Криминалистика пәнінен лекция тезистері
1.тақырып. . Криминалистиканын пәндік сипаттамасы және әдістемелік негізі
2.лекция тақырыбы: Криминалистикалык фотография, бейне. және дыбысжазбалары. Трасология.
3.лекция тақырыбы: Криминалистік (сот) баллистика. Қужаттарды криминалистикалық зерттеу
4.лекция тақырыбы: . Қүжаттарды техника.криминалистикалық зерттеу
5.лекция тақырыбы: . Қүжаттарды техника.криминалистикалық зерттеу
6.лекция тақырыбы: Заттар мен материлдарды криминалистикалык зерттеу. Криминалистикалык габитология
7.лекция тақырыбы:. Криминалистикалык тіркеу
8.лекция тақырыбы: Криминалистикалық тактика. Тергеу қарауынын тактикасы. Тергеу экспериментінің тактикасы
9.лекция тақырыбы: Тінту тактикасы. Жауап алу тактикасы
10.лекция тақырыбы: Тану үшін көрсету тактикасы
11.лекция тақырыбы: Айғактарды окига болган жерде тексеру мен нактылау тактикасы. ¥стау тактикасы. Сот сараптамасыи тагайындау және жүргізу тактикасы
12.лекция тақырыбы: Криминалистикалық әдістеменіц жалпы ережелері. Қылмыстын криминалистік сипаттамасы. Криминалистикалык болжаулар жзне тергеуді жоспарлау
13.лекция тақырыбы: Адам өлтіру және дене жаракатын салу кылмыстарын тергеу әдістемесі.
14.лекция тақырыбы: Алаяктык қылмысын тергеу әдістемесі. Қорқытып алушылық қылмыстарын тергеу әдістемесі.
15.лекция тақырыбы: Келіктегі қылмыстарды тергеу әдістемесі.
2.лекция тақырыбы: Криминалистикалык фотография, бейне. және дыбысжазбалары. Трасология.
3.лекция тақырыбы: Криминалистік (сот) баллистика. Қужаттарды криминалистикалық зерттеу
4.лекция тақырыбы: . Қүжаттарды техника.криминалистикалық зерттеу
5.лекция тақырыбы: . Қүжаттарды техника.криминалистикалық зерттеу
6.лекция тақырыбы: Заттар мен материлдарды криминалистикалык зерттеу. Криминалистикалык габитология
7.лекция тақырыбы:. Криминалистикалык тіркеу
8.лекция тақырыбы: Криминалистикалық тактика. Тергеу қарауынын тактикасы. Тергеу экспериментінің тактикасы
9.лекция тақырыбы: Тінту тактикасы. Жауап алу тактикасы
10.лекция тақырыбы: Тану үшін көрсету тактикасы
11.лекция тақырыбы: Айғактарды окига болган жерде тексеру мен нактылау тактикасы. ¥стау тактикасы. Сот сараптамасыи тагайындау және жүргізу тактикасы
12.лекция тақырыбы: Криминалистикалық әдістеменіц жалпы ережелері. Қылмыстын криминалистік сипаттамасы. Криминалистикалык болжаулар жзне тергеуді жоспарлау
13.лекция тақырыбы: Адам өлтіру және дене жаракатын салу кылмыстарын тергеу әдістемесі.
14.лекция тақырыбы: Алаяктык қылмысын тергеу әдістемесі. Қорқытып алушылық қылмыстарын тергеу әдістемесі.
15.лекция тақырыбы: Келіктегі қылмыстарды тергеу әдістемесі.
Соңғы жылдарда елімізде қылмыстың өршуі, оның ішінде аса қауіпті қылмыстардың жасалу саны одан әрі өсуде. Бұл жай құқық қорғау, атап айтқанда, тергеу органдарының жұмысының жақсартылуын, олардың қылмысты ашуда тергеудің нәтижелі жүргізілуін және тиімді тәсілдерді жан-жақты пайдаланылуын талап етеді. Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған адамдарға тиісті жаза тағайындау, қылмысқа қарсы күрестің нәтижелілігін арттырады, сондай-ақ қылмыс жасаудан кейбір адамдарды алдын ала сақтандырады. Криминалистика тергеу және басқа құқық қорғау органдарының жұмысының іскерлігін арттыруға үлкен әсер етеді, өйткені криминалистика тергеу тәжірибесін талдап, қорыту арқылы, қылмысты ашуға бейім тәсілдерді тауып, оларды қолдану үшін керекті техникалық құралдарды тергеу қызметкерлеріне дайындап береді. Қылмыстық оқиға бір адамның, немесе бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет қимылдарынан тұрады. Сондықтан қылмыс қандай жедел жасалса да ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол қылмыс жасалған жерде көптеген іздер қалдырады. Криминалистикада іздер деген түсінік екі мағынада қолданылады. Тар мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті айтылады (қолдың ізі, аяқтың ізі т.с.с.). Ал жалпы криминалистикалық мағынада қылмыстың ізі деген ұғымға оқиға болған жерде қалған жеке заттар, қираған, сынған нәрселер және қылмысқа байланысты айналада болған өзгерістердің бәрі жатады.
Криминалистика ең алдымен Қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты. Себебі криминалистиканың зерттеп дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді жүргізуге негізделсе, Қылмыстық іс жүргізу заңы тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртібін занды түрде реттейді. Атап айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект - тергеу әрекеті. Бірақ олардың процесуалдық әрекеттерді оқып, тексеру аспектісінің мазмұны әр түрлі. Криминалистикалық тәсілдер мен әдістер тергеу әрекеттерінің тиімді және нәтижелі жүруіне бағытталған. Олар Қылмыстық іс жургізу заңында көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған. Бірақ криминалистика ұсынған қандай әдіс, тәсіл, не құрал болса да ол Қылмыстық іс жүргізу заңының шеңберінен шықпауы тиіс және заңға қайшы болмауы керек.
Криминалистиканың қылмыстық құқық ғылымымен де тығыз байланысы бар. Қылмыстық құқық ғылымында қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс қатарына жататынын көрсетіп, әр қылмыстың құрамындағы белгісін талдап баяндайды. Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін негізге ала отырып, криминалистикалық талдау жүргізіп, қылмысты ашуға керекті белгілерді нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-жайларды, шешетін сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілдерін ұсынады. Криминалистика тектес ғылымдардың бірі - криминология. Бұл ғылым қылмыстың болу себептерін, оның әләуметтік негіздерін және белгілі жерде тарауын, оған қарсы сақтандыру шараларының қолдану тәсілдерін зерттейді. Криминологияның қағидаларын негізге ала отырып, криминалистика тергеушінің жеке істерді жүргізгенде қылмыстың болуына ықпал еткен жағдайларды толық тауып, бұл себептер мен жағдайларды жою жөнінде қандай әрекеттер жүргізу керектігін айтады. Криминалистиканың келтірілген ғылымдар мен пәндерден басқа да криминалдық ұғымға кіретін сот-медицинасы, сот-психиатриясы, сот-психологиясы пәндерімен де көп байланысы бар, өйткені қылмысты ашу, оны тергеуге арналған криминалистикалық тәсілдер, тергеу әрекетін жүргізу әдістері жоғарыда айтылып отырған пәндердің қағидаларын пайдаланады. Криминалистика тек заң ғылымдары ғана емес, басқа ғылымдармен де, атап айтқанда: физика, химия, математика, педагогика, психология ғылымдарымен де байланысы бар, себебі криминалистика қылмысты тез арада ашу үшін, өз тәсілдерінің нәтижелігін арттыру үшін, жоғарыда айтылган ғылымдарда қолданылатын тәсілдер мен әдістер, техникалық құралдарды өз қажетіне бейімдеп пайдаланады. Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер, заттай дәлелдемелерді іздеп табу, оларды бекіту, алу және зерттеуге бағытталады. Сондыктан криминалистикада жиі қолданылатын іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу деген ұғымдардың мазмұнын талдап оларға түсінік беру қажет. Заттай дәлелдемелерді іздеп табу дегеніміз - ол тергеу органдарының қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты жүргізілетін жұмыс әрекеті. Заттай дәлелдемелерді іздеуге арнаулы әдістер мен тәсілдер жеке криминалистикалық құралдар қолданылады, себебі кейбір іске қажет дәлелдер, атап айтқанда: іздер, өте кішкентай заттарды жай көзбен қарап тауып алуға болмайды (майлы тер шығу арқылы пайда болатын қол іздерінің үлгісі). Бекіту және алу дегеніміз - криминалистикалық аспектіде іздеп тауып алынған заттай дәлелдемелерді, іздерді сол күйінде сақтап қалу үшін, оларды арнайы криминалистикалық тәсілдермен белгілеу және алу. Тауып алынған заттай дәлелдемелер, іздер іс жүргізу құжатында толық сипатталып жазылады, суретке түсіріледі, арнаулы жабыстыру пасталарын дактопленкаларын гипс қолдану арқылы үлгісі алынады т.б. іс бойынша жиналып заңды түрде бекітілген заттай дәлелдемелер жан-жақты зерттеледі.
Криминалистика ең алдымен Қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты. Себебі криминалистиканың зерттеп дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді жүргізуге негізделсе, Қылмыстық іс жүргізу заңы тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртібін занды түрде реттейді. Атап айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект - тергеу әрекеті. Бірақ олардың процесуалдық әрекеттерді оқып, тексеру аспектісінің мазмұны әр түрлі. Криминалистикалық тәсілдер мен әдістер тергеу әрекеттерінің тиімді және нәтижелі жүруіне бағытталған. Олар Қылмыстық іс жургізу заңында көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған. Бірақ криминалистика ұсынған қандай әдіс, тәсіл, не құрал болса да ол Қылмыстық іс жүргізу заңының шеңберінен шықпауы тиіс және заңға қайшы болмауы керек.
Криминалистиканың қылмыстық құқық ғылымымен де тығыз байланысы бар. Қылмыстық құқық ғылымында қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс қатарына жататынын көрсетіп, әр қылмыстың құрамындағы белгісін талдап баяндайды. Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін негізге ала отырып, криминалистикалық талдау жүргізіп, қылмысты ашуға керекті белгілерді нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-жайларды, шешетін сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілдерін ұсынады. Криминалистика тектес ғылымдардың бірі - криминология. Бұл ғылым қылмыстың болу себептерін, оның әләуметтік негіздерін және белгілі жерде тарауын, оған қарсы сақтандыру шараларының қолдану тәсілдерін зерттейді. Криминологияның қағидаларын негізге ала отырып, криминалистика тергеушінің жеке істерді жүргізгенде қылмыстың болуына ықпал еткен жағдайларды толық тауып, бұл себептер мен жағдайларды жою жөнінде қандай әрекеттер жүргізу керектігін айтады. Криминалистиканың келтірілген ғылымдар мен пәндерден басқа да криминалдық ұғымға кіретін сот-медицинасы, сот-психиатриясы, сот-психологиясы пәндерімен де көп байланысы бар, өйткені қылмысты ашу, оны тергеуге арналған криминалистикалық тәсілдер, тергеу әрекетін жүргізу әдістері жоғарыда айтылып отырған пәндердің қағидаларын пайдаланады. Криминалистика тек заң ғылымдары ғана емес, басқа ғылымдармен де, атап айтқанда: физика, химия, математика, педагогика, психология ғылымдарымен де байланысы бар, себебі криминалистика қылмысты тез арада ашу үшін, өз тәсілдерінің нәтижелігін арттыру үшін, жоғарыда айтылган ғылымдарда қолданылатын тәсілдер мен әдістер, техникалық құралдарды өз қажетіне бейімдеп пайдаланады. Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер, заттай дәлелдемелерді іздеп табу, оларды бекіту, алу және зерттеуге бағытталады. Сондыктан криминалистикада жиі қолданылатын іздеп табу, бекіту, алу және зерттеу деген ұғымдардың мазмұнын талдап оларға түсінік беру қажет. Заттай дәлелдемелерді іздеп табу дегеніміз - ол тергеу органдарының қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты жүргізілетін жұмыс әрекеті. Заттай дәлелдемелерді іздеуге арнаулы әдістер мен тәсілдер жеке криминалистикалық құралдар қолданылады, себебі кейбір іске қажет дәлелдер, атап айтқанда: іздер, өте кішкентай заттарды жай көзбен қарап тауып алуға болмайды (майлы тер шығу арқылы пайда болатын қол іздерінің үлгісі). Бекіту және алу дегеніміз - криминалистикалық аспектіде іздеп тауып алынған заттай дәлелдемелерді, іздерді сол күйінде сақтап қалу үшін, оларды арнайы криминалистикалық тәсілдермен белгілеу және алу. Тауып алынған заттай дәлелдемелер, іздер іс жүргізу құжатында толық сипатталып жазылады, суретке түсіріледі, арнаулы жабыстыру пасталарын дактопленкаларын гипс қолдану арқылы үлгісі алынады т.б. іс бойынша жиналып заңды түрде бекітілген заттай дәлелдемелер жан-жақты зерттеледі.
1. Криминалистика / Под ред. И.Ф. Герасимова, Л.Я.Драпкина. М.,1994.
2. Криминалистика / Под ред. Н.П.Яблокова, В.Я. Колдина М.,1990.
3. Криминалистика / Под ред. Н.П.Яблокова.,1995.
4. Криминалистическая энциклопедия / Сост. А.Ф.Аубакиров, Р.С.Белкин, С.Ф.Бычкова, А.Я.Гинзбург, Алматы, 1995.
5. Белкин Р.С. Криминалистика .Криминалистическая энциклопедия М.,1997.
6. Жәкішев Е.Г. Криминалистік тактика. Алматы, 1997.
7. Криминалистика / Жакишев Е. Алматы 2004
2. Криминалистика / Под ред. Н.П.Яблокова, В.Я. Колдина М.,1990.
3. Криминалистика / Под ред. Н.П.Яблокова.,1995.
4. Криминалистическая энциклопедия / Сост. А.Ф.Аубакиров, Р.С.Белкин, С.Ф.Бычкова, А.Я.Гинзбург, Алматы, 1995.
5. Белкин Р.С. Криминалистика .Криминалистическая энциклопедия М.,1997.
6. Жәкішев Е.Г. Криминалистік тактика. Алматы, 1997.
7. Криминалистика / Жакишев Е. Алматы 2004
Лекция тезистері
1-лекция тақырыбы: 1-тақырып. . Криминалистиканын пәндік сипаттамасы
және әдістемелік негізі . Криминалистикалык идентификация және диагностика
. Криминалистикалык техниканын жалпы ережелері. Криминалистикалык
фотография, бейне- және дыбысжазбалары
Жоспары:
1. Криминалистиканын пәндік сипаттамасы
2. Криминалистиканын жүйесі
3. Криминалистиканын әдістері
4. Криминалистикалык идентификациянын түсінігі
5. Криминалистикалык идентификация объектілерінің ұғымы (түсінігі).
Идентификациялық белгілер және оның классификациям (топтастырылуы)
6. Диагностика Криминалистиканын ілімі ретінде
7. Криминалистикалык техниканың пэні және түсінігі
8. Тергеуші мен криминалист-маманнын қолданатын ғылыми-техникалық
кұралдары
9. Криминалистикалык фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі,
маңызы және жүйесі
Лекция мәтіні:
§1. Криминалистиканың пәндік сипаттамисы
Соңғы жылдарда елімізде қылмыстың өршуі, оның ішінде аса қауіпті
қылмыстардың жасалу саны одан әрі өсуде. Бұл жай құқық қорғау, атап
айтқанда, тергеу органдарының жұмысының жақсартылуын, олардың қылмысты
ашуда тергеудің нәтижелі жүргізілуін және тиімді тәсілдерді жан-жақты
пайдаланылуын талап етеді. Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған
адамдарға тиісті жаза тағайындау, қылмысқа қарсы күрестің нәтижелілігін
арттырады, сондай-ақ қылмыс жасаудан кейбір адамдарды алдын ала
сақтандырады. Криминалистика тергеу және басқа құқық қорғау органдарының
жұмысының іскерлігін арттыруға үлкен әсер етеді, өйткені криминалистика
тергеу тәжірибесін талдап, қорыту арқылы, қылмысты ашуға бейім тәсілдерді
тауып, оларды қолдану үшін керекті техникалық құралдарды тергеу
қызметкерлеріне дайындап береді. Қылмыстық оқиға бір адамның, немесе
бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет қимылдарынан тұрады. Сондықтан қылмыс
қандай жедел жасалса да ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол қылмыс жасалған
жерде көптеген іздер қалдырады. Криминалистикада іздер деген түсінік екі
мағынада қолданылады. Тар мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті
айтылады (қолдың ізі, аяқтың ізі т.с.с.). Ал жалпы криминалистикалық
мағынада қылмыстың ізі деген ұғымға оқиға болған жерде қалған жеке заттар,
қираған, сынған нәрселер және қылмысқа байланысты айналада болған
өзгерістердің бәрі жатады.
Криминалистика ең алдымен Қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты.
