Мемлекеттiк бюджеттiң нарықтық экономикада алатын орны
Кiрiспе ... ... ... ... . 5
1. Мемлекеттiк бюджеттiң нарықтық экономикада алатын орны ... ... ... ... ... .. 7
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы ... ... ... 7
1.2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
1.3. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi және фискальдық саясат ... .. 15
2. Егемен Қазағстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi ... ... .. 18
2.1. Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазағстан Республикасының бюджет заңдары ... ... . 18
2.2. Егемен Қазағстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн талдау ...
2.3. Қазағстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi
3. Қазағстан Республикасының бюджетаралық
қатынастары ... ... ... ... . 43
3.1. Бюджетаралық қатынас . бюджет процесiн дамытудың бiрден.бiр ғайнар көзi ... 43
3.2. Қазағстан Республикасының бюджетаралығ ғатынастарды жетiлдiру мәселелерiнiң Қазақстан Республикасы Президентi Н. Назарбаевтың халыққа жолдауында алатын орны ... ... ... ... .. 48
Қорытынды ... ... ... ... 54
ПайдалынылҒан әдебиеттер тiзiмi ... . 56
1. Мемлекеттiк бюджеттiң нарықтық экономикада алатын орны ... ... ... ... ... .. 7
1.1. Мемлекеттiк бюджеттiң экономикалық мәнi және құрылымы ... ... ... 7
1.2. Бюджет балансы және бюджет тапшылығы
1.3. Бюджет жүйесiн жетiлдiрудiң негiзгi принциптерi және фискальдық саясат ... .. 15
2. Егемен Қазағстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiктерi ... ... .. 18
2.1. Мемлекеттiк бюджет жүйесi және Қазағстан Республикасының бюджет заңдары ... ... . 18
2.2. Егемен Қазағстан жағдайындағы мемлекет бюджетiнiң ерекшелiгiн талдау ...
2.3. Қазағстан Республикасының бюджеттiк рәсiмi
3. Қазағстан Республикасының бюджетаралық
қатынастары ... ... ... ... . 43
3.1. Бюджетаралық қатынас . бюджет процесiн дамытудың бiрден.бiр ғайнар көзi ... 43
3.2. Қазағстан Республикасының бюджетаралығ ғатынастарды жетiлдiру мәселелерiнiң Қазақстан Республикасы Президентi Н. Назарбаевтың халыққа жолдауында алатын орны ... ... ... ... .. 48
Қорытынды ... ... ... ... 54
ПайдалынылҒан әдебиеттер тiзiмi ... . 56
Қазақстан Республикасының бюджет түсімі жылдан жылға артты. Оған мысал, жоғарыда көретіп кеткеніміздей, Қазақстан өзінің егемендігін алғаннан бастап, Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарын реттеу сферасында қазіргі күнге дейін осы заман өзгерістерін ескере отырып, заңдарына көптеген өзгерістер енгізуде. Қазақстан Респубилкасы тәуелсіздігін алған жылдарда – ақ, Қазақстан бюджет жүйесін түпкілікті өзгертті. Соның салдарынан 2001 жылы мемлекет бюджеттің орындалуындақы түсімі 598746 млн. теңгені құраса, 2002 жылы 746612 млн. теңгені құраған, ал 2003 жылы 844324 млн. теңгені құраған. Бұл көрсеткіштерден бюджет түсімінің жылдан жылға артқанын көруімізге болады.
Бюджеттің табыс бөлігіндегі салықтық түсімдердің орындалуына келетін болсақ, салықтық түсімдер 2001 жылы – 524026 млн. теңгені, яғни бюджет түсімінің 87,5 пайызын; 2002 жылы – 635792 млн. теңгені , яқни бюдже түсімінің 85,2 пайызын; ал 2003 жылы – 773780 млн. теңгені , яқни бюджет түсімінің 91,6 пайызын құраған, ал 2005 жылы – 984195003 мың теңгені құрады.
2004 жылқа арналқан бюджет жобасында жеке тұлғалардан төлем көзінен ұсталатын табыс салығы 3000, 3 млн. теңге соммасында жоспарланды немесе бұл 2003 жылы күтіліп отырылқан түсімнің 114,5 пайызын құрады.
Қазіргі таңда 2005 жылқа арналқан Республикалық бюджет кірістері 1128444762 мың теңгені, ал шықындар 1089469412 мың теңге, операциялық сальдо 38975350 мың теңге, таза бюджеттік кредиттеу 54090076 мың қаржы активтерімен жасалатын операцияла бойынша сальдо 86296814 мың теңге, тапшылық 101411540 мың теңге, бюджет тапшылықын қаржыландыру, 101411540 мың теңгені құрап отыр.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жедел деректеріне сәйкес 2006 жылдың 1 қаңтарына табыс көлемі 2098,5 млрд. теңгені құрады (2005 жылдың 1 қаңтарында 1305,1 млрд. теңге), шықындар – 1946,1 млрд. теңгені (2005 жылдың қаңтарына 1323,8 млрд. теңге), операциялық сальдо 152,4 млрд. теңгені құрады.
Бюджеттік таза кредит беруге 7,2 млрд. теңгеден, ал қаржы активтерінің операция бойынша сальдосына 98,5 млрд. теңгедей келді. Бюджет профициті 46,7 млрд. теңге деңгейінде анықталды.
Бюджеттің табыс бөлігіндегі салықтық түсімдердің орындалуына келетін болсақ, салықтық түсімдер 2001 жылы – 524026 млн. теңгені, яғни бюджет түсімінің 87,5 пайызын; 2002 жылы – 635792 млн. теңгені , яқни бюдже түсімінің 85,2 пайызын; ал 2003 жылы – 773780 млн. теңгені , яқни бюджет түсімінің 91,6 пайызын құраған, ал 2005 жылы – 984195003 мың теңгені құрады.
2004 жылқа арналқан бюджет жобасында жеке тұлғалардан төлем көзінен ұсталатын табыс салығы 3000, 3 млн. теңге соммасында жоспарланды немесе бұл 2003 жылы күтіліп отырылқан түсімнің 114,5 пайызын құрады.
Қазіргі таңда 2005 жылқа арналқан Республикалық бюджет кірістері 1128444762 мың теңгені, ал шықындар 1089469412 мың теңге, операциялық сальдо 38975350 мың теңге, таза бюджеттік кредиттеу 54090076 мың қаржы активтерімен жасалатын операцияла бойынша сальдо 86296814 мың теңге, тапшылық 101411540 мың теңге, бюджет тапшылықын қаржыландыру, 101411540 мың теңгені құрап отыр.
Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің жедел деректеріне сәйкес 2006 жылдың 1 қаңтарына табыс көлемі 2098,5 млрд. теңгені құрады (2005 жылдың 1 қаңтарында 1305,1 млрд. теңге), шықындар – 1946,1 млрд. теңгені (2005 жылдың қаңтарына 1323,8 млрд. теңге), операциялық сальдо 152,4 млрд. теңгені құрады.
Бюджеттік таза кредит беруге 7,2 млрд. теңгеден, ал қаржы активтерінің операция бойынша сальдосына 98,5 млрд. теңгедей келді. Бюджет профициті 46,7 млрд. теңге деңгейінде анықталды.
1. «Қаржы» Ілиясов Қ.К , Құлпыбаев С. – Алматы 2005.
2. «Қаржы – Қаражат» Журнал, 2006ж.
3. «ҚР Президентінің Қазақастан халқына жолдауы , 2007ж.
4. «ҚР конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2000 – 96 бет.
5. «ҚР Бюджет кодексі. Қазақастан Республикасының кодексі. Егемен Қазақстан. 6 мамыр 2004 ж .
6. «Қаржы менеджменті. Әмірқанов Р.Ә. , Тұрқұлова А.Қ. Оқу құралы. – Алматы : Мерей, 2001 – 176 бет.
7. «Қаржы теориясы» Құлпыбаев С. Және басқалары. Оқу құралы. – Алматы: Мерей, 2001 – 176 бет.
8. «Қаржы» Бабич А.М. , Павлов Л.Н. – М. : 2001 – 760 бет.
9. «Қаржы» Балабанов А.М. , Павлов Л.Н – Петербург : 2000.
10. «Қаржылық менеджмент негіздері» Балабанов И.Т – м : 1999
11. « Қаржы теорисы» Берлин С.И – М. : Приор, 2000
12. «Қаржы» Дробозина Л.А. – М : ЮНИТИ , 2000
13. «Кәсіпорынның қаржылық жақдайының анализі» Дүйсенбаев – Алматы : Экономика , 1998
14. «Қаржы теорисы» Заяц Н.Е. , Фисенко М.К. , Бондарь Т.Е – МН: Жоқарқы мектеп, 1998
15. «Қаржылық жүйе» Зейнель Габдон А.Б. – Алматы. Қаржы – Қаражат 1995
16. «Қаржылардың Жалпы курсы» Мельников В.Д , Ли В.Д. – Алматы : 2001
17. «ҚР Президентінің және ҚР Үкіметінің актілер жинақы»
18. «Қаржы.Ақша айналысы.Несие» Л.А. Дробозина. – М: Юнити, 2000
19. «Қаржы» Ілиясов Қ.К , Құлпыбаев С. Оқулық – Алматы : 2003
20. «Қаржы» Ковалева А.М. – М. : 2000
2. «Қаржы – Қаражат» Журнал, 2006ж.
3. «ҚР Президентінің Қазақастан халқына жолдауы , 2007ж.
4. «ҚР конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2000 – 96 бет.
5. «ҚР Бюджет кодексі. Қазақастан Республикасының кодексі. Егемен Қазақстан. 6 мамыр 2004 ж .
6. «Қаржы менеджменті. Әмірқанов Р.Ә. , Тұрқұлова А.Қ. Оқу құралы. – Алматы : Мерей, 2001 – 176 бет.
7. «Қаржы теориясы» Құлпыбаев С. Және басқалары. Оқу құралы. – Алматы: Мерей, 2001 – 176 бет.
8. «Қаржы» Бабич А.М. , Павлов Л.Н. – М. : 2001 – 760 бет.
9. «Қаржы» Балабанов А.М. , Павлов Л.Н – Петербург : 2000.
10. «Қаржылық менеджмент негіздері» Балабанов И.Т – м : 1999
11. « Қаржы теорисы» Берлин С.И – М. : Приор, 2000
12. «Қаржы» Дробозина Л.А. – М : ЮНИТИ , 2000
13. «Кәсіпорынның қаржылық жақдайының анализі» Дүйсенбаев – Алматы : Экономика , 1998
14. «Қаржы теорисы» Заяц Н.Е. , Фисенко М.К. , Бондарь Т.Е – МН: Жоқарқы мектеп, 1998
15. «Қаржылық жүйе» Зейнель Габдон А.Б. – Алматы. Қаржы – Қаражат 1995
16. «Қаржылардың Жалпы курсы» Мельников В.Д , Ли В.Д. – Алматы : 2001
17. «ҚР Президентінің және ҚР Үкіметінің актілер жинақы»
18. «Қаржы.Ақша айналысы.Несие» Л.А. Дробозина. – М: Юнити, 2000
19. «Қаржы» Ілиясов Қ.К , Құлпыбаев С. Оқулық – Алматы : 2003
20. «Қаржы» Ковалева А.М. – М. : 2000
Мазмґны
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1. Мемлекеттiк бюджеттiЎ нарыјтыј экономикада алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1 Мемлекеттiк бюджеттiЎ экономикалыј м„нi ж„не
јґрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 7
1. Бюджет балансы ж„не бюджет тапшылыЈы ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Бюджет жҐйесiн жетiлдiрудiЎ негiзгi принциптерi
және фискальдық
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 15
1. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiктерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 18
1. Мемлекеттiк бюджет жҐйесi ж„не Ѕазајстан РеспубликасыныЎ
бюджет заЎдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiгiн талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 21
3. Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджеттiк р„сiмi ... ... ... ... ... 37
2. Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджетаралыј
јатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 43
1. Бюджетаралыј јатынас – бюджет процесiн дамытудыЎ бiрден-бiр
јайнар к†зi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
2. Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджетаралыј јатынастарды жетiлдiру
м„селелерiнiЎ Ѕазајстан Республикасы Президентi Н.
НазарбаевтыЎ халыјја жолдауында алатын орны ... ... ... ... .. 48
Ѕорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 54
ПайдалынылЈан „дебиеттер тiзiмi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кiрiспе
Ѕаржы жҐйесiнiЎ негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiЎ негiзгi јаржылыј жоспары ол мемлекеттiЎ
шыЈын мен табыстарыныЎ балансы. Бюджет ґЈымы француздыЎ с†зi немесе табыс
пен шыЈындарды б†лу. Бюджет табысы мен шыЈын јґрылымы ж„не нарыјтыј
экономикада елдiЎ мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындаЈы
салмаЈын к†рсетедi.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
БҐгiн Ѕазајстан егемендi ел болЈан соЎ республикасына Ґкiмет †зiнiЎ
ґлттыј мемлекеттiк бюджетiн јґрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiЎ еЎ басты
нышаны ж„не елiмiздiЎ сыртјы, iшкi экономикалыј „рекеттердi жҐргiзудiЎ
басты к†зi.
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ кодексiне жыл сайын Ѕазајстан Республикасы
туралы заЎ кҐшi бар нормативтi актi јабылданады. Мґнда яЈни сол жылЈа
арналЈан бюджет к†лемi кiрiстер, шыЈыстар сомасы к†рсетiледi. Жалпы бюджет
РеспубликаныЎ еЎ басты јаржы јґжаты болып табылады.
Ѕазiргi нарыјтыј ж„не бҐкiл„лемдiк жаѕандану процесiнде елдiЎ басты
„леуметтiк – экономикалыј м„селелердiЎ шешiмдерi к†бiнесе тiкелей тҐрде
мемлекет бюджетiне байланысты болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі-бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет - ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым – қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгерпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда
бюджет өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды
қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық
қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
1. Мемлекеттiк бюджеттiЎ нарыјтыј экономикада алатын орны
1. Мемлекеттiк бюджеттiЎ экономикалыј м„нi ж„не јґрылымы
Бюджет дегеніміз-мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске
асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады. Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілібір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетітк бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны б.т
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және
одан белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал ал қаржы
қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік сферада да тауар
ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың
іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айырмашылығымен айқындалады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар ж.т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайындамемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық
нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.
Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың
өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті керекті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясаттын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады. Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің
құрылымы мыналардан тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік ркедит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтері мен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығын (профициті);
7) бюжет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кірістері.
1. Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекеттке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес,
осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне
сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып
табылады.
2. Салықтық түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер.
3. Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін
түсімдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми
трансферттермен басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
4. Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мелекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық
шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық
нысандарда өткізуден түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша;
5. Ресми трансферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін
трансферттер түсімдері.
6. Кірістердің жаңа түрлерін енгізу, қолданылып жүргендерінің күшін
жою немесе оларды өзгерту осы Кодекске міндетті түрде өзгерістер
немесе толықтырулар енгізіле отырып жүзеге асырылады.
7. Нысаналы ресми трансфертетрді қоспағанда кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Жаңа бюжеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке жіктелетін
болды, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар 5 бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.
Бюджет шығындары
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қастамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты
іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен
байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз
және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыыптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама – функциналдық, ведостволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Нарықтық жағдайларға көшу республикалық бюджет шығыстарының құрылымы
айтарлықтай өзгерістерге ұшрауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға бюджет қаражаттары шұғыл
қысқаруда. Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке
салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды,
экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші
маңызын сақтап қалуда.
Экономика мен әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмен бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
1.2. Бюджет балансы ж„не бюджет тапшылыЈы
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын өсіруге пайдаланады, содан соң мемлекеттік борыштарды өтеуге
жұмсалады. Мұндай қажеттілік тумаса, шешімді тиісті билік жүргізуші
органдар қабылдайды. Шығыстардың кірістерден асып кетуі мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын туғызады. Зор көлемде ұдайы тапшылық орын алса,
қаржының дағдарысқа ұшырағаны. Елдегі жалпы ұлттық өнімнің 2-3%-ы көлемінде
бюджет тапшылығы қалыпты деңгей деп саналады. Мұндайда тапшылық
мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақша шығарылу арқылы шығарылады. Бұл
шаралар тапшылық тым өсіп кеткен жағдайда тиімсіз. Мұның өзі инфляцияның
тым қарқын алып, ақша айналымы заңдарының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы
сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын-профицитті құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бас қалдығын
құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында
қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті
атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы
нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын
жабуға пайдаланады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда, бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1. Елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. Айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару,
4. Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5. Әскери-өнеркәсіптік кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6. Көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы
7. Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығындар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын жабудың әдістері:
1) Мемлекеттік қарыздар
2) Салық салуды көбейту
3) Ақша эмиссиясы
Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда
да, жанама түрде мемлекеттік қарыздар, қағаздар шығару және оларды
коммерциялық банктерге өткізу туралы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық
банктер өздерінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың
арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
Бюджет тапшылыЈына јатысты фискалдыј саясат Ґш тґжырымдамаЈа
негiзделедi.
1. Жыл сайынЈы теЎдестiрiлетiн бюджет. Мґндай бюджет мґндаЈа дейiн
фискалдыј саясаттыЎ мајсаты деп есептелдi. Алайда бюджеттiЎ мґндай жай-кҐйi
фискалдыј саясаттыЎ тґрлауландырушы, циклге јарсы баЈыттылыЈын азайтады.
Бюджеттi теЎдестiру тiптi экономикалыј циклдыЎ ауытјуын ґлЈайтуы мҐмкiн.
ЖґмыссыздыјтыЎ болуы ж„не халыјтыЎ табысыныЎ јґлдырауы кезiнде салыј
тҐсiмдерi автоматты тҐрде јысјарады. Бґл жаЈдайда бюджеттi теЎдестiру Ґшiн
мемлекетке не салыјтардыЎ м†лшерлемелерiн арттыруы, не мемлекеттiЎ
шыЈыстарын јысјартуы, не бґл екi „рекеттiде жҐзеге асыруы јажет.
Ѕорытындысы жиынтыј сґранымныЎ јысјаруы ж„не †ндiрiстiЎ одан сайын
јґлдырауы болып табылады.
Бюджеттi теЎдестiру саясаты сонымен бiрге инфляцияны Ґдетуi мҐмкiн.
ИнфляцияныЎ болуы кезiнде ајшалай табыстардыЎ артуы автоматты тҐрде салыј
тҐсiмдерiн к†бейтедi. БюджеттiЎ артыЈын жою Ґшiн мемлекет мына шараларды
јолдануы тиiс: не салыјтардыЎ м†лшерлемелерiн т†мендетуi, не мемлекеттiЎ
шыЈыстарын к†бейтуi, не бґл екi шараныЎ ґштастырылуын пайдалануы тиiс.
2. Циклдiк негiзде теЎдестiрiлетiн бюджет. Бґл тґжырымдамаЈа с„йкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалыј циклдыЎ барысында теЎдестiрiледi.
‡ндiрiстiЎ јґлдырауын болдырмау Ґшiн мемлекет тапшылыјты „дейлеп жасай
отырып салыјтарды азайтады ж„не шыЈыстарды к†бейтедi. Экономикалыј келесi
†рлеуi кезiнде мемлекет салыјтарды к†бейтедi ж„не шыЈыстарды јысјартады, ал
пайда болЈан бюджеттiЎ артыЈы јґлдырау жылдарындаЈы тапшылыјтарды †теуге
баЈытталады. С†йтiп, циклге јарсы фискалдыј саясат ж„не экономикалыј цикл
iшiнде бюджеттi теЎгеру жҐргiзiледi. Ѕґлдыраулар мен †рлеулер тереЎдiгi мен
ґзајтыЈы бойынша бiрдей болмайтындыЈы, мґныЎ †зi бюджеттiЎ циклдыј
теЎгерiмдiлiгiн бґзатындыЈы бґл тґжырымдаманыЎ „лсiз буыны болып табылады.
3. ЅаржыныЎ функционалдыј тґжырымдамасыныЎ мајсаты макроэкономикалыј
тґрајтылыјја, инфляциялыј
1.3. Бюджет жҐйесiн жетiлдiрудiЎ негiзгi принциптерi және фискальдық
саясат
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
1) Біртұтастық принципке бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Қазақстан Республикасының
аумағында Қазақстан Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының
қолданылуын, соның ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет
процесін жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз
ету;
Біртұтастық мемлекетте бірыңғай бюджет жүйесінің елдің аумағында әрекет
ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде, мемлекеттік
шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының бюджет жүктемесінің
бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың әдістері мен
ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік-экономикалық болжаммен
өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы принципінің
міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына бақылау орнату.
2) Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалынатын шығындардың бюджетте
шоғырландырылып, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет
резервтерімен нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар
бағыттары есептеулерінің негіздемелеріне қарай анықталады.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсімдер мен
шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында
көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу,
сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол
бермеу;
3) Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылықты бюджеттің құрамы мен құрылымымен, топшылық
көлемімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды қысқарту,
кірістерді көбейту, заемдар мен басқалар) таныстыру үшін баспасөзде
жариялау талабын білдіреді.
4) Нақтылық принципі жалған түрде бюджетте қол қоюды жоюды көрсетеді.
Ол мемлекеттің қаржы операцияларын бюджетте шын жүзінде бейнелеуін
қарастырады. Нақтылық барлық табыс көздерінің есептеулері мен
шығындардың бағытына негізделуімен анықталады.
5) Транспаренттілік принципі-мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасыныңбюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
6) Дәйектілік принципі-бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
7) Тиімділік және нәтижелілік принципі-бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір қаражатының осы
нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана
отырып әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген
көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету;
8) Басымдық принципі-бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
9) Жауапкершілік принципі-бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
10) Бюджеттердің дербестік принципі-түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес
жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында
қосымша алынған кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында
белгіленген жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының
бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол
берілмейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша
шығыстар жүктеуге жол берілмейтіндігі.
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын анықтайды. Ал
бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет тарапынан
жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік бағдарламаны
анықтайтын арнайы құжат - ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық саясат атты
құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары
мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар негізінде жыл сайын
бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге жасалады. Бұл құжаттың
маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің экономикалық дамуы көп
жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағьттарына тәуелді екенімен, екіншіден,
жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен оның бүгінгі
талаптарға сәйкестігімен дәлелденеді. Келесі қаржы - жылға бюджет жасаудың
негізі болғандықтан, фискалдық саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын
жұмылдырумен оларды тиімді пайдалануға, экономиканың басымдылық секторларын
ынталандыру арқылы мемлекетгік билік оған нақты әсер етуге және халыққа
әлеуметтік демеуді қамтамасыз етуге себепші болады. Бұл құжат мәнінен ел
экономикасын басқарудың, яғни макроэкономикалық тиянақтылықты қамтамасыз
ету мен қаржы ресурстарын қайта бөлісу құралдарының бірі болады.
Орта мерзімді фискалдық саясатты жасауда келесі негізгі мақсаттарға
көңіл бөлінеді:
• ағымдағы және болашақ нысандарға жетуді қамтамасыз ететін фискалдық
стратегияны тағайындау;
• алдағы үшжылдық мерзімге қажетті қаржы ресурстар көлемін анықтау;
• стратегиялық басымдылықтардың негізінде бюджеттік құралдарды
бөлісу бағыттарын анықтау;
• мезгілінде жоспарлауды іске асыруға қажетті болжамдық бюджеттік
қаржыландыруды қамтамасыз ету;
• бюджеттік процестің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз етету
үшін оны ретке келтіру;
• бюджеттік процестің жалғастырушылығын қамтамасыз ету;
• фискалдық тәртіпті жоғарылату.
Орта мерзімдік фискалдық саясат мазмұны бойынша өз алды тізбекті түрде
фискалдық саясаттың нысаны мен мақсаттарын, негізгі бағыттары мен оларды
іске асырушы механизмдерін баяндайтын құжат. Бұл құжатта республиканың
әлеуметті-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске асыру әдістері,
бюджеттердің болжамдық көрсеткіштері, бюджеттік құралдарды жұмсайтын
басымдылық бағыттары, бюджетаралық қатынастардың даму бағыттары, фискалдық
мүмкіндік тәуекелдер анықталады.
Демек, бұл құжат мемлекеттің алдыңғы үшжылдық мерзімге арналған
салықтық-бюджеттік саясатын баяндайды, яғни салықтық пен кірістер саясатын,
шығындар саясатын, бюджеттік несиелеудің саясатын, қаржылық активтер
саласының саясатын, бюджаралық қатынастар саясатын, мемлекеттік және
мемлекеттің кепіліндегі қарыз алу мен борыш саясатын.
2. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiктерi
2.1. Мемлекеттiк бюджет жҐйесi ж„не Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджет
заЎдары
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заң мен реттеліп отыратын
белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің
барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның
буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары бюджет
құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысында басты орында бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-
мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық
құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
• мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
• федерация мүшелерінің бюджетi;
• жергілікті бюджетер;
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да
бюджетердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ,
әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру
деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір
реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға
және тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттерді қамтиды. Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді (1
сызбаны қараңыз).
1 сызба. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитін пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджетер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандардың бюджеттері.
Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
1991ж. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырауы. Бұған дейін мемлекеттің бюджеті, басқа одақтас республикалардың
мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді, онда
ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкелік
бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас
республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы Кодексте
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше ережелер
белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының қолданылуы. Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады және
барлық жеке заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілер, осы актілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ережелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілер тиісті қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгізіледі.
Егер заң актілерінде өзге де нормативтік құқықтық актілерде Қазақстан
Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе, онда
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Республикалық немесе жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін Қазақстан Республикасы заңдары
жобаларының ережелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің оң қорытындысы
болған жағдайда ғана енгізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қорытындысы Республикалық бюджет комиссиясының ұсыныстары ескеріле отырып
жасалады.
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджет кодексiнде жыл сайын Ѕазајстан
РеспубликасыныЎ бюджет туралы заЎ кҐшi бар нормативтi акты јабылданады.
Онда яЈни сол жылЈа арналЈан бюджет к†лемi кiрiстер, шыЈыстар сомасы
к†рсетiледi, яЈни бюджет республиканыЎ еЎ басты јаржы јґжаты.
2.2. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiгiн
талдау
Экономикада нарықтық қатынастардың белсенді дамуы жағдайында бюджеттің
мәні мен маңызы арта түсуде.
Бюджет қазіргі кезде мемлекеттің өз саясатын іске асыратын негізгі
құралы болып отыр. Бюджетке сапалы мемлекеттік қызмет, қоғамдық тәртіп пен
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, білім беру, денсаулық сақтау
сфераларын дамыту, әлеуметтік қорғау және әлеуметтік қамсыздандыру, сонымен
қатар экономиканың нақты секторын дамытуға қолдау көрсететін ақша
қаражаттары шоғырланған. Осы бағытта елімізде бюджетсаясатын жүргізуде
біршама тәжірибе жинақталды.
1991 жылға дейін КСРО – ның бюджет жүйесі кеңес бюджеті, әлеуметтік
сақтандыру бюджеті, 15 кеңестік республикалардың мемлекеттік бюджеті, 20
автономиялы республикалар және 53 мыңнан астам жергілікті бюджеттерден
(облыстар, округтер, қалалар, аудандар, ауыл кеңестері бюджеті) құралды.
Кеңестік республикалар бюджеттерінде елдің бюджет ресурстарының 49%-і
шоғырланды, соның ішінде қаржылардың 23 бөлігі – республикалық
бюджеттерде, 13 бөлігі – жергілікті бюджеттерде шоғырланды.
Саяси тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан өзіндік бюджет саясатын
жасады. Осы бағытта алғаш рет 1991 жылы 17-ші желтоқсанда ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР. Заңы қабылданды. ҚР-дағы бюджетаралық қатынастарды
реттеу заңдылығы аталған заңды актінің қабылдануынан басталады. Бірақ
аталған Заң нарықтық принциптерге сәйкес келмегендіктен 1996 жылы қайта
қабылданып, содан соң 1998 жылы едәуір өзгерістерге ұшырады.
Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды реттеу сферасында
қазіргі заманғы өзгерістер ескерілген 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР Заңы қабылданған болатын. Бұл Заң түрлі деңгейдегі
бюджеттерді қалыптастыру процестерінен туындаған қаржылық қатынастарды
реттейді.
Бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында соңғы жылдары елімізде бірқатар
шаралар кешені жүргізілді.
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды. Олардың
мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз
ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау,
әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін
қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік – экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты
бюджетті қалыптастыру мақсатында 2002 жылдан бастап бюджет ағымдағы және
даму бюджеті болып бөлінді.
Бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығын қамтамасыз ету және олар
бойынша бюджеттік бақылау жүргізу үшін 2002 жылдан бастап әкімшінің
өзіне жүктелген функцияларды орындау жөніндегі қызметін бағалаудың негізгі
құжаты ретінде бюджеттік бағдарламаның паспорты енгізілді.
Бюджет жүйесін жетілдіру жөніндегі жекелеген іс – шаралар барысында
шешімі жүйелік ұстанымды талап ететін көптеген мәселелер анықталды. Осыған
байланысты қолданыстағы заң нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың
неғұрлым икемді құрылымын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін Бюджет кодексі
әзірленіп, 2004 жылы 24 – сәуірде ҚР Президенті қол қойды.
Осы кодекске сәйкес 2005 жылдың 1 – қаңтарынан бастап мына заңдардың
күші жойылды деп танылды:
- Бюджет жүйесі туралы 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Заңы;
- Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қаыз алу мен борыш
туралы 1999 жылғы 2 – тамыздағы ҚР Заңы;
Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы
2002 жылғы 29 – қаңтардағы ҚР Заңы.[2]
Барлық бюджет деңгейлеріне қаржылық ронықтылық беру мақсатында Бюджет
кодексінде бюджет деңгейлерінің шығыстық өкілеттіктері нақты бөлінді.
Бюджеттердің дербестігін күшейту үшін, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік
алулардың мөлшері 3 жылға арналып белгіленетін болды.
Мемлекеттік бюджет бұл мемлекеттік өкімет органдарының қызметін
қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негізгі
қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікгі бюджеттерді
біріктіреді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған жылдар ішінде Қазақстанның
бюджет жүйесі түпкілікті өзгертілді. Инфляциялық процестердің ұстамдылығын
реттеу, өндіріс өсімін реттеу және мемлекеттік бюджет дифицитін төмендету
мақсатында жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1992 жылы бағалардың ырықтандырылуы, 1993 жылы үлттық валютаның
айналысқа шығуы, жекеменшік құқығын қолдау, инфляциялық процесс осының
барлығы соңғы жылдардағы мемлекеттік бюджеттегі өзгешеліктер мінездемесін
алдьш- ала айқындайды.
2001 жылы Қазақстанның мемлекеттік бюджеті 2001 жылы түсімдер
бағдарламасында анықталғандай 7,4 пайыз жоғары дәрежеде орындалған. 2001
жылы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы 3,3 млрд теңге сомасында анықталды.
Өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш айқьш төмендеді және жалпы ұлттық
өнім көлемінің 0,1 пайыз құрады. Сонымен бірге, түсім көлемі (598 млрд
теңге) және шығын көлемі (602 млрд теңге) жалпы ұлттық өнімде бірдей үлес-
23 пайыз шамасында құрады. 2002 жылы басында мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігі шығыс бөлігінен артқаны байкалды. Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігінің берілгендеріне сәйкес 1.07.2003 жылы жағдайға байланысты
бюджет профициті 47,5 млрд. теңге сомасында құрылды және ол берілген кезең
ішінде жалпы үлттық өнім көлемінің 3,3 пайыз құрайды. 2001 жылы кезендегі
берілгендермен салыстырғанда түсім көлемі 41,1 пайызға көбейіп, 375,1 млрд
теңгені құрады және несиелеу есебінен шығыстар 327,6 млрд теңгені құрады.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін кұрайтын құрылымыңдағы сапалы
өзгерістер ішінде 1995 жылы салық базасының реттелуімен байланысты болған
салық түсімдерінің жоғарылағанын ескеру кажет.
Төмендегі 1 кестеде мемлекеттік бюджеттің 2001-2005 жылдар аралығындағы
орындалу көрсеткіштері көрсетіген.
2001 жылы мемлекеттік бюджеттің орындалуыңдағы түсімі 598746 млн.
тенгені құраса, 2002 жылы 746612 млн. теңгені кұраған, ал 2003 жылы 844324
млн. теңгені қураған. Бұл көрсеткіштерден бюджет түсімінің жыдан жылға
артқанын көруімізге болады.
Бюджеттің табыс бөлігініндегі салықтық түсімдердің орындалуына келетін
болсақ, салықтық түсімдер 2001 жылы —524026 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 87,5 пайызын; 2002 жылы — 635792 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 85,2 пайызын; ал 2003 жылы 773780 млн.теңгені, яғни бюджет
түсімінің 91,6 пайызын құраған, ал 2005 жылы 984195003 мыЎ теЎгенi јґрады.
Соңғы жылдардың көрсеткіштерін салыстыру арқылы көрсеткіштердің ауытку
денгейін анықтауға болады. Келесі кестеде салық түсімдерінің ауытқуының
және өсу қарқынын көруімізге болады.
Мемлекеттік бюджеттің 2002 жылмен 2003 жылдың көрсеткштгерін салыстыру
арқылы мемлекеттік бюджетке түскен түсімнің 13,1 пайызга артқанын
көруімізге болады. Оның ішінде бюджеттің табыс бөлігіне келетін болсақ,
салықтық түсімдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2: пайызға, оның ішінде: заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы - 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға;
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн% тенгеге, яғни 56,0
пайызға; әлеуметтік салық-28486 млн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған
кұн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн.
тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлік салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0
пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кеміген.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі негізінде салықтардан тұрады, оның
үлес салмағы жылдан жылға өсе түсуде. Салық түсімдерінің 1998 жылдың
мемлекеттік бюджетіндегі үлес салмағы 76,3% қүраған болса, 2002 жылы 91,4%
құрады
Қазақстан Республикасының 2003 салық тісімдерінің бюджет деегейлері
арасында білінуі кестеде корсетілген (Кесте 2).
Мемлекеттік кірістер бойынша болжамдалған кірістер жалпы алғанда
1084072 мың теңге асыра орындалды.
Бюджетке салықтар және басқа төлемдер құрылымында 2003 жылдың нәтижесі
бойынша республикалық деңгейдегі салық төлеушілері ішінде ең көп түсімдер
корпорациялық табыс салығына, роялти, баж төлемдеріне, әлеуметтік
салықтарға түседі. Ал аймақты деңгей салық төлешілері бойынша салықтар
тусімдердің көп мөлшері косылған құн салығынан, корпорациялық табыс
салығынан түседі.
Кесте 2
Салықтар мен төлемдердің бюджет деңгейлері арасында бөлінісі
(млн. теңге)
Болжам Нақты Ауытқуы Орындалу Өткен жылмен
орындал-ғ % салыстырғандағы
аны өсу қарқыны
Мемлекеттік 27923,8 29007,9 1084 103,9% 114,5%
бюджет
Республикалық 17148,2 18044,3 896,1 105,2% 103,1%
бюджет
Жергілікті бюджет10775,6 10963,6 188 101,7% 140%
ҚР Ұлттық 123442,112342,1 0 100%
қоры
Барлығы 40265,8 41350 1084,2 103,9% 1145,5%
Барлық деңгейдегі салық қызметі органдары заңды тулғалар болып
табылады, олар республикалық бюджет есебінен қаржылаңдырылады.. Мемлекеттік
өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен республикалық
және жергілікгі бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына
бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық бузушылық пен
қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп отыруға
міндетті.
2003 жылы қалыптасқан жақсы экономикалық жағдай 2004 жылы шынайы,
әлеуметтік бағыттағы, теңдестірілген облыс бюджетін қамтамасыз етуге тиісті
база жасады. Тұтас облыс бойынша шоғырландырылған бюджет көлемі 48999,6
млн. теңге сомасында қарастырылып отыр, бұл 2003 жылғы қол жеткен деңгейден
7928,5 мың теңгеге немесе 19% артық.
Облыс бюджетінің кіріс жоспары 102,3 пайызға орыңдалып, жоспардағы
17292,7 млн. теңгенің орнына 17692,6 млн. теңге қаржы түсті. Негізінде
Сарыағаш ауданынан басқа барлық аудаңдар мен қалалар өздерінің кіріс туралы
болжамдарын артығымен орындады.
Келесі кестеден 2002 жыл мен 2003 жылды салыстыру арқылы жүмсалымдар
мен кірістердің аріуы мен кемуін, ауыткуын жеке бөліктер бойынша
байкэуымызға болады:
Кесте 3
Облыс бюджетінің өсу қарқынын талдау
Көрсеткіштер Жылдар (мың тенге)Өсу карқыны
2002 2003 +, - %
1 2 3 4 5
I Табыстар 25804479 31883983 6079504 123,5
Кірістер
оның ішінде : 12996558 17692663 466105 136,1
Салықтық түсімдер 12221382 17281566 5060184 141,4
Салықтық емес түсімдер 550060 137506 -412124 25,0
Капитал операцияларының
кірістері
225116 273161 48045 121,3
Арнайы трансферттік алымдар 12460712 13806789 1346077 110,8
Берілген негізгі несиелік
қарыздарды жабу 347209 384531 37322 110,7
Жоғарыдағы кестеден 2002 жылмен 2003 жылдың көрсеткіштерін салыстыру
арқылы облыс бюджетінің табысының соңғы жылы 23,5 пайызға артқаның қөруге
болады. Артуына кірістер 36,1 пайызға, соның ішінде: салықтық түсімдердің
41,4 пайызға, капитал операцияларының, кірістерінің 21,3 пайызға, арнайы
трансферттік алымдар 10,8 пайызға, берілген негізгі несиелік қарыздарды
жабу 10,7 пайызға артуының септігін тигізіп отыр.
Облыс бойынша салық түсімдері 19745,8 мың теңге, салық емес
түсімдер-190,8 млн. теңге, капиталмен жасалған операциялардан алынатын
кірістер-321,7 млн. теңге сомасында болжанып отыр.
2004 жылға арналған бюджет жобасында жеке тұлғалардан төлем көзінен
ұсталатын табыс салығы 3000,6 млн. теңге сомасында жоспарланды немесе бұл
2003 жылы күтіліп отырылған түсімнің 114,5%-н құрады.
Ѕазiргi таЎда 2005 жылЈа арналЈан Республикалыј бюджет кiрiстерi
1128444762 мыЎ теЎгенi, ал шыЈындар 1089469412 мыЎ теЎге, операциялыј
сальдо 38975350 мыЎ теЎге, таза бюджеттiк кредиттеу 54090076 мыЎ јаржы
активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо 86296814 мыЎ теЎге,
тапшылыј 101411540 мыЎ теЎге, бюджет тапшылыЈын јаржыландыру 101411540 мыЎ
теЎгенi јґрап отыр.
µлы Отан соЈысыныЎ 60 жылдыЈына байланысты, соЈыс ардагерлерiне бiр
жолЈы материалды к†мек к†рсету Ґшiн 1109618 мыЎ теЎге б†лiндi.
2005 жылдан бастап орталық басқару органдарының жекелеген функциялары
мен өкілеттіктерін жергілікті деңгейлерге беруіне байланысты вакциналарды,
дәрілерді, медициналық жабдықты орталықтандырылған сатып алуға; қан, оның
құрамдас бөліктері мен препараттарын өндіруге; мүгедектер мен ардагерлерді
оңалту мен әлеуметтік қорғауға, кем-тар балалалар үшін арнайы білім беру
бағдарламаларына арналған шығыстар, лицензиялау, бақылау және қадағалау
саласындағы функцияларды жүзеге асыру жөніндегі әкімшілік шығыстардың бір
бөлігі және тағы басқа шығыстар республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке
беріледі.
Сонымен қатар өрт қызметтерін, жедел құтқару қызметтерін ұстауға,
арнайы мемлекеттік жәрдемақыларды төлеуге, құжаттандыру жұмыстарын жүзеге
асыруға арналған шығыстар жергілкті бюджеттен республикалық бюджетке
берілді.[3]
Жаңа заңнамаға сәйкес жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы
республикалық бюджеттен инвестициялық жобаларды қаржыландыруға, сондай-ақ
кассалық алшақтықты жабуға бюджеттік кредиттер алу нысанында ғана жүзеге
асырылатын болады.[2]
Алайда елдегі қалыптасқан жағдай бюджетаралық қатынастардың едәуір
кемшілікпен әрекеттесуін көрсетіп отыр. Бюджетаралық қатынастарды реттеуде
бюджет – салық федерализмі теориясы ерекше маңызға ие. Федерализм
ұғымының саяси және экономикалық мағынасы бар. Бірінші жағдайда – ол
субсидиарлық қағидасымен және базистік демократия идеясымен байланысты
мемлекеттік құрылыс формасы. Экономикалық мағынада федерализм –
ресурстардың орналасу (аллокация) тиімділігі қағидасына негізделген
мемлекеттік қаржыларды пайдаланудың орталықсыздандырылған жүйесі болып
табылады.[4]
Бюджеттік федерализмнің әлемде кең тараған 2 типі қолданысқа ие. Ол –
бәсекелік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 5
1. Мемлекеттiк бюджеттiЎ нарыјтыј экономикада алатын
орны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 7
1 Мемлекеттiк бюджеттiЎ экономикалыј м„нi ж„не
јґрылымы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... . 7
1. Бюджет балансы ж„не бюджет тапшылыЈы ... ... ... ... ... ... ... 12
2. Бюджет жҐйесiн жетiлдiрудiЎ негiзгi принциптерi
және фискальдық
саясат ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.. 15
1. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiктерi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 18
1. Мемлекеттiк бюджет жҐйесi ж„не Ѕазајстан РеспубликасыныЎ
бюджет заЎдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiгiн талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 21
3. Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджеттiк р„сiмi ... ... ... ... ... 37
2. Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджетаралыј
јатынастары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 43
1. Бюджетаралыј јатынас – бюджет процесiн дамытудыЎ бiрден-бiр
јайнар к†зi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
43
2. Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджетаралыј јатынастарды жетiлдiру
м„селелерiнiЎ Ѕазајстан Республикасы Президентi Н.
НазарбаевтыЎ халыјја жолдауында алатын орны ... ... ... ... .. 48
Ѕорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 54
ПайдалынылЈан „дебиеттер тiзiмi
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
Кiрiспе
Ѕаржы жҐйесiнiЎ негiзгi буыны мемлекеттiк бюджет болып табылады.
Мемлекеттiк бюджет – мемлекеттiЎ негiзгi јаржылыј жоспары ол мемлекеттiЎ
шыЈын мен табыстарыныЎ балансы. Бюджет ґЈымы француздыЎ с†зi немесе табыс
пен шыЈындарды б†лу. Бюджет табысы мен шыЈын јґрылымы ж„не нарыјтыј
экономикада елдiЎ мемлекеттiк бюджетi жеке баптар бойынша арасындаЈы
салмаЈын к†рсетедi.
Мемлекеттің шаруашылық жүргізуші субъектілерімен және халықпен
қалыптасатын қаржы қатынастары жалпы қоғамдық өнімді құндық бөлудің ерекше
саласын құрайды және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен байланыста
болады. Қаржы қатынастарының бұл жиынтығы мемлекеттік бюджет ұғымының
экономикалық мазмұнын құрайды. Бюджет жүйесі - экономикалық
қатынастарда және заңды нормаларға негізделген бюджеттің барлық түрлерінің
жиынтығын білдіреді.
БҐгiн Ѕазајстан егемендi ел болЈан соЎ республикасына Ґкiмет †зiнiЎ
ґлттыј мемлекеттiк бюджетiн јґрды. Себебi, бюджет егемен елiмiздiЎ еЎ басты
нышаны ж„не елiмiздiЎ сыртјы, iшкi экономикалыј „рекеттердi жҐргiзудiЎ
басты к†зi.
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ кодексiне жыл сайын Ѕазајстан Республикасы
туралы заЎ кҐшi бар нормативтi актi јабылданады. Мґнда яЈни сол жылЈа
арналЈан бюджет к†лемi кiрiстер, шыЈыстар сомасы к†рсетiледi. Жалпы бюджет
РеспубликаныЎ еЎ басты јаржы јґжаты болып табылады.
Ѕазiргi нарыјтыј ж„не бҐкiл„лемдiк жаѕандану процесiнде елдiЎ басты
„леуметтiк – экономикалыј м„селелердiЎ шешiмдерi к†бiнесе тiкелей тҐрде
мемлекет бюджетiне байланысты болады.
Мемлекеттік бюджет үкімет қолындағы ақша ресурстарының орталықтанған
қоры. Бұл қаражат мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға
және әлеуметтік-экономикалық қызметтерді атқаруға жұмсалады. Қазіргі
жағдайда бюджет экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашылық конъюнктураға
ықпал етудің, дағдарысқа қарсы шараларды жүзеге асырудың аса күшті құралы.
Қазіргі мемлекеттік бюджет оның сан түрлі қызметін көрсететін күрделі де
көп қырлы құжат.Ең алдымен бюджетте мемлекеттің кірісі мен шығысының
құрылымы бейнеленеді.
Бюджет процесі-бюджетті жоспарлау, қарау, бекіту, атқару, нақтылау,
түзету жөніндегі, бюджеттің атқарылуы бойынша бюджет есебі мен есептілігін
жүргізу мемлекеттік қаржы бақылауы, сондай-ақ байланыстырылған гранттарды
жоспарлау мен пайдалану жөніндегі Қазақстан Республикасының бюджет
заңдарымен реттелген қызмет болып табылады.
Қазақстан Республикасының Бюджеттік кодексінің 4-бабында бюджетке
келесідей түсінік берілген: Бюджет - ол мемлекеттің міндеттері мен
функцияларын іске асыруын қаржылық қамтамасыз етуге арналған оның
орталықтандырылған ақша қоры. Бюджеттің формасы - қаржылық жоспар,
материалдық негізі – орталықтандырылған қор, экономикалық негізі – жалпы
экономикалық қарым – қатынас, заңнамалық белсендіруі – заң.
Бюджет әр мемлекетке өзінің экономикалық, әлеуметтік және саясаттық
функцияларын орындауға объективтік ақшалай түрде қажетті. Бюджет қай
мемлекеттікі болмаса да мазмұндары бірыңғай категориялардан қалыптасады,
яғни салық, займдар, шығын және тағы басқалары, сонымен қатар олар бір
қоғамдық-экономикалық формациядан басқа формацияға ауысса да өздерінің
мазмұнын өзгерпейді. Дәл осы ұғым бюджетті экономикалық категория деп
дәлелдейді. Сондықтан, бюджеттің экономикалық түбі басқа да экономикалық
категорияларға сай ақша түріндегі және соған сәйкес материалды негізі бар
өндірістік қарым-қатынаста жатыр.
Бюджет қаржы жүйесінің орталық тізбегі болғандықтан, ол сол қаржының
барлық негізгі, сапалы сипаттамаларына сай. Басқаша айтқанда, егерде
қаржы жалпы ақша қарым-қатынас жүйесі болса, яғни мемлекеттік
орталықтандырылған ақша қорын қалыптастыру және пайдалану процесі, онда
бюджет өз алдына ақша қарым-қатынас жүйесін құрады, яғни бюджеттік қорды
қалыптастыру және пайдалану процесі. Бюджеттік қор көптеген қоғамдық
қажеттілік шығындарды (әлеуметтік, қорғаныс, т.б.) қаржыландыруға арналған
орталықтандырылған ақша қоры.
1. Мемлекеттiк бюджеттiЎ нарыјтыј экономикада алатын орны
1. Мемлекеттiк бюджеттiЎ экономикалыј м„нi ж„не јґрылымы
Бюджет дегеніміз-мемлекеттің міндеттері мен функцияларын іске
асыруды қаржымен қамтамасыз етуге арналған орталықтандырылған ақша қоры.
Экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде мемлекеттік бюджеттің
объективті сипаты бар. Бөлудің дербес сферасы ретіндегі оның өмір сүруінің
объективті қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің қажеттіліктерімен,
мемлекеттің табиғатымен және функциясымен байланысты. Бұл тиісті
орталықтандырылған ресурстарды қажет етеді.
Қаржыны орталықтандырудың арқасында ақша қаражаттары, мемлекеттің
экономикалық және әлеуметтік саясатын табысты іске асыру үшін жағдайларды
дайындай отырып, экономикалық және әлеуметтік дамудың шешуші учаскелеріне
шоғырландырылады. Сөйтіп, объективті бөлгіштік қатынастардың экономикалық
нысаны бола отырып, құндық бөліністің ерекше бөлігі ретінде мемлекеттік
бюджет айрықшалықты қоғамдық арналымды орындайды – жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерді қанағаттандыруға қызмет етеді, экономикалық категория
ретінде көрінеді.
Қаржы қатынастарының белгілібір жиынтығы ретіндегі мемлекеттік
бюджетке ең алдымен жалпы қаржы категориясынан ажырататын өзгеше белгілер
тән: бюджет қатынастарының бөлгіштік сипаты бар, әрқашан ақша нысанында
жүзеге асырылады, мақсатты ақша қорларын қалыптастырумен және пайдаланумен
қосарлана жүреді.
Құндық бөліністің айрықшалықты сферасы ретінде мемлекетітк бюджет
мына өзгеше белгілермен сипатталады:
1. мемлекеттен жалпы қоғамдық өнімнің бір бөлігін оқшауландырумен және
оны қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға пайдаланумен байланысты
бөлгіштік қатынастардың айрықша экономикалық нысаны б.т
2. құнды жасау және оны тұтыну процесін шарттастыратын материалдық
өндіріс қаржысынан және құнды тұтынуға қызмет ететін өндірістік емес
сфера қаржысынан мемлекеттік бюджеттің айырмашылығы ол ұлттық
шаруашылықтың салалары, аумақтар, экономиканың секторлары, қоғамдық
қызметтің сфералары арасындағы құнды қайта бөлуге арналған;
3. қоғамдық өнімнің оның тауар нысанындағы қозғалысымен тікелей
байланысты емес құндық бөліністің стадиясын білдіреді және
одан белгілі үзілісте жүзеге асырылады, ал ал қаржы
қатынастары материалдық өндірісте де, өндірістік сферада да тауар
ақша қатынастарымен тығыз тоқайласып жатады.
Мемлекеттік бюджет, кез келген басқа экономикалық категория сияқты,
өндірістік қатынастарды білдіреді және оларға сәйкес келетін нақты
материалдық-заттық түрінде болады: бюджет қатынастары мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорында – бюджеттік қорында затталынады. Мұның
нәтижесінде қоғамда болып жатқан нақты экономикалық процестер мемлекеттің
жұмылдыратын және пайдаланатын ақша қаражаттарының ағымында өзінің
көрінісін табады.
Бюджеттік қор – бұл қоғамдық өнім мен ұлттық табыстың құндық
бөліністің белгілі стадияларын өткен және ұлғаймалы ұдайы өндіріс, халыққа
әлеуметтік-мәдени қызмет көрсету, қорғаныс және басқару жөніндегі
қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мемлекетке түсетін бөлігі қозғалысының
объективті шарттасылған экономикалық нысаны. Бюджеттік қордың қалыптасуы
мен пайдаланылуы құнды бөлу және қайта бөлумен байланысты оның қозғалыс
процесін білдіреді.
Экономикалық категория ретінде мемлекеттік бюджет мемлекеттің
орталықтандырылған ақша қорын жасау және оны ұдайы өндіріс пен қоғамдық
қажеттіліктерді қанағаттандыру мақсаттарында пайдалану жолымен қоғамдық
өнімнің құнын бөлу және қайта бөлу процесінде мемлекет пен қоғамдық
өндірістің басқа қатысушылары арасында пайда болатын ақша қатынастарын
білдіреді.
Мемлекеттік бюджет экономикалық категория ретінде жалпы қаржы
категориясына бөлу және бақылау функцияларын орындайды. Бұл функциялардың
іс-қимылы, мазмұны, мәні мен маңызы бюджет қатынастарының қаралған
айырмашылығымен айқындалады.
Мемлекеттік бюджетте қоғамдағы барлық экономикалық процестер
бейнеленетіндіктен, сондай-ақ барлық негізгі қаржы институттары-салықтар,
мемлекеттің шығыстары, мемлекеттік кредит, мемлекеттік қарыздар ж.т.т.
өзінің шоғырланған көрінісін табатындықтан бюджет мемлекеттің негізгі қаржы
жоспары ретінде сипатталады. Ол нақты кезеңге, әдетте, бір жылға
жасалынады, бюджеттің кірістерін, шығыстарын, орталықтандырылған қаржы
ресурстарының шешуші бөлігінің қозғалысын анықтайды.
Нарықтық механизмге көшу жағдайындамемлекеттік бюджеттің қаражаттары ең
алдымен экономиканың құрылымын қайта құруды, кешенді мақсатты бюджеттік
бағдарламаларды қаржыландыруға, ғылыми-техникалық әлуетті арттыруға,
әлеуметтік дамуды тездетуге және халықтың ең аз қамтылған жігін әлеуметтік
қорғауға бағытталуы тиіс.
Мемлекеттік орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және пайдаланумен
байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше экономикалық
нысандар – бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып отырады.
Категориялардың екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың
өзгеше қоғамдық арналымы болады: кірістер мемлекетті керекті ақша
қаражаттарымен қамтамасыз етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерге сәйкес бөледі.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясаттын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Дағдыдағыдай кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар
төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік бюджеті
кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен
және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың
түсімдерімен айқындалады. Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің
құрылымы мыналардан тұрады:
1) кірістер:
салықтық түсімдер;
салықтық емес түсімдер;
негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік ркедит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтері мен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығын (профициті);
7) бюжет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджет кірістері.
1. Салық және басқа да міндетті төлемдер, ресми трансферттер,
мемлекеттке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта
болмайтын және мемлекеттің қаржы активтерін сатуға байланысты емес,
осы Кодекске және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілеріне
сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақша бюджет кірістері болып
табылады.
2. Салықтық түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер.
3. Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін
түсімдерге жатпайтындардан басқа, осы Кодексте және Қазақстан
Республикасының басқа да заң актілерінде белгіленген бюджетке
төленетін міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми
трансферттермен басқа, бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша.
4. Мынадай ақшалар негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер болып
табылады:
1) мемлекеттік мекемелерге бекітіліп берілген мемлекеттік мүлікті
сатудан түсетін ақша;
2) мелекеттік материалдық резервтен тауарларды сатудан түсетін
ақша;
3) мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан
немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер пайдалануға беруден не
Қазақстан Республикасының заңдарында немесе халықаралық
шарттарда көзделген жағдайларда жер учаскелерін өзге құқықтық
нысандарда өткізуден түсетін ақша;
4) мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан түсетін
ақша;
5. Ресми трансферттер түсімдері – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне,
Қазақстан Республикасының Ұлттық қорынан бюджетке түсетін
трансферттер түсімдері.
6. Кірістердің жаңа түрлерін енгізу, қолданылып жүргендерінің күшін
жою немесе оларды өзгерту осы Кодекске міндетті түрде өзгерістер
немесе толықтырулар енгізіле отырып жүзеге асырылады.
7. Нысаналы ресми трансфертетрді қоспағанда кірістердің нысаналы
мақсаты болмайды.
Жаңа бюжеттік сыныптамаға сәйкес кірістер енді төрт бөлікке жіктелетін
болды, олар: санат, сынып, ішкі сынып, ерекшелік.
Функционалдық сыныптамаға байланысты шығыстар 5 бөлімге бөлінеді:
функционалдық топ, ішкі функция, мемлекеттік мекеме-бағдарламалардың
әкімшісі, бағдарлама, ішкі бағдарлама. Аталған деңгейлердің ұштастырылуы
шығыстардың функционалдық сыныптамасының кодын құрайды.
Бюджет шығындары
Қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет қаражаты бюджет шығындары
болып табылады. Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қастамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге
байланысты шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар – мемлекеттік саясатты
іске асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің
тұтынуына арналмаған) өндірілетін тауарларға (жұмыстарға,
көрсетілген қызметтерге) мемлекеттік органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер – қызметкерлерге еңбегі үшін
ақшалай төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заң
актілеріне сәйкес жеке тұлғаларға ақшалай нысандағы төлемдермен
байланысты шығындар;
5) заңды тұлғаларға субсидиялар – мемлекеттік мекемелер және
қоғамдық бірлестіктер болып табылмайтын заңды тұлғаларды өтеусіз
және қайтарылмайтын негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер – бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына трансферттер төлеу.
Кірістер мен шығыстардың егжей-тегжейлі тізбесі мен топтамасы
бюджеттік сыыптамамен айқындалады. Қаржы Министрлігі бекіткен бірыңғай
бюджеттік сыныптама – функциналдық, ведостволық және экономикалық
сипаттамалар бойынша бюджетке түсетін түсімдер мен бюджеттен жұмсалатын
шығыстардың топтастырылуын белгілейтін нормативтік құқықтық акт.
Бюджеттің шығыстары – бұл бекітілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар
Республикалық бюджеттен шығыстар мен кредиттердің жекелеген бағыттары
бойынша немесе жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалар бойынша
тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңдағыдан басқа,
өзге нормативтік құқықтық актілерде шығыстар мен несилендірудің ең аз,
шекті немесе тіркелген мөлшерлерін белгілеуге жол берілмейді.
Нарықтық жағдайларға көшу республикалық бюджет шығыстарының құрылымы
айтарлықтай өзгерістерге ұшрауда – ұлттық шаруашылықтың, ең алдымен
орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға бюджет қаражаттары шұғыл
қысқаруда. Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке
салалар мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды,
экономиканың мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші
маңызын сақтап қалуда.
Экономика мен әлеуметтік-мәдени шараларды қаржыландыру шығыстарының
едәуір бөлігі төмен бюджеттерге субвенциялар нысанында беріледі.
Бюджеттің атқарылуы жөніндегі уәкілетті орган Үкімет атынан
республикалық бюджетте көзделген сомалар шегінде кредиттер бере алады.
Кредиттер берудің тәртібі мен шарттарын Үкімет белгілейді.
1.2. Бюджет балансы ж„не бюджет тапшылыЈы
Әрбір бюджетте кіріс және шығыс бөліктерінің теңестірілуі, яғни тепе-
теңдікке келтірілуі тиіс. Бюджетті жасаған кезде ақшалай түсімдер мен
мемлекет шығындарының тепе-теңдігіне жету негізгі мәселе болып табылады. Ол
мемлекеттік борышты қайтаруға жұмсалуы немесе бюджет қаражаттарының бос
қалдығын құруға жұмсалуы мүмкін. Бұл қаржы бюджет кезеңі аяқталған соң
Министрлер Кабинетінің және жергілікті өкілетті, атқарушы органдардың
банктердегі арнайы шот есебіне аударылады да, кассадағы қолма-қол ақша
айналымын өсіруге пайдаланады, содан соң мемлекеттік борыштарды өтеуге
жұмсалады. Мұндай қажеттілік тумаса, шешімді тиісті билік жүргізуші
органдар қабылдайды. Шығыстардың кірістерден асып кетуі мемлекеттік
бюджеттің тапшылығын туғызады. Зор көлемде ұдайы тапшылық орын алса,
қаржының дағдарысқа ұшырағаны. Елдегі жалпы ұлттық өнімнің 2-3%-ы көлемінде
бюджет тапшылығы қалыпты деңгей деп саналады. Мұндайда тапшылық
мемлекеттік заемдар немесе қағаз ақша шығарылу арқылы шығарылады. Бұл
шаралар тапшылық тым өсіп кеткен жағдайда тиімсіз. Мұның өзі инфляцияның
тым қарқын алып, ақша айналымы заңдарының бұзылуына, ақшаның құнсыздануына,
халықтың тұрмыс деңгейінің төмендеуіне апарып соғады.
Кірістердің шығыстардан, яғни бюджетке түсетін түсімдердің жалпы
сомасының шығыстардың және қайтарымды негізде бөлінетін кірістердің
ауқымынан асып түсуі бюджет артығын-профицитті құрайды. Ол мемлекеттік
борышты өтеуге бағытталады немесе бюджеттік қаражаттардың бас қалдығын
құрауы мүмкін. Аяқталған бюджет жылы бойынша бюджет кезеңінің аяғында
қалыптасқан бюджеттік қаражаттардың бос қалдықтары үкімет пен жергілікті
атқарушы органдардың арнайы шоттарына есептеледі және кассаның айналымдағы
нақты ақшасының өсіміне және биліктің тиісті органының мемлекеттік борышын
жабуға пайдаланады. Мұндай қажеттік болмаған жағдайда, бұл қаражаттарды
пайдалану туралы шешімдерді тиісті әкімшіліктер қабылдайды.
Бюджет тапшылығы экономиканың жай күйін қамтып көрсетеді, ал оның
болуы мына себептерге байланысты:
1. Елдің экономикасында өндірістің жалпы құлдырауы;
2. Қоғамдық өндіріс шығындарының өсуі;
3. Айналысқа тауар жиынымен жабылмайтын ақшаны шектен тыс шығару,
4. Бюджеттің шығыстарында экономиканың даму деңгейіне сәйкес келмейтін
едәуір әлеуметтік шығыстардың басымдығы;
5. Әскери-өнеркәсіптік кешенін ұстауға жұмсалатын әскери шығыстарды,
басқару шығыстарын қаржыландырудың қомақты ауқымы;
6. Көлеңкелі экономиканың ірі ауқымды айналымы
7. Ұлттық шаруашылықтағы өнімсіз шығындар мен ысыраптар.
Бюджет тапшылығын жабудың әдістері:
1) Мемлекеттік қарыздар
2) Салық салуды көбейту
3) Ақша эмиссиясы
Өз кезегінде ақша эмиссиясы айналысқа ақша белгілерін тікелей шығаруда
да, жанама түрде мемлекеттік қарыздар, қағаздар шығару және оларды
коммерциялық банктерге өткізу туралы да тұлғалануы мүмкін, коммерциялық
банктер өздерінің резервтерін көбейтеді және банктік мультипликатордың
арқасында айналыстағы ақшаның санын көбейтеді.
Бюджет тапшылыЈына јатысты фискалдыј саясат Ґш тґжырымдамаЈа
негiзделедi.
1. Жыл сайынЈы теЎдестiрiлетiн бюджет. Мґндай бюджет мґндаЈа дейiн
фискалдыј саясаттыЎ мајсаты деп есептелдi. Алайда бюджеттiЎ мґндай жай-кҐйi
фискалдыј саясаттыЎ тґрлауландырушы, циклге јарсы баЈыттылыЈын азайтады.
Бюджеттi теЎдестiру тiптi экономикалыј циклдыЎ ауытјуын ґлЈайтуы мҐмкiн.
ЖґмыссыздыјтыЎ болуы ж„не халыјтыЎ табысыныЎ јґлдырауы кезiнде салыј
тҐсiмдерi автоматты тҐрде јысјарады. Бґл жаЈдайда бюджеттi теЎдестiру Ґшiн
мемлекетке не салыјтардыЎ м†лшерлемелерiн арттыруы, не мемлекеттiЎ
шыЈыстарын јысјартуы, не бґл екi „рекеттiде жҐзеге асыруы јажет.
Ѕорытындысы жиынтыј сґранымныЎ јысјаруы ж„не †ндiрiстiЎ одан сайын
јґлдырауы болып табылады.
Бюджеттi теЎдестiру саясаты сонымен бiрге инфляцияны Ґдетуi мҐмкiн.
ИнфляцияныЎ болуы кезiнде ајшалай табыстардыЎ артуы автоматты тҐрде салыј
тҐсiмдерiн к†бейтедi. БюджеттiЎ артыЈын жою Ґшiн мемлекет мына шараларды
јолдануы тиiс: не салыјтардыЎ м†лшерлемелерiн т†мендетуi, не мемлекеттiЎ
шыЈыстарын к†бейтуi, не бґл екi шараныЎ ґштастырылуын пайдалануы тиiс.
2. Циклдiк негiзде теЎдестiрiлетiн бюджет. Бґл тґжырымдамаЈа с„йкес
бюджет жыл сайын емес, экономикалыј циклдыЎ барысында теЎдестiрiледi.
‡ндiрiстiЎ јґлдырауын болдырмау Ґшiн мемлекет тапшылыјты „дейлеп жасай
отырып салыјтарды азайтады ж„не шыЈыстарды к†бейтедi. Экономикалыј келесi
†рлеуi кезiнде мемлекет салыјтарды к†бейтедi ж„не шыЈыстарды јысјартады, ал
пайда болЈан бюджеттiЎ артыЈы јґлдырау жылдарындаЈы тапшылыјтарды †теуге
баЈытталады. С†йтiп, циклге јарсы фискалдыј саясат ж„не экономикалыј цикл
iшiнде бюджеттi теЎгеру жҐргiзiледi. Ѕґлдыраулар мен †рлеулер тереЎдiгi мен
ґзајтыЈы бойынша бiрдей болмайтындыЈы, мґныЎ †зi бюджеттiЎ циклдыј
теЎгерiмдiлiгiн бґзатындыЈы бґл тґжырымдаманыЎ „лсiз буыны болып табылады.
3. ЅаржыныЎ функционалдыј тґжырымдамасыныЎ мајсаты макроэкономикалыј
тґрајтылыјја, инфляциялыј
1.3. Бюджет жҐйесiн жетiлдiрудiЎ негiзгi принциптерi және фискальдық
саясат
Бюджет жүйесі мынадай принциптерге негізделеді:
1) Біртұтастық принципке бюджет жүйесінің ұйымдық-экономикалық
орталықтандыру дәрежесін білдіреді. Қазақстан Республикасының
аумағында Қазақстан Республикасының бірыңғай бюджеттік заңдарының
қолданылуын, соның ішінде бірыңғай бюджеттік сыныптауды, бюджет
процесін жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдалануды қамтамасыз
ету;
Біртұтастық мемлекетте бірыңғай бюджет жүйесінің елдің аумағында әрекет
ететін мемлекеттік табыстардың жалпы жүйесінің өмір сүруінде, мемлекеттік
шығындардың біркелкілігінде, қаржы құжаттарының бюджет жүктемесінің
бірлігінде көрінеді. Бұл принцип бюджетті жоспарлаудың әдістері мен
ұйымдастырылуының бірыңғайлығын, оның әлеуметтік-экономикалық болжаммен
өзара байланысын қамтамасыз етеді. Бюджеттің біртұтастығы принципінің
міндеті парламент тарапынан бюджет қаржысы қозғалысына бақылау орнату.
2) Толықтық принципі үкіметтің барлық қаржы операцияларының, барлық
жиналатын кірістер мен жұмсалынатын шығындардың бюджетте
шоғырландырылып, бағдарламалары көрсеткіштеріне негізделіп, бюджет
резервтерімен нығайтылған барлық кірістер көздері мен шығыстар
бағыттары есептеулерінің негіздемелеріне қарай анықталады.
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген барлық түсімдер мен
шығыстарды бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында
көрсету, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу,
сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талаптар құқықтарынан шегінуге жол
бермеу;
3) Жариялылық принципі бюджеттің кірістері мен шығыстары туралы
мәліметтерді жұртшылықты бюджеттің құрамы мен құрылымымен, топшылық
көлемімен және оны жабудың әдістерімен (шығындарды қысқарту,
кірістерді көбейту, заемдар мен басқалар) таныстыру үшін баспасөзде
жариялау талабын білдіреді.
4) Нақтылық принципі жалған түрде бюджетте қол қоюды жоюды көрсетеді.
Ол мемлекеттің қаржы операцияларын бюджетте шын жүзінде бейнелеуін
қарастырады. Нақтылық барлық табыс көздерінің есептеулері мен
шығындардың бағытына негізделуімен анықталады.
5) Транспаренттілік принципі-мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге
де құпия болып табылатын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан
Республикасыныңбюджет заңдары саласындағы нормативтік құқықтық
актілерді, бекітілген бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы
есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа да
ақпаратты міндетті түрде жариялау; бюджет процесінің ашықтығы,
мемлекеттік қаржы бақылауын жүргізу;
6) Дәйектілік принципі-бюджеттік қатынастар аясында бұрын қабылданған
шешімдерді мемлекеттік басқару органдарының сақтауы;
7) Тиімділік және нәтижелілік принципі-бюджеттерді бюджеттік
бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір қаражатының осы
нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана
отырып әзірлеу және атқару немесе бюджеттік қаражаттың бекітілген
көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету;
8) Басымдық принципі-бюджеттік процесті республиканың немесе аймақтың
әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге
асыру;
9) Жауапкершілік принципі-бюджет процесіне қатысушыларды Қазақстан
Республикасының бюджеттік заңдарын бұзғаны үшін жауапқа тарту;
10) Бюджеттердің дербестік принципі-түрлі деңгейдегі бюджеттер арасында
түсімдердің тұрақты түрде бөлініп тұруын орнықтыру және осы Кодекске
сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын анықтау, мемлекеттік басқарудың
барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес
жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында
қосымша алынған кірістерді, осы Кодекстің 40-бабының 6-тармағында
белгіленген жағдайларды қоспағанда, жергілікті бюджеттер қаражатының
бос қалдықтарын жоғары тұрған бюджетке алып қоюға жол
берілмейтіндігі, тиісті өтемсіз төмен тұрған бюджеттерге қосымша
шығыстар жүктеуге жол берілмейтіндігі.
Бюджет кодексі мемлекеттің экономикалық саясатына сәйкес орта мерзімді
бюджеттік жоспарлау негізінде бюджеттік процесті іске асыруын анықтайды. Ал
бюджеттік жоспарлауға стратегиялық бағытты беретін Үкімет тарапынан
жасалып, алдымыздағы үшжылдық мерзімге салықтық-бюджеттік бағдарламаны
анықтайтын арнайы құжат - ол Үкіметтің Орта мерзімді фискалдық саясат атты
құжат. Бұл құжат елдің Орта мерзімді әлеуметті-экономикалық даму жоспары
мен басқа да стратегиялық және бағдарламалық құжаттар негізінде жыл сайын
бір жылға ұзартылып отыратын үшжылдық мерзімге жасалады. Бұл құжаттың
маңыздылығы мен қажеттілігі, ең алдымен елдің экономикалық дамуы көп
жағдайда оның қаржы жүйесінің даму бағьттарына тәуелді екенімен, екіншіден,
жүргізіп жатқан салықтық-бюджеттік саясаттың ахуалы мен оның бүгінгі
талаптарға сәйкестігімен дәлелденеді. Келесі қаржы - жылға бюджет жасаудың
негізі болғандықтан, фискалдық саясат мемлекеттің қаржы ресурстарын
жұмылдырумен оларды тиімді пайдалануға, экономиканың басымдылық секторларын
ынталандыру арқылы мемлекетгік билік оған нақты әсер етуге және халыққа
әлеуметтік демеуді қамтамасыз етуге себепші болады. Бұл құжат мәнінен ел
экономикасын басқарудың, яғни макроэкономикалық тиянақтылықты қамтамасыз
ету мен қаржы ресурстарын қайта бөлісу құралдарының бірі болады.
Орта мерзімді фискалдық саясатты жасауда келесі негізгі мақсаттарға
көңіл бөлінеді:
• ағымдағы және болашақ нысандарға жетуді қамтамасыз ететін фискалдық
стратегияны тағайындау;
• алдағы үшжылдық мерзімге қажетті қаржы ресурстар көлемін анықтау;
• стратегиялық басымдылықтардың негізінде бюджеттік құралдарды
бөлісу бағыттарын анықтау;
• мезгілінде жоспарлауды іске асыруға қажетті болжамдық бюджеттік
қаржыландыруды қамтамасыз ету;
• бюджеттік процестің мөлдірлігі мен тиімділігін қамтамасыз етету
үшін оны ретке келтіру;
• бюджеттік процестің жалғастырушылығын қамтамасыз ету;
• фискалдық тәртіпті жоғарылату.
Орта мерзімдік фискалдық саясат мазмұны бойынша өз алды тізбекті түрде
фискалдық саясаттың нысаны мен мақсаттарын, негізгі бағыттары мен оларды
іске асырушы механизмдерін баяндайтын құжат. Бұл құжатта республиканың
әлеуметті-экономикалық дамудың негізгі бағыттарын іске асыру әдістері,
бюджеттердің болжамдық көрсеткіштері, бюджеттік құралдарды жұмсайтын
басымдылық бағыттары, бюджетаралық қатынастардың даму бағыттары, фискалдық
мүмкіндік тәуекелдер анықталады.
Демек, бұл құжат мемлекеттің алдыңғы үшжылдық мерзімге арналған
салықтық-бюджеттік саясатын баяндайды, яғни салықтық пен кірістер саясатын,
шығындар саясатын, бюджеттік несиелеудің саясатын, қаржылық активтер
саласының саясатын, бюджаралық қатынастар саясатын, мемлекеттік және
мемлекеттің кепіліндегі қарыз алу мен борыш саясатын.
2. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiктерi
2.1. Мемлекеттiк бюджет жҐйесi ж„не Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджет
заЎдары
Мемлекеттік органдардың өздерінің функцияларын орындауы үшін
басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы
мақсатпен әр елде аймақтардың шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір
әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң шығарушы билікті, басқару
аппаратын ұстауды және басқа шараларды қаржыландыру үшін олардың ақша
ресурстарын жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер тармақтарының желісі
құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері мен шығыстарын
қалыптастыру, оларды теңдестіру процесінде заң мен реттеліп отыратын
белгілі бір қаржылық өзара қарым-қатынастар пайда болады. Осы элементтердің
барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың қағидаттары, оның
буындарының өзара қатынастары мен байланысының ұйымдық нысандары бюджет
құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.
Бюджет құрылысында басты орында бюджет жүйесі алады, ол экономикалық
қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлердегі
бюджеттердің жиынтығын білдіреді. Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-
мемлекеттік құрылымымен анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық
құрылымы болуы мүмкін.
Федеративті мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:
• мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық
мемлекеттің бюджеті;
• федерация мүшелерінің бюджетi;
• жергілікті бюджетер;
Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады:
орталық бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер. Екі жағдайда да
бюджетердің оқшаулану мен дербестігінің түрлі дәрежесі болуы мүмкін, бірақ,
әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық процестерді басқаруды орталықтандыру
деңгейіне байланысты төмендегі бюджеттерге қатынасы бойынша белгілі бір
реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық
типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың
Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі экономикалық қатынастарға
және тиісті құқықтық нормаларға негізделген әр түрлі деңгейлердегі
бюджеттерді қамтиды. Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын
республикалық бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді (1
сызбаны қараңыз).
1 сызба. Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің сызбасы
Қазақстан Республикасының
мемлекеттік бюджеті
Республикалық Ж е р г і л і к т і б ю д ж е т т е р
Бюджет
Облыстардың Астана және Алматы
бюджеті Қалаларының бюджеттері
Облыстық
бюджеттер
Аудандық
бюджеттер
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің басты бөлігі
республикалық бюджетте шоғырланған.
Республикалық бюджет – бұл түсімдер мен бюджет тапшылығын қаржыландыру
(профицитін пайдалану) есебінен қалыптастырылатын және өзіне Қазақстан
Республикасының Конституциясы мен заңнамалық актілер жүктеген міндеттерді
жүзеге асыру үшін Үкімет анықтайтын республикалық бюджет бағдарламаларын
қаржыландыруға арналған Қазақстан Республикасының заңымен бекітілген
орталықтандырылған ақша қоры.
Жергілікті бюджетер (әкімшілік-аймақтық бірліктердің бюджеттері) –
облыстық бюджеттер, қалалардың, аудандардың бюджеттері.
Қазақстанда жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын республикалық
бюджет пен жергілікті бюджеттер дербес жұмыс істейді.
1991ж. Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі түбірлі өзгерістерге
ұшырауы. Бұған дейін мемлекеттің бюджеті, басқа одақтас республикалардың
мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне кірді, онда
ел аумағының барлық бюджеттері, соның ішінде ауылдық және поселкелік
бюджеттер де қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас
республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік
сақтандыру бюджетінен тұрады.
Қазақстан Республикасының бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне
кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, нақтылығы және
жариялығы қағидаттарына негізделеді.
Қазақстан Республикасының бюджет заңдары Қазақстан Республикасының
Конституциясына негізделеді, осы Кодекстен және қабылдануы осы Кодексте
көзделген өзге де нормативтік құқықтық актілерден тұрады. Егер Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шартта осы Кодекстегіден өзгеше ережелер
белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады. Қазақстан
Республикасы бюджет заңдарының қолданылуы. Қазақстан Республикасының бюджет
заңдары Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады және
барлық жеке заңды тұлғаларға қолданылады.
Қазақстан Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың
тиісінше республикалық және жергілікті бюджеттерден тиісті қаржы жылына
арнап ақша бөлу туралы актілер, осы актілердің қайтарымды негізде ақша бөлу
туралы ережелерін қоспағанда, ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін
жояды.
Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңға
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар, тиісті қаржы жылына
арналған жергілікті бюджет туралы мәслихаттардың шешімдеріне өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы мәслихаттардың шешімдері, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының Үкіметі мен жергілікті атқарушы органдардың оларды іске
асыру туралы актілер тиісті қаржы жылының 1 қаңтарынан бастап қолданысқа
енгізіледі.
Егер заң актілерінде өзге де нормативтік құқықтық актілерде Қазақстан
Республикасының бюджет заңдарына қайшы келетін ережелер көзделсе, онда
Қазақстан Республикасы бюджет заңдарының ережелері қолданылады.
Республикалық немесе жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтуды
немесе түсімдерін қысқартуды көздейтін Қазақстан Республикасы заңдары
жобаларының ережелері Қазақстан Республикасы Үкіметінің оң қорытындысы
болған жағдайда ғана енгізілуі мүмкін. Қазақстан Республикасы Үкіметінің
қорытындысы Республикалық бюджет комиссиясының ұсыныстары ескеріле отырып
жасалады.
Ѕазајстан РеспубликасыныЎ бюджет кодексiнде жыл сайын Ѕазајстан
РеспубликасыныЎ бюджет туралы заЎ кҐшi бар нормативтi акты јабылданады.
Онда яЈни сол жылЈа арналЈан бюджет к†лемi кiрiстер, шыЈыстар сомасы
к†рсетiледi, яЈни бюджет республиканыЎ еЎ басты јаржы јґжаты.
2.2. Егемен Ѕазајстан жаЈдайындаЈы мемлекет бюджетiнiЎ ерекшелiгiн
талдау
Экономикада нарықтық қатынастардың белсенді дамуы жағдайында бюджеттің
мәні мен маңызы арта түсуде.
Бюджет қазіргі кезде мемлекеттің өз саясатын іске асыратын негізгі
құралы болып отыр. Бюджетке сапалы мемлекеттік қызмет, қоғамдық тәртіп пен
ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, білім беру, денсаулық сақтау
сфераларын дамыту, әлеуметтік қорғау және әлеуметтік қамсыздандыру, сонымен
қатар экономиканың нақты секторын дамытуға қолдау көрсететін ақша
қаражаттары шоғырланған. Осы бағытта елімізде бюджетсаясатын жүргізуде
біршама тәжірибе жинақталды.
1991 жылға дейін КСРО – ның бюджет жүйесі кеңес бюджеті, әлеуметтік
сақтандыру бюджеті, 15 кеңестік республикалардың мемлекеттік бюджеті, 20
автономиялы республикалар және 53 мыңнан астам жергілікті бюджеттерден
(облыстар, округтер, қалалар, аудандар, ауыл кеңестері бюджеті) құралды.
Кеңестік республикалар бюджеттерінде елдің бюджет ресурстарының 49%-і
шоғырланды, соның ішінде қаржылардың 23 бөлігі – республикалық
бюджеттерде, 13 бөлігі – жергілікті бюджеттерде шоғырланды.
Саяси тәуелсіздікке қол жеткізген Қазақстан өзіндік бюджет саясатын
жасады. Осы бағытта алғаш рет 1991 жылы 17-ші желтоқсанда ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР. Заңы қабылданды. ҚР-дағы бюджетаралық қатынастарды
реттеу заңдылығы аталған заңды актінің қабылдануынан басталады. Бірақ
аталған Заң нарықтық принциптерге сәйкес келмегендіктен 1996 жылы қайта
қабылданып, содан соң 1998 жылы едәуір өзгерістерге ұшырады.
Қазақстан Республикасының бюджетаралық қатынастарды реттеу сферасында
қазіргі заманғы өзгерістер ескерілген 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Бюджет
жүйесі туралы ҚР Заңы қабылданған болатын. Бұл Заң түрлі деңгейдегі
бюджеттерді қалыптастыру процестерінен туындаған қаржылық қатынастарды
реттейді.
Бюджет жүйесін жетілдіру мақсатында соңғы жылдары елімізде бірқатар
шаралар кешені жүргізілді.
Тұрақты негізде жұмыс істейтін бюджет комиссиялары құрылды. Олардың
мақсаты бюджеттер жобаларының уақтылы және сапалы әзірленуін қамтамасыз
ету, бюджеттерді нақтылау және атқару жөнінде ұсыныстар тұжырымдау,
әкімшілердің бюджеттік бағдарламалардың іске асырылуы туралы есептерін
қарау болып табылады.
Елдің әлеуметтік – экономикалық дамуының басымдықтарын көрсететін нақты
бюджетті қалыптастыру мақсатында 2002 жылдан бастап бюджет ағымдағы және
даму бюджеті болып бөлінді.
Бюджет қаражатын жұмсаудың ашықтығын қамтамасыз ету және олар
бойынша бюджеттік бақылау жүргізу үшін 2002 жылдан бастап әкімшінің
өзіне жүктелген функцияларды орындау жөніндегі қызметін бағалаудың негізгі
құжаты ретінде бюджеттік бағдарламаның паспорты енгізілді.
Бюджет жүйесін жетілдіру жөніндегі жекелеген іс – шаралар барысында
шешімі жүйелік ұстанымды талап ететін көптеген мәселелер анықталды. Осыған
байланысты қолданыстағы заң нормаларын реттеуге және жүйелеуге, олардың
неғұрлым икемді құрылымын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін Бюджет кодексі
әзірленіп, 2004 жылы 24 – сәуірде ҚР Президенті қол қойды.
Осы кодекске сәйкес 2005 жылдың 1 – қаңтарынан бастап мына заңдардың
күші жойылды деп танылды:
- Бюджет жүйесі туралы 1999 жылғы 1 – сәуірдегі ҚР Заңы;
- Мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қаыз алу мен борыш
туралы 1999 жылғы 2 – тамыздағы ҚР Заңы;
Республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын бақылау туралы
2002 жылғы 29 – қаңтардағы ҚР Заңы.[2]
Барлық бюджет деңгейлеріне қаржылық ронықтылық беру мақсатында Бюджет
кодексінде бюджет деңгейлерінің шығыстық өкілеттіктері нақты бөлінді.
Бюджеттердің дербестігін күшейту үшін, сондай-ақ бюджетаралық қатынастардың
тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік
алулардың мөлшері 3 жылға арналып белгіленетін болды.
Мемлекеттік бюджет бұл мемлекеттік өкімет органдарының қызметін
қамтамасыз ету үшін ақшалай қаражатты қалыптастыру және жұмсалудың негізгі
қаржы жоспары. Мемлекеттік бюджет республикалық және жергілікгі бюджеттерді
біріктіреді.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алған жылдар ішінде Қазақстанның
бюджет жүйесі түпкілікті өзгертілді. Инфляциялық процестердің ұстамдылығын
реттеу, өндіріс өсімін реттеу және мемлекеттік бюджет дифицитін төмендету
мақсатында жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1992 жылы бағалардың ырықтандырылуы, 1993 жылы үлттық валютаның
айналысқа шығуы, жекеменшік құқығын қолдау, инфляциялық процесс осының
барлығы соңғы жылдардағы мемлекеттік бюджеттегі өзгешеліктер мінездемесін
алдьш- ала айқындайды.
2001 жылы Қазақстанның мемлекеттік бюджеті 2001 жылы түсімдер
бағдарламасында анықталғандай 7,4 пайыз жоғары дәрежеде орындалған. 2001
жылы мемлекеттік бюджеттің тапшылығы 3,3 млрд теңге сомасында анықталды.
Өткен жылмен салыстырғанда бұл көрсеткіш айқьш төмендеді және жалпы ұлттық
өнім көлемінің 0,1 пайыз құрады. Сонымен бірге, түсім көлемі (598 млрд
теңге) және шығын көлемі (602 млрд теңге) жалпы ұлттық өнімде бірдей үлес-
23 пайыз шамасында құрады. 2002 жылы басында мемлекеттік бюджеттің кіріс
бөлігі шығыс бөлігінен артқаны байкалды. Қазақстан Республикасының қаржы
министрлігінің берілгендеріне сәйкес 1.07.2003 жылы жағдайға байланысты
бюджет профициті 47,5 млрд. теңге сомасында құрылды және ол берілген кезең
ішінде жалпы үлттық өнім көлемінің 3,3 пайыз құрайды. 2001 жылы кезендегі
берілгендермен салыстырғанда түсім көлемі 41,1 пайызға көбейіп, 375,1 млрд
теңгені құрады және несиелеу есебінен шығыстар 327,6 млрд теңгені құрады.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін кұрайтын құрылымыңдағы сапалы
өзгерістер ішінде 1995 жылы салық базасының реттелуімен байланысты болған
салық түсімдерінің жоғарылағанын ескеру кажет.
Төмендегі 1 кестеде мемлекеттік бюджеттің 2001-2005 жылдар аралығындағы
орындалу көрсеткіштері көрсетіген.
2001 жылы мемлекеттік бюджеттің орындалуыңдағы түсімі 598746 млн.
тенгені құраса, 2002 жылы 746612 млн. теңгені кұраған, ал 2003 жылы 844324
млн. теңгені қураған. Бұл көрсеткіштерден бюджет түсімінің жыдан жылға
артқанын көруімізге болады.
Бюджеттің табыс бөлігініндегі салықтық түсімдердің орындалуына келетін
болсақ, салықтық түсімдер 2001 жылы —524026 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 87,5 пайызын; 2002 жылы — 635792 млн. теңгені, яғни бюджет
түсімінің 85,2 пайызын; ал 2003 жылы 773780 млн.теңгені, яғни бюджет
түсімінің 91,6 пайызын құраған, ал 2005 жылы 984195003 мыЎ теЎгенi јґрады.
Соңғы жылдардың көрсеткіштерін салыстыру арқылы көрсеткіштердің ауытку
денгейін анықтауға болады. Келесі кестеде салық түсімдерінің ауытқуының
және өсу қарқынын көруімізге болады.
Мемлекеттік бюджеттің 2002 жылмен 2003 жылдың көрсеткштгерін салыстыру
арқылы мемлекеттік бюджетке түскен түсімнің 13,1 пайызга артқанын
көруімізге болады. Оның ішінде бюджеттің табыс бөлігіне келетін болсақ,
салықтық түсімдер 96611 млн теңгеге, яғни 13,2: пайызға, оның ішінде: заңды
тұлғалардан алынатын табыс салығы - 43390 млн. тенгеге, яғни 25,6 пайызға;
жеке тұлғалардан алынатын табыс салығы-38440 млн% тенгеге, яғни 56,0
пайызға; әлеуметтік салық-28486 млн. тенгеге, яғни 22,9 пайызға; қосылған
кұн салығы-40451 млн. тенгеге, яғни 25,4 пайызға; акциздер-8532 млн.
тенгеге, яғни 39,0 пайызға; мүлік салығы-6284 млн. тенгеге, яғни 30,0
пайызға артқан; ал жер салығы-3578 млн. тенгеге, яғни 65,8 пайызға кеміген.
Мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлімі негізінде салықтардан тұрады, оның
үлес салмағы жылдан жылға өсе түсуде. Салық түсімдерінің 1998 жылдың
мемлекеттік бюджетіндегі үлес салмағы 76,3% қүраған болса, 2002 жылы 91,4%
құрады
Қазақстан Республикасының 2003 салық тісімдерінің бюджет деегейлері
арасында білінуі кестеде корсетілген (Кесте 2).
Мемлекеттік кірістер бойынша болжамдалған кірістер жалпы алғанда
1084072 мың теңге асыра орындалды.
Бюджетке салықтар және басқа төлемдер құрылымында 2003 жылдың нәтижесі
бойынша республикалық деңгейдегі салық төлеушілері ішінде ең көп түсімдер
корпорациялық табыс салығына, роялти, баж төлемдеріне, әлеуметтік
салықтарға түседі. Ал аймақты деңгей салық төлешілері бойынша салықтар
тусімдердің көп мөлшері косылған құн салығынан, корпорациялық табыс
салығынан түседі.
Кесте 2
Салықтар мен төлемдердің бюджет деңгейлері арасында бөлінісі
(млн. теңге)
Болжам Нақты Ауытқуы Орындалу Өткен жылмен
орындал-ғ % салыстырғандағы
аны өсу қарқыны
Мемлекеттік 27923,8 29007,9 1084 103,9% 114,5%
бюджет
Республикалық 17148,2 18044,3 896,1 105,2% 103,1%
бюджет
Жергілікті бюджет10775,6 10963,6 188 101,7% 140%
ҚР Ұлттық 123442,112342,1 0 100%
қоры
Барлығы 40265,8 41350 1084,2 103,9% 1145,5%
Барлық деңгейдегі салық қызметі органдары заңды тулғалар болып
табылады, олар республикалық бюджет есебінен қаржылаңдырылады.. Мемлекеттік
өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен республикалық
және жергілікгі бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына
бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық бузушылық пен
қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп отыруға
міндетті.
2003 жылы қалыптасқан жақсы экономикалық жағдай 2004 жылы шынайы,
әлеуметтік бағыттағы, теңдестірілген облыс бюджетін қамтамасыз етуге тиісті
база жасады. Тұтас облыс бойынша шоғырландырылған бюджет көлемі 48999,6
млн. теңге сомасында қарастырылып отыр, бұл 2003 жылғы қол жеткен деңгейден
7928,5 мың теңгеге немесе 19% артық.
Облыс бюджетінің кіріс жоспары 102,3 пайызға орыңдалып, жоспардағы
17292,7 млн. теңгенің орнына 17692,6 млн. теңге қаржы түсті. Негізінде
Сарыағаш ауданынан басқа барлық аудаңдар мен қалалар өздерінің кіріс туралы
болжамдарын артығымен орындады.
Келесі кестеден 2002 жыл мен 2003 жылды салыстыру арқылы жүмсалымдар
мен кірістердің аріуы мен кемуін, ауыткуын жеке бөліктер бойынша
байкэуымызға болады:
Кесте 3
Облыс бюджетінің өсу қарқынын талдау
Көрсеткіштер Жылдар (мың тенге)Өсу карқыны
2002 2003 +, - %
1 2 3 4 5
I Табыстар 25804479 31883983 6079504 123,5
Кірістер
оның ішінде : 12996558 17692663 466105 136,1
Салықтық түсімдер 12221382 17281566 5060184 141,4
Салықтық емес түсімдер 550060 137506 -412124 25,0
Капитал операцияларының
кірістері
225116 273161 48045 121,3
Арнайы трансферттік алымдар 12460712 13806789 1346077 110,8
Берілген негізгі несиелік
қарыздарды жабу 347209 384531 37322 110,7
Жоғарыдағы кестеден 2002 жылмен 2003 жылдың көрсеткіштерін салыстыру
арқылы облыс бюджетінің табысының соңғы жылы 23,5 пайызға артқаның қөруге
болады. Артуына кірістер 36,1 пайызға, соның ішінде: салықтық түсімдердің
41,4 пайызға, капитал операцияларының, кірістерінің 21,3 пайызға, арнайы
трансферттік алымдар 10,8 пайызға, берілген негізгі несиелік қарыздарды
жабу 10,7 пайызға артуының септігін тигізіп отыр.
Облыс бойынша салық түсімдері 19745,8 мың теңге, салық емес
түсімдер-190,8 млн. теңге, капиталмен жасалған операциялардан алынатын
кірістер-321,7 млн. теңге сомасында болжанып отыр.
2004 жылға арналған бюджет жобасында жеке тұлғалардан төлем көзінен
ұсталатын табыс салығы 3000,6 млн. теңге сомасында жоспарланды немесе бұл
2003 жылы күтіліп отырылған түсімнің 114,5%-н құрады.
Ѕазiргi таЎда 2005 жылЈа арналЈан Республикалыј бюджет кiрiстерi
1128444762 мыЎ теЎгенi, ал шыЈындар 1089469412 мыЎ теЎге, операциялыј
сальдо 38975350 мыЎ теЎге, таза бюджеттiк кредиттеу 54090076 мыЎ јаржы
активтерiмен жасалатын операциялар бойынша сальдо 86296814 мыЎ теЎге,
тапшылыј 101411540 мыЎ теЎге, бюджет тапшылыЈын јаржыландыру 101411540 мыЎ
теЎгенi јґрап отыр.
µлы Отан соЈысыныЎ 60 жылдыЈына байланысты, соЈыс ардагерлерiне бiр
жолЈы материалды к†мек к†рсету Ґшiн 1109618 мыЎ теЎге б†лiндi.
2005 жылдан бастап орталық басқару органдарының жекелеген функциялары
мен өкілеттіктерін жергілікті деңгейлерге беруіне байланысты вакциналарды,
дәрілерді, медициналық жабдықты орталықтандырылған сатып алуға; қан, оның
құрамдас бөліктері мен препараттарын өндіруге; мүгедектер мен ардагерлерді
оңалту мен әлеуметтік қорғауға, кем-тар балалалар үшін арнайы білім беру
бағдарламаларына арналған шығыстар, лицензиялау, бақылау және қадағалау
саласындағы функцияларды жүзеге асыру жөніндегі әкімшілік шығыстардың бір
бөлігі және тағы басқа шығыстар республикалық бюджеттен жергілікті бюджетке
беріледі.
Сонымен қатар өрт қызметтерін, жедел құтқару қызметтерін ұстауға,
арнайы мемлекеттік жәрдемақыларды төлеуге, құжаттандыру жұмыстарын жүзеге
асыруға арналған шығыстар жергілкті бюджеттен республикалық бюджетке
берілді.[3]
Жаңа заңнамаға сәйкес жергілікті атқарушы органдардың қарыз алуы
республикалық бюджеттен инвестициялық жобаларды қаржыландыруға, сондай-ақ
кассалық алшақтықты жабуға бюджеттік кредиттер алу нысанында ғана жүзеге
асырылатын болады.[2]
Алайда елдегі қалыптасқан жағдай бюджетаралық қатынастардың едәуір
кемшілікпен әрекеттесуін көрсетіп отыр. Бюджетаралық қатынастарды реттеуде
бюджет – салық федерализмі теориясы ерекше маңызға ие. Федерализм
ұғымының саяси және экономикалық мағынасы бар. Бірінші жағдайда – ол
субсидиарлық қағидасымен және базистік демократия идеясымен байланысты
мемлекеттік құрылыс формасы. Экономикалық мағынада федерализм –
ресурстардың орналасу (аллокация) тиімділігі қағидасына негізделген
мемлекеттік қаржыларды пайдаланудың орталықсыздандырылған жүйесі болып
табылады.[4]
Бюджеттік федерализмнің әлемде кең тараған 2 типі қолданысқа ие. Ол –
бәсекелік және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz