Қазақ балаларының жас ерекшеліктеріне байланысты топтары жене оған қатысты әдет - ғұрыптар (оңтүстік Қазақстан материалдары негізінде)

Бала тәрбиелеу қоғамды адам тудырушы ретіндегі отбасының табиғи және әлеуметтік мазмұнымен тығыз байланысты көптеген құрам бөлшектерден тұрантындығы анық.
Біз зерттеп отырған Оңтүстік Қазақстан тұрғындары ортасында этникалық ділдің қалыптасуы және бала тәрбиелеу, әр қашанда, қазақ халқының дәстүрлік әлеуметтік-нормативтік мәдениетінің бай тәжірибесіне сүйенеді. Жылдар бойы жиналып келген бұл халық тәжірибесі қазақ балаларының жастық және жыныстық ерекшеліктері мен айырмашылықтарын есепке алу негізінде қалыптасқан.
Егер нәрестенің, балалардың, жас өспірімдердің жас бойынша жіктелуін қарастыратын болсақ, онда қоғамдық ғылым мамандарымен жалпы қабылданған бірыңғай жіктеудің жоқтығын көруге болады. Психологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне қарай отырып, белгілі отандық этнопедагог К.Ж. Қожахметова келесі жастық кезеңдерді қолданған:
- туғаннан бастап 1 жасқа дейін - «нәресте»;
-1 жастан 7 жасқа дейін - «сәби»;
- 7 жастан 12 жасқа дейін - «ойын баласы»;
-12 жастан 15 жасқа дейін - «сығыр», «ересек бала»;
- І6 жастан 19 жасқа дейін-«бозбала» [1, 220 б.].
Егер, біз, этнографтарды алып қарастыратын болсақ, онда С.П.Кульсариеваның диссертациялық жұмысынан келесі ұқсас жіктелуін кездестіреміз:
- «нәресте» - барлық мүмкін зиянды әсерлерден қорғалмаған жаңа туған балалар;
- «бөпе», «бөбек», «сәби» - бесікке бөленетін емшек жасындағы балалар;
- «кішкентай бала» - еңбек ету міңдеті жүктелмеген, 2-3 жасқа дейінгі балаларды білдіретін термин;
- «ақылы кірген бала» - айтқанды түсінетін, 3-4 жастағы бала, осы жастан бастап белсенді қарым-қатынас жасау үрдісі жүзеге асырылады;
- «ұл бала» - ата-анасының алдында белгілі міндеттері бар 5-12 жас аралығындағы ұл;
- «қыз бала» - бекітілген міндеттері бар 5-15 жас аралығындағы қыз;
- «жігіт» -жасөспірім, боз бала;
-«бой жеткен»-жасөспірім қыз бала, қыз [2, 18-19 бб.].
Белгілі отандық этнолог, мәдениеттанушы Н.Ж. Шаханова жастық топ ерекшеліктерін арнайы қарастыра отырып, оларды үш жіктемеге бөле отырып, өзінің келесі нұсқасын ұсынды:
1. Сәбилік кез және ерте балалық шақ, туғаннан бастап шамамен 3 жасқа дейін («нәресте», «сәби», «бөбек», «шақалақ»).
2. Балалық шақтың бірінші, екнші және үшінші кезеңдері. Бірінші жасаралығы 3-7 жас аралығын; екінші аралық - шамамен ұлдар үшін 8 жас пен 12 жас аралығын, қыздар үшін 7-11 жаас аралығын; үшінші кезең ұлдар үшін 12-15 жас аралығын, қыздар үшін 11-13 жас аралығын қамтиды.
3. Жасөспірім шағы (балалық пен жігіттік аралығы). Бұған 15-16 жастан үлкен жасөспірімдер (жігіт) мен 13-15 жастан үлкен қыздар (бой жеткен қыз) жатқызылады [3, 138-145бб.; 4, 171-177 б.].
Біздің ойымызша, жоғарыда келтірілген әр бір жастық бөлудің өзінің заңды орны бар және оны толығымен қабылдауға болады. Сонымен қатар, білгілі бір бөлу мүшелерінің жас айырмашылығы бірнеше жасты ғана қамтуы маңызды роль атқармайтындығын есепке алу қажет. Мысалы, 12 жасқа дейігні балалар, ұл балалар мен 14-15 жасқа дейінгі қыз балалар, әдетте, біржастық бөлініске жатқызылады. Бұл жастағы ұлдарды «бала», «балалар» деп атаған, ал қыз балаларды аналарына көмек көрсете бастаған кезден бастап, 9 жастан 12-13 жасқа дейін «қызалақ», «жас қыз» деп, ал 12-13 жастан 15 жасқа дейін «қыз» деп атаған. Екінші жастық бөліністі ұлдар, ер балалар, жасөсіпірімдер (жасжігіт, бозбала) және жас жігіттер, 15 жастан 25 жасқа дейінгі қыздар (бой жеткен қыз) құрайды. Белгілі бір өзгерістерге ұшыраған сәйкес жастық бөліністі, біз, Орта Азияның басқа халықтарының арасынан да кездестірдік [5, 162-163 бб.; 6, 85-87 бб.; 7, 62-64 бб.; 8, 130-132 бб.].