Себебі криминалистиканың зерттеп дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты
ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді жүргізуге негізделсе, Қылмыстық іс жүргізу
заңы тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртібін занды түрде реттейді. Атап
айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект - тергеу әрекеті. Бірақ
олардың процесуалдық әрекеттерді оқып, тексеру аспектісінің мазмұны әр
түрлі. Криминалистикалық тәсілдер мен әдістер тергеу әрекеттерінің тиімді
және нәтижелі жүруіне бағытталған. Олар Қылмыстық іс жургізу заңында
көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған. Бірақ криминалистика
ұсынған қандай әдіс, тәсіл, не құрал болса да ол Қылмыстық іс жүргізу
заңының шеңберінен шықпауы тиіс және заңға қайшы болмауы керек.
Криминалистиканың қылмыстық құқық ғылымымен де тығыз байланысы бар.
Қылмыстық құқық ғылымында қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс
қатарына жататынын көрсетіп, әр қылмыстың құрамындағы белгісін талдап
баяндайды. Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін
негізге ала отырып, криминалистикалық талдау жүргізіп, қылмысты ашуға
керекті белгілерді нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-
жайларды, шешетін сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілдерін
ұсынады. Криминалистика тектес ғылымдардың бірі - криминология. Бұл ғылым
қылмыстың болу себептерін, оның әләуметтік негіздерін және белгілі жерде
тарауын, оған қарсы сақтандыру шараларының қолдану тәсілдерін зерттейді.
Криминологияның қағидаларын негізге ала отырып, криминалистика тергеушінің
жеке істерді жүргізгенде қылмыстың болуына ықпал еткен жағдайларды толық
тауып, бұл себептер мен жағдайларды жою жөнінде қандай әрекеттер жүргізу
керектігін айтады. Криминалистиканың келтірілген ғылымдар мен пәндерден
басқа да криминалдық ұғымға кіретін сот-медицинасы, сот-психиатриясы, сот-
психологиясы пәндерімен де көп байланысы бар, өйткені қылмысты ашу, оны
тергеуге арналған криминалистикалық тәсілдер, тергеу әрекетін жүргізу
әдістері жоғарыда айтылып отырған пәндердің қағидаларын пайдаланады.
Криминалистика тек заң ғылымдары ғана емес, басқа ғылымдармен де, атап
айтқанда: физика, химия, математика, педагогика, психология ғылымдарымен де
байланысы бар, себебі криминалистика қылмысты тез арада ашу үшін, өз
тәсілдерінің нәтижелігін арттыру үшін, жоғарыда айтылган ғылымдарда
қолданылатын тәсілдер мен әдістер, техникалық құралдарды өз қажетіне
бейімдеп пайдаланады. Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер,
заттай дәлелдемелерді іздеп табу, оларды бекіту, алу және зерттеуге
бағытталады. Сондыктан криминалистикада жиі қолданылатын іздеп табу,
бекіту, алу және зерттеу деген ұғымдардың мазмұнын талдап оларға түсінік
беру қажет. Заттай дәлелдемелерді іздеп табу дегеніміз - ол тергеу
органдарының қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты
жүргізілетін жұмыс әрекеті. Заттай дәлелдемелерді іздеуге арнаулы әдістер
мен тәсілдер жеке криминалистикалық құралдар қолданылады, себебі кейбір
іске қажет дәлелдер, атап айтқанда: іздер, өте кішкентай заттарды жай
көзбен қарап тауып алуға болмайды (майлы тер шығу арқылы пайда болатын қол
іздерінің үлгісі). Бекіту және алу дегеніміз - криминалистикалық аспектіде
іздеп тауып алынған заттай дәлелдемелерді, іздерді сол күйінде сақтап қалу
үшін, оларды арнайы криминалистикалық тәсілдермен белгілеу және алу. Тауып
алынған заттай дәлелдемелер, іздер іс жүргізу құжатында толық сипатталып
жазылады, суретке түсіріледі, арнаулы жабыстыру пасталарын дактопленкаларын
гипс қолдану арқылы үлгісі алынады т.б. іс бойынша жиналып заңды түрде
бекітілген заттай дәлелдемелер жан-жақты зерттеледі.
Әр ғылымның пәндік сипаттамасы, мазмұны ол ғылымның міндеттерімен тығыз
байланысты. Жоғарыда талданған криминалистиканың пәндік сипаттамасы оның
арнаулы міндетгерін көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен криминалистиканың
мына төменде көрсетілгендей негізгі міндеттері бар:
криминалистиканың ғылым ретінде дамуы;
заттай дәлелдемелерді, іздерді тауып, бекіту, алу және зерттеу үшін керекті
жаңа криминалистикалық әдістер мен тәсілдерді одан әрі еңдеп жетілдіру және
осы әдістерді пайдалануға лайықты техникалық құралдар жасау;
алдын ала тергеудің ұйымдық, тактикалық негіздерін жетілдіру. Әрбір тергеу
әрекетінің тактикалық әдістерін өндеу арқылы оның нәтижелігін арттыру;
жекелеген қылмыстарды тергеу әдістемелерін өндеп жетілдіру үшін жаңа
ұсыныстар енгізу;
қылмысты болдыртпау үшін криминалистикалық сақтандыру шараларын құқық
қоргау органдарына ұсыну.
§ 2. Криминалистиканың жүйесі
Криминалистика ерекше, дербес ғылым бола тұра, өзі жеке бөлімдерден
құралады: криминалистиканың теориялық және әдістемелік негіздері,
криминалистикалық техника, тергеу тактикасы, жекеленген қылмыстарды тергеу
әдістемесі. Сонымен қатар, криминалистер кейінгі жылдары криминалистика
жүйесінде қылмысты ашу мен тергеуді ұйымдастыруға арналған тағы бір бөлімді
бөліп көрсетеді. Олардың пікірлері бойынша бұл бөлімнің ұғымына
криминалистикалық болжаулар, сондай-ақ, тергеу процесіндегі тергеушінің
әртүрлі қызметпен өзара байланысын жоспарлау жөніндегі ілімдер кіруі қажет.
Бірінші бөлімде криминалистиканың пәндік сипаттамасы, оның жүйесі және
жеке бөлімдерінің қысқаша мазмұны беріледі. Осы бөлімде криминалистикада
пайдаланылатын жалпы ғылымдық және арнаулы әдістер көрсетіле отырып,
идентификация мен диагностика ілімдері теориялық жағынан қарастырылады.
Екінші бөлімде заттай дәлелдемелерді және іске керек деректерді іздеп
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге керекті тәсілдер мен әдістер, осыған
байланысты қолданылатын техникалық құралдар жөнінде айтылады.
Бұл бөлімнің жеке тарауларында криминалистика техникасында қолданылатын
тәсілдер мен құралдар көрсетіледі. Атап айтқанда: микроскопиялық зерттеу
тәсілі, өлшеу техникасы, спектордың көзге көрінбейтін сәулелерінде
(инфрақызыл, ультракүлгін) зерттеу люминесценттік талдау тағы басқа да
криминалистикалық зерттеу тәсілдері мен әдістері баяндалады.
Криминалистикалық техниканың күрделі де, негізгі тарауларының бірі - сот
фотографиясы. Бұл бөлімде жедел-соттық және сот-зерттеу фотографиясының
заттай дәлелдемелерді бекіту, зерттеу үшін пайдаланылатын тәсілдері мен
әдістері айтылады. Бөлімнің жеке тарауларында іздерді, мылтық пен оқ
дәрілерді және т.б. объектілерді зерттеудің тәсілдері көрсетіледі.
Үшінші бөлімде криминалистикалық тактика тергеу әрекеттерін жүргізгенде
қолданылатын тиімді, нәтижелі әдістері, оларды қолдану қағидалары
баяндалады.
Тергеу тәжірибесінде әр тергеу әрекетін жүргізуге бейімделген арнайы
тактикалық әдістер көрсетіледі. Тактикалық әдіс - ол тергеу әрекеттерін
жүргізудің неғұрлым ұтымды және нәтижелі жолдары. Әр тергеу әрекетінің
ерекшелігіне байланысты осы тергеу әрекетіне оңтайлы, тиімді, пайдалы
тактикалық әдістер ұсынылады.
Әр қылмысты тергеудің өзінше ерекшеліктері бар. Осыған байланысты жеке
бір істі тергегенде қолданылатын техникалық және тактикалық тәсілдер мен
әдістер тергеліп жатқан қылмыстың ерекшеліктеріне бейімделеді.
Сондықтан техникалық тәсілдер, әр тергеу әрекеттерінің техникалық
әдістері осы ерекшелікке байланысты колданылады және осы қылмысты ашуға, іс
бойынша дәлелденетін барлық мәселелерді шешуге бағытталады.
Қандай қылмыс болса да оны тез арада ашып, толық тергеу үшін оны крими-
налистикалық тұрғыдан талдап, криминалистикалық сипаттама беру керек.
Мұндай талдауда тергеп отырған қылмыс әдеттегідей қандай әдістермен
жасалады, қылмыскерлер қылмыстың ізін жасыру үшін қандай әрекеттер қолданып
және осыған байланысты айналада қандай іздер калуга тиісті екені көрсетіліп
белгіленеді. Криминалистикалық сипаттамада қылмыскердің мінез-құлқы және
басқа типологиялық қасиеттері баяндалады, жәбірленушінің қарсылық
әрекеттері және осыған байланысты қылмыс жасалған жерде қалатын іздер
белгіленіп көрсетіледі.
§ 3. Криминалистиканың әдістері
Криминалистика өзінің алдына қойған міндеттерін ғылыми жолмен зерттеген
тәсілдерді қолдану арқылы шешеді. Криминалистикада жалпы ғылыми және жеке
тәсілдермен қатар арнайы тәсілдер де қолданылады.
Әр қылмыстың криминалистикалық сипаттамасы, онда көрсетілген жеке
қылмыстарға тән белгілер қылмыстарды тергеуге қажетті әдістемелік ұсыныстар
жасауға пайдаланылады. Криминалистика өзінің міндеттерін объективті тұрғыда
зерттейді, сондықтан басқа ғылымдардағыдай диалектикалық тәсілді
криминалистиканың жалпы тәсілі деп санауға болады. Мұнымен қатар
криминалистикалық объектілерді зерттеуде, басқа ғылым салаларында да жиі
қолданатын жалпы ғылыми тәсілдер пайдаланылады. Мысалы: бақылау, бейнелеп
суреттеу, салыстыру, өлшеу, эксперимент т.о. Бұл көрсетілген жалпы ғылыми
тәсілдер криминалистикалық зерттеулерде, тергеу әрекеттерін жүргізгенде де
қолданылады. Әр тәсілдің өзіне тән міндеті және ерекшелігі болғанымен олар
өзара бірімен-бірі тығыз байланысты, бірін-бірі толықтырады. Енді айтылған
жалпы ғылыми тәсілдердің әрқайсысын сипаттай келіп. олар-дың
криминалистикалық зерттеуде қолданылу ерекшеліктеріне тоқталайық. Бұл
жоғарыда аталған жалпы ғылыми тәсілдердің колданылу ерекшеліктері
тексерілетін объектілердің түріне және зерттеуде қолданылатын техникалық
құралдарға байланысты. Бақылау тәсілі дегеніміз - бір нәрсені (не затты)
арнайы кадағалап қарап, оны зерттеп, қабылдап түсіну.
Мақсатты және ұйымды түрде жеке заттарды тексере отырып, зерттеуші-
криминалист осы заттың ерекшеліктерін, белгілерін қабылдап, олардың өзара
байланысын табады. Мұндай бақылау нақты заттың, не болмаса басқа деректер
мен мәліметтерді тексеру арқылы қабылданады.
Криминалистикада, көбінесе, бұрын өтіп кеткен қылмыс жайы тексеріледі.
Сондықтан тексеруші (тергеуші) қылмыс жайын өзі бақылап қабылдамайды. Ол
қылмыстың мән-жайын істегі деректер, қылмыстың болғанын көрген куәлердің
жауабы арқылы танысып біледі. Кейде іздерді, деректі заттарды тікелей
бақылау әдісі де қолданылады.
Криминалистикада объектілерді бақылау мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
заттай дәлелдемелерді, яғни қылмыс жасауға байланысты пайда болған іздер,
жеке заттар, құжаттар, олардың үлгілерін, осы заттай дәлелдемелердің
белгілерін, қасиеттерін;
жеке адамдарды, олардың түр сипатының белгілерін, мінез-құлқын,
темпераментін;
адамдардың іс-әрекеттерін, оның ішінде қылмыскердің қылмыс жасау тәсілдері
мен қылмыстың ізін жасыруға байланысты жасаған әрекеттерін;
жеке бір оқиғалар, құбылыстар және солардың себебінен із пайда болу
процестерінің ерекшеліктерін бақылау.
Бақылау Криминалистикада жеке затты, не болған оқиға мен құбылысты зерттеп
тауып, оларды қабылдап түсіну үшін жүргізіледі. Кейбір объектілерді жай
қарап, бақылау арқылы қабылдауға болады және олардың түпнұсқасын
сипаттайтын белгілерді бақылап қабылдау үшін қосымша техникалық құралдарды
пайдалануға тура келеді. Осыған байланысты бақылау жай және күрделі бақылау
деп екі түрге бөлінеді. Жай бақылауға зерттеуші объектіні ешқандай
техникалық құралдар пайдаланбай бақылап зерттеп, өзіне тән ерекше
белгілерін қабылдайды. Бірақ адамның көзі объектінің бар белгісін, оған тән
қасиетін көре алмайды. Оларды көру үшін ерекше бір әдіс, техникалық
құралдар керек. Көздің көру шегін кеңейту арқылы, жай көзге ілінбейтін,
көрінбейтін заттардың белгісін қарап қабылдау, күрделі бақылау деп аталады.
Криминалистикалық зерттеуде мезгілді, кеңістік өлшемдерді пайдалануға
тура келеді. Сондықтан криминалистикалық объектілерді зерттегенде өлшеу
тәсілі жиі қолданылады. Атап айтқанда: объектілердің салмағы, көлемі, екі
не болмаса бірнеше объектілердің өзара арақашықтығы есептеліп шығарылады
және өлшеу тәсілі арқылы кейбір заттардың оларға тән сандық сипаттамасы
анықталады. Құбылыстың, не кейбір оқиғалардың кейбір қасиеттерінде өлшеу
тәсілімен шешуге болады. Бұл тәсілді қолданғанда әртүрлі өлшеу құралдары
пайдаланылады.
Криминалистикалық маңызы бар объектілерді зерттегенде жай өлшеу
құралдарын қолдану арқылы өзімізге керекті өлшем қортындысын алуға болады.
Бейнелеу тәсілі криминалистикада деректі затты, не белгілі бір оқиғаны
суреттеп жазу үшін пайдаланылады. Бейнелеп отырған объектінің өзіне тән
белгілерін, қасиеттерін сипатгау арқылы жалпы объект жөнінде ұғым беріледі.
Объектінің белгілерін тауып оны бейнелеу жоғарыда көрсетілген бақылау,
өлшеу тәсілдерін қолдану арқылы сипатталып баяндалады. Бейнелеу ауызша, не
жазбаша түрде қолданылып жүрген криминалистикалық классификациялық жүйе
бойынша суреттеледі. Бейнелеуді бекітіп қабылдау үшін техникалық құралдар,
атап айтқанда: диктофон аппараты қолданылады. Криминалистикада бейнелеу
арқылы жеке іздер, қол жазбалар, оқ дәрі және адамдардың түр нұсқасы
суреттеліп жазылады. Бейнелеудің қай түрі қолданылатындығына қарамастан
олар қылмыстық істер жүргізу заңына сәйкес болуы тиіс.
Объектілерге тән қасиеттер мен белгілерді зерттеуде оптикалық аппараттар
және басқа да ғылыми-техникалық құралдар - микроскоптар, спектрофото-
метрлер, газохроматрограф кең түрде пайдаланылады.
Криминалистикада бейнелеп сипаттаудың екі түрі бар. Бір жағдайда
объектілер мен құбылыстар тікелей қарап сипатталса, екінші жағдайда олар
басқа деректерден алған мәліметтер арқылы ғана бейнеленіп жазылады.
Объектілер (не құбылыстар) кейде толық бейнеленіп, ал кей жағдайларда
үзінді (фрагменттік) түрінде де сипатталып жазылады. Кейде қалыптасқан
жағдайға байланысты объектіні (не құбылысты) толық бейнелеп жазуға
мүмкіншілік болмай қалады. Мұндай жағдайда тергеуші объектінің тек елеулі
белгілерін алдын ала көрсетіп, толық сипаттамасын кейін бейнелеп хаттамаға
бекітеді. Әрине уақыт өткен сайын объектілерге (не кұбылыстарға) тән
белгілер (қасиеттер) ескіреді, не жойылып кетуі мүмкін. Сондықтан қарауда
қабылданған белгілер дер кезінде толық сипатталып жазылуы керек. Қылмысты
дәлелдеуге пайдаланылатындықтан хаттамада қаралған объектілер жөніндегі
мәліметтер бұрмаланбай, өзгертілмей жазылуы керек.
Криминалистикада ең жиі қолданылатын тәсілдердің бірі, ол салыстыру
тәсілі. Салыстыру дегеніміз екі, не болмаса бірнеше объектілердің өзіне тән
белгілерін теңеп, салыстырып көру. Салыстыру өте күрделі логикалық талдауды
қажет ететін ойлау процесі. Бірнеше объектілерді салыстырганда, алдымен әр
объект жеке алынып зерттеледі.
Қасиеттер мен белгілерді іріктегенде аса көңіл аударатын нәрсе - ол
салыстыру негізіне алынатын қасиеттер мен белгілер осы объектіге тән және
тұрақты, басқа объектілерде жиі кездеспейтін қасиеттер (белгілер) болуы
тиіс.
Жоғарыда қолданылып отырған "қасиет" және "белгі" деген сөздердің
мағынасына түсінік бере кету қажет. Бұл екі сөз бірімен-бірі тығыз
байланысты болғанымен тең мағыналы ұғым емес, Объектідегі белгі зерттеп
отырған объектінің ерекшелігіне байланысты: кейбір объектінің қасиетін
бірден аңғарып қабылдауға болады да, ал кей объектінің тек белгілерін
қабылдап, сол арқылы қасиетін білуге болады.
Криминалистикалық зерттеуде эксперименталдық тәсілдер де қолданылады.
Эксперимент дегеніміз - объективтік нақтылы тануға қолданылатын ғылыми
тәжірибе. Криминалистикада заттарды зерттегенде, қылмысты тергегенде пайда
болған болжаулар әртүрлі тәжірибелер арқылы эксперименталдық әдістермен
тексеріледі. Эксперименттің негізгі міндеті - әртүрлі құбылыстардың,
заттардың маңызын, мекен-жайын, негізгі қасиетін, табиғаты мен жаратылысын
анықтау. Эксперименттік тәжірибелер жүргізгенде жоғарыда көрсетілген
бақылау, өлшеу, сипаттау әдістері де қолданылады.
Криминалистикада жүргізіліп жатқан тәжірибенің міндетіне байланысты
эксперимент және тергеу эксперименті болып екіге бөлінеді.
Сараптамалық эксперимент сараптама жүргізуге керекті үлгілер алуға,
кейбір құбылыстардың өту барысын бақылауға (мысалы іздің пайда болу
механизмін тексеруге) және сараптамада пайдаланатын (химиялық, физикалық
т.б.) әртүрлі тәсілдердің тиімділігін, нәтижелігін тексеруде пайдаланылады.
Тергеу эксперименті іс бойынша, басқа тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы
табылған деректерде көрсетілген оқиғаның шындығын тексеру үшін, болған
оқиғаны қайтадан бұрынғы қалпына келтіріп, оған ұқсас жағдайларда
тәжірибелер жүргізу арқылы орындалады.
Тергеу эксперименті мына мәселелерді анықтау үшін жүргізіледі:
а) белгілі бір іс-әрекетті деректерде көрсетілгендей жағдайда істеуге
(жасауға) бола ма, жоқ па? Мысалы, қорғандагы тесік арқылы белгілі бір
затты алып шығуға бола ма? Белгілі қашықтыктагы жерге бір сағаттың ішінде
автоқөлікпен, істе көрсетілген жолмен барып, келуге бола ма т.б.
б) іс бойынша тексеріліп отырған оқиганы белгілі қашықтықта және
жарықтықта көріп қабылдауға бола ма? Белгілі дыбысты, я кісінің даусын
істе көрсетілген жағдайда естіп, айтылған сөздің мағынасын түсінуге бола ма
т.б.
в) іздің пайда болу механизмін зерттеп анықтау. Бұл мәселені жоғарыда
көрсетілген сараптамалық эксперимент жүргізгенде анықтайды. Бірақ кейбір
жағдай, іздің пайда болу механизмін зерттеп, анықтауға арнаулы білімнің
қажеті жоқ болса, тергеушінің өзі эксперимент жүргізу арқылы бұл мәселені
анықтап шеше алады.
Экспериментте қолданылатын тәжірибелер тергеу әрекетіне катынасқан
адамдардың денсаулығына, өміріне қатер туғызбайтын жағдайда өткізіліп,
процесуалдық заңға қайшы келмейтіндей болуы керек.
Криминалистикада жоғарыда көрсетілген жалпы әдістермен қатар арнайы
әдістер де қолданылады.
Арнайы криминалистикалық әдістер, көбінесе басқа ғылымдарда пайда болған
әдістерді криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімдеу арқылы пайда
болған да, кейбір арнайы әдістер криминалистиканың өзінде пайда болып,
кейінірек басқа ғылымдар да қолданылатын болған. Сонымен қатар арнайы
әдістердің ішінде тек криминалистика ғылымында ғана қолданылатын әдістер
бар, олар кейде криминалистикалық оқулықтарда криминалистиканың өзіне
меншікті әдістер деп те аталады.
Бұл әдістердің ішінде айрықша орын алатыны - зерттеу тәсілдері, атап
айтқанда: криминалистикалық фотографиялық әдістер, трасология мен
криминалистикалық баллистиканың, қолжазбатану, автортану, құжаттарды
техникалық зерттеулердің, габитологияның, қылмыстық тіркеудің және
криминалистикалық тактиканың әдіс-тәсілдері.
Арнайы әдістердің екінші бір тобы басқа ғылымдардан алынып,
криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімделген әдістер.Бұл топқа
жататын әдістер: микроскопиялық зерттеу тәсілі, спектордың көзге
көрінбейтін инфрақызыл, ультракүлгін сәулелерінде зерттеу, рентген
сәулесінде зерттеу, спекторлық талдау т.б.
Осы көрсетілген криминалистика зерттеулерінде жиі қолданылатын тәсілдер
мен әдістердің мағынасын талдап өтейік.
Криминалистиканың өзіне тән әдістері криминалистикалық - техниканың басқа
да бөлімдерінде қолданылады. Атап айтқанда төменде көрсетілген әдістер
криминалистиканың өзіне меншікті, дәстүрлі әдістері деп саналады. Саусақтың
капиллярлық өрнектерін және белгілерін классификациялау әдісі, жеке
іздердің түсу механизміне байланысты классификациялау (статикалық іздер -
тұрақты қалыпта түсетін іздер; динамикалық іздер - екі объектінің бір-
біріне қарсы қозғалуынан түсетін іздер); оқ пен гильзадағы іздер бойынша
мылтықты идентификациялау, крлжазбаның белгілерін идентификацмялау т.б.
Арнайы криминалистикалық әдістерге басқа ғылымдарда пайда болған, бірақ
оларды заттай дәлелдемелерді, іздерді және басқа да деректерді зерттеуге
бейімдеп, модификациялап өзгерткен түрлері жатады.
§ 4. Криминалистикальщ идентификацияньң түсінігі
Идентификация термині - латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей аударатын
болсақ теңдестіру, яғни тепе-тендікті анықтау немесе тепе-тең ету,
сәйкестендіру деген мағынаны білдіреді.
Идентификация термині төмендегідей бірқатар түсінік талдауларын жасауда
қолданылады:
идентификация - адамның ойлау қабілетінің зандылығын ашуға
мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;
идентификация - танымның әдіс-тәсілі мен құралы ретінде;
идентификация- теңдестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде
қарастырылады.
Идентификация термині - көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне
байланысты пайдаланылады және белгілі бір ойларды жинақтайды.
Идентификация ұғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және
басқа да негізгі ғылымдарға сүйенеді.
Таным теориясының (философия) көмегі арқылы адамның танымдық қызметіне
ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлемдегі барлық материалды объектілер
өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес
басқа объектілерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі
санына қарамастан материалды дүниедегі әрбір объект жекеленген болып
табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы
басқа өзі тектес заттардан ажыратып тану немесе сәйкестендіру процесін
жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Танылатын объектінің өзіндік қасиеті мен мақсат, міндеттеріне байланысты
материалдық дүние объектілерін тану процесіндегі теңестіру әртүрлі
жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін. Теңдестіру актілері қарапайым, яғни
күнделікті тұрмыс-тіршілікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шеңберінде
шешілетіндей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: тендестірудің тұрмыстық
актілерінде кішкентай бала өзінің ата-анасын, киімдерін, ойыншықтарын
таниды; суретші өзінің салған суретін оңай ажыратады; ұста өзі жасаған
детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик -
химиялық заттарды, оның табиғатын, сондай-ақ геолог - минералдың, физик
-физикалық процестердің табиғатын анықтайды.
Адамның ойлау қызметі заңдылықтарын зерттейтін логика ғылымы,
идентификация көмегімен теңдестіру зандылығы және адамды тану қызметіндегі
теңестірудің логикалық қағидалары негізінде қалыптасқан.
Тендестіру заңдылығына сәйкес - адамның ойлау процесіндегі қандай да бір
ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тең болуы тиіс.Адамның санасында көрініс тапқан
объект бейнесі нақты бір жекеленген болуы қажет. Талқылау кезінде міндетті
түрде нақты бір объектіні ғана ойлау керек, оны басқа объектілермен
алмастыруға болмайды. Әртүрлі объектілерді тендестіру мүмкін емес, логикаға
жатпайды. Бір объектіні адамның қайта еске түсіру кезіндегі ойлау мазмұны
алғашқы ойлаудың мазмұнына сәйкес (бір) болуы қажет. Бір объект жайлы
талқылау кезінде пікірталастықтар пайда болған жағдайларда, әрбір адамның
ойы әртүрлі болып олар өзара келісімге (бір шешімге) келе алмайды, бұл өз
адлына тендестіру заңдылығының бұзылуына әкеп соқтырады.
Идентификацияның психофизиологиялық механизмі келесідей болып келеді:
субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінің белгілері туралы
көрініс, сол көріністі ойлау арқылы, ол ұсынылып отырған объектіні өзінің
ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол
объектілердің сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша қорытынды
жасайды.
Адамның барлық танымдық (тұрмыстық, я ғылыми) қызметі аясындағы кез-
келген логикалық теңдестіру механизмі біреу-ақ болып келеді. Операция
бірнеше рет орындалатындықтан тұрмыстық теңдестіру процедурасы қарапайым
болып табылады. Сондықтан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалық
стеоретип арқылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б.
ажыратамыз.
Қарапайым тендестірулер негізінен көріністі, бейнені - көру, есту
мүшелері арқылы қабылдауға байланысты жасалады.
Идентификация таным әдісі ретінде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника,
зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кеңінен
қолданылады. Мысалы, археологиялық зерттеулер жургізу барысында табылған
(қазып алынған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен
сәйкестендіріледі.
Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тіршілікте өмір сүрген
жануарлардың өлігі, қазіргі кезде жойылып кеткен жануарлардың түрлерімен
идентификацияланады. Табылған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зоологияда,
олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.
Аналитикалық, органикалық және басқа да химияның салалары арқылы алынатын
барлық заттар міндетті түрде бұрын анықталған заттар класы бойынша
идентификацияландырылады (сәйкестендіріледі).
Геология, минералогияға байланысты табылған заттар белгілі бір минералдар
және т.б. түрлері бойынша идентификацияланады.
Барлық идентификациялық жағдай мәселелеріне байланысты әртүрлі ойлар
(пікірлер, көзқарастар, тұжырымдар) кейбір ғылым - археология, тарих,
өнертану салаларында жекелеген идентификациялық мәселелердің сәйкестігін
шешу үшін криминалистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін
пайдалануға тура келеді.
Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік берген: Идентификация
дегеніміз - бір объектіні басқа бір объектіден ажырату немесе тануға
мүмкіндік беретін объектінің өзіндік қасиетіндегі материалдық белгілерін
салыстырмалы түрде зерттеу мен бағалау болып табылады.
Криминалистикалық идентификацияның ерекшелігі неде, олардың басқа да
қызмет саласындағы идентификациядан айырмашылығы қандай деген мәселелерге
тоқталатын болсақ, бұл мәселелерді көптеген: С.М. Потапов, В.Я. Колдин,
B.C. Митричев, Л.Н. Мороз, М.Я. Сегай, Н.В. Терзиев және т.б. ғалымдар
талқылаған.
Сонымен, криминалистикалық идентификацияның бірінші ерекшелігі - заттай
дәлелдемелік фактілер жөніндегі ақпараттарды қамтитын объектілердің
арасындағы тепе-тендік қатынасын анықтаудан тұрады.
Екінші ерекшелігі, сараптаманың қорытындыларындағы жеке тепе-теңдікті
көрсететін нәтижелер іс үшін мәнді болып табылатындығы мен дәлелдеме
ретінде жеке тепе-теңдікті көрсететін нәтижелердің маңыздылығында.
Басқа ғылым салаларында объектіні - түрі, тегі бойынша идентификациялау
жеткілікті, ал дәлелдеу барысында объектіні: түрі, тегі бойынша ғана
анықтау жеткіліксіз болып табылады. Сондықтан да криминалистикада, сот-
сараптамаларында жекелеген тепе-теңцікті (сәйкестікті) аныктау үшін
теориялық және сараптамалық зерттеулер үздіксіз жүргізіліп отырады.
Г.И. Кучеровтың пікірі бойынша криминалистикалық идентификацияның екінші
ерекшелігі қылмысқа қатысты жекелеген сәйкестікті немесе объектілер
шеңберін барынша қысқартуды анықтау тенденциясынан тұрады - деп санайды.
Криминалистикалық идентификацияның үшінші ерекшелігі, - процесуалды
тәртіппен, процесуалдық түрде бекітілетіндігінде. Сонымен қатар, барлық
идентификациялық танымдық қызметтің белгілі бір тәртібі мен шегі бар. Олар:
сараптаманың шегі мен құраддарына, сондай-ақ заттай дәлелдемелер және
олармен жұмыс жасау тәсілдеріне, оларды сақтауға және зерттеуге байланысты
кркаттарды тіркеу мерзіміне қатысты әдістер мен басқа да тәсілдерді
таңдауға қатысты болып отыр. Сонымен, криминалистикалық идентификацияның
үшінші ерекшелігі оның процесуалдық формасында.
Дегенмен де, криминалистикалық идентификация - ғылымның барлық басқа
салаларындағы логикалық тендестіруді сипаттайтын мазмұндар мен қағидалардай
объективтік шындықтың белгілі бір бөлігінің танымдық процесі болып
табылады.
М.Я. Сегай, Н.В. Терзиевтер тергеу тәжірибесіндегі идентификацияны
"соттық идентификация" деп атаған дұрыс деп санай келе, келесідей мэн-
жайларды көрсетеді: идентификация қорытындылары қылмыстық және азаматтық
істерде соттық дәлелдеме қызметін атқарады, осыған байланысты оларды бекіту
мен зертгеу әдістемесіне арнайы талаптар қойылады; басқа ғылымдарға
қарағанда криминадистикада сәйкестікті ғана емес, сонымен қатар
айырмашылықтарды да анықтаудың маңызы зор; криминалистикада жекелеген тепе-
тендікті анықтау - идентифика-цияның басты мәселесі болып табылады; химия,
биология және т.б. ғылым салаларында топтық қатыстықты анықтау жеткілікті.
Аталған ерекшеліктер ұсынылатын зерттеу әдістемесіндегідей, теңдестіру
нәтижелерін рэсімдеудің арнайы талаптарын анықтайды. Бұл ерекшеліктер сот-
медицина шеңберінен де орын алады, жоғарыда аталған авторлар идентифи-
кацияны не үшін соттық деп атау негізді деп санайды. В.Я. Колдин өз
еңбектерінде: криминалистикалық идентификацияның ерекшелігі: нақты
жекеленген объектінің тепе-тендігін анықтау; қылмыстық және азаматтық
істердің фактілік жағдайын анықтаудың құралы болып табылады - деп
көрсетеді. Ол соттық идентификацияның басқа да ғылым салаларындағы
идетификациядан айырмашылығы жоқ, оны әдеттегі классификациялық зерттеулер
ретінде қарастырып, соттық идентификацияны бөліп көрсетпеген.
Криминалистикалық идентификация - соттық дәлелдемелерді алу мақсатында
занда бекітілген әдіс тәсілдерді қолдана отырып, объектінің сәйкестігі мен
айырмашылық қасиетін көрсететін белгілерге салыстырмалы зеттеулер жүргізу
процесі түрінде жүзеге асырылады.
Криминалистикалық идентификация теориясы - қылмыстық оқига туралы
дәлелдемелік ақпараттарды, сондай-ақ объектінің тепе-теңдігін анықтауға
байланысты әдістемелік усыныстар мен тәртіп-ережелерінен тұратын ғылыми
ілімдердің жиынтығы.
Криминалистикалық идентификация процесуалдық және процесуалдық емес
формасыңда карастырылады.
Идентификацияның процесуалдық емес формасы қолданбалы және жедел болып
екі түрге бөлінеді. Идентификацияның қолданбалы түрі -мұражай, ғылыми-
зерттеу институттарының, азаматтардың талаптары бойынша жүзеге асырылады.
Ал идентификацияның жедел түрі қылмыстық іс қозғалғанға дейін орындалады.
Идентификацияның нәтижелері жедел-іздестіру қызметінде қолданылады.
Идентификацияның процесуалды формасы:
сот сараптамасы;
тану ушін көрсету;
объектілерді қарау шеңберінде жүзеге асырылады.
Тану үшін көрсету және қарау тергеу әрекеттері шенберіндегі идентификация
тергеушімен жүргізіледі. Сот сараптамасы шеңберінде қолданылатын
идентификация процесуалдық түрде өте кең таралған.
Идентификациялық зерттеулер бірнеше түрлерге бөлінеді. Криминалис-тикалық
идентификацияның классификациясы идентификация объектілерімен ғана емес,
сонымен қатар олардың табиғи қасиеттері мен басқа да параметр-лерімен
байланысты. Идентификация деңгейіне байланысты мынадай идентификация
түрлері ажыратылады: объектінің бір текке жататындығы; топтық
қатынастылығы; жекеленген-сәйкестігі-анықталады. Идентификацияланатын
объектінің табиғатына байланысты: нақты бір жекс объект бойынша; бүтінді
бөлшек арқылы анықтау бойынша; шығу (пайда болу) қайнар көздері бойынша.
Идентификацияланатын объектіге байланысты идентификацияның келесідей
тұрлері бар: ойдағы бейне бойынша идентификациялау; жеке объектілерді
материалды бекітілген бейнесі бойынша идентификациялау; шығу кайнар көздері
бойынша идентификациялау; бүтінді бөлшек бойынша идентификациялау.
§5. Криминалистикалық идентификация объектілерінің ұғымы (түсінігі).
Идентификациялық белгілер және оның классификациясы
(топтастырылуы)
Объект ұғымы - криминалистикалық идентификация теориясының басты
элементі. Объектілерді анықтау - идентификацияның зерттеу мазмұнына, яғни
ғылыми зерттеулер қалай жүргізіледі және олар сот-тергеу тәжірибесінде
қалай жинақталады деген мәселелерді шешуге әсер етеді. Криминалистикалық
идентификация объектісінің түсінігі қылмысты тергеудегі криминалистикалық-
техниканың, тактиканың, әдістемелердің даму деңгейімен байланысты.
Криминалистикалық идентификацияның объектісі - жалпы қайталанбайтын
идентификациялық белгілер жүйесі мен салыстырмалы түрақты түрде болатын
материалдық заттар болып табылады.
Идентификацияның объектісіне тек қатты заттар ғана жатпай, сонымен қатар
сұйық, сусымалы, газ тәріздес объектілер де жатады.
Объектілерді жекелеу келесі ғылыми ережелерден құралады:
Біріншіден, материалдық дүниедегі объектілердің сапалылық және сандық
жагынан анықталуы.
Екіншіден, материалдық дүниедегі объектілердің салыстырмалы ту.рақты
болуы.
Осы негізгі қағидалар таным әдістерінің кандай да болмасын қолдану аясына
байланыссыз тұрақты болып қалады. Материалдық дүние объектілерін сапасы
жағынан анықтау олардың жекелілігін көрсетеді, яғни объектілердің бір-
бірінен ажыратылып, дүниенің шексіз әртүрлі екендігін көрсетеді: екі тамшы
судың, талдың екі жапырағы, бір станоқта жасалған детальдардың және т.б.
объектілердің өзара ажыратылуы.
Сапа - объектінің жеке қасиеттерінен көрінеді, ол затпен бүтіндей
байланыстырылып, толыгымен қамтылады, одан бөлініп карастырылмайды.
Әрбір объектінің өзіндік табиғи сапасы болады. Материалдық дүниедегі
объектілер сапа жағынан анықталуымен қатар, сандық жағынан да
карастырылады.
Бір-біріне үқсамайтын объектілердің өзара ерекшелігі сапасы жагынан
көрінеді, ал бір-біріне ұқсайтын объектілер сандық жағынан сипатталынады.
Сапаға қарағанда сандық жағынан сипаттау объектінің мэнімен байланыспайды.
Сандық өзгерістер объектінің бірден жойылуына әкелмейді. Сандық жағынан
өзгерістердің өз шегіне жетуі басқа сапаға экелуі мүмкін. Идентификация
үшін сандық өзгерістердің шегін анықтау өте маңызды.
Әлемде барлық объектілер қозғалыста болады - бұл материяның қасиеті, оның
тіршілік ету әдісі болып табылады. Біз бүкіл табиғаттың козғалыста болып
өзгеріске ұшырайтынын білеміз. Бірақ бұл процесте кез келген материалдық
денелердің салыстырмалы тыныштықта, яғни бір калыпта болатын кезендері де
кездеседі.
Заттардың осы объективті қасиеті арқылы объектілердің белгілі бір уақыт
арасында өзінің бейнесін сақтай отырып, оларды шексіз материалдық
объектілердің арасынан бөліп анықтау?а мүмкіндік береді. Яғни олар
сәйкестендіру арқылы анықталады.
Салыстырмалы тұрақтылық - бұл материяның қасиеті, ол болмаса объектінің
сапалық жағынан анықталуы мүмкін болмас еді. Қозгалыстың үзіліссіз
процесіне қарамастан сапа әр уақытта сақталынады.
Диалектика заңы бойынша сандық өзгерістің шегі шарқына жеткенде, заттар
бір сападан екінші сапаға өтеді. Идентификация үшін заттың салыстырмалы
тұрақтылығы маңызды болып келеді, бірақ бір сападан екіншіге өту кезінде
басты рөл атқарады.
Салыстырмалы тұрақтылық дәрежесі объектілердің әр категориясы үшін
жекеленген. Мысалы: адамның қол саусағының папиллярлы өрнектері емір бойы
өзгеріссіз бір қалыпта болады, олардың тек көлемі ғана өседі. Олар тек қана
белгілі бір апатқа түсуден және т.б. жарақатталған, зақымданған не болмаса
қандай да бір (ауруға байланысты) жара шығудан ғана өзгеріске ұшырап,
қосымша жеке белгілері пайда болады. Адам өлгеннен кейін оның терісі шіріп
жойылмайынша, папиллярлы өрнектер сол қалпында сақталады.
Идентификацияланатын объектілер жіктелінеді. Жіктеліну негіздері әртүрлі:
дәлелдеу мақсатына байланысты объектілер ізделінетін және
тексерілетін болып белінеді. Ізделінетін объектілер дегеніміз - дәлелдеу
үшін маңызды қылмыс және оның жағдайлары туралы мәліметтері бар объектілер.
Тексерілетін объектінің белгісіне - табылған объектінің ізделініп отырған
объекті екендігіне байланысты тергеушінің жорамалы жатады. Олар бірнеше
болуы мүмкін және де идентификация арқылы олардан қажетгі мәліметті ала
аламыз.
идентификациялық процесте объектілер атқаратын рөліне байланысты
идентификацияланатын және
идентификациялаушы болып бөлінеді. Идентификацияланатын объект - бұл тепе-
теңдігі анықталынатын объект. Идентификациялаушы объект - бұл объектінің
көмегімен идентификацияланатын объект анықталады. Объектілерді
идентификацияланатын және идентификациялаушы деп бөлудің әдістемелік маңызы
бар. Тергеушіге ең алдымен объектінің идентификацияға жататын не
жатпайтындығын аныктап алу керек. Мысалы: сыртқы қү_рылымы бейнеленген
іздер табылғанда идентификацияға із қалдырушы объект жатады; бөлшектер
табылған кезде бутін зат бөлініп қалған бөлшек арқылы идентификацияланады;
жаппай өндіріс өнімі табылган кезде өнімнің пайда болу көзі
идентификациялауға жатады және т.б.
материалдық ұйымдастырылу әдісі бойынша объектілер жеке және көптік болып
бөлінеді. Жеке объектілер фазалық күйлеріне қарай қатты, сұйық сусымалы,
газ тәріздес болып бөлінеді. Көптік объектілер - морфологиясы бар және
морфологиясы жоқ объектілерге бөлінеді. Мысалы: морфологиясы бар
объектілерге - заттардың жинағы, механизмдер (сіріңке қорабы, сағат, қару-
жарақ...), морфологиясы жоқ объектілерге - үйме дән, топырақ, қүм, есірткі
массасы жатады.
4. идентификациялық зерттеу объектілері, сонымен қатар, зерттелетін және
салыстырма үлгілерге бөлінеді. Зерттелетін объектілер қылмыстық оқиғаға
қатысты болуы мүмкін, мысалы, жэбірленуші немесе сөзіктінің қолы қойылган
құжат, оқиға болған жерден алынған қан дақтары және т.б.
Үлгілер - бұл зерттелінетін объектілердің қылмыс оқиғасына қатыстылығын
көрсететін объектілер. Жэбгрленушінің немесе сөзіктінің қолы қойылған құ-
жатқа қатысты сараптамаға олардың еркін және эксперименталды үлгілері қоса
берілуі тиіс. Қан дақтарын идентификациялау үшін жәбірленуші мен сөзіктінің
қан үлгілері алынуы керек.
Белгі туралы түсініктің теориялық және тәжірибелік мағынасына тоқтала
кетейік.
Белгі ұғымының теориялық мағынасы объектілерді зерттеу әдістемесін өндеп
жетілдіруге және жеке сәйкестендірілетін объектілер шеңберін кеңейтуге
мүмкіндік беретін теориялық мэнінен көрініс табады. Тәжірибелік маңызы
барлық идентификациялауға жататын сараптамалық объектілердің көлемін
идентификацияланатын сараптама шеңберінен, яғни ықтималды сараптамалык
қорытынды түрлерінің мүмкін емес формаларын қысқартудан түрады.
Идентификациялық белгі дегеніміз не?
Кез келген материалды объектінің өзіндік қасиеттері бар. Объектінің
қасиеті оның сапасын көрсетеді. Объектілердің мэндік рөлін қасиеттер
атқарады. Ал белгі объект қасиеттерінің сыртқы көрініс табу рөлін атқарады.
Объектіні белгілері арқылы танып білеміз. Белгі түсінігімен таным қызметін
байланыстырады, Белгі - қасиеттің көрініс табуы. Кез келген материалды
объект көптеген қасиеттерге ие болады. Ал әр қасиет көптеген белгілер
арқылы сипатталады. Белгі қасиеттерден бөлініп қарастырылмайды. Объектінің
мәнін анықтау үшін оның белгілер жиынтығы айқындалуы керек. Белгілер
жиынтығын белгілердің механикалық бірлестігі ғана емес, белгілі белгілер
жүйесі ретінде түсіну қажет.
Осы белгілер жүйесі арқылы объектіні өзіне ұқсас кепшілік ортадан бөліп
қарастыруға мүмкіндік береді, ал көпшіліктен жеке объектіні бөліп ала
аламыз. Белгі түсінігі идентификациялық белгі түсінігінен кеңірек.
Идентификациялық белгілерге объектінің мэнді белгілері жатқызылады.
Белгілер келесі талаптарға сай болуы керек:
олар өз бетінше және тэуелсіз болуы тиіс;
белгінің идентификациялық мэні және кездесу жиілігі болуы қажет;
жоғары дәрежелі түрақтылықтың болуы тиіс.Идентификациялық белгілердің
бірнеше жіктелу негіздері бар:
Дәстүрлі классификациялау:
Идентификациялық белгілер жалпы және жеке болады. Жалпы белгілер дегеніміз
- біртектес объектілерге тән жалпы белгілер мен қасиеттерді көрсететін
объектінің параметрлері. Жеке белгілер - сирек кездесетін өзіне ұқсас
объектілер арасынан бөліп алуға мүмкіндік беретін белгілер, олар пайда
болу, тіршілік ету ерекшеліктерін көрсетеді.
Келесі классификация - бұл топтық, бір тектік және жекелеуші белгілерге
бөлу. Бір тектік - биология, химия, ботаника, зоология, материалтануда
қолданылатын классификациялық белгілер.
Топтық белгілер - ішкі тектік қатыстылықты дифференцияциялауға мүмкіндік
береді, мұнда тексерілетін объектілер шеңбері қысқарады, топтық объектілер
олардың табиғатына, технологияға, пайдалануына, қылмыстық оқиғаға
байланысты болуы мүмкін.
Жекеленуші белгілер - өте сирек кездеседі. Олар шығу тегімен, өндіру
технологиясымен, қолдану шарттарымен, қылмыс жағдайларымен байланысты.
Объектінің жеке сәйкестігін анықтау үшін, міндетті түрде жалпы және жеке
белгілерін немесе топтық, бір тектік және жекеленуші белгілерін анықтау
қажет.
§6. Диагностика криминалистиканың ілімі ретінде
Криминалистикалық диагностика жеке ілім ретінде кейінірек пайда болды.
Ілім ретінде диагностиканың пайда болу тарихы криминалистикалық
идентификация теориясының тарихына ұқсас. Бұл бағыттың криминалистика
ғылымында қалыптасуы идентификация теориясындай тәжірибелік
(эмпирикалық) материалдардың ұзақ жылдар бойы жиналуынан тұрады.
Бүгінгі танда диагностикаға қатысты криминалистикалық техника, тактика,
әдістеме, сот сараптамасы, сот-медицинасы, психиатрия, психология және т.б.
әртүрлі салаларға байланысты өте көптеген материалдар жиналған. Бұл
материалдар жалпы талдап қорытуды, жүйелеуді талап етеді. Егер кримина-
листикалық идентификация теориясы мазмұны жағынан сәйкестендіру туралы
үйлесімді, логика жағынан өз кезектілігімен жүйеленген білім жүйесінен
тұрса, диагностика ілім ретінде элі күнге дейін пайда болу, калыптасу
кезеңінде екенін көре аламыз.
Идентификацияны жүзеге асырудың негізгі формасы сараптама болып табылады.
Ол, әсіресе дәстүрлі сараптама түрлерінде қолданылады. Ал диагностика болса
сараптаманың барлық түрлерінде жүзеге асырылып, сонымен қатар, жедел-
іздестіру, тергеу, сот әрекеттерінде қолданылады. Диагностиканы сарапшылар,
тергеушілер, жедел қызметкерлері, мамандар мен соттар жүргізеді. Оның
субъектілер шеңберінің кең көлемді екенін байқаймыз.
Идентификация, негізінен, дәлелдеу әдісі ретінде қарастырылса, диагностика
дәлелдеумен қатар, іздестіру, жедел-іздестіру мэніне ие бола алады. Бірақ
та идентификация мен диагностиканың мақсаты бір - тергелетін іс бойынша
фактілі мэн-жайларды анықтау. Диагностика тұрғысынан шешілетін мәселелер
(жалпы және жеке) шеңбері кеңірек.
Диагностика қарастыратын жалпы мәселелерді: дәлелдемелік, іздестірушілік
және жедел-іздестірушілік деп үш бағытта қарастыруға болады. Бұл мәселелер
өзара тығыз байланысады, сондықтан дәлелдемелік диагностиканы кей уақытта
жедел-іздестіру диагностикасынсыз қарастыру мүмкін емес.
Идентификация мен диагностика мәселелері бір-біріне қарсы қойылмайды.
Оларды алмастыру арқылы, яғни идентификациялык мәселелерге дейін
диагностикалық мәселелерді немесе керісінше, диагностикалық мәселелерге
дейін идентификациялык. мәселелерді шешуге болады.
Диагностиканың жеке мәселелері өте көп. Оларды жіктеу негізі ретінде
қылмыс оқиғасын құ-райтын материалдық дүние объектілерін, қылмыстың өзін
және өзге де қылмысты кұрайтын материалдық объектілерді қарастырған жөн.
Идентификация объектісі ретінде тек қана материалдық заттар қарастырылса,
диагностикада объект ұғымына материалдық заттармен қатар, объектілердің
жеке қасиеттері, объектілердің, құбылыстардың күй-жағдайлары, объектідегі
процестер, оқиғалар, ситуациялар, оқиға механизмдері де кіреді.
Ягни, объектілердің кең ауқымды шеңбері зерттелінеді. Егер объект ретінде
материалдық заттар қарастырылса, оларды күй-жағдайына байланысты (қатты,
сүйық, сусымалы, газ тәріздес), табиғатына (шығу тегіне) байланысты (тірі,
өлі,органикалық органикалық емес табиғи жасанды) сапасы жағынан, қолдану
мақсатына байланысты (аспаптар,құрал-жабдықтар, заттар, әшекейлер, ақша
және т.б.) құрлымы жағынан (жеке, жиынтық ретінде) жіктеледі. Егер обьект
ретінде құбылыстар, процестер зерттеу пәніне жатса, олар техникалық,
физиологиялық, психологиялық, биологиялық, био-химиялық, физикалық, сонымен
қатар, механикалық, химиялық, радиациялық және т.б. негіздер бойынша
жіктеуге жатады.
Диагностика объектісі ретінде - оқиғалар, ситуациялар қарастырылса,
оларды жол-көлік оқиғасына (соқтығыс, жолаушыны басып кету, аударылып калу
және т.о.), кісі өлтіруге (пышақпен, атыс қаруьшен), ұрлыққа (бұзып кіру),
тонауға, қаракшылыққа, контрабанда, жарылыс оқиғаларына және т.б.
жіктейміз.
Құбылыстар, процестер, оқиғалар, ситуациялар қарапайым және курделі болуы
мүмкін. Күрделіде - құбылыстардың, процестердің, оқиғалардың,
ситуациялардың механизмдері объект болып табылады.
Объектілердің, қасиеттердің, құбылыстардың, ситуациялардың әртүрлілігі
оларды теориялык жағынан талдау мен жүйелеуді қиындатады.
Диагностикалық мәселелер шешетін субъектілерге қатысты жедел кызмет-
кермен, тергеушімен және сарапшымен шешілетін диагностикалық мәселелер ,
болып жіктелінеді. Қазіргі кезде диагностикалық мәселелерді жүйелеу өз
көрінісін сараптамалық зерттеу шеңберінен тауып отыр. Сот сараптамасының
көптеген түрлері негізінен диагностикалык мәселелерді шешеді. Бұл сот-
медициналық, сот-психиатриялық, сот-бухгалтерлік, сот-қаржылық, экономика-
лык, товароведтік, технологиялық, автотехникалық, өрт-техникалық, инженер-
лік, медицина-әләуметтік және өзге де сараптамалар.
Сот сараптамасымен шешілетін диагностикалык мәселелер классифика-циялық,
диагностикалык және ситуациялық деп жіктелінеді.
Дәстүрлі сараптамалардың барлық түрлерінде - трасологиялык, баллистикалык,
қолжазбалық, кркаттарды техникалық зерттеу, авторлык, заттар және
материалдар сараптамасында диагностика мен идентификацияның атқаратын
рөлдері бірдей, бірақ трасологиялық сараптамада идентификацияльщ
мәселелердің диагностикаға қарағанда басымдырақ екенін атап кеткен жөн.
Қарудың өздігінен атылып кету фактісін анықтау үшін тергеуші осы фактіге
қатысты қарудың өзін және факті жайындағы акпараттарды сарапшыға жіберуі
қажет.
Сараптама шеңберінде жүргізілетін диагностикалық зарттеулердің қолданы-
латын өзіндік әдістемелері бар. Сарапшы идентификациялық зерттеуле-
ріндегідей белгілерді анықтай отырып, оларді бағалайды. Яғни қорытын-
дыларды калыптастыру негізінде баға береді, оның дэлдігі жөніндегі
қорытындылар категориялық жгяе ықтималды болып келуі мүгмкін. Әдістеме
болмаған жағдайларда: сараптамага жіберілген зерттеу объектілерінің саны
жеткіліксіз болған, сондьй-ақ объектілерді дұрыс емес бекіткен, алған
жағдайларда және басқа да себептерге байланысты сарапшы тергеушінің қойған
барлық сұрақтарына жауап бермеуіне құқығы бар.Сараптамалық диагностика
кезінде тек категориялық (дұрыс немесе теріс,) қорытындылар ғана
дәлелдемелік маңызға ие бола алады.
Диагностика қорытындыларын бағалаудың ерекшелігі, категориялык
қорытындылар барлық уақытта жеке фактілік маңызға ие бола бермейтіндігінде
және де диагностикалық ситуациялар мен идентификацияны шешетіндігінде.
Диагностика тергеуші мен мамандардың қызметінде өзіндік ерекшеліктерге ие.
Нақты айтқанда дигностика тергеушінің болжау құру мен оны тексеру кезінде
пайда болады. Ал, мамандар тергеушімен жүргізілген тергеу әрекеті
шеңберінде диагностика жүргізу арқылы тергеушіге болжаулар құруға кемегін
тигізеді.
Тергеуші мен маман диагностикасы көптеген жеке сүрақтарды шешеді және жеке
болжауларды құруға мүмкіндіктер береді.
Тергеуші жауап алу барысында жауап алынушы тұлғаның жағдайын
диагностикалауға тырысуы қажет. Тергеуші дұрыс диагностика жасау арқылы іс
бойынша алынған мәліметтердің, ақпараттардың дұрыстыгына, дэлдігіне,
анықтылығына немесе оның жалғандығына, болмаса оның жартылай, ішінара
жалғандығына көз жеткізеді.
Тергеушінің диагностикасы өзіндік мэні бойынша сараптамалық
диагностикадан ерекшеленеді. Тергеушінің диагностикасы - бақылау,
модельдеу, эксперимент, салыстыру, өлшеу, сипаттау дегендей жалпы ғылыми
әдістемелерге негізделеді, сонымен қатар криминалистика, психология
әдістерін пайдаланады. Ал сараптамалық диагностикада диагностикалық зерттеу
әдістемелері негізінде өнделіп жетідцірілген құрал-жабдыктық
(инструменталдык) әдістер колданылады.
Тергеушінің қызметіндегі субъективтік диагностика барынша кең тараған
әдіс больіп табылады.
Криминалистикадағы мазмүды мен оның әрі қарай дамуы тергеушінің
диагностиканы объективтендіруіне бағытталады.
§ 7. Криминалистикалық техниканың пәні және түсінігі
Криминалистикалық техника криминалистиканың бір бөлімі ретінде қылмыстық
іздерді табу, бекіту, алу, жинауға қолданылатын және тергеліп отырған оқиға
мәліметтерін қалпына келтіріп қайта өңдеуге бейімделген ғылыми-техникалық
құралдар мен әдістерді теориялық ережелер және қағидалар тұрғысынан өндеп
жетілдіру, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу әдістері мен техникалық
құралдардың жүйесі болып табылады. Криминалистикалық техника -
криминалистикадағы алғашқы пайда болған түсінік, оның құрылу кезіндегі
негізгі бөлім. Криминалистикалық техника термині, біріншіден -
криминалистика ғылымының бір бөлімін, ал екіншіден - техникалық құралдардың
жиынтығын біддіреді, яғни құрылғылар, аппараттар, құралдар, сот
өндірісіндегі дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға қажетті басқа да құралдар.
Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне - қылмыскерлердің жеке басы
туралы, оның қолданған қаруы, оларды қолдану және жасалған қылмыстың өзге
де жағдайлары жөнінде мәліметтерді алу мақсатымен қылмыстың материалдық
іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу жатады. Криминалистикалық техниканың
қарастыратын мәселелерінің көптігіне байланысты оларды бірнеше топтарға
жіктеуге болады.Криминалистикалық техника теориялық жағынан
криминалистиканың бір бөлімі ретінде келесі мәселелерді қарастырады:
0. жалпы жасалған қылмыстық іске қатысты қандай нысандар, қандай іздер
қалдырылады және олардың қандай қасиеттері, сипаттары бар;
1. криминалистикалық техниканы дамыту.
Сонымен қатар, тәжірибелік маңызына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1-лекция тақырыбы: 1-тақырып. . Криминалистиканын пәндік сипаттамасы
және әдістемелік негізі . Криминалистикалык идентификация және диагностика
. Криминалистикалык техниканын жалпы ережелері. Криминалистикалык
фотография, бейне- және дыбысжазбалары
Жоспары:
1. Криминалистиканын пәндік сипаттамасы
2. Криминалистиканын жүйесі
3. Криминалистиканын әдістері
4. Криминалистикалык идентификациянын түсінігі
5. Криминалистикалык идентификация объектілерінің ұғымы (түсінігі).
Идентификациялық белгілер және оның классификациям (топтастырылуы)
6. Диагностика Криминалистиканын ілімі ретінде
7. Криминалистикалык техниканың пэні және түсінігі
8. Тергеуші мен криминалист-маманнын қолданатын ғылыми-техникалық
кұралдары
9. Криминалистикалык фотография, бейне- және дыбысжазбаларының түсінігі,
маңызы және жүйесі
Лекция мәтіні:
§1. Криминалистиканың пәндік сипаттамисы
Соңғы жылдарда елімізде қылмыстың өршуі, оның ішінде аса қауіпті
қылмыстардың жасалу саны одан әрі өсуде. Бұл жай құқық қорғау, атап
айтқанда, тергеу органдарының жұмысының жақсартылуын, олардың қылмысты
ашуда тергеудің нәтижелі жүргізілуін және тиімді тәсілдерді жан-жақты
пайдаланылуын талап етеді. Жасалған қылмысты тез арада ашып, қылмыс жасаған
адамдарға тиісті жаза тағайындау, қылмысқа қарсы күрестің нәтижелілігін
арттырады, сондай-ақ қылмыс жасаудан кейбір адамдарды алдын ала
сақтандырады. Криминалистика тергеу және басқа құқық қорғау органдарының
жұмысының іскерлігін арттыруға үлкен әсер етеді, өйткені криминалистика
тергеу тәжірибесін талдап, қорыту арқылы, қылмысты ашуға бейім тәсілдерді
тауып, оларды қолдану үшін керекті техникалық құралдарды тергеу
қызметкерлеріне дайындап береді. Қылмыстық оқиға бір адамның, немесе
бірнеше адамдардың белгілі бір әрекет қимылдарынан тұрады. Сондықтан қылмыс
қандай жедел жасалса да ол айналадағы ортаға әсер етіп, сол қылмыс жасалған
жерде көптеген іздер қалдырады. Криминалистикада іздер деген түсінік екі
мағынада қолданылады. Тар мағынада із деп бір объектінің таңбасы, келбеті
айтылады (қолдың ізі, аяқтың ізі т.с.с.). Ал жалпы криминалистикалық
мағынада қылмыстың ізі деген ұғымға оқиға болған жерде қалған жеке заттар,
қираған, сынған нәрселер және қылмысқа байланысты айналада болған
өзгерістердің бәрі жатады.
Криминалистика ең алдымен Қылмыстық іс жүргізу заңымен тығыз байланысты.
Себебі криминалистиканың зерттеп дайындаған тәсілдері мен әдістері қылмысты
ашуға, тергеу әрекеттерін тиімді жүргізуге негізделсе, Қылмыстық іс жүргізу
заңы тергеу әрекеттерінің жүргізілу тәртібін занды түрде реттейді. Атап
айтқанда екі пәннің де зерттейтіні бір объект - тергеу әрекеті. Бірақ
олардың процесуалдық әрекеттерді оқып, тексеру аспектісінің мазмұны әр
түрлі. Криминалистикалық тәсілдер мен әдістер тергеу әрекеттерінің тиімді
және нәтижелі жүруіне бағытталған. Олар Қылмыстық іс жургізу заңында
көрсетілмеген, заң қалпының мазмұнымен қамтылмаған. Бірақ криминалистика
ұсынған қандай әдіс, тәсіл, не құрал болса да ол Қылмыстық іс жүргізу
заңының шеңберінен шықпауы тиіс және заңға қайшы болмауы керек.
Криминалистиканың қылмыстық құқық ғылымымен де тығыз байланысы бар.
Қылмыстық құқық ғылымында қоғамға қауіпті қандай әрекеттердің қылмыс
қатарына жататынын көрсетіп, әр қылмыстың құрамындағы белгісін талдап
баяндайды. Бұл қылмыстық заңда көрсетілген қылмыс құрамының белгілерін
негізге ала отырып, криминалистикалық талдау жүргізіп, қылмысты ашуға
керекті белгілерді нақтылап, қылмыстық іс бойынша дәлелденуге тиісті мән-
жайларды, шешетін сұрақтарды белгілеп және қылмыстарды тергеу тәсілдерін
ұсынады. Криминалистика тектес ғылымдардың бірі - криминология. Бұл ғылым
қылмыстың болу себептерін, оның әләуметтік негіздерін және белгілі жерде
тарауын, оған қарсы сақтандыру шараларының қолдану тәсілдерін зерттейді.
Криминологияның қағидаларын негізге ала отырып, криминалистика тергеушінің
жеке істерді жүргізгенде қылмыстың болуына ықпал еткен жағдайларды толық
тауып, бұл себептер мен жағдайларды жою жөнінде қандай әрекеттер жүргізу
керектігін айтады. Криминалистиканың келтірілген ғылымдар мен пәндерден
басқа да криминалдық ұғымға кіретін сот-медицинасы, сот-психиатриясы, сот-
психологиясы пәндерімен де көп байланысы бар, өйткені қылмысты ашу, оны
тергеуге арналған криминалистикалық тәсілдер, тергеу әрекетін жүргізу
әдістері жоғарыда айтылып отырған пәндердің қағидаларын пайдаланады.
Криминалистика тек заң ғылымдары ғана емес, басқа ғылымдармен де, атап
айтқанда: физика, химия, математика, педагогика, психология ғылымдарымен де
байланысы бар, себебі криминалистика қылмысты тез арада ашу үшін, өз
тәсілдерінің нәтижелігін арттыру үшін, жоғарыда айтылган ғылымдарда
қолданылатын тәсілдер мен әдістер, техникалық құралдарды өз қажетіне
бейімдеп пайдаланады. Криминалистикада қолданылатын тәсілдер мен әдістер,
заттай дәлелдемелерді іздеп табу, оларды бекіту, алу және зерттеуге
бағытталады. Сондыктан криминалистикада жиі қолданылатын іздеп табу,
бекіту, алу және зерттеу деген ұғымдардың мазмұнын талдап оларға түсінік
беру қажет. Заттай дәлелдемелерді іздеп табу дегеніміз - ол тергеу
органдарының қылмысты ашуға, керекті дәлелдерді іздеуге байланысты
жүргізілетін жұмыс әрекеті. Заттай дәлелдемелерді іздеуге арнаулы әдістер
мен тәсілдер жеке криминалистикалық құралдар қолданылады, себебі кейбір
іске қажет дәлелдер, атап айтқанда: іздер, өте кішкентай заттарды жай
көзбен қарап тауып алуға болмайды (майлы тер шығу арқылы пайда болатын қол
іздерінің үлгісі). Бекіту және алу дегеніміз - криминалистикалық аспектіде
іздеп тауып алынған заттай дәлелдемелерді, іздерді сол күйінде сақтап қалу
үшін, оларды арнайы криминалистикалық тәсілдермен белгілеу және алу. Тауып
алынған заттай дәлелдемелер, іздер іс жүргізу құжатында толық сипатталып
жазылады, суретке түсіріледі, арнаулы жабыстыру пасталарын дактопленкаларын
гипс қолдану арқылы үлгісі алынады т.б. іс бойынша жиналып заңды түрде
бекітілген заттай дәлелдемелер жан-жақты зерттеледі.
Әр ғылымның пәндік сипаттамасы, мазмұны ол ғылымның міндеттерімен тығыз
байланысты. Жоғарыда талданған криминалистиканың пәндік сипаттамасы оның
арнаулы міндетгерін көрсетуге мүмкіндік береді. Сонымен криминалистиканың
мына төменде көрсетілгендей негізгі міндеттері бар:
криминалистиканың ғылым ретінде дамуы;
заттай дәлелдемелерді, іздерді тауып, бекіту, алу және зерттеу үшін керекті
жаңа криминалистикалық әдістер мен тәсілдерді одан әрі еңдеп жетілдіру және
осы әдістерді пайдалануға лайықты техникалық құралдар жасау;
алдын ала тергеудің ұйымдық, тактикалық негіздерін жетілдіру. Әрбір тергеу
әрекетінің тактикалық әдістерін өндеу арқылы оның нәтижелігін арттыру;
жекелеген қылмыстарды тергеу әдістемелерін өндеп жетілдіру үшін жаңа
ұсыныстар енгізу;
қылмысты болдыртпау үшін криминалистикалық сақтандыру шараларын құқық
қоргау органдарына ұсыну.
§ 2. Криминалистиканың жүйесі
Криминалистика ерекше, дербес ғылым бола тұра, өзі жеке бөлімдерден
құралады: криминалистиканың теориялық және әдістемелік негіздері,
криминалистикалық техника, тергеу тактикасы, жекеленген қылмыстарды тергеу
әдістемесі. Сонымен қатар, криминалистер кейінгі жылдары криминалистика
жүйесінде қылмысты ашу мен тергеуді ұйымдастыруға арналған тағы бір бөлімді
бөліп көрсетеді. Олардың пікірлері бойынша бұл бөлімнің ұғымына
криминалистикалық болжаулар, сондай-ақ, тергеу процесіндегі тергеушінің
әртүрлі қызметпен өзара байланысын жоспарлау жөніндегі ілімдер кіруі қажет.
Бірінші бөлімде криминалистиканың пәндік сипаттамасы, оның жүйесі және
жеке бөлімдерінің қысқаша мазмұны беріледі. Осы бөлімде криминалистикада
пайдаланылатын жалпы ғылымдық және арнаулы әдістер көрсетіле отырып,
идентификация мен диагностика ілімдері теориялық жағынан қарастырылады.
Екінші бөлімде заттай дәлелдемелерді және іске керек деректерді іздеп
табуға, бекітуге, алуға, зерттеуге керекті тәсілдер мен әдістер, осыған
байланысты қолданылатын техникалық құралдар жөнінде айтылады.
Бұл бөлімнің жеке тарауларында криминалистика техникасында қолданылатын
тәсілдер мен құралдар көрсетіледі. Атап айтқанда: микроскопиялық зерттеу
тәсілі, өлшеу техникасы, спектордың көзге көрінбейтін сәулелерінде
(инфрақызыл, ультракүлгін) зерттеу люминесценттік талдау тағы басқа да
криминалистикалық зерттеу тәсілдері мен әдістері баяндалады.
Криминалистикалық техниканың күрделі де, негізгі тарауларының бірі - сот
фотографиясы. Бұл бөлімде жедел-соттық және сот-зерттеу фотографиясының
заттай дәлелдемелерді бекіту, зерттеу үшін пайдаланылатын тәсілдері мен
әдістері айтылады. Бөлімнің жеке тарауларында іздерді, мылтық пен оқ
дәрілерді және т.б. объектілерді зерттеудің тәсілдері көрсетіледі.
Үшінші бөлімде криминалистикалық тактика тергеу әрекеттерін жүргізгенде
қолданылатын тиімді, нәтижелі әдістері, оларды қолдану қағидалары
баяндалады.
Тергеу тәжірибесінде әр тергеу әрекетін жүргізуге бейімделген арнайы
тактикалық әдістер көрсетіледі. Тактикалық әдіс - ол тергеу әрекеттерін
жүргізудің неғұрлым ұтымды және нәтижелі жолдары. Әр тергеу әрекетінің
ерекшелігіне байланысты осы тергеу әрекетіне оңтайлы, тиімді, пайдалы
тактикалық әдістер ұсынылады.
Әр қылмысты тергеудің өзінше ерекшеліктері бар. Осыған байланысты жеке
бір істі тергегенде қолданылатын техникалық және тактикалық тәсілдер мен
әдістер тергеліп жатқан қылмыстың ерекшеліктеріне бейімделеді.
Сондықтан техникалық тәсілдер, әр тергеу әрекеттерінің техникалық
әдістері осы ерекшелікке байланысты колданылады және осы қылмысты ашуға, іс
бойынша дәлелденетін барлық мәселелерді шешуге бағытталады.
Қандай қылмыс болса да оны тез арада ашып, толық тергеу үшін оны крими-
налистикалық тұрғыдан талдап, криминалистикалық сипаттама беру керек.
Мұндай талдауда тергеп отырған қылмыс әдеттегідей қандай әдістермен
жасалады, қылмыскерлер қылмыстың ізін жасыру үшін қандай әрекеттер қолданып
және осыған байланысты айналада қандай іздер калуга тиісті екені көрсетіліп
белгіленеді. Криминалистикалық сипаттамада қылмыскердің мінез-құлқы және
басқа типологиялық қасиеттері баяндалады, жәбірленушінің қарсылық
әрекеттері және осыған байланысты қылмыс жасалған жерде қалатын іздер
белгіленіп көрсетіледі.
§ 3. Криминалистиканың әдістері
Криминалистика өзінің алдына қойған міндеттерін ғылыми жолмен зерттеген
тәсілдерді қолдану арқылы шешеді. Криминалистикада жалпы ғылыми және жеке
тәсілдермен қатар арнайы тәсілдер де қолданылады.
Әр қылмыстың криминалистикалық сипаттамасы, онда көрсетілген жеке
қылмыстарға тән белгілер қылмыстарды тергеуге қажетті әдістемелік ұсыныстар
жасауға пайдаланылады. Криминалистика өзінің міндеттерін объективті тұрғыда
зерттейді, сондықтан басқа ғылымдардағыдай диалектикалық тәсілді
криминалистиканың жалпы тәсілі деп санауға болады. Мұнымен қатар
криминалистикалық объектілерді зерттеуде, басқа ғылым салаларында да жиі
қолданатын жалпы ғылыми тәсілдер пайдаланылады. Мысалы: бақылау, бейнелеп
суреттеу, салыстыру, өлшеу, эксперимент т.о. Бұл көрсетілген жалпы ғылыми
тәсілдер криминалистикалық зерттеулерде, тергеу әрекеттерін жүргізгенде де
қолданылады. Әр тәсілдің өзіне тән міндеті және ерекшелігі болғанымен олар
өзара бірімен-бірі тығыз байланысты, бірін-бірі толықтырады. Енді айтылған
жалпы ғылыми тәсілдердің әрқайсысын сипаттай келіп. олар-дың
криминалистикалық зерттеуде қолданылу ерекшеліктеріне тоқталайық. Бұл
жоғарыда аталған жалпы ғылыми тәсілдердің колданылу ерекшеліктері
тексерілетін объектілердің түріне және зерттеуде қолданылатын техникалық
құралдарға байланысты. Бақылау тәсілі дегеніміз - бір нәрсені (не затты)
арнайы кадағалап қарап, оны зерттеп, қабылдап түсіну.
Мақсатты және ұйымды түрде жеке заттарды тексере отырып, зерттеуші-
криминалист осы заттың ерекшеліктерін, белгілерін қабылдап, олардың өзара
байланысын табады. Мұндай бақылау нақты заттың, не болмаса басқа деректер
мен мәліметтерді тексеру арқылы қабылданады.
Криминалистикада, көбінесе, бұрын өтіп кеткен қылмыс жайы тексеріледі.
Сондықтан тексеруші (тергеуші) қылмыс жайын өзі бақылап қабылдамайды. Ол
қылмыстың мән-жайын істегі деректер, қылмыстың болғанын көрген куәлердің
жауабы арқылы танысып біледі. Кейде іздерді, деректі заттарды тікелей
бақылау әдісі де қолданылады.
Криминалистикада объектілерді бақылау мына төмендегі түрлерге бөлінеді:
заттай дәлелдемелерді, яғни қылмыс жасауға байланысты пайда болған іздер,
жеке заттар, құжаттар, олардың үлгілерін, осы заттай дәлелдемелердің
белгілерін, қасиеттерін;
жеке адамдарды, олардың түр сипатының белгілерін, мінез-құлқын,
темпераментін;
адамдардың іс-әрекеттерін, оның ішінде қылмыскердің қылмыс жасау тәсілдері
мен қылмыстың ізін жасыруға байланысты жасаған әрекеттерін;
жеке бір оқиғалар, құбылыстар және солардың себебінен із пайда болу
процестерінің ерекшеліктерін бақылау.
Бақылау Криминалистикада жеке затты, не болған оқиға мен құбылысты зерттеп
тауып, оларды қабылдап түсіну үшін жүргізіледі. Кейбір объектілерді жай
қарап, бақылау арқылы қабылдауға болады және олардың түпнұсқасын
сипаттайтын белгілерді бақылап қабылдау үшін қосымша техникалық құралдарды
пайдалануға тура келеді. Осыған байланысты бақылау жай және күрделі бақылау
деп екі түрге бөлінеді. Жай бақылауға зерттеуші объектіні ешқандай
техникалық құралдар пайдаланбай бақылап зерттеп, өзіне тән ерекше
белгілерін қабылдайды. Бірақ адамның көзі объектінің бар белгісін, оған тән
қасиетін көре алмайды. Оларды көру үшін ерекше бір әдіс, техникалық
құралдар керек. Көздің көру шегін кеңейту арқылы, жай көзге ілінбейтін,
көрінбейтін заттардың белгісін қарап қабылдау, күрделі бақылау деп аталады.
Криминалистикалық зерттеуде мезгілді, кеңістік өлшемдерді пайдалануға
тура келеді. Сондықтан криминалистикалық объектілерді зерттегенде өлшеу
тәсілі жиі қолданылады. Атап айтқанда: объектілердің салмағы, көлемі, екі
не болмаса бірнеше объектілердің өзара арақашықтығы есептеліп шығарылады
және өлшеу тәсілі арқылы кейбір заттардың оларға тән сандық сипаттамасы
анықталады. Құбылыстың, не кейбір оқиғалардың кейбір қасиеттерінде өлшеу
тәсілімен шешуге болады. Бұл тәсілді қолданғанда әртүрлі өлшеу құралдары
пайдаланылады.
Криминалистикалық маңызы бар объектілерді зерттегенде жай өлшеу
құралдарын қолдану арқылы өзімізге керекті өлшем қортындысын алуға болады.
Бейнелеу тәсілі криминалистикада деректі затты, не белгілі бір оқиғаны
суреттеп жазу үшін пайдаланылады. Бейнелеп отырған объектінің өзіне тән
белгілерін, қасиеттерін сипатгау арқылы жалпы объект жөнінде ұғым беріледі.
Объектінің белгілерін тауып оны бейнелеу жоғарыда көрсетілген бақылау,
өлшеу тәсілдерін қолдану арқылы сипатталып баяндалады. Бейнелеу ауызша, не
жазбаша түрде қолданылып жүрген криминалистикалық классификациялық жүйе
бойынша суреттеледі. Бейнелеуді бекітіп қабылдау үшін техникалық құралдар,
атап айтқанда: диктофон аппараты қолданылады. Криминалистикада бейнелеу
арқылы жеке іздер, қол жазбалар, оқ дәрі және адамдардың түр нұсқасы
суреттеліп жазылады. Бейнелеудің қай түрі қолданылатындығына қарамастан
олар қылмыстық істер жүргізу заңына сәйкес болуы тиіс.
Объектілерге тән қасиеттер мен белгілерді зерттеуде оптикалық аппараттар
және басқа да ғылыми-техникалық құралдар - микроскоптар, спектрофото-
метрлер, газохроматрограф кең түрде пайдаланылады.
Криминалистикада бейнелеп сипаттаудың екі түрі бар. Бір жағдайда
объектілер мен құбылыстар тікелей қарап сипатталса, екінші жағдайда олар
басқа деректерден алған мәліметтер арқылы ғана бейнеленіп жазылады.
Объектілер (не құбылыстар) кейде толық бейнеленіп, ал кей жағдайларда
үзінді (фрагменттік) түрінде де сипатталып жазылады. Кейде қалыптасқан
жағдайға байланысты объектіні (не құбылысты) толық бейнелеп жазуға
мүмкіншілік болмай қалады. Мұндай жағдайда тергеуші объектінің тек елеулі
белгілерін алдын ала көрсетіп, толық сипаттамасын кейін бейнелеп хаттамаға
бекітеді. Әрине уақыт өткен сайын объектілерге (не кұбылыстарға) тән
белгілер (қасиеттер) ескіреді, не жойылып кетуі мүмкін. Сондықтан қарауда
қабылданған белгілер дер кезінде толық сипатталып жазылуы керек. Қылмысты
дәлелдеуге пайдаланылатындықтан хаттамада қаралған объектілер жөніндегі
мәліметтер бұрмаланбай, өзгертілмей жазылуы керек.
Криминалистикада ең жиі қолданылатын тәсілдердің бірі, ол салыстыру
тәсілі. Салыстыру дегеніміз екі, не болмаса бірнеше объектілердің өзіне тән
белгілерін теңеп, салыстырып көру. Салыстыру өте күрделі логикалық талдауды
қажет ететін ойлау процесі. Бірнеше объектілерді салыстырганда, алдымен әр
объект жеке алынып зерттеледі.
Қасиеттер мен белгілерді іріктегенде аса көңіл аударатын нәрсе - ол
салыстыру негізіне алынатын қасиеттер мен белгілер осы объектіге тән және
тұрақты, басқа объектілерде жиі кездеспейтін қасиеттер (белгілер) болуы
тиіс.
Жоғарыда қолданылып отырған "қасиет" және "белгі" деген сөздердің
мағынасына түсінік бере кету қажет. Бұл екі сөз бірімен-бірі тығыз
байланысты болғанымен тең мағыналы ұғым емес, Объектідегі белгі зерттеп
отырған объектінің ерекшелігіне байланысты: кейбір объектінің қасиетін
бірден аңғарып қабылдауға болады да, ал кей объектінің тек белгілерін
қабылдап, сол арқылы қасиетін білуге болады.
Криминалистикалық зерттеуде эксперименталдық тәсілдер де қолданылады.
Эксперимент дегеніміз - объективтік нақтылы тануға қолданылатын ғылыми
тәжірибе. Криминалистикада заттарды зерттегенде, қылмысты тергегенде пайда
болған болжаулар әртүрлі тәжірибелер арқылы эксперименталдық әдістермен
тексеріледі. Эксперименттің негізгі міндеті - әртүрлі құбылыстардың,
заттардың маңызын, мекен-жайын, негізгі қасиетін, табиғаты мен жаратылысын
анықтау. Эксперименттік тәжірибелер жүргізгенде жоғарыда көрсетілген
бақылау, өлшеу, сипаттау әдістері де қолданылады.
Криминалистикада жүргізіліп жатқан тәжірибенің міндетіне байланысты
эксперимент және тергеу эксперименті болып екіге бөлінеді.
Сараптамалық эксперимент сараптама жүргізуге керекті үлгілер алуға,
кейбір құбылыстардың өту барысын бақылауға (мысалы іздің пайда болу
механизмін тексеруге) және сараптамада пайдаланатын (химиялық, физикалық
т.б.) әртүрлі тәсілдердің тиімділігін, нәтижелігін тексеруде пайдаланылады.
Тергеу эксперименті іс бойынша, басқа тергеу әрекеттерін жүргізу арқылы
табылған деректерде көрсетілген оқиғаның шындығын тексеру үшін, болған
оқиғаны қайтадан бұрынғы қалпына келтіріп, оған ұқсас жағдайларда
тәжірибелер жүргізу арқылы орындалады.
Тергеу эксперименті мына мәселелерді анықтау үшін жүргізіледі:
а) белгілі бір іс-әрекетті деректерде көрсетілгендей жағдайда істеуге
(жасауға) бола ма, жоқ па? Мысалы, қорғандагы тесік арқылы белгілі бір
затты алып шығуға бола ма? Белгілі қашықтыктагы жерге бір сағаттың ішінде
автоқөлікпен, істе көрсетілген жолмен барып, келуге бола ма т.б.
б) іс бойынша тексеріліп отырған оқиганы белгілі қашықтықта және
жарықтықта көріп қабылдауға бола ма? Белгілі дыбысты, я кісінің даусын
істе көрсетілген жағдайда естіп, айтылған сөздің мағынасын түсінуге бола ма
т.б.
в) іздің пайда болу механизмін зерттеп анықтау. Бұл мәселені жоғарыда
көрсетілген сараптамалық эксперимент жүргізгенде анықтайды. Бірақ кейбір
жағдай, іздің пайда болу механизмін зерттеп, анықтауға арнаулы білімнің
қажеті жоқ болса, тергеушінің өзі эксперимент жүргізу арқылы бұл мәселені
анықтап шеше алады.
Экспериментте қолданылатын тәжірибелер тергеу әрекетіне катынасқан
адамдардың денсаулығына, өміріне қатер туғызбайтын жағдайда өткізіліп,
процесуалдық заңға қайшы келмейтіндей болуы керек.
Криминалистикада жоғарыда көрсетілген жалпы әдістермен қатар арнайы
әдістер де қолданылады.
Арнайы криминалистикалық әдістер, көбінесе басқа ғылымдарда пайда болған
әдістерді криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімдеу арқылы пайда
болған да, кейбір арнайы әдістер криминалистиканың өзінде пайда болып,
кейінірек басқа ғылымдар да қолданылатын болған. Сонымен қатар арнайы
әдістердің ішінде тек криминалистика ғылымында ғана қолданылатын әдістер
бар, олар кейде криминалистикалық оқулықтарда криминалистиканың өзіне
меншікті әдістер деп те аталады.
Бұл әдістердің ішінде айрықша орын алатыны - зерттеу тәсілдері, атап
айтқанда: криминалистикалық фотографиялық әдістер, трасология мен
криминалистикалық баллистиканың, қолжазбатану, автортану, құжаттарды
техникалық зерттеулердің, габитологияның, қылмыстық тіркеудің және
криминалистикалық тактиканың әдіс-тәсілдері.
Арнайы әдістердің екінші бір тобы басқа ғылымдардан алынып,
криминалистикалық объектілерді зерттеуге бейімделген әдістер.Бұл топқа
жататын әдістер: микроскопиялық зерттеу тәсілі, спектордың көзге
көрінбейтін инфрақызыл, ультракүлгін сәулелерінде зерттеу, рентген
сәулесінде зерттеу, спекторлық талдау т.б.
Осы көрсетілген криминалистика зерттеулерінде жиі қолданылатын тәсілдер
мен әдістердің мағынасын талдап өтейік.
Криминалистиканың өзіне тән әдістері криминалистикалық - техниканың басқа
да бөлімдерінде қолданылады. Атап айтқанда төменде көрсетілген әдістер
криминалистиканың өзіне меншікті, дәстүрлі әдістері деп саналады. Саусақтың
капиллярлық өрнектерін және белгілерін классификациялау әдісі, жеке
іздердің түсу механизміне байланысты классификациялау (статикалық іздер -
тұрақты қалыпта түсетін іздер; динамикалық іздер - екі объектінің бір-
біріне қарсы қозғалуынан түсетін іздер); оқ пен гильзадағы іздер бойынша
мылтықты идентификациялау, крлжазбаның белгілерін идентификацмялау т.б.
Арнайы криминалистикалық әдістерге басқа ғылымдарда пайда болған, бірақ
оларды заттай дәлелдемелерді, іздерді және басқа да деректерді зерттеуге
бейімдеп, модификациялап өзгерткен түрлері жатады.
§ 4. Криминалистикальщ идентификацияньң түсінігі
Идентификация термині - латын тілінен шыққан сөз, оны тікелей аударатын
болсақ теңдестіру, яғни тепе-тендікті анықтау немесе тепе-тең ету,
сәйкестендіру деген мағынаны білдіреді.
Идентификация термині төмендегідей бірқатар түсінік талдауларын жасауда
қолданылады:
идентификация - адамның ойлау қабілетінің зандылығын ашуға
мүмкіндіктер беретін ғылыми категория ретінде;
идентификация - танымның әдіс-тәсілі мен құралы ретінде;
идентификация- теңдестіру арқылы тану процесінің белгісі ретінде
қарастырылады.
Идентификация термині - көзделген мақсаты мен шешетін мәселелеріне
байланысты пайдаланылады және белгілі бір ойларды жинақтайды.
Идентификация ұғымы логика, таным теориясы (философияға), психология және
басқа да негізгі ғылымдарға сүйенеді.
Таным теориясының (философия) көмегі арқылы адамның танымдық қызметіне
ғылыми негізде талдаулар жасалады. Әлемдегі барлық материалды объектілер
өзіне-өзі ғана тең. Әрбір объект өзіндік қасиетіне байланысты, өзі тектес
басқа объектілерден ерекшеленеді. Объектілердің көптеген сәйкес келу белгі
санына қарамастан материалды дүниедегі әрбір объект жекеленген болып
табылады. Бұл жекеліктер адамдарға объектіні тануға, оны өзінің арасындағы
басқа өзі тектес заттардан ажыратып тану немесе сәйкестендіру процесін
жүзеге асыруға мүмкіндіктер береді.
Танылатын объектінің өзіндік қасиеті мен мақсат, міндеттеріне байланысты
материалдық дүние объектілерін тану процесіндегі теңестіру әртүрлі
жолдармен жүзеге асырылуы мүмкін. Теңдестіру актілері қарапайым, яғни
күнделікті тұрмыс-тіршілікте, сондай-ақ ғылыми зерттеулер шеңберінде
шешілетіндей күрделі болуы мүмкін. Мысалы: тендестірудің тұрмыстық
актілерінде кішкентай бала өзінің ата-анасын, киімдерін, ойыншықтарын
таниды; суретші өзінің салған суретін оңай ажыратады; ұста өзі жасаған
детальдарды тез табады және т.б. Ал күрделі актілерде: химик-аналитик -
химиялық заттарды, оның табиғатын, сондай-ақ геолог - минералдың, физик
-физикалық процестердің табиғатын анықтайды.
Адамның ойлау қызметі заңдылықтарын зерттейтін логика ғылымы,
идентификация көмегімен теңдестіру зандылығы және адамды тану қызметіндегі
теңестірудің логикалық қағидалары негізінде қалыптасқан.
Тендестіру заңдылығына сәйкес - адамның ойлау процесіндегі қандай да бір
ойы өзіне-өзі сәйкес, тепе-тең болуы тиіс.Адамның санасында көрініс тапқан
объект бейнесі нақты бір жекеленген болуы қажет. Талқылау кезінде міндетті
түрде нақты бір объектіні ғана ойлау керек, оны басқа объектілермен
алмастыруға болмайды. Әртүрлі объектілерді тендестіру мүмкін емес, логикаға
жатпайды. Бір объектіні адамның қайта еске түсіру кезіндегі ойлау мазмұны
алғашқы ойлаудың мазмұнына сәйкес (бір) болуы қажет. Бір объект жайлы
талқылау кезінде пікірталастықтар пайда болған жағдайларда, әрбір адамның
ойы әртүрлі болып олар өзара келісімге (бір шешімге) келе алмайды, бұл өз
адлына тендестіру заңдылығының бұзылуына әкеп соқтырады.
Идентификацияның психофизиологиялық механизмі келесідей болып келеді:
субъектінің санасында көрсетіліп отырған объектінің белгілері туралы
көрініс, сол көріністі ойлау арқылы, ол ұсынылып отырған объектіні өзінің
ойындағы объект белгілері бойынша салыстырады, содан кейін ғана ол
объектілердің сәйкестігі жайында немесе ерекшеліктері бойынша қорытынды
жасайды.
Адамның барлық танымдық (тұрмыстық, я ғылыми) қызметі аясындағы кез-
келген логикалық теңдестіру механизмі біреу-ақ болып келеді. Операция
бірнеше рет орындалатындықтан тұрмыстық теңдестіру процедурасы қарапайым
болып табылады. Сондықтан да ол стеоретиптік сипатқа ие, динамикалық
стеоретип арқылы біз өз затымызды, ата-анамызды, туыстарымызды және т.б.
ажыратамыз.
Қарапайым тендестірулер негізінен көріністі, бейнені - көру, есту
мүшелері арқылы қабылдауға байланысты жасалады.
Идентификация таным әдісі ретінде барлық ғылыми, атап айтқанда: ботаника,
зоология, геология, химия, өнертану және т.б. ғылым салаларында кеңінен
қолданылады. Мысалы, археологиялық зерттеулер жургізу барысында табылған
(қазып алынған) объектілер міндетті түрде белгілі бір кезең мәдениетімен
сәйкестендіріледі.
Палеонтология бойынша табылған объектілер бұрын тіршілікте өмір сүрген
жануарлардың өлігі, қазіргі кезде жойылып кеткен жануарлардың түрлерімен
идентификацияланады. Табылған жануарлар, өсімдіктер ботаникада, зоологияда,
олардың белгілі бір класы, түрі, тобы бойынша идентификацияланады.
Аналитикалық, органикалық және басқа да химияның салалары арқылы алынатын
барлық заттар міндетті түрде бұрын анықталған заттар класы бойынша
идентификацияландырылады (сәйкестендіріледі).
Геология, минералогияға байланысты табылған заттар белгілі бір минералдар
және т.б. түрлері бойынша идентификацияланады.
Барлық идентификациялық жағдай мәселелеріне байланысты әртүрлі ойлар
(пікірлер, көзқарастар, тұжырымдар) кейбір ғылым - археология, тарих,
өнертану салаларында жекелеген идентификациялық мәселелердің сәйкестігін
шешу үшін криминалистика ғылымын, яғни криминалистика тәсілдерін
пайдалануға тура келеді.
Л.Н. Мороз идентификация ұғымына келесідей түсінік берген: Идентификация
дегеніміз - бір объектіні басқа бір объектіден ажырату немесе тануға
мүмкіндік беретін объектінің өзіндік қасиетіндегі материалдық белгілерін
салыстырмалы түрде зерттеу мен бағалау болып табылады.
Криминалистикалық идентификацияның ерекшелігі неде, олардың басқа да
қызмет саласындағы идентификациядан айырмашылығы қандай деген мәселелерге
тоқталатын болсақ, бұл мәселелерді көптеген: С.М. Потапов, В.Я. Колдин,
B.C. Митричев, Л.Н. Мороз, М.Я. Сегай, Н.В. Терзиев және т.б. ғалымдар
талқылаған.
Сонымен, криминалистикалық идентификацияның бірінші ерекшелігі - заттай
дәлелдемелік фактілер жөніндегі ақпараттарды қамтитын объектілердің
арасындағы тепе-тендік қатынасын анықтаудан тұрады.
Екінші ерекшелігі, сараптаманың қорытындыларындағы жеке тепе-теңдікті
көрсететін нәтижелер іс үшін мәнді болып табылатындығы мен дәлелдеме
ретінде жеке тепе-теңдікті көрсететін нәтижелердің маңыздылығында.
Басқа ғылым салаларында объектіні - түрі, тегі бойынша идентификациялау
жеткілікті, ал дәлелдеу барысында объектіні: түрі, тегі бойынша ғана
анықтау жеткіліксіз болып табылады. Сондықтан да криминалистикада, сот-
сараптамаларында жекелеген тепе-теңцікті (сәйкестікті) аныктау үшін
теориялық және сараптамалық зерттеулер үздіксіз жүргізіліп отырады.
Г.И. Кучеровтың пікірі бойынша криминалистикалық идентификацияның екінші
ерекшелігі қылмысқа қатысты жекелеген сәйкестікті немесе объектілер
шеңберін барынша қысқартуды анықтау тенденциясынан тұрады - деп санайды.
Криминалистикалық идентификацияның үшінші ерекшелігі, - процесуалды
тәртіппен, процесуалдық түрде бекітілетіндігінде. Сонымен қатар, барлық
идентификациялық танымдық қызметтің белгілі бір тәртібі мен шегі бар. Олар:
сараптаманың шегі мен құраддарына, сондай-ақ заттай дәлелдемелер және
олармен жұмыс жасау тәсілдеріне, оларды сақтауға және зерттеуге байланысты
кркаттарды тіркеу мерзіміне қатысты әдістер мен басқа да тәсілдерді
таңдауға қатысты болып отыр. Сонымен, криминалистикалық идентификацияның
үшінші ерекшелігі оның процесуалдық формасында.
Дегенмен де, криминалистикалық идентификация - ғылымның барлық басқа
салаларындағы логикалық тендестіруді сипаттайтын мазмұндар мен қағидалардай
объективтік шындықтың белгілі бір бөлігінің танымдық процесі болып
табылады.
М.Я. Сегай, Н.В. Терзиевтер тергеу тәжірибесіндегі идентификацияны
"соттық идентификация" деп атаған дұрыс деп санай келе, келесідей мэн-
жайларды көрсетеді: идентификация қорытындылары қылмыстық және азаматтық
істерде соттық дәлелдеме қызметін атқарады, осыған байланысты оларды бекіту
мен зертгеу әдістемесіне арнайы талаптар қойылады; басқа ғылымдарға
қарағанда криминадистикада сәйкестікті ғана емес, сонымен қатар
айырмашылықтарды да анықтаудың маңызы зор; криминалистикада жекелеген тепе-
тендікті анықтау - идентифика-цияның басты мәселесі болып табылады; химия,
биология және т.б. ғылым салаларында топтық қатыстықты анықтау жеткілікті.
Аталған ерекшеліктер ұсынылатын зерттеу әдістемесіндегідей, теңдестіру
нәтижелерін рэсімдеудің арнайы талаптарын анықтайды. Бұл ерекшеліктер сот-
медицина шеңберінен де орын алады, жоғарыда аталған авторлар идентифи-
кацияны не үшін соттық деп атау негізді деп санайды. В.Я. Колдин өз
еңбектерінде: криминалистикалық идентификацияның ерекшелігі: нақты
жекеленген объектінің тепе-тендігін анықтау; қылмыстық және азаматтық
істердің фактілік жағдайын анықтаудың құралы болып табылады - деп
көрсетеді. Ол соттық идентификацияның басқа да ғылым салаларындағы
идетификациядан айырмашылығы жоқ, оны әдеттегі классификациялық зерттеулер
ретінде қарастырып, соттық идентификацияны бөліп көрсетпеген.
Криминалистикалық идентификация - соттық дәлелдемелерді алу мақсатында
занда бекітілген әдіс тәсілдерді қолдана отырып, объектінің сәйкестігі мен
айырмашылық қасиетін көрсететін белгілерге салыстырмалы зеттеулер жүргізу
процесі түрінде жүзеге асырылады.
Криминалистикалық идентификация теориясы - қылмыстық оқига туралы
дәлелдемелік ақпараттарды, сондай-ақ объектінің тепе-теңдігін анықтауға
байланысты әдістемелік усыныстар мен тәртіп-ережелерінен тұратын ғылыми
ілімдердің жиынтығы.
Криминалистикалық идентификация процесуалдық және процесуалдық емес
формасыңда карастырылады.
Идентификацияның процесуалдық емес формасы қолданбалы және жедел болып
екі түрге бөлінеді. Идентификацияның қолданбалы түрі -мұражай, ғылыми-
зерттеу институттарының, азаматтардың талаптары бойынша жүзеге асырылады.
Ал идентификацияның жедел түрі қылмыстық іс қозғалғанға дейін орындалады.
Идентификацияның нәтижелері жедел-іздестіру қызметінде қолданылады.
Идентификацияның процесуалды формасы:
сот сараптамасы;
тану ушін көрсету;
объектілерді қарау шеңберінде жүзеге асырылады.
Тану үшін көрсету және қарау тергеу әрекеттері шенберіндегі идентификация
тергеушімен жүргізіледі. Сот сараптамасы шеңберінде қолданылатын
идентификация процесуалдық түрде өте кең таралған.
Идентификациялық зерттеулер бірнеше түрлерге бөлінеді. Криминалис-тикалық
идентификацияның классификациясы идентификация объектілерімен ғана емес,
сонымен қатар олардың табиғи қасиеттері мен басқа да параметр-лерімен
байланысты. Идентификация деңгейіне байланысты мынадай идентификация
түрлері ажыратылады: объектінің бір текке жататындығы; топтық
қатынастылығы; жекеленген-сәйкестігі-анықталады. Идентификацияланатын
объектінің табиғатына байланысты: нақты бір жекс объект бойынша; бүтінді
бөлшек арқылы анықтау бойынша; шығу (пайда болу) қайнар көздері бойынша.
Идентификацияланатын объектіге байланысты идентификацияның келесідей
тұрлері бар: ойдағы бейне бойынша идентификациялау; жеке объектілерді
материалды бекітілген бейнесі бойынша идентификациялау; шығу кайнар көздері
бойынша идентификациялау; бүтінді бөлшек бойынша идентификациялау.
§5. Криминалистикалық идентификация объектілерінің ұғымы (түсінігі).
Идентификациялық белгілер және оның классификациясы
(топтастырылуы)
Объект ұғымы - криминалистикалық идентификация теориясының басты
элементі. Объектілерді анықтау - идентификацияның зерттеу мазмұнына, яғни
ғылыми зерттеулер қалай жүргізіледі және олар сот-тергеу тәжірибесінде
қалай жинақталады деген мәселелерді шешуге әсер етеді. Криминалистикалық
идентификация объектісінің түсінігі қылмысты тергеудегі криминалистикалық-
техниканың, тактиканың, әдістемелердің даму деңгейімен байланысты.
Криминалистикалық идентификацияның объектісі - жалпы қайталанбайтын
идентификациялық белгілер жүйесі мен салыстырмалы түрақты түрде болатын
материалдық заттар болып табылады.
Идентификацияның объектісіне тек қатты заттар ғана жатпай, сонымен қатар
сұйық, сусымалы, газ тәріздес объектілер де жатады.
Объектілерді жекелеу келесі ғылыми ережелерден құралады:
Біріншіден, материалдық дүниедегі объектілердің сапалылық және сандық
жагынан анықталуы.
Екіншіден, материалдық дүниедегі объектілердің салыстырмалы ту.рақты
болуы.
Осы негізгі қағидалар таным әдістерінің кандай да болмасын қолдану аясына
байланыссыз тұрақты болып қалады. Материалдық дүние объектілерін сапасы
жағынан анықтау олардың жекелілігін көрсетеді, яғни объектілердің бір-
бірінен ажыратылып, дүниенің шексіз әртүрлі екендігін көрсетеді: екі тамшы
судың, талдың екі жапырағы, бір станоқта жасалған детальдардың және т.б.
объектілердің өзара ажыратылуы.
Сапа - объектінің жеке қасиеттерінен көрінеді, ол затпен бүтіндей
байланыстырылып, толыгымен қамтылады, одан бөлініп карастырылмайды.
Әрбір объектінің өзіндік табиғи сапасы болады. Материалдық дүниедегі
объектілер сапа жағынан анықталуымен қатар, сандық жағынан да
карастырылады.
Бір-біріне үқсамайтын объектілердің өзара ерекшелігі сапасы жагынан
көрінеді, ал бір-біріне ұқсайтын объектілер сандық жағынан сипатталынады.
Сапаға қарағанда сандық жағынан сипаттау объектінің мэнімен байланыспайды.
Сандық өзгерістер объектінің бірден жойылуына әкелмейді. Сандық жағынан
өзгерістердің өз шегіне жетуі басқа сапаға экелуі мүмкін. Идентификация
үшін сандық өзгерістердің шегін анықтау өте маңызды.
Әлемде барлық объектілер қозғалыста болады - бұл материяның қасиеті, оның
тіршілік ету әдісі болып табылады. Біз бүкіл табиғаттың козғалыста болып
өзгеріске ұшырайтынын білеміз. Бірақ бұл процесте кез келген материалдық
денелердің салыстырмалы тыныштықта, яғни бір калыпта болатын кезендері де
кездеседі.
Заттардың осы объективті қасиеті арқылы объектілердің белгілі бір уақыт
арасында өзінің бейнесін сақтай отырып, оларды шексіз материалдық
объектілердің арасынан бөліп анықтау?а мүмкіндік береді. Яғни олар
сәйкестендіру арқылы анықталады.
Салыстырмалы тұрақтылық - бұл материяның қасиеті, ол болмаса объектінің
сапалық жағынан анықталуы мүмкін болмас еді. Қозгалыстың үзіліссіз
процесіне қарамастан сапа әр уақытта сақталынады.
Диалектика заңы бойынша сандық өзгерістің шегі шарқына жеткенде, заттар
бір сападан екінші сапаға өтеді. Идентификация үшін заттың салыстырмалы
тұрақтылығы маңызды болып келеді, бірақ бір сападан екіншіге өту кезінде
басты рөл атқарады.
Салыстырмалы тұрақтылық дәрежесі объектілердің әр категориясы үшін
жекеленген. Мысалы: адамның қол саусағының папиллярлы өрнектері емір бойы
өзгеріссіз бір қалыпта болады, олардың тек көлемі ғана өседі. Олар тек қана
белгілі бір апатқа түсуден және т.б. жарақатталған, зақымданған не болмаса
қандай да бір (ауруға байланысты) жара шығудан ғана өзгеріске ұшырап,
қосымша жеке белгілері пайда болады. Адам өлгеннен кейін оның терісі шіріп
жойылмайынша, папиллярлы өрнектер сол қалпында сақталады.
Идентификацияланатын объектілер жіктелінеді. Жіктеліну негіздері әртүрлі:
дәлелдеу мақсатына байланысты объектілер ізделінетін және
тексерілетін болып белінеді. Ізделінетін объектілер дегеніміз - дәлелдеу
үшін маңызды қылмыс және оның жағдайлары туралы мәліметтері бар объектілер.
Тексерілетін объектінің белгісіне - табылған объектінің ізделініп отырған
объекті екендігіне байланысты тергеушінің жорамалы жатады. Олар бірнеше
болуы мүмкін және де идентификация арқылы олардан қажетгі мәліметті ала
аламыз.
идентификациялық процесте объектілер атқаратын рөліне байланысты
идентификацияланатын және
идентификациялаушы болып бөлінеді. Идентификацияланатын объект - бұл тепе-
теңдігі анықталынатын объект. Идентификациялаушы объект - бұл объектінің
көмегімен идентификацияланатын объект анықталады. Объектілерді
идентификацияланатын және идентификациялаушы деп бөлудің әдістемелік маңызы
бар. Тергеушіге ең алдымен объектінің идентификацияға жататын не
жатпайтындығын аныктап алу керек. Мысалы: сыртқы қү_рылымы бейнеленген
іздер табылғанда идентификацияға із қалдырушы объект жатады; бөлшектер
табылған кезде бутін зат бөлініп қалған бөлшек арқылы идентификацияланады;
жаппай өндіріс өнімі табылган кезде өнімнің пайда болу көзі
идентификациялауға жатады және т.б.
материалдық ұйымдастырылу әдісі бойынша объектілер жеке және көптік болып
бөлінеді. Жеке объектілер фазалық күйлеріне қарай қатты, сұйық сусымалы,
газ тәріздес болып бөлінеді. Көптік объектілер - морфологиясы бар және
морфологиясы жоқ объектілерге бөлінеді. Мысалы: морфологиясы бар
объектілерге - заттардың жинағы, механизмдер (сіріңке қорабы, сағат, қару-
жарақ...), морфологиясы жоқ объектілерге - үйме дән, топырақ, қүм, есірткі
массасы жатады.
4. идентификациялық зерттеу объектілері, сонымен қатар, зерттелетін және
салыстырма үлгілерге бөлінеді. Зерттелетін объектілер қылмыстық оқиғаға
қатысты болуы мүмкін, мысалы, жэбірленуші немесе сөзіктінің қолы қойылган
құжат, оқиға болған жерден алынған қан дақтары және т.б.
Үлгілер - бұл зерттелінетін объектілердің қылмыс оқиғасына қатыстылығын
көрсететін объектілер. Жэбгрленушінің немесе сөзіктінің қолы қойылған құ-
жатқа қатысты сараптамаға олардың еркін және эксперименталды үлгілері қоса
берілуі тиіс. Қан дақтарын идентификациялау үшін жәбірленуші мен сөзіктінің
қан үлгілері алынуы керек.
Белгі туралы түсініктің теориялық және тәжірибелік мағынасына тоқтала
кетейік.
Белгі ұғымының теориялық мағынасы объектілерді зерттеу әдістемесін өндеп
жетілдіруге және жеке сәйкестендірілетін объектілер шеңберін кеңейтуге
мүмкіндік беретін теориялық мэнінен көрініс табады. Тәжірибелік маңызы
барлық идентификациялауға жататын сараптамалық объектілердің көлемін
идентификацияланатын сараптама шеңберінен, яғни ықтималды сараптамалык
қорытынды түрлерінің мүмкін емес формаларын қысқартудан түрады.
Идентификациялық белгі дегеніміз не?
Кез келген материалды объектінің өзіндік қасиеттері бар. Объектінің
қасиеті оның сапасын көрсетеді. Объектілердің мэндік рөлін қасиеттер
атқарады. Ал белгі объект қасиеттерінің сыртқы көрініс табу рөлін атқарады.
Объектіні белгілері арқылы танып білеміз. Белгі түсінігімен таным қызметін
байланыстырады, Белгі - қасиеттің көрініс табуы. Кез келген материалды
объект көптеген қасиеттерге ие болады. Ал әр қасиет көптеген белгілер
арқылы сипатталады. Белгі қасиеттерден бөлініп қарастырылмайды. Объектінің
мәнін анықтау үшін оның белгілер жиынтығы айқындалуы керек. Белгілер
жиынтығын белгілердің механикалық бірлестігі ғана емес, белгілі белгілер
жүйесі ретінде түсіну қажет.
Осы белгілер жүйесі арқылы объектіні өзіне ұқсас кепшілік ортадан бөліп
қарастыруға мүмкіндік береді, ал көпшіліктен жеке объектіні бөліп ала
аламыз. Белгі түсінігі идентификациялық белгі түсінігінен кеңірек.
Идентификациялық белгілерге объектінің мэнді белгілері жатқызылады.
Белгілер келесі талаптарға сай болуы керек:
олар өз бетінше және тэуелсіз болуы тиіс;
белгінің идентификациялық мэні және кездесу жиілігі болуы қажет;
жоғары дәрежелі түрақтылықтың болуы тиіс.Идентификациялық белгілердің
бірнеше жіктелу негіздері бар:
Дәстүрлі классификациялау:
Идентификациялық белгілер жалпы және жеке болады. Жалпы белгілер дегеніміз
- біртектес объектілерге тән жалпы белгілер мен қасиеттерді көрсететін
объектінің параметрлері. Жеке белгілер - сирек кездесетін өзіне ұқсас
объектілер арасынан бөліп алуға мүмкіндік беретін белгілер, олар пайда
болу, тіршілік ету ерекшеліктерін көрсетеді.
Келесі классификация - бұл топтық, бір тектік және жекелеуші белгілерге
бөлу. Бір тектік - биология, химия, ботаника, зоология, материалтануда
қолданылатын классификациялық белгілер.
Топтық белгілер - ішкі тектік қатыстылықты дифференцияциялауға мүмкіндік
береді, мұнда тексерілетін объектілер шеңбері қысқарады, топтық объектілер
олардың табиғатына, технологияға, пайдалануына, қылмыстық оқиғаға
байланысты болуы мүмкін.
Жекеленуші белгілер - өте сирек кездеседі. Олар шығу тегімен, өндіру
технологиясымен, қолдану шарттарымен, қылмыс жағдайларымен байланысты.
Объектінің жеке сәйкестігін анықтау үшін, міндетті түрде жалпы және жеке
белгілерін немесе топтық, бір тектік және жекеленуші белгілерін анықтау
қажет.
§6. Диагностика криминалистиканың ілімі ретінде
Криминалистикалық диагностика жеке ілім ретінде кейінірек пайда болды.
Ілім ретінде диагностиканың пайда болу тарихы криминалистикалық
идентификация теориясының тарихына ұқсас. Бұл бағыттың криминалистика
ғылымында қалыптасуы идентификация теориясындай тәжірибелік
(эмпирикалық) материалдардың ұзақ жылдар бойы жиналуынан тұрады.
Бүгінгі танда диагностикаға қатысты криминалистикалық техника, тактика,
әдістеме, сот сараптамасы, сот-медицинасы, психиатрия, психология және т.б.
әртүрлі салаларға байланысты өте көптеген материалдар жиналған. Бұл
материалдар жалпы талдап қорытуды, жүйелеуді талап етеді. Егер кримина-
листикалық идентификация теориясы мазмұны жағынан сәйкестендіру туралы
үйлесімді, логика жағынан өз кезектілігімен жүйеленген білім жүйесінен
тұрса, диагностика ілім ретінде элі күнге дейін пайда болу, калыптасу
кезеңінде екенін көре аламыз.
Идентификацияны жүзеге асырудың негізгі формасы сараптама болып табылады.
Ол, әсіресе дәстүрлі сараптама түрлерінде қолданылады. Ал диагностика болса
сараптаманың барлық түрлерінде жүзеге асырылып, сонымен қатар, жедел-
іздестіру, тергеу, сот әрекеттерінде қолданылады. Диагностиканы сарапшылар,
тергеушілер, жедел қызметкерлері, мамандар мен соттар жүргізеді. Оның
субъектілер шеңберінің кең көлемді екенін байқаймыз.
Идентификация, негізінен, дәлелдеу әдісі ретінде қарастырылса, диагностика
дәлелдеумен қатар, іздестіру, жедел-іздестіру мэніне ие бола алады. Бірақ
та идентификация мен диагностиканың мақсаты бір - тергелетін іс бойынша
фактілі мэн-жайларды анықтау. Диагностика тұрғысынан шешілетін мәселелер
(жалпы және жеке) шеңбері кеңірек.
Диагностика қарастыратын жалпы мәселелерді: дәлелдемелік, іздестірушілік
және жедел-іздестірушілік деп үш бағытта қарастыруға болады. Бұл мәселелер
өзара тығыз байланысады, сондықтан дәлелдемелік диагностиканы кей уақытта
жедел-іздестіру диагностикасынсыз қарастыру мүмкін емес.
Идентификация мен диагностика мәселелері бір-біріне қарсы қойылмайды.
Оларды алмастыру арқылы, яғни идентификациялык мәселелерге дейін
диагностикалық мәселелерді немесе керісінше, диагностикалық мәселелерге
дейін идентификациялык. мәселелерді шешуге болады.
Диагностиканың жеке мәселелері өте көп. Оларды жіктеу негізі ретінде
қылмыс оқиғасын құ-райтын материалдық дүние объектілерін, қылмыстың өзін
және өзге де қылмысты кұрайтын материалдық объектілерді қарастырған жөн.
Идентификация объектісі ретінде тек қана материалдық заттар қарастырылса,
диагностикада объект ұғымына материалдық заттармен қатар, объектілердің
жеке қасиеттері, объектілердің, құбылыстардың күй-жағдайлары, объектідегі
процестер, оқиғалар, ситуациялар, оқиға механизмдері де кіреді.
Ягни, объектілердің кең ауқымды шеңбері зерттелінеді. Егер объект ретінде
материалдық заттар қарастырылса, оларды күй-жағдайына байланысты (қатты,
сүйық, сусымалы, газ тәріздес), табиғатына (шығу тегіне) байланысты (тірі,
өлі,органикалық органикалық емес табиғи жасанды) сапасы жағынан, қолдану
мақсатына байланысты (аспаптар,құрал-жабдықтар, заттар, әшекейлер, ақша
және т.б.) құрлымы жағынан (жеке, жиынтық ретінде) жіктеледі. Егер обьект
ретінде құбылыстар, процестер зерттеу пәніне жатса, олар техникалық,
физиологиялық, психологиялық, биологиялық, био-химиялық, физикалық, сонымен
қатар, механикалық, химиялық, радиациялық және т.б. негіздер бойынша
жіктеуге жатады.
Диагностика объектісі ретінде - оқиғалар, ситуациялар қарастырылса,
оларды жол-көлік оқиғасына (соқтығыс, жолаушыны басып кету, аударылып калу
және т.о.), кісі өлтіруге (пышақпен, атыс қаруьшен), ұрлыққа (бұзып кіру),
тонауға, қаракшылыққа, контрабанда, жарылыс оқиғаларына және т.б.
жіктейміз.
Құбылыстар, процестер, оқиғалар, ситуациялар қарапайым және курделі болуы
мүмкін. Күрделіде - құбылыстардың, процестердің, оқиғалардың,
ситуациялардың механизмдері объект болып табылады.
Объектілердің, қасиеттердің, құбылыстардың, ситуациялардың әртүрлілігі
оларды теориялык жағынан талдау мен жүйелеуді қиындатады.
Диагностикалық мәселелер шешетін субъектілерге қатысты жедел кызмет-
кермен, тергеушімен және сарапшымен шешілетін диагностикалық мәселелер ,
болып жіктелінеді. Қазіргі кезде диагностикалық мәселелерді жүйелеу өз
көрінісін сараптамалық зерттеу шеңберінен тауып отыр. Сот сараптамасының
көптеген түрлері негізінен диагностикалык мәселелерді шешеді. Бұл сот-
медициналық, сот-психиатриялық, сот-бухгалтерлік, сот-қаржылық, экономика-
лык, товароведтік, технологиялық, автотехникалық, өрт-техникалық, инженер-
лік, медицина-әләуметтік және өзге де сараптамалар.
Сот сараптамасымен шешілетін диагностикалык мәселелер классифика-циялық,
диагностикалык және ситуациялық деп жіктелінеді.
Дәстүрлі сараптамалардың барлық түрлерінде - трасологиялык, баллистикалык,
қолжазбалық, кркаттарды техникалық зерттеу, авторлык, заттар және
материалдар сараптамасында диагностика мен идентификацияның атқаратын
рөлдері бірдей, бірақ трасологиялық сараптамада идентификацияльщ
мәселелердің диагностикаға қарағанда басымдырақ екенін атап кеткен жөн.
Қарудың өздігінен атылып кету фактісін анықтау үшін тергеуші осы фактіге
қатысты қарудың өзін және факті жайындағы акпараттарды сарапшыға жіберуі
қажет.
Сараптама шеңберінде жүргізілетін диагностикалық зарттеулердің қолданы-
латын өзіндік әдістемелері бар. Сарапшы идентификациялық зерттеуле-
ріндегідей белгілерді анықтай отырып, оларді бағалайды. Яғни қорытын-
дыларды калыптастыру негізінде баға береді, оның дэлдігі жөніндегі
қорытындылар категориялық жгяе ықтималды болып келуі мүгмкін. Әдістеме
болмаған жағдайларда: сараптамага жіберілген зерттеу объектілерінің саны
жеткіліксіз болған, сондьй-ақ объектілерді дұрыс емес бекіткен, алған
жағдайларда және басқа да себептерге байланысты сарапшы тергеушінің қойған
барлық сұрақтарына жауап бермеуіне құқығы бар.Сараптамалық диагностика
кезінде тек категориялық (дұрыс немесе теріс,) қорытындылар ғана
дәлелдемелік маңызға ие бола алады.
Диагностика қорытындыларын бағалаудың ерекшелігі, категориялык
қорытындылар барлық уақытта жеке фактілік маңызға ие бола бермейтіндігінде
және де диагностикалық ситуациялар мен идентификацияны шешетіндігінде.
Диагностика тергеуші мен мамандардың қызметінде өзіндік ерекшеліктерге ие.
Нақты айтқанда дигностика тергеушінің болжау құру мен оны тексеру кезінде
пайда болады. Ал, мамандар тергеушімен жүргізілген тергеу әрекеті
шеңберінде диагностика жүргізу арқылы тергеушіге болжаулар құруға кемегін
тигізеді.
Тергеуші мен маман диагностикасы көптеген жеке сүрақтарды шешеді және жеке
болжауларды құруға мүмкіндіктер береді.
Тергеуші жауап алу барысында жауап алынушы тұлғаның жағдайын
диагностикалауға тырысуы қажет. Тергеуші дұрыс диагностика жасау арқылы іс
бойынша алынған мәліметтердің, ақпараттардың дұрыстыгына, дэлдігіне,
анықтылығына немесе оның жалғандығына, болмаса оның жартылай, ішінара
жалғандығына көз жеткізеді.
Тергеушінің диагностикасы өзіндік мэні бойынша сараптамалық
диагностикадан ерекшеленеді. Тергеушінің диагностикасы - бақылау,
модельдеу, эксперимент, салыстыру, өлшеу, сипаттау дегендей жалпы ғылыми
әдістемелерге негізделеді, сонымен қатар криминалистика, психология
әдістерін пайдаланады. Ал сараптамалық диагностикада диагностикалық зерттеу
әдістемелері негізінде өнделіп жетідцірілген құрал-жабдыктық
(инструменталдык) әдістер колданылады.
Тергеушінің қызметіндегі субъективтік диагностика барынша кең тараған
әдіс больіп табылады.
Криминалистикадағы мазмүды мен оның әрі қарай дамуы тергеушінің
диагностиканы объективтендіруіне бағытталады.
§ 7. Криминалистикалық техниканың пәні және түсінігі
Криминалистикалық техника криминалистиканың бір бөлімі ретінде қылмыстық
іздерді табу, бекіту, алу, жинауға қолданылатын және тергеліп отырған оқиға
мәліметтерін қалпына келтіріп қайта өңдеуге бейімделген ғылыми-техникалық
құралдар мен әдістерді теориялық ережелер және қағидалар тұрғысынан өндеп
жетілдіру, сондай-ақ қылмыстардың алдын алу әдістері мен техникалық
құралдардың жүйесі болып табылады. Криминалистикалық техника -
криминалистикадағы алғашқы пайда болған түсінік, оның құрылу кезіндегі
негізгі бөлім. Криминалистикалық техника термині, біріншіден -
криминалистика ғылымының бір бөлімін, ал екіншіден - техникалық құралдардың
жиынтығын біддіреді, яғни құрылғылар, аппараттар, құралдар, сот
өндірісіндегі дәлелдемелерді зерттеу мен жинауға қажетті басқа да құралдар.
Криминалистикалық техниканың негізгі міндетіне - қылмыскерлердің жеке басы
туралы, оның қолданған қаруы, оларды қолдану және жасалған қылмыстың өзге
де жағдайлары жөнінде мәліметтерді алу мақсатымен қылмыстың материалдық
іздерін табу, бекіту, алу және зерттеу жатады. Криминалистикалық техниканың
қарастыратын мәселелерінің көптігіне байланысты оларды бірнеше топтарға
жіктеуге болады.Криминалистикалық техника теориялық жағынан
криминалистиканың бір бөлімі ретінде келесі мәселелерді қарастырады:
0. жалпы жасалған қылмыстық іске қатысты қандай нысандар, қандай іздер
қалдырылады және олардың қандай қасиеттері, сипаттары бар;
1. криминалистикалық техниканы дамыту.
Сонымен қатар, тәжірибелік маңызына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz