сезіндіреді, олардыњ қоғамда µзін-µзі
д±рыс ±стап, әсіресе кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстық
әрекеттердіњ алдын алуға м‰мкіндік туғызады.
Қылмыстылықтыњ алдын алу шаралары олардыњ негізгі-негізгі
кµрсеткіштеріне байланысты әрт‰рлі болуы м‰мкін.Алайда, басты шара –
Президентіміз Н±рс±лтан Назарбаев –атап кµрсеткендей, µтпелі кезењдерді
бастан кешіп жатқан қоғамда, мемлекеттік экономика әлі сақталып қалып
т±рған т±ста, жеке меншік институттары...әлі қалыптасып біте қоймаған кезде,
мемлекеттіњ қызметініњ орасан зор мањызға ие болатындығы”.
Мемлекет тарапынан қолданылатын шаралардыњ бәрініњ мәні де ,к‰ш ықпалы
да қоғамдағы тәртіп б±зушылық пен қылмыстылықтыњ әуелі алдын алуға
бағытталған.
Қылмыс жасаған адамныњ жеке басыныњ ерекшелігін анықтау қылмысты
тергеу барысында кінәлініњ жауаптылық дәрежесін белгілеу ‰шін µте қажет.
Алайда, сот алдында адам тағдырын нақтылы шешетін қылмыстық жаза тағайындау
кезінде т±лғаныњ жеке бас ерекшеліктерін ескерудіњ мањызы одан да жоғары.
Мемлекеттік қ±қық қорғау орындарыныњ тіркеген кµрсеткіштерінен соњғы
11 жыл ішінде ж±мыстыњ жалпы саныныњ екі сесдей µскенін байқауға болады.Тек
1998 жылдыњ µзінде әрбір 10 мыњ халық санынна шаққанда қылмыс коэффициенті
91 қылмыс болып т±р екен.
Қылмыстық зањда кәмелетке толмағандардыњ қылмыс жолына т‰суініњ
негізгі себептері мен жағдайларына ерекше мән берілген.
Б±л ењ алдымен кәмелетке толмағандардыњ жасына қатысты және олародыњ
психологиялық дамуындағы ерекшелігіне байланысты. Әдетте кәмелетке толмаған
жасµспірімдер жақсылық пен жамандықтыњ ара жігін ажырата бермейді, кейде
тентектік пен қ±қық б±зушылықты да шатастыратыны белгілі.Кµптеген
жағдайларда олар ауыр қылмыс жасай отырып, µз әрекетін және оныњ салдарын
қоғамдық т±рғыдан сезінбеуі м‰мкін. Әрине, жас т±лғаныњ м±ндай қасиеттері
есейе кенле жойылады.Бірақ та кейбір ауыр қылмыс жасау барысындағы б±л
қасиеттер жасы кәмелетке толмаған адамныњ қоғам ‰шін едәуір қауіпті екенін
дәлелдейді.
Жас қылмыскердіњ жеке басы, кез келген адамдыкі тәрізді оныњ басынан
µткізген жағдайлармен қоса сипатталады.Мысалы, адамныњ әлеуметтік
байланыстары, саяси, ењбек, т±рмыстық, отбасылық және т.б., оныњ
психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері жынысы, жасы, денсаулық
жағдайы, сондай-ақ оныњ µмірбаяны, µмірлік тәжірибесі, білімі, сіњірген
ењбегі мен қоғам алдындағы кінәраттары.
Б±л психолого-физикалық, физиологиялық қасиеттердіњ бірқатары әрбір
қылмыс қ±рамыныњ міндетті элементтері ретінде зањ талаптарына енген және
осыныњ арқасында кінәлі адамды қылмыстыњ субъектісі ретінде сипаттайды.
Б±л белгілерді сот қылмыстық жауаптылықты анықтау кезінде және соған
сәйкес жаза тағайындағанда ескереді. Мысалы, сот 14 жасар жасµспірімніњ
қылмыстық жауаптылығыныњ дәрежесін шешкенде оны кәмелетке жасы толмағандар
жµніндегі комиссияға µткізу арқылы қылмыстық жазадан босатуы не болмаса
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексініњ 82-бабында қарастырылған
тәрбиелік әсері бар мәжб‰рлеу шараларыныњ бірін қолдануы м‰мкін.
Ал қылмыс жасаған 17 жасқа толған азаматқа қылмыстық жаза тағайындау
мәселесі басқаша шешілуі м‰мкін.
Т±лғаныњ жеке басыныњ ерекшеліктерін сараптағанда сот еш уақытта екі
бірдей дәл ±қсас жасµспірімніњ болуы м‰мкін еместігін естен шығармауы
керек. ¤йткені олардыњ әрқайсыныњ µзіне тән темпераменті, мінезі, рухани
әлемі мен мінез-қ±лқ±ныњ µзіндік ерекшеліктері бар.
Кәмелетке жасытолмағандардыњ қылмыстық жауапкершілігін реттеп отыратын
зањдардыњ орындалуы т‰птен келгенде жасµспіроімдердіњ жасына, физикалық
және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қазіргі кезде дейін қоғам
‰шін қауіпті әрекет жасаған қылмыскерлердіњ психологиялық ерекшеліктеріне
кµптеген зерттеулер ж‰ргізілгені белгілі. Алайда, олардыњ барлығы
физиология мен психология ғылымдарыныњ жетістіктеріне негізделеді.
Атақты физиолог И.П. Павлов адамныњ нерв ж‰йесініњ 4 типін белгілеген
еді.Онда негізінен адамныњ нерв ж‰йесініњ к‰ші анықталған. Атап айтқанда
бірінші типке негізінен к‰шті, байсалды, ширақ; екінші типке к‰шті,
байсалды, сабырлы; ‰шінші типке к‰шті, бббірақ сабырсыз; ал тµртінші типке
әлсіз нерв ж‰йесі жатады. Осыған сәйкес физиология ғылымы адамныњ нерв
ж‰йесінгіњ аталған әрбір типіне белгілі бір темперамент сәйкес келеді деп
‰йретеді. Темперамент – адам нерв ж‰йесініњ негізгі сипаттамасы, ол
әрбір индивидтіњ б‰кіл қызметіне нақты кескін береді, - деп жазды
И.П.Павлов.
Жасµспірімніњ де мінез-қ±лқы кµбіне оныњ темпераментіне байланысты.
Кей жасµспірімніњ шапшањ, жылдам, қызғыш болуы, қажетті тапсырмасын не
ж±мыс әркес сапалы болмаса да орындауы оныњ темпераментіне холерик
қатысты. Қайсыбір жас азамат қимылы сабырлы, µзі салмақты, бірақ тез қарым-
қатынасқа ебі жоқ; ол әр іс-әрекеттіњ, қызметтіњ бір т‰рінен екіншісіне
зорға ауысады. Қандай да ж±мысты, тапсырманы асықпай, бірақ тиянақты
орындайды. Б±л флегматиктер қатарына жатады. Қайсыбір жастар әркез
байсалды, айналасындағылармен тіл табысқыш, шапшањ іс-әрекетке даяр
т±рады.Олардыњ сезімі тез пайда болып, бірақ қзаққа бармай, тез арады
белгілі бір µзгеріске ±шырайды. Олар сангвиниктер қатарын қ±райды.
Сангвиниктердіњ ерекшеліктері – олардыњ іс-әрекеттіњ, қызметтіњ бір т‰рінен
екіншісіне тез ауыса білу, бейтаныс адамдармен де шапшањ араласу
қабілетінде. Тµртінші типке меланхоликтер кіреді.Олар сангвиниктерге қарама-
қарсы- қандай да болса µзгерістерді ауырсынады, жаратпайды, бµтен
кісілерге µмірдіњ әрт‰рлі жања жағдайларына едәуір қиындықпен
кµндігеді.Олардыњ сезімі де тез пайда болмайды, ал пайда болған сезімдері
т±рақты және ±зақ мерзімге дейін сақталады. Темпераменті бойынша
меланхоликке жататын адамдар шешімге баяу, µкпешіл, µзгеге сенбейді, білімі
мен қабілетіне де сенімсіз болады. Олар сары уайымға салынады.Мінезіне
қарап қандай жасµспірімніњ қандай қылмыстық әрекетке бейім екендігін дµп
дәлелдеу қиын. Б±л жерде кµбіне тәрбие, қоршаған ықшам орта және µмірдегі
нақты жағдайлар мањызды роль атқарады. Сондықтан да кейбір ‰лкен
қылмыскерлер жасµспірімдерді қылмыстық әрекетке итергенде олардыњ мінез-
қ±лқыныњ осындай ерекшелігін пайдалана біледі.
Қылмыс жасағаны ‰шін жазаға тартқаннан гµрі қылмыстылықтыњ алдын
алған әлдеқайда жақсы деген пікір ертеректе айтылған болатын. Алдын алу
ж±мысыныњ нәтижелі болуы алғаш жасалған теріс қадамныњ дер кезінде
анықталуынан ғана емес, сонымен бірге осы алдын алу ісінде кәмелетке
толмағандардыњ т±лғалық ерекшеліктерін ескеруге де байланысты.Олай болса,
қылмыстыњ алдын алу барысында кәмелетке толмағандардыњ биологиялық және
әлеуметтік т±рғыдан әлі де болса қалыптаса қоймағандығын, оныњ жас және
психологиялық әлеуметтік және µнегелік ерекшеліктерін тәрбиелік дењгейі мен
білімін ескеру мањызды мәнге ие болып табылады.
Жасµспірімніњ µнегелік санасы б±рмаланған жағдайда оныњ қ±нды
бағыттылығы, қызығушылығы, қажеттілігі, д‰ниеге деген кµзқарасы, µнегелік
позициясы, адамгершілік бейнесі мен сана-сезімі µзгеріске ±шырап, теріс
сиптақа ие болады. Ал қ±қықтық сананыњ тµмендеуі кәмелетке толмағандардыњ
қылмысты кµптеп жасауына, зањ талаптарына µз талаптарын қарама-қарсы
қоюына, сондай-ақ ондай талаптардыњ мәнін т‰сінбеуіне әкеп соқтырады. Б±л
жағдайлардыњ барлығы кәмелетке толмағандардыњ д±рыс жолдан тайып, қылмыс
жасауынан бірден-бір себебі болып табылады. Осыған орай, олардыњ
қылмыстылығыныњ алдын алу ‰шін ењ алдымен қ±қықтық және µнегелік тәрбие
беру қажет. Ал жасµспірімдердіњ қ±қық б±зушылығын болдырмау, ескерту, алдын
алу ‰шін оларға қ±қық жµнінде білім беріп, тәрбиелеу – кәмелетке
толмағандардыњ ісі жµніндегі комиссия қызметініњ бір қыры ретінде танылады
11.
Оқушылар қ±қықтық білімніњ жалпы кµлемініњ тек 5,9 пайызын ғана мектеп
қабырғасынан алады. Б±л жағдай олардыњ бойында патриотизм, зањды б±лжытпай
орындау сияқты қасиеттерді, адамгершілік, µзгеніњ қ±қығын сыйлау сезімдерін
қалыптастыру мақсатында белсенді азаматтық және қ±қықтық білім берудіњ
қажеттігін тудырып отыр 12.
Кәмелетке толмағандардыњ психикасы жас балалардыњ да, ересектердіњ де
психикасынан µзгеше. Олар ‰шін испульсивтік, жоғары әсерленгіштік,
қызбалыққа тез т‰сі, кµњіл к‰йініњ т±рақсыздығы, µз-µзіне сенімсіздік, µз
әрекетініњ д±рыстығына жиі к‰мәндану тән. Олардыњ бойындағы психикалық
қасиеттер, мәселен, мақсаттылық пен табандылық. Т±рақсыздыққа, µз-µзіне
сенімділік пен жасымаушылық сенімсіздік пен жабырқаушылыққа жиі алмасып
отырады.
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері. Біздің
қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне
байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар аударылуы
шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды отаншылдық,
заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа төзбеушілік
рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық қатынастарды
орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын, ұрлық,
зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым азаматтардың
демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады 13.
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерініњ негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада белгілі
қоғамда, коллективте ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам –
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың экономикалық, идеологиялық т.т. тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз
қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз14. Адам - іс-әрекеті-
күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың,
әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет.
Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын.
Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға
бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-
әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз
емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік
потребность, түрткі мотив, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім,
мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив себеп
деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір
мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының
мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б.
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері.
Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды
орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің
заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов 15.
Қылмыстыњ мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді .
Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен
қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі,
тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың
пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе,
психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп
қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. 16
Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда
болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған
мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін
маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды детерминизм –
себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін
ілім кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты
түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік
детерминация 17. Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның
негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық
жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол
адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы
18.
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну
да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды 19.
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор 20.
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт
93. Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына
маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара
байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды 94.
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, 95 жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады 96.
Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері,
бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, 97 жеке адам мотиві
мен бағыты, -69 қоғамға қарсы бағдары анықталынған 99. Соның ішінде адам
белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің бастапқы ниеті жөніндегі
психологтар арасында белгілі көзқарастар қалыптасты. Олардың басым
көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет адамның өмірлік
қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген психологтар адам
белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді, қызығушылықты, идеал мен
сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір психологтар адам ниетін
оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық императивінде деп біледі.
Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен немесе сезіммен ұштастырса,
кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе адамның жалпы психологиялық
күйімен байланыстырады.
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады 100.
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым
кең екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар 21.
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Бұл ретте мотивацияны адам іс-әрекетінің субъективтік детерминациясы
және рухани әлемі арқылы өтетін құбылыс деуге болады22. Сондықтан да
қазіргі қолданылып жүрген заңдық құжаттарда әрбір қылмысты дәрежелеуде және
кінәліге жаза тағайындауда маңызы бар мотивация мәселелеріне басты назар
аударылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген.Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.Әзірге қылмыстық кодекстің баптарына
қылмысқа қатысы жоқ нақты мотивтерді ендіру әлі ертерек болғандықтан бұл
мәселе заң тәртібі негізінде шешілуді қажет етеді. 22
Мұндай жол басқа да көптеген мәселелерді ойдағыдай зерттеуге мүмкіндік
берер еді. Мәселен, заңгерлер арасында мотивтің криминогендігі жөнінде осы
кезге дейін бірыңғай пікір болмай отыр. Жасөспірімдер мен ересектер
арасындағы қылмыстардың мотивін салыстырып қарағанда олардың ерекшеліктері
әуелі кәмелетке толмағандардың жасына, әлеуметтік жағдайына және қоғамдық
институттардағы орнына байланысты екенін атау керек. Мысалы, 14-17 жас
аралығындағы жасөспірім үшін бір жағынан қарқынды дамып, қалыптастыру
процесі жүретін кезең. Екінші жағынан, алдағы міндеттердің күрделілігінен
еңбек қызметінде дайындық ол өзінің іс-әрекетіне жауапты адам ретінде
жоғары дәрежеде қалыптастыратын маңызды қоғамдық қатынастар шеңберінен
көбінесе шығып қалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қ.А.Иассауи атындағы Халықаралық Қазақ-Т‰рік универсиеті
Зањ факультеті
“Мемлекет және қ±қық теориясы мен тарихы” кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Тақырыбы: КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАН ҚЫЛМЫСКЕР
ТұЛҒАСЫ ЖӘНЕ ЖАЗА ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІГІ
Орындаған: Назарова А.Н.
---------------------------------
Ғылыми жетекші: з.ғ.к. Сеитова Р.М.
------------------
Қорғауға жіберілді 2005ж.
Мемлекет және қ±қық теориясы
мен тарихы кафедрасыныњ
мењгерушісі, з.ғ.к. Отаров К.А.
МАЗМұНЫ
КІРІСПЕ
Тарау І КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫЊ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1. Кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орны.
1.2. Кәмелетке толмағандардыњ қылмыстық мотивациясыныњ ерекшеліктері.
2. КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРҒА ТАҒАЙЫНДАЛАТЫН ЖАЗА Т‡РЛЕРІ МЕН ШЕКТЕРІ
2.1. Кәмелетке толмағандардыњ психикалық жағдайы мен жас ерекшеліктеріне
байланысты оларға тағайындалған жаза т‰рлері
2.2. Кәмелетке толмағандарды қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босату.
2.3. Қылмыстық жауаптылықты жењілдететін жағдайлар.
2.4. Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар.
3. КӘМЕЛЕТКЕ ЖАСЫ ТОЛМАҒАНДАРҒА БАСҚА ДА ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚұҚЫҚТЫҚ ЫҚПАЛ ЕТУ
ШАРАЛАРЫН ТАҒАЙЫНДАУДЫЊ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
3.1.Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын тәрбиелік әсері бар мәжб‰рлеу
шаралары.
3.2. Кәмелетке толмағандарға тағайындалатын медициналық сипаттағы
мәжб‰рлері шараларыныњ т‰рлері.
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
РЕФЕРАТ
Зерттеу объектісі - кәмелетке толмағандардыњ қылмыстылығына туындайтын
қоғамдық қатынастар.
Магистрлік ж±мыстыњ мақсаты – б±л зерттеу ењбегініњ мақсаты кәмелетке
толмағандар қылмыстылығыныњ теориялық мәселелеріне талдау жасап, б±л
бағыттағы барлық барлық нормативтік актілерді ғылыми т±рғыдан зерттеп,
олардыњ тиімділігін арттырудыњ негіздерін ашу, жетілдіру, зерттеу болып
табылады.
Зерттеу әдістері – ж±мыстыњ зерттеу әдістерін кәмелетке толмағандардыњ
қылмыстарыныњ алдын алуға, оны болдырмауға байланысты шараларды ары қарай
дамыту с±рақтары бойынша ғалымдардыњ теориялық қорытындылары мен ±сыныстары
қ±райды.
Зерттеу базасын Қазақстан Республикасыныњ нормативтік актілері,
зањгер-ғалымдардыњ, қ±қық теоретиктерініњ ењбектері, ондағы т±жырымдар
назарға алынды.
Алынған нәтижелер. Магистрлік диссертацияға қ±қықтық зерттеу нәтижесінде
кәмелетке толмаған қылмыскерлердіњ қылмысыныњ алдын алу мақсатында олардыњ
µздеріне және ата-аналарына психолого-педагогикалық тәрбие, кењестер, тест
ж‰ргізу туралы ±сыныстар енгізілді.
Нәтижеден алынған жањалығы. Меніњ ойымша, жасµспірімдердіњ тәрбиесі, оныњ
жақсы не жаман әдеттері ењ алдымен отбасында басталады. Б±л ењбегімде
тапқан жањалығым – олардыњ қылмысын анықтауда қылмыстыњ себептеріне,
қылмыскердіњ т±лғалық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық
мінездемесіне, демографиялық кµрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктері аса
мән бере отырып қылмыстыњ алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ қ±рылымы мен кµлемі. Ж±мыс қ±рылымы негізгі мақсатқа, зерттеу
пәніне сай келеді және кіріспеден, сегіз параграфты қамтитын ‰ш тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған арнайы материалдар мен нормативтік актілер
тізімінен т±рады.
Диссертация кµлемі 70 беттен, қ±рылымы кіріспе, ‰ш тарау, 8
параграфтан, қорытындыдан, қолданылған қайнар кµздер тізімімен т±рады.
КІРІСПЕ
Тақырыптыњ µзектілігі. Соњғы жылдары кәмелетке толмағандар арасында
қылмыстыњ µсуі, оныњ ішінде ауыр қылмыс жасаушылар саныныњ µсіп отырғандығы
белгілі. Б±л қ±былыстар қоғамдағы µмір жағдайын жалпы т‰рде айқындап,
жасµспірімді оқытуда, тәрбиелеуде, олардыњ арасында тәртіп б±зушылықтыњ
алдын алу, сақтандыру ж±мыстарында µзіндік µзгешеліктер саны аймағына орай
болатынын кµрсетеді.
Жасµспірім тәртібініњ ауытқуына тіпті қылмыстық жағымпаз әрекеттеріне
де, сол сияқты жағымды әрекеттеріне де қоршаған орта арқылы немесе жағдай
жасаушы қоғамдағы экономикалық әлеуметтік-мәдени жағдайлар себепті.
Жастарды, қоғамда µмір с‰ру қ±қығы бар м‰шесі қалыптастыру қоршаған
орта әсерініњ мањызы б±л мәселені мемлекет мәселесі ретінде қарап,
қоғамдағы барлық биліктердіњ бақылауында болуына және м±ндай жауапкершілік
тәрбие ж±мысына қатысты барлық адам міндетті болуына талап етеді.
Жастарды тәрбиелеу деген сµз кењ мағынада, тәртіп б±зушылықтан
сақтанудағы тәрбие ж±мысыныњ тиімділігін қамтамасыз ететін сан т‰рлі
шаралардыњ жиынтығы. Жасµспірімдердіњ тәртіп б±зушылығы фактілерініњ
себептері мен басқа да жағдайларды қарағанда әрт‰рлі әлеуметтік топтағы, әр
т‰рлі дењгейдегі балалардыњ шағын орталарыныњ бір-біріне жағымсыз ықпал
әсерлеріне топтағы, әрт‰рлі дењгейдегі балалардыњ шағын орталарыныњ бір-
біріне жағымсыз ықпал әсерлеріне детальді т‰рде талдау жасауды талап етеді.
Жасµспірімніњ бойына адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру алдыњғы орында
жан±я т±рады.
Балаларды тәрбиелеудегі к‰рделі әр ±заққа созылатын қ±былыстар оларды
әлеуметтік бақылауға алуға қиындықтар мен олардыњ бойындағы кертартпалық,
мойындамаушылық тіптен қылмыстық тәртіп б±зушылыққа осы ортада дағды алады.
Жасµспірімдер арасында тәртіп б±зушылыққа ж‰ргізілген талдауда бір анасы
ғана бар толық емес жан±ядан шығып тәртіпсіздік жасаған балалардыњ ‰лесі
әлдеқайда кµп болып отыр.
Қазақ мемлекетініњ тарихында т±њғыш рет 1991 жылы желтоқсанныњ 16
ж±лдызында “Қазақстан Республикасыныњ мемлекеттік тәуелсіздігі туралы ”
мањызды зањ қабылданғаны белгілі. Б±л қ±жатта: “Қазақстан Республикасыныњ
Жоғарғы Кењесі қазақстан халқыныњ еркін білдіру отырып, адам қ±қықтарыныњ
жалпыға бірдей” декларациясында халықаралық қ±қықтық жалпы ж±рт таныған
µзге де нормаларында баянды етілген жеке адамныњ қ±қықтары мен
бостандықтарыныњ ‰стемдігін мойындай отырып, қазақ ±лтыныњ µзін-µзі билей
қ±қық растай отырып, азаматтық қоғам және қ±қықтық мемлекет қ±руға бел
байлағандығын басшылыққа ала отырып, бейбітшілік с‰йгіш сыртқы саясат
ж‰ргізе отырып, ядролық қаруды таратпау принципімен қарусыздану процесіне
адалдығын мәлімдей отырып, Қазақстан Республикасыныњ мемлекеттік
тәуелсіздігін салтанатты т‰рде жариялайды” - делінген.
Осыған сәйкес 1995 жылғы тамыздыњ 30 ж±лдызында референдум жолымен
қабылданған Қазақстан Республикасыныњғ Конституциясы қоғам, мемлекет және
адам тіршілігіндегі орын алатын негізгі қағидаларды бекітіп берді. Оныњ 1
–бабында айтылғандай: “Қазақстан Республикасы µзін демократиялық, зайырлы,
қ±қықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады және оныњ ењ қымбат
қазынасы – адам және адамныњ µмірі, қ±қықтары мен бостандықтарын қ±рметтеп
қорғайды”. Осы негізгі қағидаларды іске асыра бастау арқасында біз Біріккен
ұлттар ±йымыныњ толық м‰шесі болып, басқа да ертеден белгілі µркениетті
халықтар қатарындағы терезесі тењ ел есебінде танылдық.
Мемлекет тарихында әлі де болса, этатизм мен қ±қықтық мемлекет
идеялары ±зақ уақыттар бойы бір-бірімен арпалыста µтуі әбден м‰мкін.
Әрине, егемендік пен тәуелсіздікті іс ж‰зінде толық та тиянақты
орнату процесі оњайлыққа т‰спей отыр.
Социалистік µмір мен қағидалардан дереу бас трату, б‰кіл қоғамдық
формацияны к‰рт µзгерту, сонымен бірге жања қоғамдық қатынастарға кµшу және
осыған байланысты туындаған к‰рделі µзгерістер қарапайым халықтыњ µмірініњ
нарықтық қатынастыњ қатал қыспағына т‰суіне және ‰немі ауысып жатқан саяси
µзгерістерге тәуелді болуларына әкеп соқтыруда.
Осыныњ салдарынан тек идеология саласында ғана емес, сонымен бірге ењ
мањызды экономика саласында да дағдарыс туды.
Экономикалық қ±лдырауымыздыњ салдарынан азаматтардыњ кµпшілігініњ
табысы мен µмір с‰ру дењгейі нашарлап кетті.Ж±мыссыздық, жалақы мен
зейнетақыны уақытылы тµлемеу сияқты келењсіз жағдайлар етек алды. Казір
кµршіліктіњ кµзі жеткендей, елімізде қоғамдық және қ±қықтық тәртіптіњ
дењгейі едәуір тµмен т‰сті. Қатарынан қабылданып жатқан қ±қықтық немесе
±йымдастыру шараларына қарамастан еліміздегі зањ тәртәбән б±зушылық,
әсіресе қылмыстық ахуал к±рделі к‰йінде қалып отыр.
Шындыққа кµз ж±мбай тікесін айтатын болсақ, республикамызда қауіпті
мµлшерде µсіп келе жатқан қылмыстыњ ауқымы, сонымен қатар қылмысқа қарсы
к‰рес ж‰ргізу тиімділігініњ тµмен т‰суі қоғамда мемлекеттік биліктіњ
азаматтардыњ жеке басы қауіпсіздігін қамтамасыз ету, олардыњ конституциялық
қ±қыларын қорғау қабілетіне к‰мән туғыза бастады. Сµзімді растайтын мына
кµрсеткіштерге кµњіл аударуларыњызды µтінемін:
Кәмелетке толмағандардыњ қылмыстық қ±қық б±зушылықтарын жалпы т±рғыдан
алып қарасақ, 2004 жылы 8018, 2003 жылы 6810; ал Оњт‰стік Қазақстан облысы
бойынша 2004 жылы 297, 2005 жылы 320.
Кәмелетке толмағандардыњ қылмысы казіргі тањда облыста 11 ай есепке
алынғаны, яғни кµрсеткіш 277 қ±қық б±зушылықтан 243 –ке азайды. Дегенмен,
кісі µлімі кµп. ұрлық қылмысы – 141-ден 108 –ге азайды, тонау қылмысы – 17-
ден 27- ге µсіп отыр. Қазақстан Республикасыныњ Қылмыстық кодексініњ 10
бабына сәйкес, ауыр қылмыс, орташа қылмыс, кәмелеттік жасқа толмағандардыњ
арасында кµбейіп отыр.
Жалпы қылмыстылықтыњ µсіп келе жатқаны жастарға аса қауіпті әсерін
тигізетіні ақиқат.
Республика бойынша жалпы алғанда кәмелетке жасы толмағандардыњ
қылмыстарыныњ ‰лес салмағы 1961 – 1981 жылдар аралығында, яғни 20 жылда
шамамен 9 процентті қ±раған болса, ол кµрсеткіш соњғы 11 жыл ішінде 1988
– 1998 14 процентке жақындап отыр. Жасы 18-ге толмағандар саны еліміздегі
жалпы адам саныныњ 33 процентін қ±райтын болса, аталған кµрсеткіш
дењгейініњ қаншалықты зор екенін байқау киын емес.
Кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстылықтыњ ењ бір қауіпті де
айқын ерекшілігі оныњ ±йымдасқан немесе топтасқан жағдайларда жасалынуында.
Тағы бір баса назар аударар жай – әсіресе соњғы кезењде етек ала бастаған
ересек қылмыскерлердіњ ықпалымен қылмыс жасап ±сталатын жасы кәмелетке
толмағандар жиі кездеседі.
¤те қажетті мәселеніњ бірі – кәмелетке жасы толмағандардыњ қылмысы
бойынша жаза тағайындаудыњ кµп жағдайларда зањға сәйкес ж‰ргізілмеуі және
осы проблема жµнінде Қазақстанда қылмыстық қ±қық тарихында монография
дењгейінде арнайы зерттеудіњ ж‰ргізілмегенін айту керек. Осыған байланысты
мањызды мына ‰ш жағдайды біз ескере кету, ол артық болмас деп ойлаймын.
Біріншіден, жањадан к‰шіне енген 1998 жылғы қантардыњ 1 ж±дызында
Қазақстан Республикасыныњ Қылмыстық кодексінде қылмыстық жазаныњ т‰рлеріне
едәуір µзгерістер енгізілген.
Екіншіден, жања зањдағы қарастырылған қылмыстық жазаныњ әрбір
т‰рлерініњ жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлерге тағайындауда едәуір
ерекшеліктері бар.
‡шіншіден, сот тәжірибесінде жасы кәмелетке толмағандардыњ қылмыстық
ісі бойынша жаза тағайындау кезінде жіберілетін қателіктер мен олқылықтар
әлі де аз кездеспейді.
Ал жастар арасындағы қылмыстылықпен к‰ресуде жасалған қылмысты зањға
сәйкес дәрежелеу ғана емес, соған сәйкес қылмыскерге жазаны әділ т‰рде
тағайындаудыњ мањызы зор. ¤йткені қылмыскер µз жазасыныњ д±рыс
тағайындалғанына кµзі жетіп, соны ±ғынса, оны әділ деп тапса, жазаныњ
ойдағыдай µтелуіне ғана емес, сонымен қатар қылмыскердіњ қайталап қылмыс
жасаумауына ‰лкен әсер етеді.
Біздіњ қоғамымыздыњ соњғы кездерде кезіккен проблемаларыныњ бірі
жастардыњ қ±қықтық санасы дәрежесініњ тµмендігі болып отыр.Қ±қық
б±зушылықтыњ айтарлықтай жасарып келе жатқаны µкінішті – ақ.Б±ныњ бәрі
алањдаушылық тудырмай қоймайды. Осыған қарағанда жастарға, бәрінен б±рын
оқушыларға қ±қықтық білім берудіњ мањызы ерекше екендігі кµрінеді. Осы
орайда ел Президентініњ “Қазақстан – 2030 . Барлық қазақстандықтардыњ µсіп-
µркендеуі, қауіпсіздігі және әл – ауқатыныњ артуы атты республика халқына
Жолдауындағы Жас шамасына қарай ж‰ргізілетін саясатта біз жастар мен
жеткіншек ±рпаққа кµњіл бµлуді к‰шейтуге тиіспіз” деген сµзін басшылыққа
алуымыз керек.
Қоғамымыздыњ қылмыс жайлап, мемлекетімізді қ±рдымға жетелеймін десек,
болашақ жас ±рпаққа сапалы да саналы тәрбие беруде ±лттық дәст‰рге баулу,
олардыњ бойына ізгі сезімдер мен отанға деген с‰йіспеншілік
сияқты асыл қасиетттерді дарыту қажет.
Мемлекет ±л-қыздарына қол ±шын б‰гін берсе, ертењ олар оны ±мсытпай,
болашақта мемлекеттіњ кµркеюіне ‰лес қосуға тырысары сµзсіз.
Кез келген адам µз бетінше әрекет етуге, µзін -µзі реттеуге,
тәрбиелеуге қабілетті, µзін-µзі ±йымдастырушы ж‰йе ретінде таныла отырып,
тәрбиелеудіњ тек объектісі ғана емес, сонымен бірге субъектісі болып
танылады. Сондықтан, кәмелетке толмаған баланы жай оқытып және тәрбиелеп
қана қою аз. Сондай-ақ оны µзін-µзі тәрбиелеумен саналы т‰рде айналысуға
‰йрету қажет.
Б±л т±рғыда қылмыспен к‰ресу ‰шін, ењ алдымен отбасы, оқу орындары,
ењбек ±жымы жасµспірімдердіњ уақытты тиімді пайдалануына бақылауды барынша
к‰шейту керек. Сол сияқты жасµспірімдер жµніндегі инспекцияныњ қызметін
жандандырып, олардыњ штатын ±лғайтып, арнаулы тәрбиелік функцияларды іске
асыруына жағдай туғызу керек.Клубтарда спорт, демалыс оқу орындарында,
лагерьлерде жасµспірімдерді адамгершілікке тәрбиелейтін әрекеттерді нығайту
қажет. Жасµспірімдер арасындағы қ±қықтық білім беру, қ±қықтық тәрбиені
к‰шейту қажет, жасµспірімдер зањ негіздерін оқып-‰йрену, қандай іс-
әрекеттердіњ қ±қық б±зушылыққа жататынын жете т‰сіну керек. Ол ‰шін
қ±қықтық білім беруді, қ±қықтық тәрбиені бастауыш мектептен бастап оқу пәні
ретінде енгізу орындары болар еді. Бақылаусыз қалған, жетім қалған
жасµспірімдерді қылмысқа ±рындырмау ‰шін оларға арналған арнайы мектеп,.
Интернат, тәрбие мекемелерін µркениетті елдердегіше қайта қ±ру қажет.
Жасµспірімдерді қылмысқа тартатын, итермелейтін ересектердіњ іс-
әрекеті ‰шін қылмыстық жауаптылықты к‰шейту қажет. Оқу-тәрбие мекемелерініњ
б±л істегі жауапкершілігі мен міндетін µмір талабына сай қайта қарап,
оларға ерекше мән беру керек.
Тәуелсіз еліміз іргесініњ берік болуы – білімді мамандардыњ ғана емес,
алдымен отаншыл, ±лтжанды, рухани д‰ниесі кемел азаматтардыњ қолында. Осы
т±рғыда ±лы ±стаз Әл-Фараби: “Адамға ењ бірінші білім емес, тәрбие
керек.Тәрбиесіз берілген білім адамзаттыњ қас жауы” – деген болатын. Ел
боламыз десек, осыны естен шығармауымыз керек.
Мемлекетіміздіњ алға қарай қарышты қадам басуын қамтамасыз ету ‰шін
Елбасыныњ “Қазақстан-2030” стратегиясын белгілегені баршаға аян. Б±л
стратегияда кµрсетілген мақсаттарға қол жеткізу мәселесі жас ±рпақтыњ
екіншісіне ж‰ктеліп отыр. Демек, жастар мен жасµспірімдердіњ міндеті
мемлекетті дамытып, г‰лдендіру, ел мәртебесін арттыру және тәуелсіздік
қазақ елініњ қауіпсіздігі мен т±рақтылығын қамтамасыз ету.
Сондықтан мемлекеттіњ ерекше қамқорлық кµрсету объектісі – жас
жеткіншектер болып табылады.Ал олар µмір с‰оріп отырған ортаны жақсартып,
жастардыњ маск‰немдік, нашақорлық, жезµкшелік сияқты теріс қ±былыстарға бой
алдырмауы ‰шін жан-жақты тәрбие ж±мысын ‰здіксіз ж‰ргізіп отыру қажет.
Десек те, жастар мен жасµспірімдердіњ µнегелік, қ±қықтық және дене
тәрбиесіне жеткілікті дењгейде кµњіл бµлінбей отыр. Б±ған дәлел – жастар
мен жасµспірімдер арасында қылмыс сияқты кері қ±былыстыњ етек алуы.
Жасы кәмелетке толмағандардыњ қылмысына жасы 14-пен 18-діњ арасындағы
адамдардыњ жасаған қоғамға қауіпті іс-әрекеттері жатады. Жасµспірімдер
қылмысы жылдан-жылға µсе т‰суде. Еліміз бойынша орта есеппен әрбір он
екінші қылмысты жасµспірімдер жасайды, оныњ ішінде 14-15 жастағы жастардыњ
қылмыстық кµрсеткіші 16-17 жастағы жасµспірімдердіњ іс-әрекетіне қарағанда
едәуір белсенділікті байқатады. Жасы кәмелетке толмағандар жасайтын
қылмсытыњ жекелеген т‰ріне келсек, олардыњ орта есеппен 60 пайызы ±рлық, 8-
9 пайызы тонау, 7 пайызы б±зақылық іс-әрекеттер. Ал қасақана кісі µлтіру,
адамныњ денесіне ауыр зақым келтіру, зорлау сияқты µте ауыр қылмыстардыњ
кµрсеткіші 1 пайыздан аспайды.Жасы кәмелетке толмағандардыњ қылмыскерлердіњ
адамдарды кепілге алу, қару-жарақ, нашақорлық заттармен алыпсатарлық жасау,
ақша, бағалы қағаздарға байланысты алаяқтық, компьютерлік қылмыс және
жасаған жасµспірімдердіњ әрбір бесіншісі б±рын қылмыс жасап сотталғандар,
осы т±рғыдағы қылмыскерлер қылмысты кµбінесе топ болып ж‰зеге асырады 65
пайыз некен-саяқ болса да ±йымдасқан қылмыстық топқа біріккендер де
кезедеседі.
Жасы кәмелетке толмағандар ересектердіњ қылмыстық іс-әрекеттерініњ
қылмыстық әрекеттерге тарту фактілері де жылма-жыл µсе т‰суде. Б±рынырақта
жасы кәмелетке толмағандар қылмысы негізінен “кµшелерде”
жасаған іс-әрекеттер болса, соњғы кездегі олардыњ қылмыстық іс-әрекеттер
болса, соњғы кездегі олардыњ қылмыстық іс-әрекеттері қоғамдық орындарды,
кµлікте, бµтеннніњ ‰йінде, оқу орындарында, жатақханаларда ж‰зеге асырыла
бастады.
Тақырыптыњ зерттелу жағдайы. Диссертация кәмелетке толмаған қылмыскер
т±лғасы және жаза тағайындау ерекшеліктеріне зањгер ғалымдардыњ кµптеген
ењбектерініњ кµзқарастары қаралды. Зањгер ғалымдар б±л т±рғыда біраз
зерттеулер жасап, жарыққа шыққан біраз ењбектері бар. Алайда, қазіргі
тањдағы кәмелетке толмағандардыњ қылмыстылығына тосқауыл болатындай біраз
±сыныстарды зањдастыруды қажет етеді. Ж±мыс барысында кµптеген ғалымдардыњ
ењбектері қолданылды.
Нормативтік негізі: Қазақстан Республикасыныњ Конституциясы, Қазақстан
Республикасыныњ Қылмыстық Кодексі, Балалар қ±қықтарыныњ Конвенциясы,
Қазақстан Республикасыныњ мемлекеттік тәуелсіздігі туралы зањы, Қазақстан –
2030 ҚРО Президентініњ жолдауы, ҚР Қылмыстық қ±қығы, жалпы бµлімі,
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты Пленумыныњ Қылмыстық жаза тағайындаған
кезде соттардыњ зањдылықты сақтауы туралы қаулысы қолданылды.
Магистрлік зерттеудіњ мақсаты мен міндеттері. Б±л зерттеу ењбегініњ мақсаты
кәмелетке толмағандар қылмыстылығыныњ теориялық мәселелеріне талдау жасап,
б±л бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми т±рғыдан зерттеп, олардыњ
тиімділігін б±зушылықты жою, оныњ алдын алу негіздері мен шараларын, ол
туралы жәйттерді зерттеу болып табылады. Б±л мақсатқа жету ‰шін зерттеу
мақсаттарына мыналар кіреді:
-кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орнын;
-қылмыстық мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайындалатын жаза т‰рлері;
-жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердіњ жеке т±лғасы мен психикалық
ерекшелігін, белгілерініњ тобын қ±рау;
-кәмелетке толмаған қылмыскерге және оныњ ата-ангасына педагогикалық
психологиялық кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
-тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжб‰рлеу шараларыныњ қылмыстық
жазамен ±қсастығы, ерекшелігі.
Зерттеудіњ ғылыми жањалығы. Жасµспірімніњ тәрбиесі, оныњ жақсы не жаман
әдеттері отбасында басталады. Б±л ењбегімде тапқан жањалығым – олардыњ
қылмысын анықтауда қылмыстыњ себептеріне, қылмыскердіњ т±лғалық
ерекшеліктеріне, әлеуметтік-психологиялық мінездемесіне, демографиялық
кµрсеткішіне, жаза қолдану ерекшеліктеріне аса мән бере отырып қылмыстыњ
алдын алу шаралары ±сынылды.
Ж±мыстыњ тәжірибелік мањызы. Ж±мысты зерттеу нәтижесінде келтірілген
±сыныстар, т±жырымдар соттардыњ кәмелетке толмағандарға қатысты жаза
тағайындау кезінде себеп болуы м‰мкін, ‡кімет жастарға арнлаған
бағдарламаларды қабылдауына, олардыњ қ±қықтарын қорғайтын зањдарды
жетілдіру бойынша шараларды қ±руына септігін тигізуі м‰мкін. Б±л ғылыми
ж±мыс қылмыстық қ±қық пәні сабақтарына оқу қ±ралы ретінде дайындалып,
қолданылуы м‰мкін.
Қорғауға шығарылатын негізгі жағдайлар.
Алдымен кәмелетке толмағандардыњ қылмыс істеу себептерін анықтап, қылмыскер
т±лғасына мынадай мәселелер бойынша мәліметтер енгізуге болады:
1әлеуметтік;
а демографиялық кµрсеткіш, аты-жµні, білімі, ±лты, әлеуметтік жағдайы және
т.б.
ббаланыњ отбасындағы трәрбиесі жµнінде мәліметтер ата-анасы, олардыњ
мінез ерекшеліктері, бала тәрбиесіне қатынасы, отбасындағы балалардыњ саны,
материалдық жағдай ‰йдегі басқа м‰шелері;
вбаланыњ оқуға ынтасы, ‰лгерімі жµніндегі мәліметтер;
г қ±рбы-қ±рдастары арасындағы орны қарым-қатынасы, алғырлығы немесе
бағыныштылығы, қоғамға қарсы топпен қарым-қатынасы
2 медициналық – әлеуметтік; психологиялық;
3 қылмыстық мінез қ±лық пен тергеу барысындағы мінез қ±лық жолдарыныњ
ерекшеліктері;
4 кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және психологиялық
ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орнын;
5қылмыстық мотивациясыныњ ерекшеліктері; психикалық жағдайлары мен жас
ерекшеліктеріне байланысты оларға тағайынджалған жаза т‰рлері;
6жасы кәмелетке толмаған қылмыскерлердіњ жеке т±лғасы мен психикалық
ерекшелігін, белгілерініњ тобын қ±рау;
7кәмелетке толмаған қылмыскерге және оныњ ата-анасына педагогикалық-
психологиялық кењестер, сараптама, тест ж‰ргізіп отыру;
8тәрбиелік және медициналық сипаттағы мәжб‰рлеу шараларыныњ қылмыстық
жазамен ±қсастығы, ерекшелігі.
Магистрлік зерттеудіњ методологиясы
Ж±мыста келесі әдістер қолданылған: социологиялық, системалық, салымтырмалы
әдістері.
Ж±мыстыњ қ±рылымы мен кµлемі.
Ж±мыс қ±рылымы негізгі мақсатқа сай екледі, және кіріспеден, сегіз
параграфты қамтитын ‰ш тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған арнайы
материалдар мен нормативтік актілер тізімінен т±рады.
Кіріспеде зерттеу тақырыбыныњ µзектілігі, тиісті мәселеніњ б‰гінгі
тањдағы зерттелу дењгейі, ж±мыстыњ міндеті мен мақсаттары, зерттеудіњ
ғылыми жањалығы және қорғауға шығарылатын ±сыныстары мен қорытындылары
кµрсетілген.
1.КӘМЕЛЕТКЕ ТОЛМАҒАНДАРДЫЊ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ЖАУАПТЫЛЫҒЫНЫЊ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1.Кәмелетке толмаған қылмыскер т±лғасыныњ жас және
психологиялық ерекшеліктері және олардыњ жаза тағайындаудағы орны.
Егеменді де µркениетті елдіњ б‰гіні мен ертењін µрге бастырар жас
жеткіншектер екені белгілі. Болашақтыњ тізгінін ±стайтын олардыњ алдағы
атқара іс-әрекеттерініњ т‰п-тамыры б‰гінгі к‰нмен тығыз байланысты.
Жаңа Қылмыстық Кодексте кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауаптылығы
жеке дараланып, арнаулы бөлімде көрсетілген.
Мемлекеттің әділеттік және ізгілік принциптерін басшылыққа ала
отырып, кәмелетке толмағандардың жас жағынан және ақыл-ойы жөнінен толық
жетілмегендігін ескере отырып, оларды арнаулы қамқорлыққа алуының көрінісі
болып табылады. Осыған орай қылмыстық заң кәмелетке толмағандарға
ересектермен бірдей талап қоймайды. Кәмелетке толмағандардың психологиясын
ескере отырып, оған қылмыстық жауаптылықтың ерекше жағдайларын белгілеу
қылмыстық жазаның мақсаттарына жетудің бірден-бір оңтайлы жолы болып
табылады. Қылмыс жасаған адамның жеке басының ерекшелігін анықтау қылмысты
тергеу барысында кінәлінің жауаптылық дәрежесін белгілеу үшін өте
қажет.Сондықтан да кәмелетке жасы толмағандарға қылмыстық заң жаза болып
табылмайтын тәрбиелік сипаттағы мәжбүрлеу шараларын кеңінен қолдануды
белгілеген.
Қылмыстық кодекстің 78-бабының 1-бөлігіне сәйкес Кәмелетке
толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он
сегізге толмаған адамдар танылады. Яғни, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын
ең төменгі жас 14-ке толу.
Егер кәмелетке толмаған адам Қылмыстық Кодексте көзделген жасқа
толса, бірақ психикасының бұзылуына байланысты емес психикалық дамуы
жағынан артта қалуы салдарынан кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмысты
жасау кезіндегі өзінің іс-әрекетінің әрекетсіздігінің іс жүзіндегі сипаты
мен қоғамдық қауіптілігін толық көлемінде түсіне алмаса не оған ие бола
алмаса, қылмыстық жауапқа тартылуға тиісті емес 15-бап, 3-бөлігі.
Егер кәмелетке толмаған адамның 14,16 жас есінің дұрыстығын жоққа
шығармайтын психикасының бұзылуы оларды қылмыстық жауаптылықтан босатпайды,
бірақ бұл мән-жайды сот жаза тағайындау кезінде жеңілдететін мән-жай
ретінде ескереді және ол Қылмыстық заңда көзделген медициналық сипаттағы
мәжбүрлеу шараларын тағайындау үшін негіз болады ҚК-тің 17-бабы, 1,2-
бөліктері.
Қылмыс жасаған кезде 18-ге толған адам кәмелетке толмаған деген атаққа
ие бола алмайды. Бірақ та Қылмыстық кодекстің 87-бабының талабына сәйкес он
сегіз бен жиырма жас аралығындағы қылмыс жасаған адамдарға жасаған
әрекетінің сипатын және жеке басын ескере отырып, сот ерекше жағдайларда
оларға кәмелетке толмағандарға арналған арнайы тәрбие немесе емдеу,
тәрбиелеу мекемесіне орналастыруды қоспағанда, осы бөлімнің ережелерін
қолдана алады. Мұндай ретте қоғамға қауіпті істелген іс-әрекеттің мәні 18
бен 20 жас аралығындағы адамның жас мөлшеріне байланысты және психикалық
жете дамымауынан болуы қажет.
Қай қылмыстылықтыњ да алдын алуға әуелі жалпы тәрбие, оныњ ішінде
қ±қықтық тәрбие қ±рал болып есептеледі. Сондықтан да Қазақстан Республикасы
Президентініњ 1995 жылғы маусымныњ 24 ж±лдызында шыққан “Жалпыға бірдей
қ±қықтық білім мен тәрбие беру туралы” қаулысыныі негізгі талаптарын іске
асырып, жастарға µз дәрежесінде жеткілікті қ±қықтық тәрбие беруді д±рыс
жолға қою ‰лкен ж±мыс. ¤йткені, қ±қықтық тәрбие жастар мен жасµспірімдердіњ
бойында қ±қықтық талаптарды қ±рметтеу сезімін қалыптастырып, азаматтардыњ
санасына қ±қық пен міндеттіњ бірлігін сезіндіреді, олардыњ қоғамда µзін-µзі
д±рыс ±стап, әсіресе кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстық
әрекеттердіњ алдын алуға м‰мкіндік туғызады.
Қылмыстылықтыњ алдын алу шаралары олардыњ негізгі-негізгі
кµрсеткіштеріне байланысты әрт‰рлі болуы м‰мкін.Алайда, басты шара –
Президентіміз Н±рс±лтан Назарбаев –атап кµрсеткендей, µтпелі кезењдерді
бастан кешіп жатқан қоғамда, мемлекеттік экономика әлі сақталып қалып
т±рған т±ста, жеке меншік институттары...әлі қалыптасып біте қоймаған кезде,
мемлекеттіњ қызметініњ орасан зор мањызға ие болатындығы”.
Мемлекет тарапынан қолданылатын шаралардыњ бәрініњ мәні де ,к‰ш ықпалы
да қоғамдағы тәртіп б±зушылық пен қылмыстылықтыњ әуелі алдын алуға
бағытталған.
Қылмыс жасаған адамныњ жеке басыныњ ерекшелігін анықтау қылмысты
тергеу барысында кінәлініњ жауаптылық дәрежесін белгілеу ‰шін µте қажет.
Алайда, сот алдында адам тағдырын нақтылы шешетін қылмыстық жаза тағайындау
кезінде т±лғаныњ жеке бас ерекшеліктерін ескерудіњ мањызы одан да жоғары.
Мемлекеттік қ±қық қорғау орындарыныњ тіркеген кµрсеткіштерінен соњғы
11 жыл ішінде ж±мыстыњ жалпы саныныњ екі сесдей µскенін байқауға болады.Тек
1998 жылдыњ µзінде әрбір 10 мыњ халық санынна шаққанда қылмыс коэффициенті
91 қылмыс болып т±р екен.
Қылмыстық зањда кәмелетке толмағандардыњ қылмыс жолына т‰суініњ
негізгі себептері мен жағдайларына ерекше мән берілген.
Б±л ењ алдымен кәмелетке толмағандардыњ жасына қатысты және олародыњ
психологиялық дамуындағы ерекшелігіне байланысты. Әдетте кәмелетке толмаған
жасµспірімдер жақсылық пен жамандықтыњ ара жігін ажырата бермейді, кейде
тентектік пен қ±қық б±зушылықты да шатастыратыны белгілі.Кµптеген
жағдайларда олар ауыр қылмыс жасай отырып, µз әрекетін және оныњ салдарын
қоғамдық т±рғыдан сезінбеуі м‰мкін. Әрине, жас т±лғаныњ м±ндай қасиеттері
есейе кенле жойылады.Бірақ та кейбір ауыр қылмыс жасау барысындағы б±л
қасиеттер жасы кәмелетке толмаған адамныњ қоғам ‰шін едәуір қауіпті екенін
дәлелдейді.
Жас қылмыскердіњ жеке басы, кез келген адамдыкі тәрізді оныњ басынан
µткізген жағдайлармен қоса сипатталады.Мысалы, адамныњ әлеуметтік
байланыстары, саяси, ењбек, т±рмыстық, отбасылық және т.б., оныњ
психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері жынысы, жасы, денсаулық
жағдайы, сондай-ақ оныњ µмірбаяны, µмірлік тәжірибесі, білімі, сіњірген
ењбегі мен қоғам алдындағы кінәраттары.
Б±л психолого-физикалық, физиологиялық қасиеттердіњ бірқатары әрбір
қылмыс қ±рамыныњ міндетті элементтері ретінде зањ талаптарына енген және
осыныњ арқасында кінәлі адамды қылмыстыњ субъектісі ретінде сипаттайды.
Б±л белгілерді сот қылмыстық жауаптылықты анықтау кезінде және соған
сәйкес жаза тағайындағанда ескереді. Мысалы, сот 14 жасар жасµспірімніњ
қылмыстық жауаптылығыныњ дәрежесін шешкенде оны кәмелетке жасы толмағандар
жµніндегі комиссияға µткізу арқылы қылмыстық жазадан босатуы не болмаса
Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексініњ 82-бабында қарастырылған
тәрбиелік әсері бар мәжб‰рлеу шараларыныњ бірін қолдануы м‰мкін.
Ал қылмыс жасаған 17 жасқа толған азаматқа қылмыстық жаза тағайындау
мәселесі басқаша шешілуі м‰мкін.
Т±лғаныњ жеке басыныњ ерекшеліктерін сараптағанда сот еш уақытта екі
бірдей дәл ±қсас жасµспірімніњ болуы м‰мкін еместігін естен шығармауы
керек. ¤йткені олардыњ әрқайсыныњ µзіне тән темпераменті, мінезі, рухани
әлемі мен мінез-қ±лқ±ныњ µзіндік ерекшеліктері бар.
Кәмелетке жасытолмағандардыњ қылмыстық жауапкершілігін реттеп отыратын
зањдардыњ орындалуы т‰птен келгенде жасµспіроімдердіњ жасына, физикалық
және психологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Қазіргі кезде дейін қоғам
‰шін қауіпті әрекет жасаған қылмыскерлердіњ психологиялық ерекшеліктеріне
кµптеген зерттеулер ж‰ргізілгені белгілі. Алайда, олардыњ барлығы
физиология мен психология ғылымдарыныњ жетістіктеріне негізделеді.
Атақты физиолог И.П. Павлов адамныњ нерв ж‰йесініњ 4 типін белгілеген
еді.Онда негізінен адамныњ нерв ж‰йесініњ к‰ші анықталған. Атап айтқанда
бірінші типке негізінен к‰шті, байсалды, ширақ; екінші типке к‰шті,
байсалды, сабырлы; ‰шінші типке к‰шті, бббірақ сабырсыз; ал тµртінші типке
әлсіз нерв ж‰йесі жатады. Осыған сәйкес физиология ғылымы адамныњ нерв
ж‰йесінгіњ аталған әрбір типіне белгілі бір темперамент сәйкес келеді деп
‰йретеді. Темперамент – адам нерв ж‰йесініњ негізгі сипаттамасы, ол
әрбір индивидтіњ б‰кіл қызметіне нақты кескін береді, - деп жазды
И.П.Павлов.
Жасµспірімніњ де мінез-қ±лқы кµбіне оныњ темпераментіне байланысты.
Кей жасµспірімніњ шапшањ, жылдам, қызғыш болуы, қажетті тапсырмасын не
ж±мыс әркес сапалы болмаса да орындауы оныњ темпераментіне холерик
қатысты. Қайсыбір жас азамат қимылы сабырлы, µзі салмақты, бірақ тез қарым-
қатынасқа ебі жоқ; ол әр іс-әрекеттіњ, қызметтіњ бір т‰рінен екіншісіне
зорға ауысады. Қандай да ж±мысты, тапсырманы асықпай, бірақ тиянақты
орындайды. Б±л флегматиктер қатарына жатады. Қайсыбір жастар әркез
байсалды, айналасындағылармен тіл табысқыш, шапшањ іс-әрекетке даяр
т±рады.Олардыњ сезімі тез пайда болып, бірақ қзаққа бармай, тез арады
белгілі бір µзгеріске ±шырайды. Олар сангвиниктер қатарын қ±райды.
Сангвиниктердіњ ерекшеліктері – олардыњ іс-әрекеттіњ, қызметтіњ бір т‰рінен
екіншісіне тез ауыса білу, бейтаныс адамдармен де шапшањ араласу
қабілетінде. Тµртінші типке меланхоликтер кіреді.Олар сангвиниктерге қарама-
қарсы- қандай да болса µзгерістерді ауырсынады, жаратпайды, бµтен
кісілерге µмірдіњ әрт‰рлі жања жағдайларына едәуір қиындықпен
кµндігеді.Олардыњ сезімі де тез пайда болмайды, ал пайда болған сезімдері
т±рақты және ±зақ мерзімге дейін сақталады. Темпераменті бойынша
меланхоликке жататын адамдар шешімге баяу, µкпешіл, µзгеге сенбейді, білімі
мен қабілетіне де сенімсіз болады. Олар сары уайымға салынады.Мінезіне
қарап қандай жасµспірімніњ қандай қылмыстық әрекетке бейім екендігін дµп
дәлелдеу қиын. Б±л жерде кµбіне тәрбие, қоршаған ықшам орта және µмірдегі
нақты жағдайлар мањызды роль атқарады. Сондықтан да кейбір ‰лкен
қылмыскерлер жасµспірімдерді қылмыстық әрекетке итергенде олардыњ мінез-
қ±лқыныњ осындай ерекшелігін пайдалана біледі.
Қылмыс жасағаны ‰шін жазаға тартқаннан гµрі қылмыстылықтыњ алдын
алған әлдеқайда жақсы деген пікір ертеректе айтылған болатын. Алдын алу
ж±мысыныњ нәтижелі болуы алғаш жасалған теріс қадамныњ дер кезінде
анықталуынан ғана емес, сонымен бірге осы алдын алу ісінде кәмелетке
толмағандардыњ т±лғалық ерекшеліктерін ескеруге де байланысты.Олай болса,
қылмыстыњ алдын алу барысында кәмелетке толмағандардыњ биологиялық және
әлеуметтік т±рғыдан әлі де болса қалыптаса қоймағандығын, оныњ жас және
психологиялық әлеуметтік және µнегелік ерекшеліктерін тәрбиелік дењгейі мен
білімін ескеру мањызды мәнге ие болып табылады.
Жасµспірімніњ µнегелік санасы б±рмаланған жағдайда оныњ қ±нды
бағыттылығы, қызығушылығы, қажеттілігі, д‰ниеге деген кµзқарасы, µнегелік
позициясы, адамгершілік бейнесі мен сана-сезімі µзгеріске ±шырап, теріс
сиптақа ие болады. Ал қ±қықтық сананыњ тµмендеуі кәмелетке толмағандардыњ
қылмысты кµптеп жасауына, зањ талаптарына µз талаптарын қарама-қарсы
қоюына, сондай-ақ ондай талаптардыњ мәнін т‰сінбеуіне әкеп соқтырады. Б±л
жағдайлардыњ барлығы кәмелетке толмағандардыњ д±рыс жолдан тайып, қылмыс
жасауынан бірден-бір себебі болып табылады. Осыған орай, олардыњ
қылмыстылығыныњ алдын алу ‰шін ењ алдымен қ±қықтық және µнегелік тәрбие
беру қажет. Ал жасµспірімдердіњ қ±қық б±зушылығын болдырмау, ескерту, алдын
алу ‰шін оларға қ±қық жµнінде білім беріп, тәрбиелеу – кәмелетке
толмағандардыњ ісі жµніндегі комиссия қызметініњ бір қыры ретінде танылады
11.
Оқушылар қ±қықтық білімніњ жалпы кµлемініњ тек 5,9 пайызын ғана мектеп
қабырғасынан алады. Б±л жағдай олардыњ бойында патриотизм, зањды б±лжытпай
орындау сияқты қасиеттерді, адамгершілік, µзгеніњ қ±қығын сыйлау сезімдерін
қалыптастыру мақсатында белсенді азаматтық және қ±қықтық білім берудіњ
қажеттігін тудырып отыр 12.
Кәмелетке толмағандардыњ психикасы жас балалардыњ да, ересектердіњ де
психикасынан µзгеше. Олар ‰шін испульсивтік, жоғары әсерленгіштік,
қызбалыққа тез т‰сі, кµњіл к‰йініњ т±рақсыздығы, µз-µзіне сенімсіздік, µз
әрекетініњ д±рыстығына жиі к‰мәндану тән. Олардыњ бойындағы психикалық
қасиеттер, мәселен, мақсаттылық пен табандылық. Т±рақсыздыққа, µз-µзіне
сенімділік пен жасымаушылық сенімсіздік пен жабырқаушылыққа жиі алмасып
отырады.
1.2.Кәмелетке толмағандардың қылмыстық мотивациясының ерекшеліктері. Біздің
қоғамымызда жастардың адамгершілік келбетіне қоятын талаптардың өсуіне
байланысты оларды жақсылыққа тәрбиелеу мәселесіне баса назар аударылуы
шарт. Жасыратыны жоқ, ұзақ жылдар бойы бізде жастарымызды отаншылдық,
заңдарды құрметтеу, қоғамдық тәртіп ережелерін бұзушылыққа төзбеушілік
рухында баулу біраз орын алды. Ал қазіргі жаңа қоғамдық қатынастарды
орнатудағы өткінші кезеңде құқықтық тәртіпке немқұрайлы қарайтын, ұрлық,
зорлық, бұзақылық, т.б. қылмыстық әрекеттерімен қарапайым азаматтардың
демалысы мен көңіл-күйіне көлеңке түсіретін жастар жиі кездеседі.
Сондықтан жастар арасында құқық бұзушылық көріністердің алдын алу
бағытында жүзеге асырылып жатқан қомақты жұмыстар, бір жағынан, өскелең
жаңа буынды дұрыс тәрбиелеудің, екінші жағынан, жалпы қылмыстылықты жоюдың
қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады 13.
Әрбір кәмелетке жасы толмаған құқық бұзушының жеке басының
ерекшеліктерін, оның құқыққа қайшы келетін мінез-құлықтарын, қоғамға жат
әрекеттерін жан-жақты білуде белгілі бір нәтижеге жету ісі аталмыш
проблеманың дұрыс бағытта зерттелуіне, сондай-ақ бірнеше түбірлес ғылым
жетістіктерін пайдалануға байланысты. Бұл ретте жасөспірімдердің қоғамға
жат іс-әрекеттерініњ негізгі сәтін дөп басып, оның ішкі және сыртқы
факторларын бір жерге шоғырландырып беретін нәрсе –мотивация болып
табылады.
Мотивация проблемалары өте ерекше де күрделі құбылыс. Қылмыстық құқық
теориясы және криминология ғылымы бұл құбылыс туралы психология ілімінің
негізгі қағидаларына сүйенеді.
Адам – белгілі бір қоғамның мүшесі, ол қандай болмасын бір іспен
айналысады, оның азды-көпті тәжірибесі, білімі, өзіне тән өзгешеліктері
болады. Осы айтылғандардың жиынтығы оны жеке адам етеді. Мәселен, жаңа
туған нәрестені адам деп атауға толық болады, бірақ әлі де жеке адам емес.
Өйткені, онда жоғарыда аталған компоненттер: тәжірибе, білім, іс-әрекет,
т.б. жоқ. Жеке адамның өзіндік ерекшелігі дүниетанымынан, сенімінен,
талғам, мұратынан, бағытынан, қабілет, қызығуынан жақсы байқалады. Жеке
адам – тарихи-әлеуметтік жағдайдың жемісі. Ол әлеуметтік ортада белгілі
қоғамда, коллективте ғана қалыптасады. К.Маркстің айтуынша, жеке адам –
барлық қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Адамның көптеген психологиялық ерекшеліктері, оның өмір сүретін
ортасына қоғамдық қатынастардың экономикалық, идеологиялық т.т. тікелей
әсер етуінен қалыптасып отырады. Жеке адамның психикалық қасиеттері бір
сыдырғы тұрақты және тұрлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамның
психикалық тұрақты да, тұрлаулы ерекшеліктері өмір ағымында жетіліп
қалыптасады. Бұлардың өзгеруі қиын немесе бұл ерекшеліктер өзгермейді деу
де қате. Демек адамның айналасын қоршаған дүние үнемі өзгеріп
отыратындықтан, осымен бірге оның түрлі ерекшеліктері де дамып, өзгеріп
отырады. Мұндай қасиеттер адам өмірге келісімен пайда болмайды. Адам
белгілі дәрежеде өсу, жетілу процесінде дамиды.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен
айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі
жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз
психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін
еңбек процесінің сан алуын салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі
қажеттерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Әрекетіміз дұрыс болу үшін,-дейді Әл-Фараби,- біздің соған баратын жолымыз
қандай болу керек екенін анықтап алуға тиіспіз14. Адам - іс-әрекеті-
күрделі процесс. Оның құрамына жеке амалдар мен қозғалыстардың,
әрекеттердің жүйесі кіреді. Іс-әрекет ұғымынан әрекет ұғымын ажырату қажет.
Өйткені, мұның біріншісінің ауқымы аса кең, ал әрекеттің сипаты шағын.
Әрекет іс- әрекеттің шағын бөлігі, единицасы. Ол жеке мақсатты орындауға
бағытталады,әрекетті орындау тәсілдері операция деп аталады. Адам іс-
әрекеттің белгілі түрімен айналысу арқылы ғана сыртқы ортамен белсенді
түрде байланыс жасап, оны шамасынша өзгертіп отырады.
Адам іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор.Іс-әрекеттің
саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты
белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже
шығару – оның екінші бір басты белгісі болып табылады.Адамның сана-сезімі
өскен сайын оның әрекеті де жаңа мазмұнға ие болып отырады. Адам
психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да
күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет.Сөйтіп сана мен іс-
әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындығы жайлы мәселе
психологияның басты принциптері болып табылады.Адам әрекеті сан-алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып отырады.
Әрбір жеке адамның өмір бағытын көрсететін компоненттер аз
емес.Олардың ең бастыларын психология мына түрге бөледі: қажеттілік
потребность, түрткі мотив, бейімділік пен қызығу, дүниетаным мен сенім,
мұрат пен талғам. Адамды әрбір қимыл әрекетке бағыттайтын, қажетін өтеуге
талаптандыратын бір түрткі болады. Бұл түрткіні психологияда мотив себеп
деп атайды. Қандай болмасын объектінің себебін білмей тұрып, адамның бір
мақсатқа жетем деген ойын қалайша тоқтата алатынын және оның мінез құлқының
мән-жайын толық түсіну қиын болады.
Түрлі жағдайлардың әсер етуіне қарай адам психологиясы әртүрлі
өзгеріске түсіп отырады. Осыған орай оның түрткілері де, мақсатқа жету үшін
қажетті шаралары да өзгеріске түседі. Түрткінің өзгеруі іс-әрекеттің
нәтижесіне әсер етеді.Мәселен, қоғамдық мәні күшті түрткі іс-әрекет
нәтижесіне ерекше әсер етеді.
Жеке адамды қандай болмасын әрекетке итермелейтін негізгі қозғаушы
мотив – оның түрлі қажеттері, яғни бір нәрсеге мұқтаждануы. Адамның
қажеттері қоғамдық еңбекте, еңбек ету процесінде қалыптасқан. Сыртқы
ортамен байланыс жасауда адамның өмір сүруі үшін ең алдымен ерекше маңыз
алған материалдық тамақ,баспана,киім, еңбек құралдары т.б. болады. Адам
баласының тарихи даму жағдайында туған еңбек әрекеті еңбек құралдарымен
пайдалану секілді негізгі материалдық қажеттері біртіндеп дами келе,
қажеттердің жаңа тобын – рухани қажеттерді білім, көркемөнер т.б.
туғызады. Рухани қажеттердің дамуы – материалдық қажеттерінің
қанағаттандырылуына байланысты. Адам қажеттерінің дамуы – тарихи дамудың
елеулі бір кезеңі. Олар адамның алдына әр түрлі мақсаттар қойып отыруына
себепші болатын негізгі түрткілер.
Адамды әрекетке итермелейтін негізгі мотив – оның түрлі қажеттері.
Адам өз қажетіне байланысты алдына түрлі мақсаттар қояды. Ол мақсаттарды
орындау үшін түрлі әдіс-амалдар қарастырады. Өйткені адам сыртқы дүниенің
заттары мен құбылыстарын тек танып, не оған өзінің қатынасын білдіріп, қана
қоймайды, сонымен бірге, оны қажетіне орай өзгерткісі келеді.Бұл үшін ол
қимыл-қозғалысқа, іс-әрекетке түсіп отырады. Адамда қимыл-қозғалыстар
есепсіз көп. Бұларды үлкен екі топқа бөлуге болады. Оның бірін еріксіз
қозғалыстар яғни мақсат қойылмайтын қозғалыстар: көздің жұмылуы,
жөтелу,шашалу, түшкіру т.б., екіншісін ерікті қозғалыстар деп атайды.
Мәселен, жерге түсіп кеткен нәрсені көтеріп алу қозғалыстың соңғы түріне
жатады. Кез келген қозғалыс арқылы сыртқы ортаны өзгертуге, оған ықпал
жасауға болмайды. Бұл үшін мақсатқа бағытталған қимыл-қозғалыстар жасау
қажет. Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі
кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл-қозғалыстарды психологияда ерік
амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен ерік дегеніміз адамның өз мінез-
құлқын меңгере алу қабілеті. Қайрат дегеніміз өмір жолында кездесетін екі
талай кездерде белді бекем буып, қайыспай, кідірмей амал етуге ұмтылу -
деп көрсеткен белгілі қазақ зиялысы Ж.Аймауытов 15.
Қылмыстыњ мотивация жүйесі адам әрекетінің терең тамырларына еніп, сол
әрекеттің себептерін анықтауға, сонымен қатар, оған адамгершілік және
құқықтық өлшемдермен ықпал етуге мүмкіндік береді .
Алайда аталмыш проблеманың күрделілігі мен жетік зерттелмеуінен
қылмыстық мінез-құлық мотивациясы ұғымы мен оның мәні төңірегінде әртүрлі,
тіпті қарама-қарсы көзқарастар көбеюде. Мәселен, кейбір авторлардың
пікірінше, мотивация келешекте мәнсіздіктен жойылып кетеді десе,
психологтардың қайсыбірі оны психология ғылымының негізгі мәселесі деп
қарап, оны адамның іс-әрекетін танудың басты кілті ретінде түсінеді. 16
Мен де осы соңғы көзқарасты қолдаймын.
Өйткені жоғарыда аталып кеткендей мотивация адам әрекетінің пайда
болуына, оның дамып белгілі бір қалыпқа келуіне, соның арқасында қойылған
мақсатқа жетуіне, оның динамикасының түпкі нәтижесінің жеке адам үшін
маңыздылығына қатысы бар адам қызметіндегі детерминанттарды детерминизм –
себептілік, барлық құбылыстар бір-бірімен заңды түрде байланысты дейтін
ілім кеңінен қамтиды.
Мотивация сөзін тар мағынада алып қарасақ, ол адам қызметінің нақты
түрлері мен мінез-құлықтың сыртқы көрінісі ретіндегі субъективтік
детерминация 17. Сондықтан психологиялық зерттеулерде мотивацияның
негізгі екі аспектісі, атап айтқанда, оның динамикалық және мазмұндық
жақтары қарастырылады. Іс-әрекет мотивациясын кең мағынада алып қарасақ, ол
адамның жалпы мінез-құлқын анықтайтын психологиялық сәттердің жиынтығы
18.
Мотивацияны іс-әрекеттерді қозғаушы күштердің жүйесі ретінде ұғыну
да осы анықтамаға мағынасы жағынан жақындайды 19.
Қылмыс- қылмыстық заңның бұзылуына сәйкес жауапкершілік шараларын
алдын-ала қарастыратын, әртүрлі мотивтер негізінде туындайтын жеке адамның
іс-әрекеті. Мотив ұғымы бұл жерде қылмыс құрамына енетін элемент ретінде
өзінің заңды мағынасын білдіріп тұр. Заң нормаларында мотив барлық жағдайда
көрсетіле бермейтіні мәлім. Қылмыстың қоғам үшін аса қауіптілігі көрініс
бергенде, не болмаса жасалған әрекеттің мотивтік ерекшелігі белгілі
бағытпен байланысты болған жағдайда ғана заң тікелей мотивке жүгінеді.
Заң шығарушы тарапынан мотивке барлық кезде мән берілмесе де қылмыс
құрамының белгілерін сипаттауда, әсіресе құрамның субъективтік жақтарын
анықтауда мотивтің маңызы өте зор 20.
Негізінен әрбір қылмыс – адамның саналы қызметінің бір түрі, яғни
әрекеттің мақсатын, құрамын, мотиві мен құндылығын жобалайтын ерікті акт
93. Бұл ретте ол қылмыс субъектісінің санасына, жеке адам психикасына
маңызды мінездеме береді.Мұнда субъекті мен оның қызметі арасындағы өзара
байланыстың бір түрі өзіндік орын алады.
Соңғы жылдары заңгер-криминалистер арасында қылмыстық әрекет мотивінің
психикалық механизмін зерттеуге ерекше ынталылық байқалуда. Осыған
байланысты қылмыстық әрекеттің мотивациялық аясын әлеуметтік психология,
криминология және қылмыстық құқық салаларының жетістіктерін кіріктіру
арқылы ғылыми жұмыстар атқару қажеттілігі туындайды 94.
Мұндай жұмыстар қатарына әсіресе адамның қоғамға жат әрекетінің мотиві
мен басқа әлеуметтік және психологиялық қасиеттерінің арасындағы
байланыстарды, сондай-ақ мотив пен сезімді, 95 жеке адам кінәсінің
ерекшелігін, мотиві мен мақсатын сипаттауға арналған еңбектер жатады 96.
Онда қылмыс жасаған кінәлінің жеке басының мотивациялық ерекшеліктері,
бәсекелестік мотивтері және бағалау қарым-қатынасы, 97 жеке адам мотиві
мен бағыты, -69 қоғамға қарсы бағдары анықталынған 99. Соның ішінде адам
белсенділігі, жеке адам әрекетіндегі мотивтердің бастапқы ниеті жөніндегі
психологтар арасында белгілі көзқарастар қалыптасты. Олардың басым
көпшілігі адам қызметіндегі әдепкі итергіш ниет адамның өмірлік
қажеттілігінен туындайды деген пікірде. Көптеген психологтар адам
белсенділігінің қайнар көзі ретінде сезімді, қызығушылықты, идеал мен
сенімді, дүниеге көзқарасты мойындайды. Ал кейбір психологтар адам ниетін
оның қажеттілігі мен сезімінде, еркінде, қоғамдық императивінде деп біледі.
Олардың қайсыбіреулері мотивті қажеттілікпен немесе сезіммен ұштастырса,
кейбіреулері оны ниет және мақсатпен немесе адамның жалпы психологиялық
күйімен байланыстырады.
Алайда баса көрсететін жай мынада. Мотивациялық аяда қылмыстық
әрекеттің қандай аспектісі қарастырылса да, барлық зерттеушілердің
пікірінше, мотив қылмысқа итеретін қозғаушы күш және оның ішкі қайнар көзі
ретінде танылады. Ал жасалған қылмыс фактісі қылмыс мотивінің объективті
түрдегі көрінісі боп саналады. Сондықтан мотивациялық ая қылмыстық құқық
нормалар дәрежесінің көрсеткіші, сонымен қатар мотив құқыққа қарсы
қылмыстық әрекеттің шынайы себептерін түсінуге мүмкіндік беретін маңызды
белгі болып табылады 100.
Қорыта айтқанда, мотивация ұғымы мотивтің өзіне қарағанда анағұрлым
кең екендігі белгілі.
Мотивация мазмұны адам белсенділігінің алғашқы итергіш күші мен жеке
адамның психологиялық жиынтығының нақты әрекеттерді орындауға дайындығын
ғана емес, сонымен бірге қылмыстық әрекеттерді бағыттап, ретке келтіріп,
қолдап немесе мінез-құлыққа ықпал ету арқылы олардың әдепкі бағытын
өзгертіп отыратын факторлар 21.
Мотивация әртүрлі ниеттің, итергіш күштердің жиынтығын өзіне қамти
отырып, адамның құрылымдық қалыптасуына негіз болады, нәтижесінде жеке
адамның әлеуметтік маңызы бар іс-әрекеті негізінде көрінеді.
Бұл ретте мотивацияны адам іс-әрекетінің субъективтік детерминациясы
және рухани әлемі арқылы өтетін құбылыс деуге болады22. Сондықтан да
қазіргі қолданылып жүрген заңдық құжаттарда әрбір қылмысты дәрежелеуде және
кінәліге жаза тағайындауда маңызы бар мотивация мәселелеріне басты назар
аударылған.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бірқатар баптарында
қылмыс құрамына тікелей қатысты мотивациялық элементтер көрсетілген.Онда
әсіресе бұзақылық мотиві, пайдакүнемдік, кек алу, қызығу мен құнығу т.б.
көрсеткіштер аталған. Алдын ала айта кететін жағдай, жастарға тән әсіресе,
қызығу, әуесқойлық, құрдастарының алдында мақтана масаттану, бұзақылық, кек
алу т.б. мотивтері.
Осы арқылы мәселе тек мотив төңірегінде емес, сонымен қатар қылмыстық
әрекетке себепші болатын бастапқы ниет, итергіш күштің мотивациялық
элементтері жөнінде болуға тиіс.Әзірге қылмыстық кодекстің баптарына
қылмысқа қатысы жоқ нақты мотивтерді ендіру әлі ертерек болғандықтан бұл
мәселе заң тәртібі негізінде шешілуді қажет етеді. 22
Мұндай жол басқа да көптеген мәселелерді ойдағыдай зерттеуге мүмкіндік
берер еді. Мәселен, заңгерлер арасында мотивтің криминогендігі жөнінде осы
кезге дейін бірыңғай пікір болмай отыр. Жасөспірімдер мен ересектер
арасындағы қылмыстардың мотивін салыстырып қарағанда олардың ерекшеліктері
әуелі кәмелетке толмағандардың жасына, әлеуметтік жағдайына және қоғамдық
институттардағы орнына байланысты екенін атау керек. Мысалы, 14-17 жас
аралығындағы жасөспірім үшін бір жағынан қарқынды дамып, қалыптастыру
процесі жүретін кезең. Екінші жағынан, алдағы міндеттердің күрделілігінен
еңбек қызметінде дайындық ол өзінің іс-әрекетіне жауапты адам ретінде
жоғары дәрежеде қалыптастыратын маңызды қоғамдық қатынастар шеңберінен
көбінесе шығып қалады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz