Қажы Бекташ Уәли

Қожа Ахметтiң көп шәкiрттерiнiң бiрi және ең қабiлеттiсi - Бекташ есiмдi сопы болған. Қазақтың сал-серiлерiнiң пiрi - осы Бекташ. (Осман империясының тарихында Қожа Ахмет пен Азиядан шыққан сопылардың есiмi ерекше құрметпен аталады. Қазiргi Ыстамбұл, бұрынғы Византияның астанасы Константинопольдi жаулаған әскердiң алдыңғы легi тұтастай Қожа Ахмет Ясауидiң жаужүрек шәкiрттерi болған деседi). Қазақтың сал-серiлерi соғысқа жеке шерiк болып және сауытсыз, жанболатсыз шығатын болған. Әрине, кәсiби әскери адамның қан майданға бұлай қамсыз шығуы күмәндi сауалдарға жетелеуi мүмкiн. Бұндай сауалдарға жауап сал-серiлердiң, пидагер, құрбаншыл әскер екендiгiнде жатыр. Қарапайым тiлмен айтатын болсақ, сал-серiлер - өз еркiмен тұтастай өлiмге кесiлген әскер," - дейдi. Ендiгi мәселе, шыныменен қазақ топырағында дiн мен әскери бiлiктiлiктi ұштастырған топтар болды ма деген сауалға жауап iздеп көру. Бұл сауалдың жауабын Серiкбол Қондыбайдың "Арғықазақ мифологиясы" атты еңбегiнен таптық. Ғалым еңбегiнде "Үш қиян" тарихаты туралы жазады. Ол аталмыш тарихат туралы: "Бұл - 14 ғасырда, Алтын Орданы Әз Жәнiбек хан билеген тұста, Маңғыстауда, Жылыойда, жалпы Едiл-Жайық өңiрiнде қалыптасқан, бiр жағынан көшпелi жауынгерлiк, екiншi жағынан сопылық машайықтық дәстүрдi ұштастырған дiни-серiлiк тариқат болатын; мұндай ұйымды, типологиялық деңгейде батыс еуропалық дәстүрдегi "дiни рыцарлық орденмен" салыстыруға болады," - дейдi де, Үш Қиян орденiн өзi сияқты йассауилiк бағыттағы "нақышбандийя", "хайдарийя", "бекташийя", "құбрауийя" ордендерiмен (тариқаттарымен) қатар қоюға болады," - дейдi. Осы жерде тариқат мәселесiн шешiп алған дұрыс болар. Тариқа (тариқат) араб тiлiнен аударғанда жол деген мағынаны бiлдiредi. Ғалым Үш қиянды атақты сопылық тариқаттармен қатар жеке тариқат ретiнде көрсетiп отыр. Бұл пiкiрмен келiсе алмаймыз. Неге? Бiрiншiден, атап отырған тариқаттар ("нақышбандийя", "хайдарийя", "бекташийя", "құбрауийя") қазақ территориясынан тыс жерде таралған тариқаттар (Орта Азия, Кавказ, Түркия).
Екiншiден, қазақ территориясында негiзiнен ясауийя тариқаты таралған болатын. Үш Қиян да (егер оны жеке тариқат деп есептейтiн болсақ) қазақ жерiнен тыс шықпаған. Оған қоса ғалым Үш Қиянның басқа тариқаттардан айырмашылығын былайша тарқатады:
1. Олардың көшпелi ортада қалыптасып, көшпелi тұрмыс кешуi (басқа сопылық тарихаттар негiзiнен Орта Азия мен Қазақстанның отырықшы аймақтары мен қалаларында пайда болған). "Үш Қиян" орденi таза көшпелi тобыр (есенқазақтар, "Алаш ұлдары" немесе айрақтар) арасында қалыптасты.