Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты
І Кіріспе...
ІІ Негізгі бөлім
1.ТАРАУ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы .
1.2Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен арақатынасы..
1.3Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің лингвомәдени аспектісі ... ... ... ... ..
2 .ТАРАУ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
2.1. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына түрткі болатын факторлар ... ... ...
2.1.1. Географиялық фактор..
2.1.2. Тілдік фактор.
2.1.3. Діни фактор...
2.1.4.Этнонимдік фактор.
2.1.5. Психикалық фактор..
2.2. Ұлттық мәдениеттің ұлттық психологиямен байланысы.
3 .ТАРАУ ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ БАСТАУ КӨЗДЕРІ
З.1. Ертегілік, аңыздық сипат негізінде қалыптасқан фразеологизмдер ... ...
3.2.Жан.жануарларға қатысты фразеологизмдер..
3.3. Аңшылық пен саятшылық өнеріне қатысты фразеологизмдер ... ... ... ...
3.4.Салт.дәстүр, әдет.ғұрып, діни наным.сенімдерге байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестер..
3.5. Жаугершілік заманға байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ...
3.6. Шешендік өнерге байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ...
3.7.Тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты қалыптасқан фразеологизмдер
3.8.Ұзындық, қашықтық, тереңдікке байланысты қалыптасқан фразеологизмдер...
3.9.Соматизмге байланысты қалыптасқан фразеолгизмдер ... ... ... ... ... ... ...
3.10.Құс.жәндіктермен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... .
3.11.Сандық көрсеткіштермен байланысты қалыптасқан фразеологиздер..
3.12.Түр.түспен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... .
3.13. Азық.түлік, тағам атауларына байланысты қалыптасқан фразеологизмдер..
3.14.Космонимдерге байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.15. Уақытқа байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... .
3.16.Туыстық атауларға қатысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.17.Өсімдіктерге байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... ..
3.18. Киім атауларына қатысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... .
Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..
ІІ Негізгі бөлім
1.ТАРАУ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы .
1.2Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен арақатынасы..
1.3Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің лингвомәдени аспектісі ... ... ... ... ..
2 .ТАРАУ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
2.1. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына түрткі болатын факторлар ... ... ...
2.1.1. Географиялық фактор..
2.1.2. Тілдік фактор.
2.1.3. Діни фактор...
2.1.4.Этнонимдік фактор.
2.1.5. Психикалық фактор..
2.2. Ұлттық мәдениеттің ұлттық психологиямен байланысы.
3 .ТАРАУ ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ БАСТАУ КӨЗДЕРІ
З.1. Ертегілік, аңыздық сипат негізінде қалыптасқан фразеологизмдер ... ...
3.2.Жан.жануарларға қатысты фразеологизмдер..
3.3. Аңшылық пен саятшылық өнеріне қатысты фразеологизмдер ... ... ... ...
3.4.Салт.дәстүр, әдет.ғұрып, діни наным.сенімдерге байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестер..
3.5. Жаугершілік заманға байланысты қалыптасқан тұрақты тіркестер ... ...
3.6. Шешендік өнерге байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ...
3.7.Тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты қалыптасқан фразеологизмдер
3.8.Ұзындық, қашықтық, тереңдікке байланысты қалыптасқан фразеологизмдер...
3.9.Соматизмге байланысты қалыптасқан фразеолгизмдер ... ... ... ... ... ... ...
3.10.Құс.жәндіктермен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... .
3.11.Сандық көрсеткіштермен байланысты қалыптасқан фразеологиздер..
3.12.Түр.түспен байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... .
3.13. Азық.түлік, тағам атауларына байланысты қалыптасқан фразеологизмдер..
3.14.Космонимдерге байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.15. Уақытқа байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... .
3.16.Туыстық атауларға қатысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.17.Өсімдіктерге байланысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... ..
3.18. Киім атауларына қатысты қалыптасқан фразеологизмдер ... ... ... ... ... .
Қорытынды .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..
Тіліміздегі тұрақты тіркестердің мағына лық астарында халықтың ерте уақыттан бергі өмірінің бүкіл болмысы сақталып суреттеледі. Халықтың күнкөріс, тұрмыс-тіршілік негізінде жан-жақты өрбіген түсінік пайымдаулары, соған байланысты қалыптасқан салт-дәстүр, әдет -ғұрып тардың ерекшеліктері тілдік қолданыстағы тұрақты тіркестерден көріністабады. Сондықтан тұрақты тіркестер – халқымыздың ұлттық ерекшелігін бойына сіңірген басты мәдени байлығымыздың бірі.Әр ұлттың тіліндегі фразеологизмдердің тұтас жиынтығы сол ұлт тіліне тән өзіндік бейнелі сөз орамдары арқылы оның бүкіл заттық, рухани мәдени өмірінен хабардар етеді. Ойымызды бейнелі, мәнерлі етіп, айқын жеткізуде өзінің бейнелілігімен, экс-прессивті-эмоционалды бояуымен көзге түсетін фразеологизмдердің маңызы ерекше құнды. Ғасырлар бойы тек тұрақты тіркес түрлерінің бойында ғана сақталып қалған ерекше сөз айшықтарын мәдени дерек ретінде қарап, олардың жасалу жолдары мен мағыналық тамырына терең үңілудің, сол арқылы фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болған о бастағы еркін тіркес түрле-ріндегі уәждерін ашудың фразеологиялық зерттеулер үшін маңызы зор. Әдетте фразеологиялық мағынаның пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмірдің әсері мол. Образға негізделген көрініс тіл арқылы жарыққа шыққанда, ондағы ұлттық қабылдау, қазақи дүниетаным, ойлау ерекшеліктері бірден аңғарылады. Фразеологиялық мағынаға тірек, негіз болатын нәрсе-адамдардың күнкөріс тіршілігі, күнделікті өмірінде көріп жүрген дүниедегі заттар, айналасындағы құбылыстар, содан туындайтын жағдайлар және түрлі жағымды, жағымсыз әрекеттердің ықпалы.
1 Темірбеков С. Введение в культурологию. –алматы. 1996, -210 с.
2 Кнабе Г.С. Материалы к лекциям по общей теории культуры и культуры античного Рима. -М.: Индрик, 1994. –347с.
3 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М.:Советская энциклопедия, 1966. – 608 с.
4 Ченки А. Семантика в когнитивной лингвистике // Фундаментальные направления современной американской лингвистики. -М.: МГУ, 1996.С.15-20.
5 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. -Алматы: Жалын, 1990. –121 б.
6 Цицерон М.Т. Речи. -М., 1962. Т.1. –С.298.
7 Лотман Ю.М. Культура и взрыв. -М.: Гнозис, 1992.
8 Бенвенист Э. Общая лингвистика. -М.: Эдиториал. УРСС, 2002. –448 с.
9 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. -Алматы, 1998. – 194 б.
10 Оспанова Ф.А. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.20. -Алматы, 2006. –27б.
11 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. -М.: Прогресс, 1993. - 656с.
12 Лингвистический энциклопедический словарь. -М.:Советская энциклопедия, 1990. – 597 с.
13 Сыздықова Р. А.Байтұрсынов. -Алматы: Білім, 1990. – 52 б.
14 Телия В.Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. -М.: Школа. Языки и русская культура, 1996. – 284 с.
15 Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. -Алматы: Ана тілі. 1998. –303 б.
16 Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. -Алматы: Ғылым, 1998. – 544 б.
17 Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985. -№ 4.
18 Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985. -№ 10. - Б.18-22.
19 Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственной ориентации в казахском языке: автореф. ... канд. филол. наук. -Алматы, 1989. –26 с.
20 Мукатаева А. Этнолингвистические изучения лексики казахского эпоса: автореф....канд.филол.наук.-Алматы,1989.–27с. 21 Кусимова Г. Фразеологизмы в казахском эпосе: автореф. ...кандидата филол. наук. Алматы, 1991. –28 с.
22 Аронов Қ. Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты: филол. ғылымының канд. ... авторефер.: 10.02.02. -Алматы, 1992. –29 б.
23 Уызбаева Б. Қазақ тіліндегі семантикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.02. -Алматы, 1994. –30 б.
24 Ғабитқанұлы Қ. Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.02. -Алматы, 1995. –25б.
25 Телия В.Н. О специфике отображения мира психики и знания в языке. // Лингвокультурологическая специфика сравнительных оборотов. -М., 1987. –426 с.
26 Маслова В.А. Лингвокультурология. -М.: Academia, 2001. –208 с.
27 Алдашева А. Аударматану: Лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер: филол. ғылым.докт. ...дисс.: 10.02.02. -Алматы, 1999. –242 б.- 0599РК00054
28 Буслаев Ф.И. Русские пословицы и поговорки, собранные и объясненные. -М., 1954 с. –153 с.
29 Исабеков С.Е. Лингвострановедение и проблемы коммуникации // Вестник КазГУМОиМЯ, 2000. -№2. – С.33-36.
30 Телия В.Н. Первоочередные задачи и методологические проблемы исследования фразеологического состава языка в контексте культуры. -М., 1999. –С.13-24.
31 Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. -Астана: Білге, 2003. –368 с.
32 Хазимова Ә.Ж. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.02. -Алматы, 2002. –27б.
33 Потебня А.А. Слово и Миф. –М., 1989.-622с.
34 Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы.– Алматы: Қазақстан,
1993. -188б.
35 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы (Ата салтыңды аяла). -Алматы:1998.-158б.
36 Мұқанов С. Қазақ қауымы. – Алматы: 1995.-81б.
37 Исенова Ф.К. Зоонимы русского и казахского языков: мотивационная параметризация: автореф. ... канд. филол. наук: 10.20.20. -Алматы, 2005. – 28 с.
38 Кәмәлашұлы Б. Монғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері. Өлгий: 1995.-141б.
39 Бабалақұлы Ж., Тұрдыбаев А.Саят. –Алматы: Қайнар, 1989. -144б.
40 Машанов А. Әл-Фараби. –Алматы: Жазушы, 1970. -246 б.
41 Әбілқасымов Б.Телқоңыр: Қазақтың наным-сенімдеріне қатысты
ғұрыптық фольклор. – Алматы: Атамұра, 1993.-176 б.
42 Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. -Алматы: Ана тілі, 1994. – 80 б.
43 Нұрмағамбетов Қос сөздердің құпиясы. -Алматы: Жалын, 1991. – 96 б.
44 Гаадамба Ш.Монголын нууц товчоо монгол аман зохиолд холбогдах асуудалд// Нуиц товчооны нууцас (Уб, 124-127).
45 Бартольд В.Тюрки/ Двенадцать лекций по истории турецких народов средней Азии. Алматы:Жалын, 1993.-192 с.
46 Иванин М. О военном искусстве при чингисхане и Тамерлане. –Алматы: Санат, 1998.-137 с.
47 Адилова А.Д.(Жакупова). Основы мотивологического анализа. -Кокшетау. 1999. –105 с.
48 Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. -Астана: Білге, 2003. –368 с.
49 Болғанбаев. Өлшемдік ұғымды білдіру // Қазақстан мектебі. 1984. -№ 3 Б.74-77.
50 Смағұлова Г.Н., Айтжанова Г.Д. Фразеологиялық калькалар. -Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 124 б.
51 Қайдаров Ә., Өмірбеков Б., ж.б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. -Алматы, 1992. – 157 б.
52 Қалиев С., Оразаев М., Смайылова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. -А., 1994. – 223 б.
2 Кнабе Г.С. Материалы к лекциям по общей теории культуры и культуры античного Рима. -М.: Индрик, 1994. –347с.
3 Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М.:Советская энциклопедия, 1966. – 608 с.
4 Ченки А. Семантика в когнитивной лингвистике // Фундаментальные направления современной американской лингвистики. -М.: МГУ, 1996.С.15-20.
5 Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. -Алматы: Жалын, 1990. –121 б.
6 Цицерон М.Т. Речи. -М., 1962. Т.1. –С.298.
7 Лотман Ю.М. Культура и взрыв. -М.: Гнозис, 1992.
8 Бенвенист Э. Общая лингвистика. -М.: Эдиториал. УРСС, 2002. –448 с.
9 Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. -Алматы, 1998. – 194 б.
10 Оспанова Ф.А. Қазақ тіліндегі тұрақты тіркестердің лингвомәдени сипаты: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.20. -Алматы, 2006. –27б.
11 Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. -М.: Прогресс, 1993. - 656с.
12 Лингвистический энциклопедический словарь. -М.:Советская энциклопедия, 1990. – 597 с.
13 Сыздықова Р. А.Байтұрсынов. -Алматы: Білім, 1990. – 52 б.
14 Телия В.Н. Русская фразеология: семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты. -М.: Школа. Языки и русская культура, 1996. – 284 с.
15 Қайдар Ә.Т. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. -Алматы: Ана тілі. 1998. –303 б.
16 Сүлейменова Э.Д. Тіл білімі сөздігі. -Алматы: Ғылым, 1998. – 544 б.
17 Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985. -№ 4.
18 Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985. -№ 10. - Б.18-22.
19 Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственной ориентации в казахском языке: автореф. ... канд. филол. наук. -Алматы, 1989. –26 с.
20 Мукатаева А. Этнолингвистические изучения лексики казахского эпоса: автореф....канд.филол.наук.-Алматы,1989.–27с. 21 Кусимова Г. Фразеологизмы в казахском эпосе: автореф. ...кандидата филол. наук. Алматы, 1991. –28 с.
22 Аронов Қ. Қазақ тіліндегі халықтық космонимдердің этнолингвистикалық табиғаты: филол. ғылымының канд. ... авторефер.: 10.02.02. -Алматы, 1992. –29 б.
23 Уызбаева Б. Қазақ тіліндегі семантикалық етістік фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.02. -Алматы, 1994. –30 б.
24 Ғабитқанұлы Қ. Наным-сенімге байланысты қазақ тіліндегі тұрақты тіркестер: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.02. -Алматы, 1995. –25б.
25 Телия В.Н. О специфике отображения мира психики и знания в языке. // Лингвокультурологическая специфика сравнительных оборотов. -М., 1987. –426 с.
26 Маслова В.А. Лингвокультурология. -М.: Academia, 2001. –208 с.
27 Алдашева А. Аударматану: Лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер: филол. ғылым.докт. ...дисс.: 10.02.02. -Алматы, 1999. –242 б.- 0599РК00054
28 Буслаев Ф.И. Русские пословицы и поговорки, собранные и объясненные. -М., 1954 с. –153 с.
29 Исабеков С.Е. Лингвострановедение и проблемы коммуникации // Вестник КазГУМОиМЯ, 2000. -№2. – С.33-36.
30 Телия В.Н. Первоочередные задачи и методологические проблемы исследования фразеологического состава языка в контексте культуры. -М., 1999. –С.13-24.
31 Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. -Астана: Білге, 2003. –368 с.
32 Хазимова Ә.Ж. Қазақ фразеологизмдерінің ұлттық-мәдени деректері: филол. ғылым. канд. ... автореф.: 10.02.02. -Алматы, 2002. –27б.
33 Потебня А.А. Слово и Миф. –М., 1989.-622с.
34 Шойбеков Р. Қазақ зергерлік өнерінің лексикасы.– Алматы: Қазақстан,
1993. -188б.
35 Дәдебаев Ж. Тұлпардың сыны мен бабы (Ата салтыңды аяла). -Алматы:1998.-158б.
36 Мұқанов С. Қазақ қауымы. – Алматы: 1995.-81б.
37 Исенова Ф.К. Зоонимы русского и казахского языков: мотивационная параметризация: автореф. ... канд. филол. наук: 10.20.20. -Алматы, 2005. – 28 с.
38 Кәмәлашұлы Б. Монғолиядағы қазақтардың салт-дәстүрлері. Өлгий: 1995.-141б.
39 Бабалақұлы Ж., Тұрдыбаев А.Саят. –Алматы: Қайнар, 1989. -144б.
40 Машанов А. Әл-Фараби. –Алматы: Жазушы, 1970. -246 б.
41 Әбілқасымов Б.Телқоңыр: Қазақтың наным-сенімдеріне қатысты
ғұрыптық фольклор. – Алматы: Атамұра, 1993.-176 б.
42 Кенжеахметов С. Қазақтың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. -Алматы: Ана тілі, 1994. – 80 б.
43 Нұрмағамбетов Қос сөздердің құпиясы. -Алматы: Жалын, 1991. – 96 б.
44 Гаадамба Ш.Монголын нууц товчоо монгол аман зохиолд холбогдах асуудалд// Нуиц товчооны нууцас (Уб, 124-127).
45 Бартольд В.Тюрки/ Двенадцать лекций по истории турецких народов средней Азии. Алматы:Жалын, 1993.-192 с.
46 Иванин М. О военном искусстве при чингисхане и Тамерлане. –Алматы: Санат, 1998.-137 с.
47 Адилова А.Д.(Жакупова). Основы мотивологического анализа. -Кокшетау. 1999. –105 с.
48 Қайдар А. Тысяча метких и образных выражений. -Астана: Білге, 2003. –368 с.
49 Болғанбаев. Өлшемдік ұғымды білдіру // Қазақстан мектебі. 1984. -№ 3 Б.74-77.
50 Смағұлова Г.Н., Айтжанова Г.Д. Фразеологиялық калькалар. -Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 124 б.
51 Қайдаров Ә., Өмірбеков Б., ж.б. Түр-түстердің тілдегі көрінісі. -Алматы, 1992. – 157 б.
52 Қалиев С., Оразаев М., Смайылова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. -А., 1994. – 223 б.
Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТҰРАҚТЫ
ТІРКЕСТЕРДІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ СИПАТЫ
Бекітемін
Ғылыми жетекшісі:
Қазақ тілі кафедрасының ф.ғ.к., профессор
меңгерушісі ф.ғ.к., доцент
... ... ... ... ... ... ... ..М.Е.Е ржанов
... ... ... ... ... ... ... Г.Қ. Жылқыбай
... ... ... ... ... ... ... 2009 ж
Орындаған:
ФҚӘ - 515 тобының студенті
... ... ... ... ... . Көлшікбаева Айгерім
Түркістан – 2009
Жоспар
І 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ІІ Негізгі бөлім
1-ТАРАУ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің лингвомәдени аспектісі 17
... ... ... ... ..
2 -ТАРАУ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
2.1. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына түрткі болатын 23
факторлар ... ... ...
2.1.1. Географиялық 23
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.1.2. Тілдік 24
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2.1.3. Діни 24
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.4.Этнонимдік 25
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.1.5. Психикалық 25
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.2. Ұлттық мәдениеттің ұлттық психологиямен 25
байланысы ... ... ... ... ... ... .
3 -ТАРАУ ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ БАСТАУ КӨЗДЕРІ
З.1. Ертегілік, аңыздық сипат негізінде қалыптасқан 27
фразеологизмдер ... ...
3.2.Жан-жануарларға қатысты 28
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Аңшылық пен саятшылық өнеріне қатысты 31
фразеологизмдер ... ... ... ...
3.4.Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, діни наным-сенімдерге байланысты
қалыптасқан тұрақты 33
тіркестер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3.5. Жаугершілік заманға байланысты қалыптасқан тұрақты 38
тіркестер ... ...
3.6. Шешендік өнерге байланысты қалыптасқан 39
фразеологизмдер ... ... ... ...
3.7.Тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты қалыптасқан 41
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 43
3.8.Ұзындық, қашықтық, тереңдікке байланысты қалыптасқан 44
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
3.9.Соматизмге байланысты қалыптасқан 46
фразеолгизмдер ... ... ... ... ... ... ...
3.10.Құс-жәндіктермен байланысты қалыптасқан 47
фразеологизмдер ... ... ... . 48
3.11.Сандық көрсеткіштермен байланысты қалыптасқан фразеологиздер.. 48
3.12.Түр-түспен байланысты қалыптасқан 49
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... .. 49
3.13. Азық-түлік, тағам атауларына байланысты қалыптасқан 50
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.14.Космонимдерге байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.15. Уақытқа байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ..
3.16.Туыстық атауларға қатысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.17.Өсімдіктерге байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ...
3.18. Киім атауларына қатысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ..
Қорытынды 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 53
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіліміздегі тұрақты тіркестердің мағына
лық астарында халықтың ерте уақыттан бергі өмірінің бүкіл болмысы сақталып
суреттеледі. Халықтың күнкөріс, тұрмыс-тіршілік негізінде жан-жақты өрбіген
түсінік пайымдаулары, соған байланысты қалыптасқан салт-дәстүр, әдет -ғұрып
тардың ерекшеліктері тілдік қолданыстағы тұрақты тіркестерден
көріністабады. Сондықтан тұрақты тіркестер – халқымыздың ұлттық ерекшелігін
бойына сіңірген басты мәдени байлығымыздың бірі.Әр ұлттың тіліндегі
фразеологизмдердің тұтас жиынтығы сол ұлт тіліне тән өзіндік бейнелі сөз
орамдары арқылы оның бүкіл заттық, рухани мәдени өмірінен хабардар етеді.
Ойымызды бейнелі, мәнерлі етіп, айқын жеткізуде өзінің бейнелілігімен, экс-
прессивті-эмоционалды бояуымен көзге түсетін фразеологизмдердің маңызы
ерекше құнды. Ғасырлар бойы тек тұрақты тіркес түрлерінің бойында ғана
сақталып қалған ерекше сөз айшықтарын мәдени дерек ретінде қарап, олардың
жасалу жолдары мен мағыналық тамырына терең үңілудің, сол арқылы
фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болған о бастағы еркін тіркес түрле-
ріндегі уәждерін ашудың фразеологиялық зерттеулер үшін маңызы зор. Әдетте
фразеологиялық мағынаның пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмірдің
әсері мол. Образға негізделген көрініс тіл арқылы жарыққа шыққанда, ондағы
ұлттық қабылдау, қазақи дүниетаным, ойлау ерекшеліктері бірден аңғарылады.
Фразеологиялық мағынаға тірек, негіз болатын нәрсе-адамдардың күнкөріс
тіршілігі, күнделікті өмірінде көріп жүрген дүниедегі заттар, айналасындағы
құбылыстар, содан туындайтын жағдайлар және түрлі жағымды, жағымсыз
әрекеттердің ықпалы.
Зерттеушілер фразеологизмдердің қалыптасу негіздерін халықтың ұлттық
мәдени көздерімен байланыстыра қарастырудың мәні зор екендігін айтады [1,5]
. Осыған орай зерттеу барысында ең басты көңіл аударатын тұс – тіл мен
мәдениеттің арақатынасы. Ол фразеологизмдердің қалыптасу уәждерін ашуда
айқын көрінеді. Ұлт мәдениеті оның бүтіндей тұрмыс-тіршілігінде, ғылымында,
өмірінде, дінінде, жалпы менталитетінде тіл арқылы танылады десек, онда
фразеологиялық материалдар ұлттық – мәдени маңызы бар деректерден
тұратындығы ақиқат деуге болады. Бұл деректердің түп-төркіні, таралу,шығу
көзі фразеологизмдердің этнолингвистикалық ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу нысаны. Қазақ фразеологизмдерінің лингвомәдени деректеріне
талдау жасау.
Зерттеу мақсаттары. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына қарай тіл мен
мәдениеттің арақатынасын саралай отырып, тұрақты тіркестердің жасалу жол-
дарын, қалыптасу уәждерін айқындау, осыған орай ұлттық-мәдени деректер
негізінде фразеологиялық тіркестерге этнолингвистикалық талдау жасау.
Зерттеу материалдары. Қазақ тілінің фразеологиялық қорындағы ұлттық
мәдени тіршілігіне қатысты пайда болған тұрақты тіркестер тобы тілдік
фактілер ретінде зерттеу материалдарының құрамын айқындайды. Зерттеу
материалдарына алынған тұрақты тіркестер тобының сандық жағынан гөрі
тақырыпқа қатысты сапалық жағына – фразеологизмдердің қалыптасуына негіз
болатын ұлттық мәдени бастау көздерін айқындауға көмектесетін
фразеологиялық деректерге баса назар аударылды. Мысалдар “ Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінен”, “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен (1-10
тт.)”, сондай-ақ рухани және заттық мәдениетке қатысты зерттеулер мен тіл
арқылы мәдениеттануға байланысты жазылған ғылыми еңбектер және қазақ тіл
біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулер қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне І.Кеңесбаев, К.Аханов,
Ә.Т.Қайдар, М.М.Копыленко, Ж.Манкеева, Ө.Айтбаев, Е.Жанпейісов, В.Н.Телия,
Р.Сыздық, С.Сәтенова, Г.Смағұлова т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектері
басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылысы. Жұмыстың жалпы сипаттамасынан, үш тарау
мен қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілді.
1 ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы
Халық тілін зерттеп, сырын ашу – тіл иесінің қоғамдық-әлеуметтік
өмірін, тіршілік көзін, рухани мәдениетін, ұлттық рәсімін танып білу;
ұлттық психологияның, ұлттық дүниетанымның әр түрлі қырын, сыр-сияпатын
зерделеу; сол арқылы халыққа, ұлтқа жеткізу деген сөз. Зерттеушілер әр
ұлттың өзіндік биік мұраты, әр тілдің өзіне тән қадір-қасиеті болатындығын
айтады. Тіл – кез келген халықтың тәжірибесі мен танымы және мәдениеті
мен тарихымен ұштасып жатқан әсерлі де сезімтал халық құндылығы [2, 7б.].
Бұл ойды әрі қарай О.С.Ахманова: Тіл – сонау көне дәуірді әрбір жаңа
дәуірмен үзбей жалғастырып келе жатқан ең берік, өміршең қоғамның жанды
құбылысы. Тіл тамырына зер салған сайын, оның сан-алуан қыры мен тылсым
сырына бөленесің [3, 529б.], - деп жалғастырады. Демек тілдің тылсым
сырларын ашатын болсақ, ғасырлар қойнауында жатқан көптеген ұмытылған құнды
дүниелер табылары анық. Тіл – мәдениет құрамы. Оған А.Ченкидің: Тіл –
қоғам мүшелерінің арасындағы коммуникация құралы ретінде мәдениеттің
көптеген қырларын бейнелейді. Тіл құрылымы екі маңызды фактор арқылы
туындайды. Оның бірі – ішкі, яғни әрбір жеке тіл иесінің ақыл-ойы, екіншісі
– сыртқы, яғни басқа осы тілде сөйлейтін тіл иелерімен ортақ мәдениет [4,
17б.], - деген пікірі айқын дәлел. Тіл арқылы ғана біз халықтың мәдениетін,
дүниетанымын танимыз.
Ал мәдениет – сан ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың рухани
құндылығын қамтитын, ұлттық дүниетанымынан хабардар ететін сананың
жиынтығы. Мәдениет дегеніміз – қоғамдағы жинақталған және жинақталатын
материалдық және рухани құндылықтардың қоры. Ол үнемі тарихи даму үстінде
болып, адамның жеке тұлға болып қалыптасуына белгілі ықпалын тигізеді.
Бұрынғы замандардан бері қалыптасқан өмір салты, материалдық және
рухани мұралар жасау машығы – сол халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының
куәсі іспеттес. Яғни халықтың ғасырлар қойнауынан бастау алатын тек-тамыры,
мәдени-рухани болмысы жалпы адамзаттық тарихтың, жалпы адамзаттық
мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады, сонымен бірге бүгінгі және
болашақтағы сан тарау әлеуметтік, мәдени болмысының бой көтерер биік тұғыры
да.
Қазіргі заманда мәдениетті тілмен байланыстыра қарастырған
мәдениеттану ілімінің қоғамдағы орны мен рөлін хабардар ететін әдебиеттер
жеткілікті. Ең алдымен мәдениет дегеніміз не? - деген сұраққа жауап беру
үшін осы күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегін сөз етелік. Мәдениет
сөзі араб тілінде мудун - қала мағынасын беретін болса, ал медэни
сөзі қала тұрғыны деген мағынаны білдірген. Осыдан келіп мәдениет сөзі
шыққан [5, 7б.]. Ал латынша culture сөзі ежелгі заманда жерді өңдеу
деген мағынаны берген. Цицеронның еңбектерінде бұл сөздің мағынасы
тереңдеп, жанды жетілдіру, уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде білім
беру, даму, құрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастайды [6, 6б.].
Ю.М.Лотман мәдениетке: мәдениет дегеніміз – адамдар арасындағы
немесе сондай бір топ арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. ...Мәдениет,
біріншіден, коммуникациялық екіншіден, символдық табиғатқа ие [7, 56б.], -
деген пікірін білдірсе, белгілі ғалым Э.Бенвенист оның ойын сабақтастыра
мәдениет туралы былай түйіндейді: Өркениеттің даму деңгейі қандай болмасын
мәдениет адамзат қоғамынан бөлінбейді. Әрбір тіл сияқты, әрбір мәдениет те
арнайы символдар аппаратын қолданады және де осы арқылы сәйкес қоғам
танылады. Тілдер түрлілігі, мәдениеттер түрлілігі, олардың өзгерістері
символизмнің конвенционалдық сипатын көрсетеді. Символизм оларға түр
береді. Негізінде осы символ адам, тіл және мәдениет арасындағы тікелей
байланысты іске асырады [8, 32б.].
Сөйтіп мәдениетті ұжымдық тұлға сияқты нақты этноспен байланысты
танымдық жүйе деп түсінуге болады.
Дәл қазіргі уақытта бұл ұғымның саны 600-ге жеткенін мамандар
дәлелдеп отыр.
Қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова өз еңбегінде: Мәдениет сөзіне 200
астам ғылыми анықтама берілгенін атап өтеді [9, 78б.]. Бұл орайда
Н.Г.Смағұлованың Әдетте материалдық және рухани деп екіге бөлінетін бұл
ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы – ұлттық өркениет
заманында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылуымен сипатталады.
Мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан- ұрпаққа беріледі. Бұл
әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай, әр ұлттың
өзіндік бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқалардан ұлт ретінде
айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ, менталитетіне қарап ажыратады [9,
152-153б.], - деген пікірі құптарлық. Кез-келген адам белгілі ұлт өкілін
танытады. Ал әрбір ұлттың тарихы мен мәдениеті өзіндік қасиеттердің
қайталанбас жиынтығы болып табылады. Ендеше бүгінгі заманда ұлт мәселесі
төңірегіндегі әлеуметтік, саяси т.б. өмірлерінің негіздері, мәдениеті мен
рухани жағдайлары хақындағы мәселелер көптеген мәдениет қайраткерлерінің,
ғалымдардың пікір тоғыстыратын өрісіне айналуда.
Дәстүрлі мәдениет – ежелден пайда болып, ғасырдан-ғасырға жалғасып
келе жатқан, бірақ өзгерістерге ұшырағанымен, сол халықтың дүниетанымдық
бастаулары мен басты құндылықтарының көзіне айналып, оның өмір сүруінің
салттары мен бағыттарын, тәсілдері мен жолдарын реттеуші. Зерттеушілер
қазіргі қазақтың ұлттық мәдениетінің ерекшелігі мен мәнін қазақтардың
ғасырларға жалғасқан көшпенділік өмір салтынан іздеу қажеттігін айтады [10,
33.]. Ал көшпенділік өмір салты туралы сөз қозғалғанда ежелден келе жатқан
дәстүрлі мәдениетке сүйенеміз. Екеуі бір-бірінен ажырамас байланыстағы
біртұтас үдеріс. Олай болатын болса, дәстүрлі мәдениет қазіргі өмір
салтымызбен тығыз байланыстағы қазіргі мәдениеттің темірқазығы, негізгі
көзі. Өйткені қазіргі әлемдік өркениеттің көкжиегінен бірде-бір халықты,
қоғамды, мемлекетті мәдениеттен тыс көзге елестету қиын. Адамзат баласының
мыңдаған жылдық рухани сабақтастығының және саналылығының ең басты
көрсеткіші – оның мәдениеті. Мәдениет жоқ жерде мәдениетсіздік,
көргенсіздік, қасиетсіздік белең алатыны белгілі. Себебі бұл жерде
мәдениет ұғымының ауқымы өте кең, керек десеңіз, оған рухани түсініктер
ғана емес, адамзат қолымен жаратқан заттай айғақтар да кіреді. Осыдан болар
мәдениетті материалдық және рухани деп жіктеу орын алып келеді. Бұлай
саралауда шарттылықтар болуы мүмкін. Бірақ қалай болған күнде де кез келген
мәдени құбылыс рухани ұғым мен заттай айғақ бірлігінің көрінісі.
Материалдық мәдениет белгілі бір идеяның жүзеге асуы, білімнің заттай
белгіге айналуы болса, рухани мәдениет, көбінесе, символдар мен заттар
арқылы көрініс табады. Түптеп келгенде, адамдардың шығармашылық қабілеті
алдымен ой-қиялында туындап, артынан белгі мен заттай көріністерге ұласады.
Сондықтан да мәдениет – толық және тұжырымды анықтама беруге көне бермейтін
абстракциялық ұғым. Оның алуан түрлі анықтамаларға ие болуы да содан.
Мәдениет – адам баласының қоршаған ортасы. Ол үйде де, түзде де
адамдардың іс-әрекетінің, жүріс-тұрыстарының, сөйлеген сөздері мен
тындырған істерінің айнасы. Сондықтан да ұлттық мәдениеттің болмыс-бітімі
ұлттық рухпен біте қайнасып, бірге қалыптасады. Рухы күшті ұлттың мәдениеті
де өзгеше. Мәдениеттің өзегі, оның өзіндік даму дәрежесінің көрсеткіші
болып табылатын дәстүр мен жаңашылдықтың сипаты, сырт әсерге берілгіштігі
де мұндай рухы күшті ұлттардың мәдениеттерінде тіршілікке лайықты үйлесімін
тапқан [10, 34.].
Мәдениеттанушылар мәдениет ұғымын түсініп, айқындауда мынадай
тәсілдерді атап көрсетеді.
1. Сипаттама тәсілі. Мұнда мәдениет екі мақсатта қарастырылады. Яғни
адамды сыртқы күштерден қорғау мен адамдардың бір-біріне қарым-қатынасын
қарастырып, адам өмірінің жеткен жетістіктерін көрсетеді. Алайда бұл тәсіл
мәдениет көрінісін толық сипаттай алмайды.
2. Бағалауыштық тәсілі. Мұнда мәдениет адам жаратқан рухани және
материалдық құндылықтардың жиынтығын анықтайды. Ол адамның түрлі
әрекеттеріне мән бермей, тек нысанның құндылықтарын қарастырады.
Зерттеушілер қазіргі кезде айтылып та, жазылып та жүрген мәдениетпен
егіз өркениет ұғымының аражігі алғаш рет ХІХ ғ. соңында неміс ғылыми
әдебиеттерінде ажыратыла бастағанын айтады [10].
алыптасудың ізінше қорытынды ретінде, өмірдің соңынан өлім ретін
Мәдениет көпқырлы құбылыс болғанмен, жеке адамның ерекшелігіне қатысты
болса, өркениет көпшілікке, жалпылыққа бағытталады. Сондай-ақ мәдениет пен
өркениет төмендегідей ерекшқеліктерге ие: мәдениет – элитарлық пен
аристократтық болып, ғибадат пен дінмен астасса, өркениет – демократиялық
әрі халықаралық болып келеді, бірақ дінге сүйенбейді. Кез-келген мәдениет
ұлттық болып табылады. Бұл жөнінде Э.Сепир өз еңбегінде: Мәдениет өмірге
көзқарастарды және өркениеттің жеке көріністерін біріктіруге бағытталған,
олар нақты халыққа әлемдегі өз орнын анықтауға мүмкіндік береді [11,
469б.], - дейді. Мәдениет жалпы адам бойындағы рухани құндылықтардың дамуы
мен амал-тәсілдерін қарастырса, өркениет ондағы тек практикалық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады. Кейбір ғалымдардың пікірінше,
мәдениет қатып қалған ұғым емес, ол біздің күнделікті тіршілігіміздің
көрінісі, соған байланысты өзгеріп, дамып отырады деп пайымдайды.
Ал энциклопедиялық сөздікте өркениетке мынадай анықтама беріледі:
Өркениет – бұл адамдардың жоғары түрі ғана іске асыра алатын ең жоғары
және жасанды жағдайлар. Олар де, дамудың соңынан тоқырау ретінде жүріп
отырады... . Олар – шарасыз аяқталу, сонда да ішкі қажеттілік арқылы оларға
біз әрқашан келеміз [12, 31б.]. Шынымен де өркениет адамдардың өз қолымен
жасаған құндылықтары десе болғандай.
Мәдениет ұғымы болса, біріншіден, адам активтілігінің биологиялық
емес қоғамның әлеуметтік жемісі, екіншіден, бір ұрпақтың келесі ұрпаққа
жолдаған жалғастықты, мұрагершілікті жүзеге асыратын өзек, үшіншіден,
мәдениет адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Ол материалдық
және рухани түрде дами отырып, мәдениет және өркениет түрінде қалыптасады.
Сонымен мәдениетті адамның жеке сана-сезім негізінде қалыптасып
дүниенің қалыптасуындағы рухани-өнегені ұғынудың жемісі деп түсіне отырып,
мәдениетті – қоғамдық құбылыс ретінде, адамдардың жинақталған және
жинақтала түсетін материалдық және рухани құндылықтары деп түйіндейміз.
Қазақтың ұлттық тіл білімінің іргетасын қалаушы ағартушы-ғалым,
ірі мәдениет және қоғам қайраткері А.Байтұрсыновтың: Дүниеде ешбір тіл
өздігінен шықпайды. Дүниеде ешбір тілді бір шешен кісі ойлап шығарған жоқ
та, шығара алмайды да. Тіл деген нәрсе қалың елдің күндегі тұрмыс қазанында
қайнап, пісіп, дүниеге келеді [13, 34б.], - деген ойы құптарлық.
Тіл жөнінде М.Жұмабаевтың Тіл – ұлт үшін ең қымбат нәрсе. ... бір
ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазақтың сар даласы кең, тілі де бай деген пікірін толық
қуаттаймыз.
Тіл мен мәдениеттің байланысы шексіз. Тіл бар жерде мәдениет те қоса
жүреді. Сондықтан да белгілі ғалым В.Н.Телияның: Мәдениет – халықтың
өзіндік ерекшеліктері бар тарихи естелігі. Тіл өзінің кумулятивтік
қызметінің арқасында оны сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып
отырады [14, 226б.], - деген пікірі де жоғарыда айтылған ойды дәлелдей
түскендей.
Демек этнос дегеніміз – халық. Тіл мен мәдениет осы халыққа
қызмет етеді деген сөз. Расында да тіл өзі қалыптасқан ортада мынадай
қызметтерімен ерекшеленеді: 1.Тілдің адамдардың өзара түсінісуі үшін
жұмсалатын коммуникативтік қызмет атқаруы және қарым-қатынас кезінде кез
келген құбылыс, зат атауларының түсінікті болуы. 2. Тіл тек пікір бөлісу,
ой жеткізудің құралы ғана емес, адам өмірінің заттық және рухани
мәдениетінің сол ұлтқа тән төл-тума қасиеттерін жинақтап, сақтау арқылы
келесі ұрпаққа жеткізеді. Бұл тілдің кумулятивтік қызметі деп аталады.
Тіл мен мәдениет арасын байланыстырып, кумулятивтік қызмет атқаратын
тілдік бірліктер: фразеологизмдер, мақал-мәтелдер және ұлттық рәсімдерді
бейнелейтін тілдік бірліктер болып табылады деп нақты айтуға болады. Себебі
қазақ халқы дүниетанымға, көркем сөзге, мақал-мәтелдерге, шешендік нақыл
сөздерге өте жетік және олардың дұрыс, терең мән беріліп айтылуына, олардың
келер ұрпаққа сақталып жетуіне қатты ден қойып, оны ерекше бағалай білген.
Адамзат өміріндегі тілдің мән-мағынасы мен қызметі, міндеті мен
мүмкіншілігі бұлармен ғана шектелмейді. Тілсіз адамзат қоғамы, мәдениет
бола алмағаны сияқты адамзат қоғамынсыз тілдің де болмайтыны рас. Өркениет,
мәдениет, салт-дәстүр, менталитет дегендердің бәрі сайып келгенде, тіл
философиясына барып тұрақтайды. Демек тіл мен мәдениет – бір-бірінен
ажырағысыз адамзат құндылықтары.
1.2 Лингвомәдениеттану мен оның этнолингвистиканың арақатынасы
Қазіргі уақытта тіл ғылымы қалыптасқан дәстүрлі зерттеуді емес,
логико-лингвистикалық, психолингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық т.б.
зерттеу тәсілдерін қажет етуде. Тіл біліміндегі лингвомәдениеттану сынды
ғылыми бағыттың қалыптасуы осындай өмір талабы қажетінен туындаған.
Лингвомәдениеттану да тіл мен мәдениеттану мәселелерінің ұштасуынан
қалыптасқан, тіл арқылы көрініс беретін мәдени құндылықтарды, олардың
қолданылу жүйесін зерттейтін, өзіндік мақсат-мүддесімен, әдіс-тәсілдерімен
ерекшеленетін тіл білімінің үлкен саласы. Ол ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне ықпалы, адам дүниені қалай көреді, мәдениеттегі
тілдік бейненің рөлі, ғасырдан-ғасырға жетіп, ұлт тілінде сақталған халық
қазынасы фразеологизмдердің, нақыл сөздер, мақал-мәтелдердің рөлі қандай,
олардың адам баласына қажеттілігі неде деген сияқты мәселелерді
қарастырады. Ол екі пәннің тоғысуынан пайда болғандықтан халықтың мәдени
қазынасын, олардың қолданылу жүйесін зерттейтін тіл білімінің саласы
ретінде зерделенеді. Оны зерттеуді көп қажет ететін жас ғылым саласына
жатқызамыз.
Мәдениеттану дүниенің бейнесін, рухани құндылықтарды
қарастырса, лингвомәдениеттану ғылымы өз алдына ұлттық болмыстың тілдегі
көрінісін, тіл фактілері мен халықтың танымдық, этика-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтауды мақсат етеді. Ал осы ғылым бір халықтың аңыз, әдет-ғұрып, дағды,
рәсім, мәдениет символдарын т.б. қарастырса, бұлардың барлығы тіл арқылы
көрініс табады.
Мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа тілсіз жетуі мүмкін емес. Демек
мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен мазмұны тек тіл арқылы
ғасырдан-ғасырға сақталып, беріліп отырған. Ендеше тіл арқылы мәдениеттану
– ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны – қайсібір этнос болмысындағы
белгілі бір халық жайындағы мәдени ақпараттарды жеткізуші тіл, ұлттық
материалдық, рухани мәдениет және адамзат арасындағы өзара байланыс, қарым-
қатынас болып табылады. Ол этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика
пәндерімен сабақтас. Бұл ретте В.Н.Телия лингвомәдениеттануды
этнолингвистика пәнінің бір бөлігі ретінде қарағаныме, екеуі екі бөлек
ғылым салалары деп біледі.
Зерттеу еңбектерінде әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
статолингвистика, паралингвистика сияқты этнолингвистика да – этностаным
мен тілтаным ғылымдарының ортақ мәселесі шеңберінде, түйісу нәтижесінде
пайда болған жаңа сала екендігі оның теориялық негізі еуропада неміс ғалымы
Вильгельм фон Гумбольдт еңбектерінен бастау алып, Америкада - Ф.Боас,
Э.Сепир, Д.Уорф; Ресейде – Д.К.Зеленин, Н.И.Толстой, Е.Ф.Карский,
А.А.Шахматов, А.А.Потебня, А.Н.Афанасьева, А.И.Соболева т.б. ғалымдардың
еңбектерінде, ал қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың ғылыми-теориялық
алғышарттары Ә.Т.Қайдар, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Р.С.Сыздық,
Н.У.Уәлиев, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Ф.А.Оспанова т.б. сияқты
ғалымдардың еңбектерінен өз жалғасын тапқандығы көрсетіледі.
Қазақ тіл білімі үшін этнолингвистика қазіргі таңда зерттеуді қажет
ететін ғылым саласы. Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл
білімінде үстіміздегі ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап ғылыми тұрғыдан
дәлелдене бастады. Қазақ тіл білімінде мұндай мәселелердің зерттеу аясының
кеңейіп, толыға бастауы осы салада өзіндік бағыты, мектебі қалыптасқан
Ә.Т.Қайдардың есімімен байланысты. Этнолингвистика – этнос пен оның тілінің
байланысын зерттеуден туындаған ғылым саласы. Бұл, - дейді академик
Ә.Т.Қайдар - этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде
сарапқа салып мойындау, этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды
деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз. Сонымен қатар
Ә.Т.Қайдар этнос, тіл деген ауқымды, кең ұғымдарды нақтылап, этнос
болмысы, тіл әлемі деген термин ұғымдарды қолдануды ұсынады [15, 19б.].
Негізінен, этнолингвистика - ХІХ-ХХ ғасыр аралығында Америка
үндістерінің тіл ерекшеліктерін зерттеуден келіп шыққан ғылым саласы. Тіл
білімі сөздігінде: Этнолингвистика (гректің ethnos - халық, тайпа және
лингвистика) – тілді мәдениетпен, тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің бағыты [16], - деп
көрсетіледі. Кең мағынада, этнолингвистика – мәдениетті, халық
психологиясын, мифологияны тіл арқылы зерттейтін кешенді пән. Оның нысанына
тіл мен мәдениеттің арақатынасы шеңберінде болатын түсініктерді
(мағыналарды) анықтау, тілдік белгілер жүйесі деп танудан туындайтын
мәселелерді шешу және т.б. мәселелер кіреді.
Ә.Т.Қайдар: Этнолингвистика – этностың (одан ұлыс, халық, ұлт)
инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып,
тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде
атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты
жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну
мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің құнарлы саласы [17,
475б.], - деп кешенді анықтама береді. Бұл саланың ерекшелігіне әрі қарай:
Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып,
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын
мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне айналдыруды мақсат ететін
салалардың бірі - осы этнолингвистика болу керек [18, 18 б.], - деп өз
ойын одан әрі жалғастырады. Ғалым бұл саланың ерекшелігін нақты айтып
кетеді.
Бұл салада жүргізілген зерттеу жұмыстары айтарлықтай десе де болады.
Мысалы, Р.Иманалиеваның [19], А.Мұқатаеваның [20, 27б.], Г.Кусимованың
[21,28б.], Қ.Ароновтың [22, 29б.], Б.Уызбаеваның [23, 30б.],
Қ.Ғабитқанұлының [24, 31б.], Б.Оспанованың, Ш.Қарсыбекованың және т.б.
зерттеу жұмыстарында қазақ эпостарындағы фразеологизмдердің, халықтық
космонимдердің, соматикалық тұрақты тіркестердің, наным-сенімге байланысты
тұрақты тіркестердің, қазақ мақал-мәтелдерінің, бейнелеуіш сөздерінің
этнолингвистикалық қырларын, олардың халық болмысымен, дүниетанымымен тығыз
байланысты екенін жан-жақты дәлелдеуге тырысқан.
Этнолингвистика қазіргі тілдік материалдарды тарихи тұрғыдан
қарастырса, лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен күн тұрғысынан да,
қазіргі уақыт межесінен де рухани мәдениет негізінде зерттейді. Бұл жөнінде
ғалымдардың әр түрлі көзқарастары бар. В.Н.Телия лингвомәдениеттануға: Тіл
мен мәдениет байланысын синхронды тұрғыдан қарастырып, ол халық
менталитетінен хабардар ететін тілдік бірліктердің қарым-қатынаспен
байланысын зерттейді [25, 21б.], - деп анықтама берсе, В.А.Маслова:
Этнолингвистика – белгілі бір материалдық және тарихи мәдени кешендермен
байланысты тілдік бірліктерді зерттейді, - дейді. Сонымен қатар
лингвомәдениеттану ғылымының да өз алдына мақсат-міндеттері бар екендігін,
ол тарихи да, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет
арқылы қарастыратынын да атап өтеді [26, 11б.]. Бұдан шығатын қорытынды,
этнолингвистика халықтардың генетикалық туыстығын, тіл дамуындағы
әлеуметтік мәдени факторлардың ықпалын, этникалық рухани мәдениет жүйесін
қарастырады деп түйіндеуге болады. Оның лингвомәдениеттанудан өзгешелігі –
өткенді шолуға, халықтардың ата-тегін, тайпа тілін зерттеуге негізделген.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика тіл мен мәдениеттің өзара
байланысын зерттеу бағытындағы ғылым салалары болғанымен, өзіндік
ұқсастықтары мен ерекшеліктері де бар. Зерттеушілер ондай айырым белгілерге
мына төмендегілерді жатқызады.
- этнолингвистика – этностаным мен тілтаным ғылымдарының түйісуінен
туындаған сала;
- этнолингвистика мәдениеттің материалдық жағына көбірек мән берсе,
лингвомәдениеттану мәдениеттің рухани жақтарына көбірек көңіл бөледі;
- этнолингвистика жеке бір этностың этномәдени жағын қарастырса,
лингвомәдениеттану салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеуге ойысады;
- этнолингвистика белгілі бір материалдық және тарихи мәдени
кешендермен байланысты тілдік бірліктерді зерттесе, лингвомәдениеттанудың
өзіндік мақсат-міндеттері айқын, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын
рухани мәдениет арқылы қарастырады;
- лингвомәдениеттанудың басқа ғылым саларынан өзгешілігі – кез
келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени деректерді бірдей қарастыруы;
- лингвомәдениеттануға проспективтілік тән болса, этнолингвистика
ретроспективті, тайпа, халық тілдерін зерттеуге негізделген;
Өзара айырмашылықтары болғанмен, бұл екі пәннің ұқсас тұстары да бар:
- екі пәннің міндеті – тілде сақталып келген тілдік көріністердің түп
төркінін айқындау болып табылады;
- екі пән де ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне ықпалынан
туындайды.
- екі пән де тілдік фактілерді тіл мен халық мәдениетіне байланыстыра
отырып зерттеуді мақсат етеді.
1. Әр дәуірге қатысты мәтіндердің мәдени мазмұнын тарихи аспектіде
қарастыратын Ю.С.Степанов мектебі;
2. Әр түрлі уақыт кезеңіне қатысты халықаралық терминдерді
лингвомәдени тұрғыдан зерттейтін Н.Д.Арутюнова мектебі;
3. Фразеологиялық бірліктерді лингвомәдениеттанымдық аспектіде
қарастыратын В.Н.Телия мектебі;
4. В.В.Воробьев, В.М.Шаклеин т.б. ғалымдарының Е.М.Верещагин мен
В.Г.Костомаров концепциясын дамытуға негізделген Ресей халықтар достығы
университетінің лингвомәдениеттану мектебі.
Лингвомәдениеттанудың негізгі екі даму кезеңін атап көрсетуіміз тиіс.
Бірінші кезең – В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Э.Сепир т.б. ғалымдардың
идеяларының даму кезі болса, екінші кезең – лингвомәдениеттанудың өз алдына
жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі.
Бүгінгі уақытқа дейін лингвомәдениеттану пәнінің бірнеше бағыттары
қалыптасты.
а) жеке әлеуметтік топтарда, этностарда;
ә) диахрониялық лингвомәдениеттану, яғни этностың белгілі бір уақыт
ішіндегі лингвомәдени жағдайының өзгеруін зерттеу;
б) салыстырмалы лингвомәдениеттану, әр түрлі жеке этностар арасындағы
лингвомәдениеттанымдық көріністі сипаттау;
в) салғастырмалы лингвомәдениеттану;
г) сөздіктер жасаудағы лингвомәдени лексикография.
Тілдік бірліктердің түп негізін айқындауда этимологиялық талданым
қандай қажет болса, халықтың рухани және материалдық мәдениетінен хабардар
ететін тілдік бірліктердегі ұлттық мәдени ақпарат көздерін ашуда, оларды
жүйелеп талдауда лингвомәдени талданым сондай қажет екендігін айта кету
қажет.
Ұлт тілі ұлттың тууымен бірге қалыптасып, оның пайда болуы мен өмір
сүруінің алғы шарты болып табылады. Халықтық эпостарда, аңыз-жырларда,
өткен ғасырлардағы ақын-жыраулардың шығармаларында және басқа да
дереккөздерде сақталған этноатаулар сияқты басқа да бірқатар тілдік
бірліктерде де ұлттық мәдениеттен ақпарат беретін нышан болады. Бұндай
нышан тілдік бірліктердің бірінде имплицитті түрде (жасырын, байқалмайтын);
екіншісінде эксплицитті (ашық) түрде тілдегі кейбір тұлғалардың сыртқы
нысанының өзі ұлттық бітімді ұлтқа, мәдениетке тән белгісі қолданысқа
түскенде ғана айқындалады [27, 135б.].
Сонымен лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениеттің өзара байланысының
тілдегі бейнесін сипаттайды. Ол бұл үдерісті тілдік және мәдени мазмұнды
тұтастай құрылым, біртұтас тұлға ретінде кешенді тәсілдер жәрдемімен және
де қазіргі заманның негізгі ағымдары мен мәдени ұстанымдарына сәйкес
зерттейтін жинақталған біртұтас ғылым болып табылады, - деп тұжырым
жасауға болады.
1.3 Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің лингвомәдени сипаты
Қай халықтың мәдениеті болмасын ежелгі заманнан бері өмір сүріп,
ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен рухани мәдениетінің заңды
жалғасы және жаңа заманға сай дамып қалыптасқан түрі болды. Қазақ халқының
қалыптасуына байланысты да, қазақ халқына тән материалдық және рухани
мәдениеттің сипатты белгілері орнықты.
Бұл қалыптасқан мәдениет қазақ халқының өз ата-бабаларының мәдени
қазыналарын қамтыған мәдениет болды. Қазақ халқының мифтік аңыздары, аспан
әлемі жөніндегі түсініктері, байырғы қазақ күнтізбесі, бай әдеби мұралар,
көркемөнердің сан алуан түрлері, шежірелік шығармалар, халық емшілігі және
материалдық мәдениет мұралары т.б. ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан
көне мәдениет куәліктері екені анық [10].
Қазақтың көшпенді тұрмысында көп нәрсе жоғалғанымен тілін жоғалтпады,
қайта байытты, тіпті небір замандар өткен сайын жаңарып, жаңғырып отырды.
Әсіресе тіл арқылы берілген халықтың барлық тұрмыс-салты, құбылыстары,
өзіндік ерекшеліктері фразеологизмдерде ерекше байқалады.
Академик Ә.Қайдар: Халықтың дүниетанымы мен болмысы оның тек тілінде
сақталып, тіл арқылы көрініс тауып отырады. Әр түрлі заттың, құбылыстың аты-
жөні, сыр-сипаты, қозғалыстық қатарлар, әдет-ғұрып, салт- сана мен
дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрі де кейінгі буындарға тек тіл фактілері
арқылы ғана, яғни тілдегі сөздер мен сөз тіркестер, фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер, аңыз-ертегілер арқылы ғана келіп жетуі мүмкін екен [18,
14б.], - деген ой түйінін толығымен құптаймыз.
Фразеологиялық бірліктер (ФБ) ұзақ уақыт даму нәтижесінде, халық
жадында сақтала отырып, мәдени стереотиптер, эталондар мен архетиптерді
ұрпақтан-ұрпаққа беріп отырады. Фразеологизмдерді Ф.И.Буслаев өзіндік
микроәлемге теңей отырып, ...они содержат в себе и нравственный закон, и
здравый смысл, выраженные в кратком изречении, которые завещали предки в
руководство потомкам [28, с.37], - дейді. Бұл әрбір тілдің өзіндік
қайталанбас ерекшелігін көрсететін ұлттық рух.
Белгілі бір халық жөніндегі мәдени құндылықтарды жеткізушіні тіл
десек, оның ішінде фразеологизмдер адамдардың, халықтың тарихи қалыптасу,
даму кезеңдеріндегі күллі тіршілік-тынысын танытушы саналады. Зерттеушілер
жалпы фразеология терминінің тіл білімінде екі түрлі мағынада
қолданылатынын айтады. Бірінші мағынасы – белгілі бір тілдегі
фразеологизмдердің тұтас жиынтығы, екіншісі – тілдегі тұрақты тіркестерді
зерттейтін тіл білімінің саласы деген мағынада қолданылады. Олар басқа
тілдік бірліктерден экспрессивті-бейнелілігімен қоса, мағына тұтастығы,
тіркес тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығымен басқа да тілдік бірліктерден
ерекшеленеді. Және жоғарыдағы үш қасиетке ие бола отырып, бір-бірінен
ажырамай іштей ұштасып жатады. Осыған орай фразеологизмдер тілдің басқа
категорияларына қарағанда оқшауланып, өз заңдылықтарын берік ұстанады.
Халықтың орасан зор рухани қазыналарының бірі – фразеологизмдер – тіл
байлығы ғана емес, тарих шежіресі, ата-бабалар өмірінің көрінісі. Халық
санасының, салт-дәстүрлерінің, әдет- ғұрыптарының бәрін бойында сақтаған
дербес мағыналы лексикалық бірлік. Онда халықтың болмыс-тіршілігі,
мәдениетінің тылсым сырлары толық, кеңінен көрініс табады. Сондықтан да
фразеологизмдерді өткен тарихтың, салт-сананың, ұлттық болмыс бейнесінің,
аңыздар мен ертегілердің және т.б. жиынтығы деп қарауға болады.
Кез келген тілдегі фразеологиялық қорды сан жағынан әрі мазмұны
жағынан байытып тұратын фактор – сол тілде сөйлеуші халықтың рухани және
материалдық мәдениеті. Бұған С.Е.Исабековтың: Идиомы как ценный источник
культуры и менталитета народа, в которых законсервированы мифы, легенды,
обычаи, обряды, религиозные воззрения и.т.д. являются прекрасным материалом
для лингвокультурологического исследования [29], - деген пікірі айқын
дәлел.
Фразеологизмдерді лингвомәдениеттану тұрғыдан зерттеудегі басты нысан
– табиғи тілдің бірліктері болып табылатын фразеологизмдер мен мәдениет
тілінің мәдени семантикасы арасындағы арақатынас жолдарын зерттеу және
сипаттау [30, 23б.], - деп нақты айтуға болады. Ал фразеологизмдерді
этнолингвистикалық және лингвомәдени тұрғыдан қарастырудың қандай
айырмашылығы бар? деген мәселеге келсек, сырт пішініне қарағанда, зерттеу
тәсілдері бірдей болып көрінуі мүмкін. Олардың айырмашылықтарын В.Н.Телия
былай деп көрсетеді: Этнолингвистикалық бағыт фразеологизмдердің пайда
болуындағы мәдени қабаттардың тарихи ретроспективті жақтарына бағытталған.
Ал лингвомәдени сипаттау фразеологиялық белгілердің халықтық
ментальдылығының діңгегі болып саналатын қазіргі мәдени санасын бейнелеу
құрметімен тікелей байланысты [30, 15б.].
Ф.А.Оспанованың қазақ және ағылшын тілдеріндегі
фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісіне байланысты
зерттелуінде фразеологизмдердің ұлттық мәдениетті мына төмендегідей
жағдайларда сипаттауы мүмкін екендігін айтады [10, 15б.]:
1) кешенді (комплексно), яғни тұрақты тіркестер компоненттері тұтасып
келіп, идиомалық мағынаға ие болғанда. Мысалы: орыс тілінде как по
волшебству, как бы само собой қазақ тілінде: көз байлағандай
мағынасын беретін как по щучьему велению тұрақты тіркесін бақыттылық,
мейірімділік, қатыгездік т.б. сияқты түрлі қасиеттерді айқын көрсететін
орыс халқының ұлттық бітім-болмысын сипаттайтын Ақымақ – Емеля (Емеля –
дурачок) ертегісінен оңай еске түсіруге болады. Ал қазақ тілінде: шық
бермес Шығайбай тіркесіндегі қолы тар, түк бермес, сараң келетін қазақ
байына тән образды бейнелейтін Шығайбай,... Мұндай тіркестер әр халықта
түрлі түсініктерге ие болады да, мұны белгілі ұлт өкілі өзінің ұлттық-
мәдени біліміне сүйене отырып қана ажырата алады.
2) ұлттық-мәдени ерекшеліктер фразеологизмдерді құраушы компоненттер
қатарынан көрінеді. Мысалы: қазақ тіліндегі алаштың азаматы тіркесіндегі
алаш сөзі, ағылшын тіліндегі man Frіday сенімді, жан қияр дос
тіркесінде Frіday сөзі өзге ұлт өкілдеріне бірден түсінуге қиындық
келтірері рас.
3) фразеологизмдердегі ұлттық мәдениет өзінің прототипі – еркін
тіркестер арқылы да берілуі мүмкін. Мысалы: қазақ тіліндегі: қой ішінде
серкедей, тізгінді босату.
Фразеологиялық бірліктердің ұлттық-мәдени ерекшелігі әлеуметтік,
табиғи, географиялық жағдайлармен анықталады. Ұлттық дүниетанымның сыры мен
ерекшеліктері тек ұлт тілі арқылы жетіп танылса, адамдардың материалдық
тұрмыс тіршілігі, қоршаған ортасы және рухани ой-өрісі бір-бірімен тығыз
байланыста болғандықтан, бұл бірлік мәдени өмір сүру заңдылықтарына сай,
сол ұлттың өз менталитетін айқындайды.
Ұлттың мәдени өмірінің көрінісі фразеологиялық қорда ерекше. Онда ұлт
менталитеті көрінісі тұтастай қамтылады десек асыра айтпағанымыз болар. Әр
ұлттың тілдік ерекшеліктерінде, ұлт мәдениетінде әрбір халықтың ұлттық сана
-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының нысаналары сақталады. Мысалы:
Қара қылды қақ жарған тіркесі неліктен әділ, турашыл адамға қатысты
айтылған десек, бұл тіркестің түп-төркіні бейнелеп айтудан, ұқсатудан
шығады. Яғни ақ-қараны ажыратудың қиындығы көзге ілінер-ілінбес нәзік нәрсе
– қылды ортасынан қақ жарумен бірдей. Тіркестің бұлай айтылуына ерте
кездегі салт негіз болған. Ертеде шешімі қиын даумен би алдына жүгініске
барған кісілер қылдан ескен жіп ала барған. Егер дауласқан екі жақ та би
шешіміне тоқтаса, жіпті қақ ортасынан қидырады. Яғни бұл – билік айтқан
адамның қара қылды қақ жарған әділдігіне риза болғандықтарының белгісі.
Билікке байланысты айтылатын айттым-бітті, кестім-үзілді деген би
сөздеріндегі кестім-үзілді деуі де осы жіпке (қылға) орай айтылған.
Шөп басын сындыру. Бұл әдетте жақсылық жағдайда, іске байланысты
жасалатын ырым. Мысалы, сараңдар жомарттық жасаса, қорқақтар батылдық
жасаса немесе жұрт өзінен күтпеген жерден біреулер жақсы істер жасаса,
естіген адам мынау бір шөп басын сындыратын іс екен деп жерден шөп алып
сындырады. Бұл көз, тіл тимесін деген ұғымнан шыққан. Бірақ бұл әдетті шөп
басын сындырмайды деген фразеологиялық тіркеспен шатастыруға мүлде
болмайды. Оның мағынасы жұмыс істемейді, бос жүреді дегенді білдіреді
[31, б.53].
Фразеологизмдерді қарастыра отырып, мынадай ұстанымдарды (гипотезы)
атап көрсетуге болады.
1. Фразеологизмдердің басым көпшілігінде ұлттық мәдениеттің іздері
жатады;
2. Фразеологизмдерде ұлттық-мәдени бояуы қанық, дүние жайындағы
түсінікті бейнелейтін мәдени ақпараттар көздері фразеологизмдердің ішкі
формасында жақсы сақталған;
3.Олардың мәдени-ұлттық ерекшелігін көрсетудегі басты нәрсе – мәдени-
ұлттық коннотациясын ашу.
Фразеология – дүниенің тілдік бейнесінің көрінісі болып табылады.
Олар субъектіге қатысты, яғни дүниені суреттеп қана қоймай, оны
түсіндіруге, бағалауға, талдауға мән береді. Фразеологизмдердің атауыштық
бірліктерден айырым белгісі осында. Фразеологизмдерден туындайтын дүниенің
бейнесін сұрыптай отырып, оның антропоцентрлік бағытын байқауға болады.
Дүниенің антропоцентрлік бейнесі адамға қатысты бағытталады, яғни адам
барлық заттардың өлшем бірліктерінің қызметін атқарады. Мысалы: жақын
–мұрынның ұшында, қол астында; қол созым жер, тез, лезде – көзді ашып
жұмғанша, қас пен көздің арасында, қас қағым сәтте т.б. деп дәлелдеуге
болады. Сондай-ақ сөздер мен фразеологиялық бірліктер мағынасының қатары
дүниені антропоцентристік негізде түсінуде көрінеді. Мысалы: даудың басы,
бөтелкенің ауызы, үстелдің аяғы, қол аяғын жерге тигізбеу, оң қолы болу
т.б. Мұндай атауыштық бірліктер адамдардың мінез-құлық, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрін т.б. көрсететін дүниенің ұлттық-мәдени бейнесін қалыптастырады.
Тарихи-әлеуметтік өмір тәжірибелерінен шығып, терең де зерделі
тұжырым жасалған мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер, нақыл сөздер, қалыпты,
орнықты қалыптасқан тіркестер, афоризмдер халық жадында мәңгілік келеді.
Әрбір тілде сақталып жүрген сөздің інжу-маржаны – атам заманнан бері
жасалып келе жатқан өте көне мәдениеттердің көзі. Ол халықпен біте
қайнасып, бірге жасайды. Сондықтан да ол – ел-жұрт өмірінің айнасы, табиғи
шындықтың өзі дегіміз келеді.
2 ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
2.1. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына түрткі болатын факторлар
Бүгінгі таңда аса қатты байқалатын құбылыс – белгілі бір ұлтқа ғана
тән өзіндік ерекшеліктердің азайып бара жатқандығын адамзат өкілдерінің
мойындауы. Мұндай жағдай ұлтаралық қарым-қатынастардың тереңділігі мен жар-
жақтылығынан байқалады. Қазір жер бетінде басқа халықтар мәдениетінің
әсерін сезінбеген этникалық қоғамдастықты табу қиын. Дегенмен осындай сәтте
адамзат бір-бірімен қандай байланыстаболса да, әрбір ұлт өзіндік этникалық
ерекшелік-терін сақтап қалуға тырысады. Сондықтан бүгінгі таңда
зерттеушілердің назарын этнос мәдениетіндегі “ұлттық мәдениет” деген тұсы
ерекше нысан ретінде көңіл аудартады. Өйткені барлық ұлтқа ортақ
ерекшеліктермен қатар, тек бір ұлтқа ғана тән ұлттық мәдениеттің
көріністері, формасы, яғни сол ұлтқа тән ұлттық мәдениеттің көріністері.
Ұлттық мәдениет ұлт өмірінің барлық саласынан көрініс табады. Ол оның
тілінен, мекен, тұрақ жайынан, ішетін тамағынан, киетін киімінен, бала
тәрбиесінен де байқалады. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болатын
басты факторларға мәдениеттанушылар төмендегілерді жатқызады:
2.1.1. Географиялық фактор. Этникалық территорияның ландшафтары адамдар
түсінігінде туған жер ұғымымен астасып жатады. Қазақ мәдениетінде бұл ретте
туған жер ұғымы бәрінен де жоғары екендігін қалыптасқан тұрақты тіркестер
бойынан табамыз. Мысалы, Туған жерді қия алмай, Тентекті жеңіп тия алмай (
Абай ). Қазақ қауымының ертедегі ұғымы бойынша, жер – адамзат, жан-жануар,
ағаш, шөптің анасы. Аспан – жарық, жылу беріп, жаңбыр жаудыратын есіркеуші
атасы. Түркі халықтарының мәдениетінде ай әдемілік пен сұлулықтың үлгісі
болып табылады. Осы орайда қазақ ұғымында сұлулық, нәзіктік аймен
теңестіріледі. Мысалы, “ Туған айдай толықсып, бұралып кетіп барады”(Қыз
Жібек ), “ Жалғыз қызы Гүбаршын – он бесте толған ай еді “ (Алпамыс ).
2.1.2. Тілдік фактор. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуында этнос тілі үлкен
рөл атқарады. Әрбір халық өзінің әлемдік суретін ұлт тілі негізінде
қалыптастырады. Осыған байланысты адамдардың бір-бірін түсінуі қиынға
соғады. Әрине, бір-бірінен қатты ерекшеленетін тілдерге қарағанда туыстас
тілдерде сөйлейтін халықтар үшін бір-бірін түсіну анағұрлым жеңілдеу
екендігі белгілі. Түркі тілдес халықтар үшін қай кезде де өз ұлтының тілі
арқылы түсінісу күні бүгінге дейін ешбір қиындықсыз жүзеге асып
келеді.Тіпті олардың ортақ фразеологизмдері де осының айғағы болып
табылады. Мысалы: Іштен шыққан шұбар жылан қазақта; Ичтен чыккан ийри
жылан қырғызда; Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше қазақта; Адам
сүйлөшкөнчө, жылқы кашынышканча қырғызда, Ынсан сораша-сораша, Хайван
ысгаша-ысгаша түрікменде; Insan konusa, Hayvan koklasa түрікте. Тіпті
олардың ортақ фразеологизмдері де осының айғағы болып табылады. Демек
ұлттық тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұлттың мәдени байлықтары бүгінге
дейін жеткен. Әрбір халықтың өз теңеулері, метафоралары, мақал-мәтелдері,
фразеологизмдері сол халықтың тарихи даму жолдары мен өміріне қатысты
қалыптасады.Тіпті олардың ортақ фразеологизмдері де осының айғағы болып
табылады.
2.1.3. Діни фактор. Адам қаншама құдіретті болса да, оның болмысы
қайшылықтарға толы. Сондықтан діннің басты қызметі-адамдық қарым-
қатынастарды белгілі бір қалыпқа келтіру. Адамға белгілі бір шектеулер қою
үшін адамды жаратушының алдында бас июге мәжбүр етті. Ал жаратушының
қаһарынан қорқу немесе оның қолдауын қажет ету белгілі бір реттілік бойынша
атқарылатын дәстүрлі, рәміздік әдет-ғұрып жүйесін қалыптастырды. Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігінде фразеологизмге ұйытқы сөз ретінде алынған
құдай – 51 рет ( құдайын ұмыту, құдай сүйер қылығы жоқ, құдайдың зарын қылу
т.б.), алла – 20 рет (алланың жазуы, аллаға мақұл болу, бір алла деу,
алла айтылар ой баршылық. Мысалы, жанынжаһаннамға жіберу, қадір түні, ғайып
жар болу т.б.) қайталанады. Ал діни фразеологизмдердің басқа да компонент
түрлері, жасалу жолдарына негіз болған уәждер туралы да, біздіңше, ерен,
қырық шілтен, періштенің құлағына шалыну, періштесі қолдау т.б. тұрақты
тіркестердің о баста қалыптасқан тура мағыналары бар.
2.1.4.Этнонимдік фактор. Ұлттық мәдениеттің басты элементі ұлт
этнонимі болып табылады. Этнос үшін этноним кейде оның белгілі бір қа-
лыптасу, даму жолын өткеннен соң қажет болады. Мысалы, зерттеу еңбек-
терінде ХІІІ ғасырда Дунайдан Кавказға дейінгі аралықты билеген татар-мон-
ғол ханы Ноғайдың 40 жылғы әскери жетістіктері келе-келе тұтастай бір ха-
лықтың Ноғай деп аталуына себепкер болғандығы айтылады [32, 9 ]. Қалай
дегенде де , этнос атауының пайда болуы белгілі бір этностың этникалық
мәдениетінің қалыптасуының белгісі болып табылады.
2.1.5. Психикалық фактор. Тарихтағы ірі оқиғалардың ешқайсысы ха-
лықтың психологиясынан із-түзсіз жоғалып кетпейді. Әлемдегі кез-келген
ұлттың басынан небір қилы өзгерістер өтетіні рас. Ұлттық психологияны
өзгермейтін құбылыс деп қарауға болмайды. Ол қоғамдық дамуға, әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге байланысты дамып, жаңаланып отырады. Әйтсе де,
белгілі бір кезең мен ірі тарихи оқиғалар бір үзік фрагмент есебінде
белгілі бір тұрақты тіркестер мазмұнында сақталып, өткен күндер елесін
жаңғыртады. Мысалы, қазіргі тілдік қолданыстағы Барар жерің Балқан тау, ол
да біздің барған тау, Күлтөбенің басында күнде жиын, Қайда барсаң Қорқыттың
көрі, Абылай аспас асу бел т.б. сияқты тіркестер – тарихи фразеологизм
ретінде тілдік қордың ең бір сүбелі тұстарының бірі деуге болады.
2.2. Ұлттық мәдениеттің ұлттық психологиямен байланысы
Зерттеушілер ұлттық психологияның негізі ұлттық мінез, ұлттық сезім,
ұлттық дәстүрлердің ұлт тілімен ара қатысында жатқандығын айтады. Өйткені
олардың тілдегі көрінісі ерекше. Мысалы, ұлттық мінез туралы айтқанда,
қазақ халқының мінезіне тән бір ерекшелік – рухани әрі адамгершілік
құндылықтарды жоғары бағалау.Мәдениеттанушы С.Темірбеков ондай
құндылықтарға ақ көңілділік, адалдық, батырлық, үлкенді құрмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ҚАЗАҚ ТІЛІ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ТҰРАҚТЫ
ТІРКЕСТЕРДІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ СИПАТЫ
Бекітемін
Ғылыми жетекшісі:
Қазақ тілі кафедрасының ф.ғ.к., профессор
меңгерушісі ф.ғ.к., доцент
... ... ... ... ... ... ... ..М.Е.Е ржанов
... ... ... ... ... ... ... Г.Қ. Жылқыбай
... ... ... ... ... ... ... 2009 ж
Орындаған:
ФҚӘ - 515 тобының студенті
... ... ... ... ... . Көлшікбаева Айгерім
Түркістан – 2009
Жоспар
І 4
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
ІІ Негізгі бөлім
1-ТАРАУ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2Лингвомәдениеттанудың қалыптасуы, оның этнолингвистикамен
арақатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1.3Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің лингвомәдени аспектісі 17
... ... ... ... ..
2 -ТАРАУ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
2.1. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына түрткі болатын 23
факторлар ... ... ...
2.1.1. Географиялық 23
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.1.2. Тілдік 24
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
2.1.3. Діни 24
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1.4.Этнонимдік 25
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...
2.1.5. Психикалық 25
фактор ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
2.2. Ұлттық мәдениеттің ұлттық психологиямен 25
байланысы ... ... ... ... ... ... .
3 -ТАРАУ ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ БАСТАУ КӨЗДЕРІ
З.1. Ертегілік, аңыздық сипат негізінде қалыптасқан 27
фразеологизмдер ... ...
3.2.Жан-жануарларға қатысты 28
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3. Аңшылық пен саятшылық өнеріне қатысты 31
фразеологизмдер ... ... ... ...
3.4.Салт-дәстүр, әдет-ғұрып, діни наным-сенімдерге байланысты
қалыптасқан тұрақты 33
тіркестер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
3.5. Жаугершілік заманға байланысты қалыптасқан тұрақты 38
тіркестер ... ...
3.6. Шешендік өнерге байланысты қалыптасқан 39
фразеологизмдер ... ... ... ...
3.7.Тарихи кезеңдер мен тарихи тұлғаларға байланысты қалыптасқан 41
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 43
3.8.Ұзындық, қашықтық, тереңдікке байланысты қалыптасқан 44
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 45
3.9.Соматизмге байланысты қалыптасқан 46
фразеолгизмдер ... ... ... ... ... ... ...
3.10.Құс-жәндіктермен байланысты қалыптасқан 47
фразеологизмдер ... ... ... . 48
3.11.Сандық көрсеткіштермен байланысты қалыптасқан фразеологиздер.. 48
3.12.Түр-түспен байланысты қалыптасқан 49
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... .. 49
3.13. Азық-түлік, тағам атауларына байланысты қалыптасқан 50
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.14.Космонимдерге байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.15. Уақытқа байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ... ... ..
3.16.Туыстық атауларға қатысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... .
3.17.Өсімдіктерге байланысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ...
3.18. Киім атауларына қатысты қалыптасқан
фразеологизмдер ... ... ... ... ... ..
Қорытынды 51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер 53
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..
К І Р І С П Е
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Тіліміздегі тұрақты тіркестердің мағына
лық астарында халықтың ерте уақыттан бергі өмірінің бүкіл болмысы сақталып
суреттеледі. Халықтың күнкөріс, тұрмыс-тіршілік негізінде жан-жақты өрбіген
түсінік пайымдаулары, соған байланысты қалыптасқан салт-дәстүр, әдет -ғұрып
тардың ерекшеліктері тілдік қолданыстағы тұрақты тіркестерден
көріністабады. Сондықтан тұрақты тіркестер – халқымыздың ұлттық ерекшелігін
бойына сіңірген басты мәдени байлығымыздың бірі.Әр ұлттың тіліндегі
фразеологизмдердің тұтас жиынтығы сол ұлт тіліне тән өзіндік бейнелі сөз
орамдары арқылы оның бүкіл заттық, рухани мәдени өмірінен хабардар етеді.
Ойымызды бейнелі, мәнерлі етіп, айқын жеткізуде өзінің бейнелілігімен, экс-
прессивті-эмоционалды бояуымен көзге түсетін фразеологизмдердің маңызы
ерекше құнды. Ғасырлар бойы тек тұрақты тіркес түрлерінің бойында ғана
сақталып қалған ерекше сөз айшықтарын мәдени дерек ретінде қарап, олардың
жасалу жолдары мен мағыналық тамырына терең үңілудің, сол арқылы
фразеологизмдердің қалыптасуына негіз болған о бастағы еркін тіркес түрле-
ріндегі уәждерін ашудың фразеологиялық зерттеулер үшін маңызы зор. Әдетте
фразеологиялық мағынаның пайда болуына дәстүрлі тіршілік пен мәдени өмірдің
әсері мол. Образға негізделген көрініс тіл арқылы жарыққа шыққанда, ондағы
ұлттық қабылдау, қазақи дүниетаным, ойлау ерекшеліктері бірден аңғарылады.
Фразеологиялық мағынаға тірек, негіз болатын нәрсе-адамдардың күнкөріс
тіршілігі, күнделікті өмірінде көріп жүрген дүниедегі заттар, айналасындағы
құбылыстар, содан туындайтын жағдайлар және түрлі жағымды, жағымсыз
әрекеттердің ықпалы.
Зерттеушілер фразеологизмдердің қалыптасу негіздерін халықтың ұлттық
мәдени көздерімен байланыстыра қарастырудың мәні зор екендігін айтады [1,5]
. Осыған орай зерттеу барысында ең басты көңіл аударатын тұс – тіл мен
мәдениеттің арақатынасы. Ол фразеологизмдердің қалыптасу уәждерін ашуда
айқын көрінеді. Ұлт мәдениеті оның бүтіндей тұрмыс-тіршілігінде, ғылымында,
өмірінде, дінінде, жалпы менталитетінде тіл арқылы танылады десек, онда
фразеологиялық материалдар ұлттық – мәдени маңызы бар деректерден
тұратындығы ақиқат деуге болады. Бұл деректердің түп-төркіні, таралу,шығу
көзі фразеологизмдердің этнолингвистикалық ерекшеліктеріне байланысты.
Зерттеу нысаны. Қазақ фразеологизмдерінің лингвомәдени деректеріне
талдау жасау.
Зерттеу мақсаттары. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына қарай тіл мен
мәдениеттің арақатынасын саралай отырып, тұрақты тіркестердің жасалу жол-
дарын, қалыптасу уәждерін айқындау, осыған орай ұлттық-мәдени деректер
негізінде фразеологиялық тіркестерге этнолингвистикалық талдау жасау.
Зерттеу материалдары. Қазақ тілінің фразеологиялық қорындағы ұлттық
мәдени тіршілігіне қатысты пайда болған тұрақты тіркестер тобы тілдік
фактілер ретінде зерттеу материалдарының құрамын айқындайды. Зерттеу
материалдарына алынған тұрақты тіркестер тобының сандық жағынан гөрі
тақырыпқа қатысты сапалық жағына – фразеологизмдердің қалыптасуына негіз
болатын ұлттық мәдени бастау көздерін айқындауға көмектесетін
фразеологиялық деректерге баса назар аударылды. Мысалдар “ Қазақ тілінің
фразеологиялық сөздігінен”, “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен (1-10
тт.)”, сондай-ақ рухани және заттық мәдениетке қатысты зерттеулер мен тіл
арқылы мәдениеттануға байланысты жазылған ғылыми еңбектер және қазақ тіл
біліміндегі этнолингвистикалық зерттеулер қарастырылды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізіне І.Кеңесбаев, К.Аханов,
Ә.Т.Қайдар, М.М.Копыленко, Ж.Манкеева, Ө.Айтбаев, Е.Жанпейісов, В.Н.Телия,
Р.Сыздық, С.Сәтенова, Г.Смағұлова т.б. ғалымдардың зерттеу еңбектері
басшылыққа алынды.
Дипломдық жұмыстың құрылысы. Жұмыстың жалпы сипаттамасынан, үш тарау
мен қорытынды бөлімнен тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілді.
1 ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
1.1 Тіл мен мәдениет байланысы
Халық тілін зерттеп, сырын ашу – тіл иесінің қоғамдық-әлеуметтік
өмірін, тіршілік көзін, рухани мәдениетін, ұлттық рәсімін танып білу;
ұлттық психологияның, ұлттық дүниетанымның әр түрлі қырын, сыр-сияпатын
зерделеу; сол арқылы халыққа, ұлтқа жеткізу деген сөз. Зерттеушілер әр
ұлттың өзіндік биік мұраты, әр тілдің өзіне тән қадір-қасиеті болатындығын
айтады. Тіл – кез келген халықтың тәжірибесі мен танымы және мәдениеті
мен тарихымен ұштасып жатқан әсерлі де сезімтал халық құндылығы [2, 7б.].
Бұл ойды әрі қарай О.С.Ахманова: Тіл – сонау көне дәуірді әрбір жаңа
дәуірмен үзбей жалғастырып келе жатқан ең берік, өміршең қоғамның жанды
құбылысы. Тіл тамырына зер салған сайын, оның сан-алуан қыры мен тылсым
сырына бөленесің [3, 529б.], - деп жалғастырады. Демек тілдің тылсым
сырларын ашатын болсақ, ғасырлар қойнауында жатқан көптеген ұмытылған құнды
дүниелер табылары анық. Тіл – мәдениет құрамы. Оған А.Ченкидің: Тіл –
қоғам мүшелерінің арасындағы коммуникация құралы ретінде мәдениеттің
көптеген қырларын бейнелейді. Тіл құрылымы екі маңызды фактор арқылы
туындайды. Оның бірі – ішкі, яғни әрбір жеке тіл иесінің ақыл-ойы, екіншісі
– сыртқы, яғни басқа осы тілде сөйлейтін тіл иелерімен ортақ мәдениет [4,
17б.], - деген пікірі айқын дәлел. Тіл арқылы ғана біз халықтың мәдениетін,
дүниетанымын танимыз.
Ал мәдениет – сан ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың рухани
құндылығын қамтитын, ұлттық дүниетанымынан хабардар ететін сананың
жиынтығы. Мәдениет дегеніміз – қоғамдағы жинақталған және жинақталатын
материалдық және рухани құндылықтардың қоры. Ол үнемі тарихи даму үстінде
болып, адамның жеке тұлға болып қалыптасуына белгілі ықпалын тигізеді.
Бұрынғы замандардан бері қалыптасқан өмір салты, материалдық және
рухани мұралар жасау машығы – сол халықтың бастан өткерген ғұмыр жолының
куәсі іспеттес. Яғни халықтың ғасырлар қойнауынан бастау алатын тек-тамыры,
мәдени-рухани болмысы жалпы адамзаттық тарихтың, жалпы адамзаттық
мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылады, сонымен бірге бүгінгі және
болашақтағы сан тарау әлеуметтік, мәдени болмысының бой көтерер биік тұғыры
да.
Қазіргі заманда мәдениетті тілмен байланыстыра қарастырған
мәдениеттану ілімінің қоғамдағы орны мен рөлін хабардар ететін әдебиеттер
жеткілікті. Ең алдымен мәдениет дегеніміз не? - деген сұраққа жауап беру
үшін осы күрделі ұғымды білдіретін сөздің шығу тегін сөз етелік. Мәдениет
сөзі араб тілінде мудун - қала мағынасын беретін болса, ал медэни
сөзі қала тұрғыны деген мағынаны білдірген. Осыдан келіп мәдениет сөзі
шыққан [5, 7б.]. Ал латынша culture сөзі ежелгі заманда жерді өңдеу
деген мағынаны берген. Цицеронның еңбектерінде бұл сөздің мағынасы
тереңдеп, жанды жетілдіру, уақыт өткен сайын еуропалық тілдерде білім
беру, даму, құрметтеу сияқты мағыналарға ие бола бастайды [6, 6б.].
Ю.М.Лотман мәдениетке: мәдениет дегеніміз – адамдар арасындағы
немесе сондай бір топ арасындағы қарым-қатынастың бір түрі. ...Мәдениет,
біріншіден, коммуникациялық екіншіден, символдық табиғатқа ие [7, 56б.], -
деген пікірін білдірсе, белгілі ғалым Э.Бенвенист оның ойын сабақтастыра
мәдениет туралы былай түйіндейді: Өркениеттің даму деңгейі қандай болмасын
мәдениет адамзат қоғамынан бөлінбейді. Әрбір тіл сияқты, әрбір мәдениет те
арнайы символдар аппаратын қолданады және де осы арқылы сәйкес қоғам
танылады. Тілдер түрлілігі, мәдениеттер түрлілігі, олардың өзгерістері
символизмнің конвенционалдық сипатын көрсетеді. Символизм оларға түр
береді. Негізінде осы символ адам, тіл және мәдениет арасындағы тікелей
байланысты іске асырады [8, 32б.].
Сөйтіп мәдениетті ұжымдық тұлға сияқты нақты этноспен байланысты
танымдық жүйе деп түсінуге болады.
Дәл қазіргі уақытта бұл ұғымның саны 600-ге жеткенін мамандар
дәлелдеп отыр.
Қазақ тіл білімінде Г.Н.Смағұлова өз еңбегінде: Мәдениет сөзіне 200
астам ғылыми анықтама берілгенін атап өтеді [9, 78б.]. Бұл орайда
Н.Г.Смағұлованың Әдетте материалдық және рухани деп екіге бөлінетін бұл
ұғымның соңғы жылдары жан-жақты зерттеле бастауы – ұлттық өркениет
заманында өз орнын анықтауға, өз орнын алуға ұмтылуымен сипатталады.
Мәдениеттің рухани түрі ғасырлар бойы ұрпақтан- ұрпаққа беріледі. Бұл
әдетте, дәстүр, дәстүр жалғастығы деп танылады. Соған орай, әр ұлттың
өзіндік бітім-болмысын, қадір-қасиетін, басқалардан ұлт ретінде
айырмашылықтарын, бүгінгі тілмен айтсақ, менталитетіне қарап ажыратады [9,
152-153б.], - деген пікірі құптарлық. Кез-келген адам белгілі ұлт өкілін
танытады. Ал әрбір ұлттың тарихы мен мәдениеті өзіндік қасиеттердің
қайталанбас жиынтығы болып табылады. Ендеше бүгінгі заманда ұлт мәселесі
төңірегіндегі әлеуметтік, саяси т.б. өмірлерінің негіздері, мәдениеті мен
рухани жағдайлары хақындағы мәселелер көптеген мәдениет қайраткерлерінің,
ғалымдардың пікір тоғыстыратын өрісіне айналуда.
Дәстүрлі мәдениет – ежелден пайда болып, ғасырдан-ғасырға жалғасып
келе жатқан, бірақ өзгерістерге ұшырағанымен, сол халықтың дүниетанымдық
бастаулары мен басты құндылықтарының көзіне айналып, оның өмір сүруінің
салттары мен бағыттарын, тәсілдері мен жолдарын реттеуші. Зерттеушілер
қазіргі қазақтың ұлттық мәдениетінің ерекшелігі мен мәнін қазақтардың
ғасырларға жалғасқан көшпенділік өмір салтынан іздеу қажеттігін айтады [10,
33.]. Ал көшпенділік өмір салты туралы сөз қозғалғанда ежелден келе жатқан
дәстүрлі мәдениетке сүйенеміз. Екеуі бір-бірінен ажырамас байланыстағы
біртұтас үдеріс. Олай болатын болса, дәстүрлі мәдениет қазіргі өмір
салтымызбен тығыз байланыстағы қазіргі мәдениеттің темірқазығы, негізгі
көзі. Өйткені қазіргі әлемдік өркениеттің көкжиегінен бірде-бір халықты,
қоғамды, мемлекетті мәдениеттен тыс көзге елестету қиын. Адамзат баласының
мыңдаған жылдық рухани сабақтастығының және саналылығының ең басты
көрсеткіші – оның мәдениеті. Мәдениет жоқ жерде мәдениетсіздік,
көргенсіздік, қасиетсіздік белең алатыны белгілі. Себебі бұл жерде
мәдениет ұғымының ауқымы өте кең, керек десеңіз, оған рухани түсініктер
ғана емес, адамзат қолымен жаратқан заттай айғақтар да кіреді. Осыдан болар
мәдениетті материалдық және рухани деп жіктеу орын алып келеді. Бұлай
саралауда шарттылықтар болуы мүмкін. Бірақ қалай болған күнде де кез келген
мәдени құбылыс рухани ұғым мен заттай айғақ бірлігінің көрінісі.
Материалдық мәдениет белгілі бір идеяның жүзеге асуы, білімнің заттай
белгіге айналуы болса, рухани мәдениет, көбінесе, символдар мен заттар
арқылы көрініс табады. Түптеп келгенде, адамдардың шығармашылық қабілеті
алдымен ой-қиялында туындап, артынан белгі мен заттай көріністерге ұласады.
Сондықтан да мәдениет – толық және тұжырымды анықтама беруге көне бермейтін
абстракциялық ұғым. Оның алуан түрлі анықтамаларға ие болуы да содан.
Мәдениет – адам баласының қоршаған ортасы. Ол үйде де, түзде де
адамдардың іс-әрекетінің, жүріс-тұрыстарының, сөйлеген сөздері мен
тындырған істерінің айнасы. Сондықтан да ұлттық мәдениеттің болмыс-бітімі
ұлттық рухпен біте қайнасып, бірге қалыптасады. Рухы күшті ұлттың мәдениеті
де өзгеше. Мәдениеттің өзегі, оның өзіндік даму дәрежесінің көрсеткіші
болып табылатын дәстүр мен жаңашылдықтың сипаты, сырт әсерге берілгіштігі
де мұндай рухы күшті ұлттардың мәдениеттерінде тіршілікке лайықты үйлесімін
тапқан [10, 34.].
Мәдениеттанушылар мәдениет ұғымын түсініп, айқындауда мынадай
тәсілдерді атап көрсетеді.
1. Сипаттама тәсілі. Мұнда мәдениет екі мақсатта қарастырылады. Яғни
адамды сыртқы күштерден қорғау мен адамдардың бір-біріне қарым-қатынасын
қарастырып, адам өмірінің жеткен жетістіктерін көрсетеді. Алайда бұл тәсіл
мәдениет көрінісін толық сипаттай алмайды.
2. Бағалауыштық тәсілі. Мұнда мәдениет адам жаратқан рухани және
материалдық құндылықтардың жиынтығын анықтайды. Ол адамның түрлі
әрекеттеріне мән бермей, тек нысанның құндылықтарын қарастырады.
Зерттеушілер қазіргі кезде айтылып та, жазылып та жүрген мәдениетпен
егіз өркениет ұғымының аражігі алғаш рет ХІХ ғ. соңында неміс ғылыми
әдебиеттерінде ажыратыла бастағанын айтады [10].
алыптасудың ізінше қорытынды ретінде, өмірдің соңынан өлім ретін
Мәдениет көпқырлы құбылыс болғанмен, жеке адамның ерекшелігіне қатысты
болса, өркениет көпшілікке, жалпылыққа бағытталады. Сондай-ақ мәдениет пен
өркениет төмендегідей ерекшқеліктерге ие: мәдениет – элитарлық пен
аристократтық болып, ғибадат пен дінмен астасса, өркениет – демократиялық
әрі халықаралық болып келеді, бірақ дінге сүйенбейді. Кез-келген мәдениет
ұлттық болып табылады. Бұл жөнінде Э.Сепир өз еңбегінде: Мәдениет өмірге
көзқарастарды және өркениеттің жеке көріністерін біріктіруге бағытталған,
олар нақты халыққа әлемдегі өз орнын анықтауға мүмкіндік береді [11,
469б.], - дейді. Мәдениет жалпы адам бойындағы рухани құндылықтардың дамуы
мен амал-тәсілдерін қарастырса, өркениет ондағы тек практикалық
қажеттіліктерді қанағаттандыруға бағытталады. Кейбір ғалымдардың пікірінше,
мәдениет қатып қалған ұғым емес, ол біздің күнделікті тіршілігіміздің
көрінісі, соған байланысты өзгеріп, дамып отырады деп пайымдайды.
Ал энциклопедиялық сөздікте өркениетке мынадай анықтама беріледі:
Өркениет – бұл адамдардың жоғары түрі ғана іске асыра алатын ең жоғары
және жасанды жағдайлар. Олар де, дамудың соңынан тоқырау ретінде жүріп
отырады... . Олар – шарасыз аяқталу, сонда да ішкі қажеттілік арқылы оларға
біз әрқашан келеміз [12, 31б.]. Шынымен де өркениет адамдардың өз қолымен
жасаған құндылықтары десе болғандай.
Мәдениет ұғымы болса, біріншіден, адам активтілігінің биологиялық
емес қоғамның әлеуметтік жемісі, екіншіден, бір ұрпақтың келесі ұрпаққа
жолдаған жалғастықты, мұрагершілікті жүзеге асыратын өзек, үшіншіден,
мәдениет адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Ол материалдық
және рухани түрде дами отырып, мәдениет және өркениет түрінде қалыптасады.
Сонымен мәдениетті адамның жеке сана-сезім негізінде қалыптасып
дүниенің қалыптасуындағы рухани-өнегені ұғынудың жемісі деп түсіне отырып,
мәдениетті – қоғамдық құбылыс ретінде, адамдардың жинақталған және
жинақтала түсетін материалдық және рухани құндылықтары деп түйіндейміз.
Қазақтың ұлттық тіл білімінің іргетасын қалаушы ағартушы-ғалым,
ірі мәдениет және қоғам қайраткері А.Байтұрсыновтың: Дүниеде ешбір тіл
өздігінен шықпайды. Дүниеде ешбір тілді бір шешен кісі ойлап шығарған жоқ
та, шығара алмайды да. Тіл деген нәрсе қалың елдің күндегі тұрмыс қазанында
қайнап, пісіп, дүниеге келеді [13, 34б.], - деген ойы құптарлық.
Тіл жөнінде М.Жұмабаевтың Тіл – ұлт үшін ең қымбат нәрсе. ... бір
ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп
тұрады. Қазақтың сар даласы кең, тілі де бай деген пікірін толық
қуаттаймыз.
Тіл мен мәдениеттің байланысы шексіз. Тіл бар жерде мәдениет те қоса
жүреді. Сондықтан да белгілі ғалым В.Н.Телияның: Мәдениет – халықтың
өзіндік ерекшеліктері бар тарихи естелігі. Тіл өзінің кумулятивтік
қызметінің арқасында оны сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп қалдырып
отырады [14, 226б.], - деген пікірі де жоғарыда айтылған ойды дәлелдей
түскендей.
Демек этнос дегеніміз – халық. Тіл мен мәдениет осы халыққа
қызмет етеді деген сөз. Расында да тіл өзі қалыптасқан ортада мынадай
қызметтерімен ерекшеленеді: 1.Тілдің адамдардың өзара түсінісуі үшін
жұмсалатын коммуникативтік қызмет атқаруы және қарым-қатынас кезінде кез
келген құбылыс, зат атауларының түсінікті болуы. 2. Тіл тек пікір бөлісу,
ой жеткізудің құралы ғана емес, адам өмірінің заттық және рухани
мәдениетінің сол ұлтқа тән төл-тума қасиеттерін жинақтап, сақтау арқылы
келесі ұрпаққа жеткізеді. Бұл тілдің кумулятивтік қызметі деп аталады.
Тіл мен мәдениет арасын байланыстырып, кумулятивтік қызмет атқаратын
тілдік бірліктер: фразеологизмдер, мақал-мәтелдер және ұлттық рәсімдерді
бейнелейтін тілдік бірліктер болып табылады деп нақты айтуға болады. Себебі
қазақ халқы дүниетанымға, көркем сөзге, мақал-мәтелдерге, шешендік нақыл
сөздерге өте жетік және олардың дұрыс, терең мән беріліп айтылуына, олардың
келер ұрпаққа сақталып жетуіне қатты ден қойып, оны ерекше бағалай білген.
Адамзат өміріндегі тілдің мән-мағынасы мен қызметі, міндеті мен
мүмкіншілігі бұлармен ғана шектелмейді. Тілсіз адамзат қоғамы, мәдениет
бола алмағаны сияқты адамзат қоғамынсыз тілдің де болмайтыны рас. Өркениет,
мәдениет, салт-дәстүр, менталитет дегендердің бәрі сайып келгенде, тіл
философиясына барып тұрақтайды. Демек тіл мен мәдениет – бір-бірінен
ажырағысыз адамзат құндылықтары.
1.2 Лингвомәдениеттану мен оның этнолингвистиканың арақатынасы
Қазіргі уақытта тіл ғылымы қалыптасқан дәстүрлі зерттеуді емес,
логико-лингвистикалық, психолингвистикалық, әлеуметтік лингвистикалық т.б.
зерттеу тәсілдерін қажет етуде. Тіл біліміндегі лингвомәдениеттану сынды
ғылыми бағыттың қалыптасуы осындай өмір талабы қажетінен туындаған.
Лингвомәдениеттану да тіл мен мәдениеттану мәселелерінің ұштасуынан
қалыптасқан, тіл арқылы көрініс беретін мәдени құндылықтарды, олардың
қолданылу жүйесін зерттейтін, өзіндік мақсат-мүддесімен, әдіс-тәсілдерімен
ерекшеленетін тіл білімінің үлкен саласы. Ол ұлттық тіл мен ұлттық
мәдениеттің бір-біріне ықпалы, адам дүниені қалай көреді, мәдениеттегі
тілдік бейненің рөлі, ғасырдан-ғасырға жетіп, ұлт тілінде сақталған халық
қазынасы фразеологизмдердің, нақыл сөздер, мақал-мәтелдердің рөлі қандай,
олардың адам баласына қажеттілігі неде деген сияқты мәселелерді
қарастырады. Ол екі пәннің тоғысуынан пайда болғандықтан халықтың мәдени
қазынасын, олардың қолданылу жүйесін зерттейтін тіл білімінің саласы
ретінде зерделенеді. Оны зерттеуді көп қажет ететін жас ғылым саласына
жатқызамыз.
Мәдениеттану дүниенің бейнесін, рухани құндылықтарды
қарастырса, лингвомәдениеттану ғылымы өз алдына ұлттық болмыстың тілдегі
көрінісін, тіл фактілері мен халықтың танымдық, этика-эстетикалық
категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын
анықтауды мақсат етеді. Ал осы ғылым бір халықтың аңыз, әдет-ғұрып, дағды,
рәсім, мәдениет символдарын т.б. қарастырса, бұлардың барлығы тіл арқылы
көрініс табады.
Мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа тілсіз жетуі мүмкін емес. Демек
мәдениеттің қай түрін алсақ та, оның түрі мен мазмұны тек тіл арқылы
ғасырдан-ғасырға сақталып, беріліп отырған. Ендеше тіл арқылы мәдениеттану
– ұлттың, халықтың кешегісі мен бүгінгісін тану.
Лингвомәдениеттанудың зерттеу нысаны – қайсібір этнос болмысындағы
белгілі бір халық жайындағы мәдени ақпараттарды жеткізуші тіл, ұлттық
материалдық, рухани мәдениет және адамзат арасындағы өзара байланыс, қарым-
қатынас болып табылады. Ол этнолингвистика, әлеуметтік лингвистика
пәндерімен сабақтас. Бұл ретте В.Н.Телия лингвомәдениеттануды
этнолингвистика пәнінің бір бөлігі ретінде қарағаныме, екеуі екі бөлек
ғылым салалары деп біледі.
Зерттеу еңбектерінде әлеуметтік лингвистика, психолингвистика,
статолингвистика, паралингвистика сияқты этнолингвистика да – этностаным
мен тілтаным ғылымдарының ортақ мәселесі шеңберінде, түйісу нәтижесінде
пайда болған жаңа сала екендігі оның теориялық негізі еуропада неміс ғалымы
Вильгельм фон Гумбольдт еңбектерінен бастау алып, Америкада - Ф.Боас,
Э.Сепир, Д.Уорф; Ресейде – Д.К.Зеленин, Н.И.Толстой, Е.Ф.Карский,
А.А.Шахматов, А.А.Потебня, А.Н.Афанасьева, А.И.Соболева т.б. ғалымдардың
еңбектерінде, ал қазақ тіл білімінде этнолингвистиканың ғылыми-теориялық
алғышарттары Ә.Т.Қайдар, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Р.С.Сыздық,
Н.У.Уәлиев, Ж.А.Манкеева, Г.Н.Смағұлова, Ф.А.Оспанова т.б. сияқты
ғалымдардың еңбектерінен өз жалғасын тапқандығы көрсетіледі.
Қазақ тіл білімі үшін этнолингвистика қазіргі таңда зерттеуді қажет
ететін ғылым саласы. Тіл арқылы мәдениеттану аспектілері қазақ тіл
білімінде үстіміздегі ғасырдың сексенінші жылдарынан бастап ғылыми тұрғыдан
дәлелдене бастады. Қазақ тіл білімінде мұндай мәселелердің зерттеу аясының
кеңейіп, толыға бастауы осы салада өзіндік бағыты, мектебі қалыптасқан
Ә.Т.Қайдардың есімімен байланысты. Этнолингвистика – этнос пен оның тілінің
байланысын зерттеуден туындаған ғылым саласы. Бұл, - дейді академик
Ә.Т.Қайдар - этнос пен оның тілі арасындағы табиғи тұтастықты саналы түрде
сарапқа салып мойындау, этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды
деген қағиданы нақтылы зерттеуге өзек ету деген сөз. Сонымен қатар
Ә.Т.Қайдар этнос, тіл деген ауқымды, кең ұғымдарды нақтылап, этнос
болмысы, тіл әлемі деген термин ұғымдарды қолдануды ұсынады [15, 19б.].
Негізінен, этнолингвистика - ХІХ-ХХ ғасыр аралығында Америка
үндістерінің тіл ерекшеліктерін зерттеуден келіп шыққан ғылым саласы. Тіл
білімі сөздігінде: Этнолингвистика (гректің ethnos - халық, тайпа және
лингвистика) – тілді мәдениетпен, тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық
факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің бағыты [16], - деп
көрсетіледі. Кең мағынада, этнолингвистика – мәдениетті, халық
психологиясын, мифологияны тіл арқылы зерттейтін кешенді пән. Оның нысанына
тіл мен мәдениеттің арақатынасы шеңберінде болатын түсініктерді
(мағыналарды) анықтау, тілдік белгілер жүйесі деп танудан туындайтын
мәселелерді шешу және т.б. мәселелер кіреді.
Ә.Т.Қайдар: Этнолингвистика – этностың (одан ұлыс, халық, ұлт)
инсандық болмысынан туындап, санасында сараланып, тарихи жадында сақталып,
тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани мәдени мұра ретінде
атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты
жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну
мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің құнарлы саласы [17,
475б.], - деп кешенді анықтама береді. Бұл саланың ерекшелігіне әрі қарай:
Ана тіліміздің ұшан-теңіз байлығын, ғасырлар бойы толассыз толығып,
ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, мұра болып келе жатқан асыл қазынасын
мүмкіндігінше толық меңгеріп, ел игілігіне айналдыруды мақсат ететін
салалардың бірі - осы этнолингвистика болу керек [18, 18 б.], - деп өз
ойын одан әрі жалғастырады. Ғалым бұл саланың ерекшелігін нақты айтып
кетеді.
Бұл салада жүргізілген зерттеу жұмыстары айтарлықтай десе де болады.
Мысалы, Р.Иманалиеваның [19], А.Мұқатаеваның [20, 27б.], Г.Кусимованың
[21,28б.], Қ.Ароновтың [22, 29б.], Б.Уызбаеваның [23, 30б.],
Қ.Ғабитқанұлының [24, 31б.], Б.Оспанованың, Ш.Қарсыбекованың және т.б.
зерттеу жұмыстарында қазақ эпостарындағы фразеологизмдердің, халықтық
космонимдердің, соматикалық тұрақты тіркестердің, наным-сенімге байланысты
тұрақты тіркестердің, қазақ мақал-мәтелдерінің, бейнелеуіш сөздерінің
этнолингвистикалық қырларын, олардың халық болмысымен, дүниетанымымен тығыз
байланысты екенін жан-жақты дәлелдеуге тырысқан.
Этнолингвистика қазіргі тілдік материалдарды тарихи тұрғыдан
қарастырса, лингвомәдениеттану тілдік деректерді өткен күн тұрғысынан да,
қазіргі уақыт межесінен де рухани мәдениет негізінде зерттейді. Бұл жөнінде
ғалымдардың әр түрлі көзқарастары бар. В.Н.Телия лингвомәдениеттануға: Тіл
мен мәдениет байланысын синхронды тұрғыдан қарастырып, ол халық
менталитетінен хабардар ететін тілдік бірліктердің қарым-қатынаспен
байланысын зерттейді [25, 21б.], - деп анықтама берсе, В.А.Маслова:
Этнолингвистика – белгілі бір материалдық және тарихи мәдени кешендермен
байланысты тілдік бірліктерді зерттейді, - дейді. Сонымен қатар
лингвомәдениеттану ғылымының да өз алдына мақсат-міндеттері бар екендігін,
ол тарихи да, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын рухани мәдениет
арқылы қарастыратынын да атап өтеді [26, 11б.]. Бұдан шығатын қорытынды,
этнолингвистика халықтардың генетикалық туыстығын, тіл дамуындағы
әлеуметтік мәдени факторлардың ықпалын, этникалық рухани мәдениет жүйесін
қарастырады деп түйіндеуге болады. Оның лингвомәдениеттанудан өзгешелігі –
өткенді шолуға, халықтардың ата-тегін, тайпа тілін зерттеуге негізделген.
Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика тіл мен мәдениеттің өзара
байланысын зерттеу бағытындағы ғылым салалары болғанымен, өзіндік
ұқсастықтары мен ерекшеліктері де бар. Зерттеушілер ондай айырым белгілерге
мына төмендегілерді жатқызады.
- этнолингвистика – этностаным мен тілтаным ғылымдарының түйісуінен
туындаған сала;
- этнолингвистика мәдениеттің материалдық жағына көбірек мән берсе,
лингвомәдениеттану мәдениеттің рухани жақтарына көбірек көңіл бөледі;
- этнолингвистика жеке бір этностың этномәдени жағын қарастырса,
лингвомәдениеттану салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеуге ойысады;
- этнолингвистика белгілі бір материалдық және тарихи мәдени
кешендермен байланысты тілдік бірліктерді зерттесе, лингвомәдениеттанудың
өзіндік мақсат-міндеттері айқын, қазіргі заманның да тілдік айғақтарын
рухани мәдениет арқылы қарастырады;
- лингвомәдениеттанудың басқа ғылым саларынан өзгешілігі – кез
келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени деректерді бірдей қарастыруы;
- лингвомәдениеттануға проспективтілік тән болса, этнолингвистика
ретроспективті, тайпа, халық тілдерін зерттеуге негізделген;
Өзара айырмашылықтары болғанмен, бұл екі пәннің ұқсас тұстары да бар:
- екі пәннің міндеті – тілде сақталып келген тілдік көріністердің түп
төркінін айқындау болып табылады;
- екі пән де ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне ықпалынан
туындайды.
- екі пән де тілдік фактілерді тіл мен халық мәдениетіне байланыстыра
отырып зерттеуді мақсат етеді.
1. Әр дәуірге қатысты мәтіндердің мәдени мазмұнын тарихи аспектіде
қарастыратын Ю.С.Степанов мектебі;
2. Әр түрлі уақыт кезеңіне қатысты халықаралық терминдерді
лингвомәдени тұрғыдан зерттейтін Н.Д.Арутюнова мектебі;
3. Фразеологиялық бірліктерді лингвомәдениеттанымдық аспектіде
қарастыратын В.Н.Телия мектебі;
4. В.В.Воробьев, В.М.Шаклеин т.б. ғалымдарының Е.М.Верещагин мен
В.Г.Костомаров концепциясын дамытуға негізделген Ресей халықтар достығы
университетінің лингвомәдениеттану мектебі.
Лингвомәдениеттанудың негізгі екі даму кезеңін атап көрсетуіміз тиіс.
Бірінші кезең – В.Гумбольдт, А.А.Потебня, Э.Сепир т.б. ғалымдардың
идеяларының даму кезі болса, екінші кезең – лингвомәдениеттанудың өз алдына
жеке сала ретінде қалыптасу кезеңі.
Бүгінгі уақытқа дейін лингвомәдениеттану пәнінің бірнеше бағыттары
қалыптасты.
а) жеке әлеуметтік топтарда, этностарда;
ә) диахрониялық лингвомәдениеттану, яғни этностың белгілі бір уақыт
ішіндегі лингвомәдени жағдайының өзгеруін зерттеу;
б) салыстырмалы лингвомәдениеттану, әр түрлі жеке этностар арасындағы
лингвомәдениеттанымдық көріністі сипаттау;
в) салғастырмалы лингвомәдениеттану;
г) сөздіктер жасаудағы лингвомәдени лексикография.
Тілдік бірліктердің түп негізін айқындауда этимологиялық талданым
қандай қажет болса, халықтың рухани және материалдық мәдениетінен хабардар
ететін тілдік бірліктердегі ұлттық мәдени ақпарат көздерін ашуда, оларды
жүйелеп талдауда лингвомәдени талданым сондай қажет екендігін айта кету
қажет.
Ұлт тілі ұлттың тууымен бірге қалыптасып, оның пайда болуы мен өмір
сүруінің алғы шарты болып табылады. Халықтық эпостарда, аңыз-жырларда,
өткен ғасырлардағы ақын-жыраулардың шығармаларында және басқа да
дереккөздерде сақталған этноатаулар сияқты басқа да бірқатар тілдік
бірліктерде де ұлттық мәдениеттен ақпарат беретін нышан болады. Бұндай
нышан тілдік бірліктердің бірінде имплицитті түрде (жасырын, байқалмайтын);
екіншісінде эксплицитті (ашық) түрде тілдегі кейбір тұлғалардың сыртқы
нысанының өзі ұлттық бітімді ұлтқа, мәдениетке тән белгісі қолданысқа
түскенде ғана айқындалады [27, 135б.].
Сонымен лингвомәдениеттану – тіл мен мәдениеттің өзара байланысының
тілдегі бейнесін сипаттайды. Ол бұл үдерісті тілдік және мәдени мазмұнды
тұтастай құрылым, біртұтас тұлға ретінде кешенді тәсілдер жәрдемімен және
де қазіргі заманның негізгі ағымдары мен мәдени ұстанымдарына сәйкес
зерттейтін жинақталған біртұтас ғылым болып табылады, - деп тұжырым
жасауға болады.
1.3 Қазақ тіліндегі фразеологизмдердің лингвомәдени сипаты
Қай халықтың мәдениеті болмасын ежелгі заманнан бері өмір сүріп,
ұлыстар мен тайпалардың материалдық мәдениеті мен рухани мәдениетінің заңды
жалғасы және жаңа заманға сай дамып қалыптасқан түрі болды. Қазақ халқының
қалыптасуына байланысты да, қазақ халқына тән материалдық және рухани
мәдениеттің сипатты белгілері орнықты.
Бұл қалыптасқан мәдениет қазақ халқының өз ата-бабаларының мәдени
қазыналарын қамтыған мәдениет болды. Қазақ халқының мифтік аңыздары, аспан
әлемі жөніндегі түсініктері, байырғы қазақ күнтізбесі, бай әдеби мұралар,
көркемөнердің сан алуан түрлері, шежірелік шығармалар, халық емшілігі және
материалдық мәдениет мұралары т.б. ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан
көне мәдениет куәліктері екені анық [10].
Қазақтың көшпенді тұрмысында көп нәрсе жоғалғанымен тілін жоғалтпады,
қайта байытты, тіпті небір замандар өткен сайын жаңарып, жаңғырып отырды.
Әсіресе тіл арқылы берілген халықтың барлық тұрмыс-салты, құбылыстары,
өзіндік ерекшеліктері фразеологизмдерде ерекше байқалады.
Академик Ә.Қайдар: Халықтың дүниетанымы мен болмысы оның тек тілінде
сақталып, тіл арқылы көрініс тауып отырады. Әр түрлі заттың, құбылыстың аты-
жөні, сыр-сипаты, қозғалыстық қатарлар, әдет-ғұрып, салт- сана мен
дәстүрлер жайлы мағлұматтардың бәрі де кейінгі буындарға тек тіл фактілері
арқылы ғана, яғни тілдегі сөздер мен сөз тіркестер, фразеологизмдер мен
мақал-мәтелдер, аңыз-ертегілер арқылы ғана келіп жетуі мүмкін екен [18,
14б.], - деген ой түйінін толығымен құптаймыз.
Фразеологиялық бірліктер (ФБ) ұзақ уақыт даму нәтижесінде, халық
жадында сақтала отырып, мәдени стереотиптер, эталондар мен архетиптерді
ұрпақтан-ұрпаққа беріп отырады. Фразеологизмдерді Ф.И.Буслаев өзіндік
микроәлемге теңей отырып, ...они содержат в себе и нравственный закон, и
здравый смысл, выраженные в кратком изречении, которые завещали предки в
руководство потомкам [28, с.37], - дейді. Бұл әрбір тілдің өзіндік
қайталанбас ерекшелігін көрсететін ұлттық рух.
Белгілі бір халық жөніндегі мәдени құндылықтарды жеткізушіні тіл
десек, оның ішінде фразеологизмдер адамдардың, халықтың тарихи қалыптасу,
даму кезеңдеріндегі күллі тіршілік-тынысын танытушы саналады. Зерттеушілер
жалпы фразеология терминінің тіл білімінде екі түрлі мағынада
қолданылатынын айтады. Бірінші мағынасы – белгілі бір тілдегі
фразеологизмдердің тұтас жиынтығы, екіншісі – тілдегі тұрақты тіркестерді
зерттейтін тіл білімінің саласы деген мағынада қолданылады. Олар басқа
тілдік бірліктерден экспрессивті-бейнелілігімен қоса, мағына тұтастығы,
тіркес тиянақтылығы, қолдану тиянақтылығымен басқа да тілдік бірліктерден
ерекшеленеді. Және жоғарыдағы үш қасиетке ие бола отырып, бір-бірінен
ажырамай іштей ұштасып жатады. Осыған орай фразеологизмдер тілдің басқа
категорияларына қарағанда оқшауланып, өз заңдылықтарын берік ұстанады.
Халықтың орасан зор рухани қазыналарының бірі – фразеологизмдер – тіл
байлығы ғана емес, тарих шежіресі, ата-бабалар өмірінің көрінісі. Халық
санасының, салт-дәстүрлерінің, әдет- ғұрыптарының бәрін бойында сақтаған
дербес мағыналы лексикалық бірлік. Онда халықтың болмыс-тіршілігі,
мәдениетінің тылсым сырлары толық, кеңінен көрініс табады. Сондықтан да
фразеологизмдерді өткен тарихтың, салт-сананың, ұлттық болмыс бейнесінің,
аңыздар мен ертегілердің және т.б. жиынтығы деп қарауға болады.
Кез келген тілдегі фразеологиялық қорды сан жағынан әрі мазмұны
жағынан байытып тұратын фактор – сол тілде сөйлеуші халықтың рухани және
материалдық мәдениеті. Бұған С.Е.Исабековтың: Идиомы как ценный источник
культуры и менталитета народа, в которых законсервированы мифы, легенды,
обычаи, обряды, религиозные воззрения и.т.д. являются прекрасным материалом
для лингвокультурологического исследования [29], - деген пікірі айқын
дәлел.
Фразеологизмдерді лингвомәдениеттану тұрғыдан зерттеудегі басты нысан
– табиғи тілдің бірліктері болып табылатын фразеологизмдер мен мәдениет
тілінің мәдени семантикасы арасындағы арақатынас жолдарын зерттеу және
сипаттау [30, 23б.], - деп нақты айтуға болады. Ал фразеологизмдерді
этнолингвистикалық және лингвомәдени тұрғыдан қарастырудың қандай
айырмашылығы бар? деген мәселеге келсек, сырт пішініне қарағанда, зерттеу
тәсілдері бірдей болып көрінуі мүмкін. Олардың айырмашылықтарын В.Н.Телия
былай деп көрсетеді: Этнолингвистикалық бағыт фразеологизмдердің пайда
болуындағы мәдени қабаттардың тарихи ретроспективті жақтарына бағытталған.
Ал лингвомәдени сипаттау фразеологиялық белгілердің халықтық
ментальдылығының діңгегі болып саналатын қазіргі мәдени санасын бейнелеу
құрметімен тікелей байланысты [30, 15б.].
Ф.А.Оспанованың қазақ және ағылшын тілдеріндегі
фразеологизмдер уәждемесінің лингвомәдени аспектісіне байланысты
зерттелуінде фразеологизмдердің ұлттық мәдениетті мына төмендегідей
жағдайларда сипаттауы мүмкін екендігін айтады [10, 15б.]:
1) кешенді (комплексно), яғни тұрақты тіркестер компоненттері тұтасып
келіп, идиомалық мағынаға ие болғанда. Мысалы: орыс тілінде как по
волшебству, как бы само собой қазақ тілінде: көз байлағандай
мағынасын беретін как по щучьему велению тұрақты тіркесін бақыттылық,
мейірімділік, қатыгездік т.б. сияқты түрлі қасиеттерді айқын көрсететін
орыс халқының ұлттық бітім-болмысын сипаттайтын Ақымақ – Емеля (Емеля –
дурачок) ертегісінен оңай еске түсіруге болады. Ал қазақ тілінде: шық
бермес Шығайбай тіркесіндегі қолы тар, түк бермес, сараң келетін қазақ
байына тән образды бейнелейтін Шығайбай,... Мұндай тіркестер әр халықта
түрлі түсініктерге ие болады да, мұны белгілі ұлт өкілі өзінің ұлттық-
мәдени біліміне сүйене отырып қана ажырата алады.
2) ұлттық-мәдени ерекшеліктер фразеологизмдерді құраушы компоненттер
қатарынан көрінеді. Мысалы: қазақ тіліндегі алаштың азаматы тіркесіндегі
алаш сөзі, ағылшын тіліндегі man Frіday сенімді, жан қияр дос
тіркесінде Frіday сөзі өзге ұлт өкілдеріне бірден түсінуге қиындық
келтірері рас.
3) фразеологизмдердегі ұлттық мәдениет өзінің прототипі – еркін
тіркестер арқылы да берілуі мүмкін. Мысалы: қазақ тіліндегі: қой ішінде
серкедей, тізгінді босату.
Фразеологиялық бірліктердің ұлттық-мәдени ерекшелігі әлеуметтік,
табиғи, географиялық жағдайлармен анықталады. Ұлттық дүниетанымның сыры мен
ерекшеліктері тек ұлт тілі арқылы жетіп танылса, адамдардың материалдық
тұрмыс тіршілігі, қоршаған ортасы және рухани ой-өрісі бір-бірімен тығыз
байланыста болғандықтан, бұл бірлік мәдени өмір сүру заңдылықтарына сай,
сол ұлттың өз менталитетін айқындайды.
Ұлттың мәдени өмірінің көрінісі фразеологиялық қорда ерекше. Онда ұлт
менталитеті көрінісі тұтастай қамтылады десек асыра айтпағанымыз болар. Әр
ұлттың тілдік ерекшеліктерінде, ұлт мәдениетінде әрбір халықтың ұлттық сана
-сезімінің, ойлау тәсілінің, мінез-құлқының нысаналары сақталады. Мысалы:
Қара қылды қақ жарған тіркесі неліктен әділ, турашыл адамға қатысты
айтылған десек, бұл тіркестің түп-төркіні бейнелеп айтудан, ұқсатудан
шығады. Яғни ақ-қараны ажыратудың қиындығы көзге ілінер-ілінбес нәзік нәрсе
– қылды ортасынан қақ жарумен бірдей. Тіркестің бұлай айтылуына ерте
кездегі салт негіз болған. Ертеде шешімі қиын даумен би алдына жүгініске
барған кісілер қылдан ескен жіп ала барған. Егер дауласқан екі жақ та би
шешіміне тоқтаса, жіпті қақ ортасынан қидырады. Яғни бұл – билік айтқан
адамның қара қылды қақ жарған әділдігіне риза болғандықтарының белгісі.
Билікке байланысты айтылатын айттым-бітті, кестім-үзілді деген би
сөздеріндегі кестім-үзілді деуі де осы жіпке (қылға) орай айтылған.
Шөп басын сындыру. Бұл әдетте жақсылық жағдайда, іске байланысты
жасалатын ырым. Мысалы, сараңдар жомарттық жасаса, қорқақтар батылдық
жасаса немесе жұрт өзінен күтпеген жерден біреулер жақсы істер жасаса,
естіген адам мынау бір шөп басын сындыратын іс екен деп жерден шөп алып
сындырады. Бұл көз, тіл тимесін деген ұғымнан шыққан. Бірақ бұл әдетті шөп
басын сындырмайды деген фразеологиялық тіркеспен шатастыруға мүлде
болмайды. Оның мағынасы жұмыс істемейді, бос жүреді дегенді білдіреді
[31, б.53].
Фразеологизмдерді қарастыра отырып, мынадай ұстанымдарды (гипотезы)
атап көрсетуге болады.
1. Фразеологизмдердің басым көпшілігінде ұлттық мәдениеттің іздері
жатады;
2. Фразеологизмдерде ұлттық-мәдени бояуы қанық, дүние жайындағы
түсінікті бейнелейтін мәдени ақпараттар көздері фразеологизмдердің ішкі
формасында жақсы сақталған;
3.Олардың мәдени-ұлттық ерекшелігін көрсетудегі басты нәрсе – мәдени-
ұлттық коннотациясын ашу.
Фразеология – дүниенің тілдік бейнесінің көрінісі болып табылады.
Олар субъектіге қатысты, яғни дүниені суреттеп қана қоймай, оны
түсіндіруге, бағалауға, талдауға мән береді. Фразеологизмдердің атауыштық
бірліктерден айырым белгісі осында. Фразеологизмдерден туындайтын дүниенің
бейнесін сұрыптай отырып, оның антропоцентрлік бағытын байқауға болады.
Дүниенің антропоцентрлік бейнесі адамға қатысты бағытталады, яғни адам
барлық заттардың өлшем бірліктерінің қызметін атқарады. Мысалы: жақын
–мұрынның ұшында, қол астында; қол созым жер, тез, лезде – көзді ашып
жұмғанша, қас пен көздің арасында, қас қағым сәтте т.б. деп дәлелдеуге
болады. Сондай-ақ сөздер мен фразеологиялық бірліктер мағынасының қатары
дүниені антропоцентристік негізде түсінуде көрінеді. Мысалы: даудың басы,
бөтелкенің ауызы, үстелдің аяғы, қол аяғын жерге тигізбеу, оң қолы болу
т.б. Мұндай атауыштық бірліктер адамдардың мінез-құлық, әдет-ғұрып, салт-
дәстүрін т.б. көрсететін дүниенің ұлттық-мәдени бейнесін қалыптастырады.
Тарихи-әлеуметтік өмір тәжірибелерінен шығып, терең де зерделі
тұжырым жасалған мақал-мәтелдер мен қанатты сөздер, нақыл сөздер, қалыпты,
орнықты қалыптасқан тіркестер, афоризмдер халық жадында мәңгілік келеді.
Әрбір тілде сақталып жүрген сөздің інжу-маржаны – атам заманнан бері
жасалып келе жатқан өте көне мәдениеттердің көзі. Ол халықпен біте
қайнасып, бірге жасайды. Сондықтан да ол – ел-жұрт өмірінің айнасы, табиғи
шындықтың өзі дегіміз келеді.
2 ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР
2.1. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына түрткі болатын факторлар
Бүгінгі таңда аса қатты байқалатын құбылыс – белгілі бір ұлтқа ғана
тән өзіндік ерекшеліктердің азайып бара жатқандығын адамзат өкілдерінің
мойындауы. Мұндай жағдай ұлтаралық қарым-қатынастардың тереңділігі мен жар-
жақтылығынан байқалады. Қазір жер бетінде басқа халықтар мәдениетінің
әсерін сезінбеген этникалық қоғамдастықты табу қиын. Дегенмен осындай сәтте
адамзат бір-бірімен қандай байланыстаболса да, әрбір ұлт өзіндік этникалық
ерекшелік-терін сақтап қалуға тырысады. Сондықтан бүгінгі таңда
зерттеушілердің назарын этнос мәдениетіндегі “ұлттық мәдениет” деген тұсы
ерекше нысан ретінде көңіл аудартады. Өйткені барлық ұлтқа ортақ
ерекшеліктермен қатар, тек бір ұлтқа ғана тән ұлттық мәдениеттің
көріністері, формасы, яғни сол ұлтқа тән ұлттық мәдениеттің көріністері.
Ұлттық мәдениет ұлт өмірінің барлық саласынан көрініс табады. Ол оның
тілінен, мекен, тұрақ жайынан, ішетін тамағынан, киетін киімінен, бала
тәрбиесінен де байқалады. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуына негіз болатын
басты факторларға мәдениеттанушылар төмендегілерді жатқызады:
2.1.1. Географиялық фактор. Этникалық территорияның ландшафтары адамдар
түсінігінде туған жер ұғымымен астасып жатады. Қазақ мәдениетінде бұл ретте
туған жер ұғымы бәрінен де жоғары екендігін қалыптасқан тұрақты тіркестер
бойынан табамыз. Мысалы, Туған жерді қия алмай, Тентекті жеңіп тия алмай (
Абай ). Қазақ қауымының ертедегі ұғымы бойынша, жер – адамзат, жан-жануар,
ағаш, шөптің анасы. Аспан – жарық, жылу беріп, жаңбыр жаудыратын есіркеуші
атасы. Түркі халықтарының мәдениетінде ай әдемілік пен сұлулықтың үлгісі
болып табылады. Осы орайда қазақ ұғымында сұлулық, нәзіктік аймен
теңестіріледі. Мысалы, “ Туған айдай толықсып, бұралып кетіп барады”(Қыз
Жібек ), “ Жалғыз қызы Гүбаршын – он бесте толған ай еді “ (Алпамыс ).
2.1.2. Тілдік фактор. Ұлттық мәдениеттің қалыптасуында этнос тілі үлкен
рөл атқарады. Әрбір халық өзінің әлемдік суретін ұлт тілі негізінде
қалыптастырады. Осыған байланысты адамдардың бір-бірін түсінуі қиынға
соғады. Әрине, бір-бірінен қатты ерекшеленетін тілдерге қарағанда туыстас
тілдерде сөйлейтін халықтар үшін бір-бірін түсіну анағұрлым жеңілдеу
екендігі белгілі. Түркі тілдес халықтар үшін қай кезде де өз ұлтының тілі
арқылы түсінісу күні бүгінге дейін ешбір қиындықсыз жүзеге асып
келеді.Тіпті олардың ортақ фразеологизмдері де осының айғағы болып
табылады. Мысалы: Іштен шыққан шұбар жылан қазақта; Ичтен чыккан ийри
жылан қырғызда; Адам сөйлескенше, жылқы кісінескенше қазақта; Адам
сүйлөшкөнчө, жылқы кашынышканча қырғызда, Ынсан сораша-сораша, Хайван
ысгаша-ысгаша түрікменде; Insan konusa, Hayvan koklasa түрікте. Тіпті
олардың ортақ фразеологизмдері де осының айғағы болып табылады. Демек
ұлттық тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұлттың мәдени байлықтары бүгінге
дейін жеткен. Әрбір халықтың өз теңеулері, метафоралары, мақал-мәтелдері,
фразеологизмдері сол халықтың тарихи даму жолдары мен өміріне қатысты
қалыптасады.Тіпті олардың ортақ фразеологизмдері де осының айғағы болып
табылады.
2.1.3. Діни фактор. Адам қаншама құдіретті болса да, оның болмысы
қайшылықтарға толы. Сондықтан діннің басты қызметі-адамдық қарым-
қатынастарды белгілі бір қалыпқа келтіру. Адамға белгілі бір шектеулер қою
үшін адамды жаратушының алдында бас июге мәжбүр етті. Ал жаратушының
қаһарынан қорқу немесе оның қолдауын қажет ету белгілі бір реттілік бойынша
атқарылатын дәстүрлі, рәміздік әдет-ғұрып жүйесін қалыптастырды. Қазақ
тілінің фразеологиялық сөздігінде фразеологизмге ұйытқы сөз ретінде алынған
құдай – 51 рет ( құдайын ұмыту, құдай сүйер қылығы жоқ, құдайдың зарын қылу
т.б.), алла – 20 рет (алланың жазуы, аллаға мақұл болу, бір алла деу,
алла айтылар ой баршылық. Мысалы, жанынжаһаннамға жіберу, қадір түні, ғайып
жар болу т.б.) қайталанады. Ал діни фразеологизмдердің басқа да компонент
түрлері, жасалу жолдарына негіз болған уәждер туралы да, біздіңше, ерен,
қырық шілтен, періштенің құлағына шалыну, періштесі қолдау т.б. тұрақты
тіркестердің о баста қалыптасқан тура мағыналары бар.
2.1.4.Этнонимдік фактор. Ұлттық мәдениеттің басты элементі ұлт
этнонимі болып табылады. Этнос үшін этноним кейде оның белгілі бір қа-
лыптасу, даму жолын өткеннен соң қажет болады. Мысалы, зерттеу еңбек-
терінде ХІІІ ғасырда Дунайдан Кавказға дейінгі аралықты билеген татар-мон-
ғол ханы Ноғайдың 40 жылғы әскери жетістіктері келе-келе тұтастай бір ха-
лықтың Ноғай деп аталуына себепкер болғандығы айтылады [32, 9 ]. Қалай
дегенде де , этнос атауының пайда болуы белгілі бір этностың этникалық
мәдениетінің қалыптасуының белгісі болып табылады.
2.1.5. Психикалық фактор. Тарихтағы ірі оқиғалардың ешқайсысы ха-
лықтың психологиясынан із-түзсіз жоғалып кетпейді. Әлемдегі кез-келген
ұлттың басынан небір қилы өзгерістер өтетіні рас. Ұлттық психологияны
өзгермейтін құбылыс деп қарауға болмайды. Ол қоғамдық дамуға, әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерге байланысты дамып, жаңаланып отырады. Әйтсе де,
белгілі бір кезең мен ірі тарихи оқиғалар бір үзік фрагмент есебінде
белгілі бір тұрақты тіркестер мазмұнында сақталып, өткен күндер елесін
жаңғыртады. Мысалы, қазіргі тілдік қолданыстағы Барар жерің Балқан тау, ол
да біздің барған тау, Күлтөбенің басында күнде жиын, Қайда барсаң Қорқыттың
көрі, Абылай аспас асу бел т.б. сияқты тіркестер – тарихи фразеологизм
ретінде тілдік қордың ең бір сүбелі тұстарының бірі деуге болады.
2.2. Ұлттық мәдениеттің ұлттық психологиямен байланысы
Зерттеушілер ұлттық психологияның негізі ұлттық мінез, ұлттық сезім,
ұлттық дәстүрлердің ұлт тілімен ара қатысында жатқандығын айтады. Өйткені
олардың тілдегі көрінісі ерекше. Мысалы, ұлттық мінез туралы айтқанда,
қазақ халқының мінезіне тән бір ерекшелік – рухани әрі адамгершілік
құндылықтарды жоғары бағалау.Мәдениеттанушы С.Темірбеков ондай
құндылықтарға ақ көңілділік, адалдық, батырлық, үлкенді құрмет ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz