Қазақ совет балалар әдебиетінің қалыптасуы

І. Кіріспе.
ІІ. Негізгі бөлім
1. Жас балалар кітабына қойылатын шарттар.
2. Қазақ балалар әдебиетінің дамуына үлкен үлесін қосқан жазушылар.
3. Балалардың жаңа типті мектептерде оқытылуы.
ІІІ. Қорытынды.

Совет балалар әдебиеті, оның ішінде қазақ совет балалар әдебиетінің де қалыптасу кезеңі Октябрь революциясының алғашқы күндерінен (1918—І929) басталады. Балалар әдебиетінің әрбір тарихи даму кезеңдеріне байланысты совет мәдениетінің өсу перспективасына қарай балаларды коммунистік рухта тәрбиелеудің педагогикалық жаңа проблемалары туып отырды. Балалар әдебиетінің барлық өсу, даму кезеңдерінде Қоммунистік партияның сара жол басшылығы, оның әкелік қамқорлығы айқын бейнеленген.
«Жас балалар кітабына қойылатын шарттар» атты «Жаңа мектеп» журналында (1927) шыққан Қазақстан Оқу комиссариатының нұсқау хатында балалар әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін айтып берген. «Жалпы шарт» деген бөлімінде:
«Мазмұн жайынан балаларға арналған кітапшалар жазу үшін ел әдебиетінен пайдалануға болады. Бірақ олардың ішінен тәуірін, керегін іріктеп алу керек: Балаға арналған кітапта құдіретке сендіретін, жоққа нандыратын, дінге мойын ұсындыратын, ұлт алакездігін тудыратын, әлсізді әлді ету керек деген ой туғызатын нәрселер болмасын»,— делінген. Жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ совет балалар әдебиетінің алдына қойылған тілек-талаптардың негізгі мақсаттары сол кездің өзінде айқын көріне бастаған.

1. «Мектеп» баспасы.
2. Алматы – 1976.
3. Қазақ балалар поэзиясы.
4. Қазақ әдебиеті С. Қирабаев Қ. Мырзағалиев Алматы «Рауан»1997ж.
5. С. Мұханов жарқын жұлдыздар Алматы, 1964
6. Дербісалин Ә. Ы. Алтынсарин «Алматы» 1965 ж.

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Қазақ совет балалар әдебиетінің қалыптасуы
(1918—1929)
Совет балалар әдебиеті, оның ішінде қазақ совет балалар әдебиетінің
де қалыптасу кезеңі Октябрь революциясының алғашқы күндерінен (1918—І929)
басталады. Балалар әдебиетінің әрбір тарихи даму кезеңдеріне байланысты
совет мәдениетінің өсу перспективасына қарай балаларды коммунистік рухта
тәрбиелеудің педагогикалық жаңа проблемалары туып отырды. Балалар
әдебиетінің барлық өсу, даму кезеңдерінде Қоммунистік партияның сара жол
басшылығы, оның әкелік қамқорлығы айқын бейнеленген.
Жас балалар кітабына қойылатын шарттар атты Жаңа мектеп
журналында (1927) шыққан Қазақстан Оқу комиссариатының нұсқау хатында
балалар әдебиетінің өзіндік ерекшеліктерін айтып берген. Жалпы шарт деген
бөлімінде:
Мазмұн жайынан балаларға арналған кітапшалар жазу үшін ел
әдебиетінен пайдалануға болады. Бірақ олардың ішінен тәуірін, керегін
іріктеп алу керек: Балаға арналған кітапта құдіретке сендіретін, жоққа
нандыратын, дінге мойын ұсындыратын, ұлт алакездігін тудыратын, әлсізді
әлді ету керек деген ой туғызатын нәрселер болмасын,— делінген. Жаңа
қалыптасып келе жатқан қазақ совет балалар әдебиетінің алдына қойылған
тілек-талаптардың негізгі мақсаттары сол кездің өзінде айқын көріне
бастаған.
Бала кітабы жай бір қара тақпақ тілмен жазылмасын. Кітап балаға
қызғылықты, ойын оятатын, тілін байытып көркейтетін болсын, бірігіп жұмыс
қылуға тартатын болсын. Бала кітабындағы кейіпкерлер айқын болсын. Кітапты
бала бал жалағандай сүйетін болсын. Кітап адам тұрмысын, жаратылыс
құбылысын түсіндірерлік, араларындағы байланыстары көзге елестерлік болсын.
Балаға кітап жазам деген кісі ел әдебиетін, ел ертегісін зерттесін.
Солардың сыртқы сұлулығы балаға жағымды келеді. Сол сұлулықпен пайдалансын.
Солардың алған тақырыптары балаға жеңіл, анық келеді. Қаһармандары, сөздері
балаларға түсінікті, сүйкімді келеді. Ел әдебиетінің осы қасиетімен
пайдалану керек, —деген.
Бұл документтің тағы бір құнды жағы — балалар әдебиетінің өзіндік
ерекшелігі олардың жас мөлшерімен санасуға байланысты болатынын атап өткен.
3—4 жастағы баланы нәрсенің сырт жағы қызықтырады, көрініс
еліктіреді. Бала осы сырт көрініс арқылы білімін арттырады. Сондықтан 3—4
жасар балаға арналған кітап кіл сурет қана болуы керек. Мұндай кітапта жазу
болса өте қысқа, бір екі сөзден артық болмауы керек.
Ал 5 пен 7 жасар балдырғандар үшін жазылатын әдебиетке мынадай
талаптар қойылған: Бұл жастағы бала да нәрсенің сыртқы пішініне көп
әуесірек болады. Сондықтан суреттің әсері мықты болады. Кітап суретті болуы
керек. Суретпен бірге сөз болса, қысқа және дауыстап оқылатын болсын. Бұл
жаста баланың тілі байитын кезі. Тіл байлығының қоры осы жаста жиналады.
Екі-үш адам болып сөйлентін әңгімелер болғаны артығырақ.
Сонымен қатар Оқу комиссариатының бұл нұсқау хатында 8 бен 12 жасар
және 13 пен 16 жасар арасындағы ересек балаларға жазылатын әдебиеттерге
қойылатын талап-тілектерге дейін ап-айқын сызылып берілген.
Бұл жастағы балалар үшін әр таптың тұрмысын, кәсібін көрсететін
кітап беруге де болады. Мәселен Бай мен жарлы баласы сияқты. Бірақ кітап
мазмұны қысқа, анық, балаға түсінікті болсын, суретті болсын. Бұл жаста
бала кітап оқығыш келеді. Кітап бала өмірінде үлкен орын алады.
Сондықтан осы жастан бастап, бала кітапқа дос боларлық болсын —деп атап
айткан.
1926—1927 жылдардың өзінде-ақ балалар әдебиеті жайында сөз көтерген
бұл документ өз кезінде ерекше роль атқарды. Нұсқаудың Ересек бала
кітабына қойылатын шарттар деген бөлімінде:
Бұл кездегі балалар нәрсеге тереңдеп қарауға, өз ісін біліп,
реттеуге де ұмтылады. Бұларды адамның жаратылыспен тартысы да қызықтырады.
Сондықтан ересектерге техника жайынан, ілім табысынан, олардың болашағына
сырлы роман түрінде жазылған әңгімелер беруге болады, сондықтан ересектерге
жаратылыс сырын білдіретін кітаптар қолайлы болмақшы. Жаратылыс жайындағы
кітаптар, бір жағынан, баланың ой өрісін кеңейтетін, дүниеге көзқарасын
дұрыстайтын, ілгері сүйрейтін болсын. Екінші жағынан, баланы жаратылысты
бақылауға, зерттеуге, кәдеге асыруға дағдыландыратын болсын... баланың
білімі мен жасына қарайтын болсын. Көп қолынан келмейтін жұмыс жоқ,
көптесек жас өспірім гүлдерімізді дұрыс тәрбиелеп, дұрыс жетелейтін әдебиет
жасай аламыз деп сендік. Бұған жазушыларымыз, оқытушыларымыз, жоғарғы
оқудағы оқушыларымыз ат салысар деп үміттендік. Көз қорқақ, қол батыр
көптеп іске кіріселік,— делінген.
Ұлы Октябрь социалистік революциясының алғашқы күндерінен басап - ақ
Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Илияс Жансүгіров, Шолпан Иманбековалар
халықтық шығармаларының дәстүрін пайдалана отырып, үлкендермен қатар
балаларға да социалистік реализмнің творчестволық әісі негізінде түрі
ұлттық, мазмұны социалистік жаңа шығармалар жазып бере бастады. Оқу
комиссариатының жоғарыда аталған нұсқау хатын басшылыққа алды. Анығына
келгенде, бұл жазушылар қазақ совет балалар әдебиетінің ірге тасын қалап,
негізін тұрғызушылар болды.
Октябрь революциясының жеңісі жайында Сәкен Сейфулллин жас
өспірімдерге арнап жеңіл де әсерлі тілмен, олардың саханаларда тақпақ етіп
айтуына лайықтап Октябрь күні (1929) деген өлең жазды. Халықты қараңғылық
бұғауынан азат етіп, теңдік правосын әперіп Октябрь революциясының жеңісін
жас өспірімдерге ұқтыру, түсіндіру жөнінде бұл өлеңнің үлкен тәрбиелік мәні
болды. Үйткені, ол кезде езілген шаруа балаларының оқуға, өнер-білімге тең
праволы болып қол жеткені тек Октябрь революциясынын жеңісі арқасында ғана
екенін түсіндіре білудің өзі совет балалар әдебиетінің басты міндеттерінің
бірі болып есептелетін.
Көтер, көтер, көтер туды қолдағы,
Мың сан жасты ал ішіне жолдағы,
Жас өспірім келешектік тірегі,
Жаса, жаса, Октябрьдің улдары,—
дейді Б. Майлин.
Совет өкіметі орнағанға дейін қазақ балалар әдебиетінде соцналистік
реализм негізінде жазылған мұндай жалынды жақа үн, мұндай жаңашылдық жаңа
серпін естілген де, болған да емес. Бұл еркіндік дүниесіне қолы жеткен
совет азаматтарының жаңа үні, жана бағыты, олардың эстетикалық идеалы еді.
Бұл — советтік социалистік құрылыстың балалар әдебиетіндегі жаңа көрінісі,
жаңа бет алысы, ірі жаңалығы, жаңашылдығы болды.
Сәкеннің, Бейімбеттің, Ілиястың, Шолпанның, Асқардың осындай
өлеңдерін сол кезде коммунада, интернатта, балалар үйінде тәрбиеленген жас
өспірімдер тақпақ етіп сахналарда, көпшілік орында, мерекелік жиындарда
орындап жүрді.
Қазақ коммун-мектептерінің уставы деген Оқу комиссариатының 1926
жылғы нұсқау хатында:
Көшпелі, шала көпшелі елдердегі мектептің негізгі түрі коммуна
мектептер. Кең далада бытырап жатқан ауылдарда тұратын қазақ кедейінің
балалары коммун-мектептерде жатып оқып, коммунистікке тәрбиеленеді,
белсенді әлеумет қызметкері, ер төңкерісшіл болып шығады. Оның үшін коммун-
мектеп оларға жалшылар көзқарасын егеді, бірлесіп еңбек қылуға
дағдыландырады... Қазақ коммун-мектептері қырдағы мәдениет жұмысының
орталығы болуға тиіс делінген.
Осы тұстарда қазақ балалар әдебиетінің жайы мен міндеттері туралы
арнаулы мақалалар жазған Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Саттар
Ерубаевты ерекше атауға тиіспіз.
Сол кездерде түрлі ұрандар, мерекелі күндері маршпен айтылатын
өлеңдер, тақпақтар, орыс өлеңдерінің ырғағымен орындалатын жаңа типті
жастар әндері коммун балаларының айтуларымен елден-елге тарап жататын.
Мәдениет, өнер қайраткерлерінің жаңа табыстарын да алдымен елге жеткізетін
осылар болатын-ды. Қазіргі радио мен телевизордың ролін солар атқартын-ды.
Ақын Ғали Орманов І927 жылы жазған Ұмытылмас күн деген өлеңінде:
Көп екен біздей бала онда келген,
Танисың сен де оларды көрген жерден.
Айтпай-ақ жайымызды біледі әркім,
Бастағы жыртық бөрік, жулма жеңнен,
Кешікпей араласып кеттік көпке,
Бір ғажап мейірім түсіп жетімекке.
Ұялы балапандай аула ішінде,
Бөленіп шыға келдік ақ көйлекке.
Бұл өлең интернаттар мен коммуналарда тәрбиеленген балалардың сол
кездегі әр алуан қызық жағдайларын еске түсіреді. Қазақ совет балалар
әдебиетіндегі жаңашылдық бағыт, социалистік идея осылай басталған еді. Ақын
осы өлеңінің соңында:
Ленинді көрдік алғаш біз сол кезде,
Шалынды оттай ыстық сонша ол көзге.
Алдында алқа тұтып тұрдық ұзақ,
Жақының жоқ секілді одан өзге.
Қарадым дидарына көппен бірге,
Жылынып мәнгі нұрын төккен күнге,
Өзімді ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.