Қазақ құқығындағы көп әйел алушылық

Кіріспе
Қазақ құқығындағы көп әйел алушылық
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер

Отбасы –неке құқығы. Қазақ қоғамының негізі ру болса, рудың негізі отбасы болды. Отбасының басшысы ер адам адат бойынша артықшылықты пайладанды. Отбасының әйелінің құқығы шектеулі болды. Ұлына енші, қызына жасау беру әкенің міндеті әрі парызы болды.
Қазақ некесі экзогамиялық (бір рудың ішінен некеге отыруға рұқсат етпеді) және полигамиялық (көп әйел алушылыққа рұқсат ету) сипатта болды.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата –анасына мал ретінде төлейтін төлемақысы. Оның мөлшері әртүрлі болған. Көбінесе, қалыңмал алған ата-ана қызына жасау жасап, төсек –орнымен оны шығарып салуға міндетті болған.
Некені тоқтау адат бойынша тек ер адамның құқығы. Оның себептері: әйелінің ерінің көзіне шөп салуы, дұрыс қарамауы, ерлі-зайыптылардың біреуі қайтыс болуы. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орындауға жарамсыздығы және ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе қоя алған. Неке тоқтаған жағдайда бала әке жағында қалады, тек омыраудағы бала ғана анасында қалады.
Әмеңгерлік- адатта ерекше қалыптасқан институт. Әмеңгерлік бойынша жесір әйел ері өлген соң бір жылдан кейін күйеуінің туыстарының біріне тұрмысқа шығуға тиіс. Жасы келген жесірлер әмеңгерлікке шықпай өз алдына үй болып отыра беретін. Әмеңгерлік тәртібі қалыңмалы төленіп қойған әлі де күйеуге тимеген қыздарға да тиісті болды.

1. Зиманов С.З. Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Алматы. «Жеті
жарғы», 1996
2. Қожабекова Б. Қазақы неке. Алматы. Жалын, 1994
3. Өсеров Н., Естаев Ж. «Ислам және қазақтардың әдет-ғұрпы». Алматы.
Қазақстан, 1992
4. Сапарғалиев Ғ. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері. Алматы,
1994

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Отбасы –неке құқығы. Қазақ қоғамының негізі ру болса, рудың негізі
отбасы болды. Отбасының басшысы ер адам адат бойынша артықшылықты
пайладанды. Отбасының әйелінің құқығы шектеулі болды. Ұлына енші, қызына
жасау беру әкенің міндеті әрі парызы болды.
Қазақ некесі экзогамиялық (бір рудың ішінен некеге отыруға рұқсат
етпеді) және полигамиялық (көп әйел алушылыққа рұқсат ету) сипатта болды.
Қалыңмал қазақтардың үйлену үшін қалыңдықтың ата –анасына мал ретінде
төлейтін төлемақысы. Оның мөлшері әртүрлі болған. Көбінесе, қалыңмал алған
ата-ана қызына жасау жасап, төсек –орнымен оны шығарып салуға міндетті
болған.
Некені тоқтау адат бойынша тек ер адамның құқығы. Оның себептері:
әйелінің ерінің көзіне шөп салуы, дұрыс қарамауы, ерлі-зайыптылардың біреуі
қайтыс болуы. Әйелдер тек ерінің өз міндетін орындауға жарамсыздығы және
ұрып-соғып күн бермеген жағдайда ғана некені тоқтату туралы мәселе қоя
алған. Неке тоқтаған жағдайда бала әке жағында қалады, тек омыраудағы бала
ғана анасында қалады.
Әмеңгерлік- адатта ерекше қалыптасқан институт. Әмеңгерлік бойынша
жесір әйел ері өлген соң бір жылдан кейін күйеуінің туыстарының біріне
тұрмысқа шығуға тиіс. Жасы келген жесірлер әмеңгерлікке шықпай өз алдына үй
болып отыра беретін. Әмеңгерлік тәртібі қалыңмалы төленіп қойған әлі де
күйеуге тимеген қыздарға да тиісті болды.
Дүниежүзі халықтары тәрізді, қазақтың да өзіне тән отбасы тарихы бар.
Адам баласы басынан өткізген сан алуан қоғамдық – экономикалық
формациялардың қай-қайсысы болмасын әр қилы отбасы түрлерімен тығыз
байланысты болған. Ф.Энгельстің айтуынша, топты неке-жабайлық дәуірге тән
болса, жұпты отбасы өркениетті дәуірге тән болған.

Қазақ құқығындағы көп әйел алушылық
Қазақ арасында негізінен дара (шағын) отбасы үстем болған, онда үлкен
патриархалды отбасы қауымының көптеген сипаттары сақталып келген, ол ерлі-
зайыптылар, үйленбеген балалар, қарт қариялар, сондай-ақ үйленбеген кіші
жақын туыстардан құралды.
Қазақ өлкесінде үлкен патриархалды отбасының ертерек ыдырауына
көптеген жағдайлар себепкер болды:
1) Қазақ қауымындағы топтық жіктелудің күннен-күнге күшейіп,
патриархалдық тәртіптің әлсірей түсуі әсер етті.
2) Туысқандар арасында мал және мүлік теңсіздігін туғызу факторы
(қалың мал, жасау беру).
3) Экзогамалық (белгілі бір туыстық шеңберінде қыз алыспау) тәртіпті
сақтай отырып неке құру т.б.
Үлкен патриархалды отбасында әке билігі үнемі шексіз болған. Ал, әке
өлген соң оның орнына отбасы басшысы болып, үлкен ағаның үкімі барлық басқа
отбасы мүшелеріне үшін заңды болған. Шаруашылығы бөлек болғанмен барлық
балалары әкесімен ақылдасып, оның айтқанын екі қылмайтын. Кенже бала қазақ
дәстүрі бойынша әкенің мұрагері есебінде әкесінен бөлінбейтін де, оның
шаңырағына, мал-мүлкін ие болып қалатын.
Әке шаңырағы қара шаңырақ, үлкен үй атанады.
Көп әйел алған қазақ байлары, олардың әрқайсысын балаларымен бөлек
ұстайды, әрқайсысына енші бөліп береді. Мұндағы мақсат әке өлген соң әр
әйелдің балалары бір-бірімен тату, тыныштық сақтап тұрсын деген тілек еді.
Әр әйелдің балалары өз шешесінің еншісінен үлес (енші) алып бөлініп шығады.
Балаларына енші бөлек шығару әдеті негізінен олардың үйленуіне
байланысты болды. Жаңа түскен келін әдетте 1-2 жыл ата-енесімен бірге
тұрып, әр нәрсеге үйреніп, өз бетінше үй болып тұруға дағдыланған соң, өз
алдына отау болып бөлінетін де еншісін алатын.
Ер жетіп үйленген балаларды енші беріп, жеке шығарудың зор саяси
шаруашылық маңызы болды. Бұл әсіресе, әкесінің қоғамдық ықпалын көтеруге
себін тигізетін.
Отау үйге берілетін енші мөлшері әкенің байлығына, бала санына
байланысты болатын. Бөлек шығатын отаудың басында жазғы, қысқы үйі, алдында
малы және т.б. мүліктері болуы керек.
Әдет-ғұрып құқығының неке және отбасы саласын реттеуге бағытталған
нормалар мен институттарының негізгі және басты қағидасы, жеті атаға дейін
қыз алыспау деп аталады. Яғни, жақын туысқандар арасында қан араластыруға
жол бермеу неке және отбасы қатынасын реттеуге арналған әдет-ғұрып құқығы
нормаларының басты мақсаты және мәні еді. Өзге институттар мен нормалар
(қалың мал, көп әйел алу, әмеңгерлік т.с.с) осы қағида аумағында және
бақылауында іске асты, оның ықпалынан шықпауға, талабын мойындауға мәжбүр
және міндетті болды.
Мұндай болмаған жағдайда кез келген некелік келісім немесе отбасылық
қатынас оларды реттеуге бағытталған норма өз күшін жоятын. Жыныстық
тұрғыдан жетілген жасқа толғандар ғана некеге тұруға рұқсат алды. Балиғат
жасы қыздар үшін 13-14, балалар үшін 15-16 жас деп есептеледі, есі дұрыс
емес жандармен некеге тұруға рұқсат етілмеді, егер ері белсіз болса
әйеліне, әйелі бедеу болса еріне некеден шығуға рұқсат етілетін, олардың
жаңа некеге тұруына жол ашылатын.
Қазақта некелесудің түрлі формасы болған. Бүкіл қазақ халқына тән
болған некелесудің ең негізгі түрі – қалыңдықты қалыңмал төлеп сатып алуға
негізделген құдалық арқылы неке құру болды. Мұнымен бірге алғашқы қауымдық
қоғамда үстемдік еткен топтық некенің қалдығы ретінде қазақ арасында
әмеңгерлік (левират) және балдыз алу (сорорат) ғұрыптары бойынша неке құру
әдеті өте жақсы сақталып келді. Әртүрлі жағдайларға байланысты ел арасында
қыз келіншектерді алып қашып некелесу әдеті де болды. Бірақ бұл әдет ХХғ.
басында құдалық арқылы некелесу ғұрпымен тығыз байланысты болды. Олай
дейтініміз кей уақытта құдалық арқылы некелесу тәртібі алып қашумен
аяқталса, енді бірде алып қашу арқылы некелесу міндетті түрде құдалық
ғұрпымен қалың төлеу арқылы бітетін.
Қазақ арасында сирек болса да ХХғ. басында кездесіп тұратын некелесу
түрінің бірі туған-туысы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.