Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2
I.тарау. Конституция. мемлекеттің негізгі заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1. Конституция.мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы ... ... ... ... ... ... ..10
II.тарау. Қазақстанның конституциялық құрылысының негіздері
2.1. Қазақстан Республикасы . Республикалық басқару нысанындағы біртұтас мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2. Қазақстан халқы . мемлекеттік биліктің бастауы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36

III.тарау. Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері
3.1. Адам мен азаматтың негізгі құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің жүйесі және жүзеге асырудың конституциялық кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 68
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..73
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
НОРМАТИВТІ.ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78

Демократиялык, өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Конституция мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, оның болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметі қағидаларын белгілейді. Онда адамдар мен азаматтардың, мемлекеттің қайнар көзі және әлеуметтік негізі ретінде бүкіл халықтың конституциялық мәртебесі бекітіледі. Конституция тек конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық салаларының да қайнар көзі болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар тән.
Қазақстан Республикасының Конституциясы- басқа ұлттық құқықтық қайнар көздеріне қарағанда ең жоғарғы заң күші бар, мемлекеттік және қоғамдық құрылыс негіздерін, адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен міндеттерінің негіздерін, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет принциптерін бекітетін және реттейтін мемлекет пен қоғамның Негізгі заңы. Конституцияның нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік актілерден тұратындығымен анықталады.
ҚР Конституциясының 4 бабында «Қазақстан республикасында қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады» делінген. Және аталған бапта Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылатындығы айқындалған. Біз, ҚР Конституциясының мемлекеттің негізі заңы ретіндегі мәні мен маңызын зерттей отырып, оның бағытын төмендегіше құрылымдармен зерттеу жүргіздік. Жұмыс мазмұны 3 тараудан тұрады. Бірінші тарауда, Конституция - мемлекеттің негізгі заңы ретінде оның қалыптасуы мен даму кезеңдері 2 бөлікте қамтылған. Екінші тарауда, Қазақстанның конституциялық құрылысының негіздері қамтылған. Конституциялық құқық мемлекет құрылысын құрайтын құқықтық нормалардан тұрады, демек, Қазақстанның мемлекет нысанына талдау жасап, оның Президенттік басқару жүйесінің ерекшелігін және құрылымдық жағынан біртұтастық мәртебесін, сонымен бірге мемлекеттік билік етудің демократиялы әдістермен жүргізілу барысын және ондағы мемлекеттік билік органдарының конституциялық құқықтық мәртебесін зерделедік.

1. ЌР Конституциясы. Алматы: Баспа,2007.
2. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 2007 жылғы 28 ақпан. Егемен Қазақстан газеті. 01.03.2007 жыл.
3.. Ќазаќстанныњ ішкі жєне сыртќы баѓыттары. Президент Жолдауы.2004. Егеменді Ќазаќстан газеті
4. ЌР Жања Зањдары. 1-том. Алматы, 1992.
5. ЌР Азаматтыѓы туралы Зањы. 1991ж 20 желтоќсан. Алматы,2002.
6. ЌР Конституциясы. Президент, Парламент жєне оныњ депуттарыныњ мєртебесі,‡кімет, Республикалыќ референдум, Сайлау туралы ЌР Конституциялыќ Зањдары. Ќ±растырѓандар: М±хаметжанов Б, Котов А. Алматы: Жеті жарѓы, 1999.
7. Қазақстан Республикасының Республикалық Референдум туралы Заңы. 29 сәуір 1995.
8. ҚазССР Егемендігі туралы Декларациясы. 25 қазан 1990.
9. Қазақстан Республиксының Тәуелсіздігі туралы Заңы. 16 желтоқсан 1991.
10. Қазақстан Республикасының Президенті туралы Заң күші бар Жарлық. 26 желтоқсан 1995.
11. Қазақстан Республикасының Сайлау туралы Конституциялық Заңы.28 қыркүйек 1995. (19.06.1997ж, 08.05.1998ж, 06.11.1998ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
12. Парламент және оның депутатарының мәртебелері туралы ҚР Конституциялық Заңы. 16 қазан 1995.11.04.1997ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен.
13. Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы ҚР Конституциялық Заңы. желтоқсан 1995.(24.05.1997, 06.05.1999ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен).
15. Қазақстан республикасындағы соттар және судьяларының мәртебесі туралы ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы. 20 желтоқсан 1999. (17.06.1997ж, 01.07.1997ж, 16.11.1999ж енгізілген өзгерістер мен толықтыруларымен)
15. ЌР Мемлекеттік ќызмет туралы Зањы. 2000ж 1 ќањтарда к‰шіне енген. Алматы: Юрист,2004.
16. ЌР сыбайлас жемќорлыќќа ќарсы к‰рес туралы Зањы.1998ж 2 шілде.
17.ЌР Ењбек Кодексі. 2007ж 18 мамыр.
18. ЌР Ењбек туралы негізгі зањ актілері. Алматы: Юрист,2001.
19. Положение об Ассамблее Казахстана, утвержденное Указом Президента РК от 1 марта 1995// №8,1995
20.Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі туралы ҚР-ның Президентінің жарлығы, 29 желтоқсан 1995.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 80 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..2

I-тарау. Конституция- мемлекеттің негізгі заңы: қалыптасуы мен дамуы
1.1. Конституция-мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Қазақстан Республикасы Конституциясының даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ..10

II-тарау. Қазақстанның конституциялық құрылысының негіздері
2.1. Қазақстан Республикасы – Республикалық басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2. Қазақстан халқы - мемлекеттік биліктің бастауы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ..32
2.3. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік билік органдарының
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36

III-тарау. Адам мен азаматтың құқықтық мәртебесінің негіздері
3.1. Адам мен азаматтың негізгі құқықтары, бостандықтары мен міндеттерінің
жүйесі және жүзеге асырудың конституциялық
кепілдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68

СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .73

ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76

НОРМАТИВТІ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78

КІРІСПЕ

Демократиялык, өркениетті даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның
негізгі, басты нормативтік актісі Қазақстан Республикасының Конституциясы
болып табылады. Конституция мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, оның
болашаққа бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметі қағидаларын белгілейді.
Онда адамдар мен азаматтардың, мемлекеттің қайнар көзі және әлеуметтік
негізі ретінде бүкіл халықтың конституциялық мәртебесі бекітіледі.
Конституция тек конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық
құқықтың барлық салаларының да қайнар көзі болып табылады. Сондықтан оған
басқа нормативтік құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар тән.
Қазақстан Республикасының Конституциясы- басқа ұлттық құқықтық қайнар
көздеріне қарағанда ең жоғарғы заң күші бар, мемлекеттік және қоғамдық
құрылыс негіздерін, адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен
міндеттерінің негіздерін, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет принциптерін бекітетін және
реттейтін мемлекет пен қоғамның Негізгі заңы. Конституцияның нысаны,
алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік актілерден тұратындығымен
анықталады.
ҚР Конституциясының 4 бабында Қазақстан республикасында қолданылатын
құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық
актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де
міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесінің және
Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады делінген.
Және аталған бапта Конституцияның ең жоғарғы заңдық күші бар және
Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылатындығы айқындалған. Біз,
ҚР Конституциясының мемлекеттің негізі заңы ретіндегі мәні мен маңызын
зерттей отырып, оның бағытын төмендегіше құрылымдармен зерттеу жүргіздік.
Жұмыс мазмұны 3 тараудан тұрады. Бірінші тарауда, Конституция - мемлекеттің
негізгі заңы ретінде оның қалыптасуы мен даму кезеңдері 2 бөлікте
қамтылған. Екінші тарауда, Қазақстанның конституциялық құрылысының
негіздері қамтылған. Конституциялық құқық мемлекет құрылысын құрайтын
құқықтық нормалардан тұрады, демек, Қазақстанның мемлекет нысанына талдау
жасап, оның Президенттік басқару жүйесінің ерекшелігін және құрылымдық
жағынан біртұтастық мәртебесін, сонымен бірге мемлекеттік билік етудің
демократиялы әдістермен жүргізілу барысын және ондағы мемлекеттік билік
органдарының конституциялық құқықтық мәртебесін зерделедік. Ата Заңымыздың
1 бабында айтылғандай мемлекет қазынасы - адам өмірі мен оның құқықтары мен
бостандықтары. Олай болса біз жұмысымыздың үшінші тарауында адам және
азаматтардың құқықтық мәртебесінің негіздеріне және оның құқықтарының
жүзеге асырылу кепілдіктеріне тоқталдық. Бітіру жұмыс тақырыбының
өзектілігі еліміз өз егемендігін жариялап, тәуелсіздігін еншілеп, өзіндік
даму жолына нық қадам басты. Оның тарихында ата-бабалар үшін талай ғасыр
арман болған тәуелсіздік тұғыры бекіді. Біздің тұңғыш Президентіміз
Н.Ә.Назарбаевтың ұстанған алғыр саясаттылығы мен тұрақты ұстанымының
арқасында біршама экономикалық, әлеуметтік және саяси жақтарымызбен үлкен
жетістіктерге жетудеміз. Сондықтан да мемлекетіміздің алдына қойып отырған
өзіндік стратегиясы құқықтық мемлекет құру. Осы мақсат тұрғысында Мемлекет
және құқық теориясы, ҚР Конституциялық құқығы пәндері бойынша алған
теориялық білімдерімізден болашақ құқықтық білімді оқытатын педагог маман
ретінде халықтың құқықтық сауаттылығын арттырып, құқықтық сана-сезімді
нығайтуда біздерге жауапкершілікті міндеттер талап етілетіндігі белгілі.
Құқықтық мемлекеттің ерекше белгісі-ол заңның үстемдік етуі, Конституцияның
жоғары тұруы, яғни Ата заңымыздың құқықтық, саяси маңызын зерттеп-зерделеу
негізгі мақсатымыз болмақ. Бұл тақырыпты зерттеу аясында бірнеше ғалым
мамандардың ғылыми еңбектеріне, оқулықтары мен оқу-әдістемелік құралдарына
арқа сүйедік. Атап айтсақ, Ғ.Сапарғалиев. Мемлекет және құқық теориясы,
Т.Ағдарбеков Мемлекет және құқық теориясы, Ғ.Сапарғалиев ҚР Конституциялық
құқығы, ҚР-ның Конституциялық құқығы (оқу-әдістемелік нұсқау). Шопин В.Д.,
З.О.Ашитов. Егеменді Қазақстан құқықтары, Аюпова З.К., Сабикенов С.А.,
Құқықтық Мемлекеттің концепциясы. Утафин О.Е., Козлова Е.И. Ресейдің
Конституциялық құқығы., Михалева Н.А. Конституциялық құқық ғылымының
негізгі мәселелерін талқылау. В.В.Маклакова. Шетел Конституциялық құқығы,
С.Табанов. Құқық теориясы мен сот жүйесініңң Конституциялық негіздері.,
Зиманов С. Конституция и Парламент РК., Н±рпейсов Е. Котов А. Ќазаќстан
Республикасы: хандыќ биліктен Президенттік Республикаѓа дейін., Сартаев С.
К‰нќожаева Г. Ќазақстан Республикасында билікті бµлу жєне оларды ж‰зеге
асыру принциптерініњ ќалыптасуы.т.б.
Сондай-ақ жұмысымызды ҚР Президенті Н.Назарбаевтың халыққа берген
Жолдауларында айтылған жаңа әлемдегі жаңа Қазақстанның демократиялық
реформалардың алдағы кезеңдерде жүргізілетін негізгі бағыттарын, оның
ішінде Парламенттің өкілеттігін кеңейту; саяси партиялардың ролін арттыруға
бағытталған шараларды қабылдау; сот-құқық жүйесін жетілдіру;- жергілікті
өкілетті органдарды дамыту тұрғысында ой-пікірлерін тілге тиек еттік.
Елімізде болып жатқан саяси өзгерістердің біз үшін басты мақсаты
–биліктің бір мезгілде елде саяси тұрақтылықты сақтап, біздің азаматтардың
барлық Конституциялық құқықтары мен еркіндіктерін қамтамасыз ете отырып,
қоғам мен мемлекетті басқарудың барынша тиімді жүйесін қамтамасыз ете
алатын осы заманғы демократиялық пішініне қарай адымдау қажеттігімен және
ҚР Президенті Н.Назарбаевтың 2008 жылғы 6 ақпанда Халыққа берген Қазақстан
халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты Жолдауын
негізге ала отырып, Қазақстанның әлеуметтік мемлекет ретінде өзін-өзі
орнықтыру саясатының жүзеге асырылу бағыттарын талдаумен бітіру
жұмысымыздың қорытынды пікірін түйіндедік.

I-тарау. Конституция - мемлекеттің негізгі заңы:
қалыптасуы мен дамуы
1.1. Конституция - мемлекеттің Негізгі заңы: ұғымы мен мәні
Қазақстан Республикасының Конституциясы - демократиялык, өркениетті
даму жолына түскен мемлекет пен қоғамның негізгі, басты нормативтік актісі.
Конституция қоғамдық өмірдің барлық құқықтық күшті бойына жинақтаған.
Конституция мемлекеттік және қоғамдық құрылысты, оның болашақ қа
бағытталған ұйымдастырылуы мен қызметі қағидаларын белгілейді. Онда адамдар
мен азаматтардың, мемлекеттің қайнар көзі және әлеуметтік негізі ретінде
бүкіл халықтың конституциялық мәртебесі бекітіледі. Конституция тек
конституциялық құқықтың ғана емес, сондай-ақ ұлттық құқықтың барлық
салаларының да қайнар көзі болып табылады. Сондықтан оған басқа нормативтік
құқықтық актілерде кездеспейтін сипаттар тән.
1. Конституцияны қазақстан халқы қабылдады. Сондықтан Конституцияда
халықтың, оның мәнін сипаттайтын еркі білдірілген. Социализм кезінде де
Конституция халықтың еркін білдіреді деп есептелді. Осыған орай халық
еңбекшілерден -жұмысшы табынан, шаруалар мен еңбек интеллигенциясынан
тұратындығы атап көрсетілді. Халықты бұлайша сипаттау кез келген әлеуметтік
құбылысқа, марксшіл-лениншіл ілімге тән таптық көзқараска негізделді.
ҚР Конституциясы 1993 жылы халықтың таптық сипаттамасынан тұңғыш рет
бас тартты. Онда енді жұмысшы табы туралы, шаруа және еңбек интеллигенциясы
туралы сөз болған жоқ. Жалпы "еңбекші" термині 1993 жылғы Конституцияда да,
1995 жылғы Конституцияда да қолданылмайды. Дегенмен, Конституцияның
екеуінде де халық туралы айтылады. ҚР бүкіл әлеуметтік қабатын жинақтаған
тұтас әлеуметтік-саяси құбылыс ретінде ұғынылады. Осыған орай, "халық"
ұғымы ҚР Конституциясына сәйкес, біріншіден, ол байлык, жағдайына қарай
әлеуметтік қабаттарға, таптарға бөлінбеушілікті білдіреді, сөз жок, бұл
маңызды конституциялық фактор болып табылады. Конституцияда мемлекет
әлеуметтік, яғни, бүкіл халықтың өкілі ретінде танылады. Бұл мемлекеттің
тұрғындардың қандай да болсын бір тобына екінші бір тобын кемсіту арқылы
басымдық бермейтіндігін білдіреді. Мемлекет тиісінше, олардың әлеуметтік
жағдайларына қарай тұрғындардың барлық қабаттарына қамқорлық көрсетуі тиіс.
ҚР Конституциясы бүкіл халықты әлеуметтік топтарға бөлмей, олардың
құқықтарын шектемей конституциялық-құқықтық қатынастар субьектісі ретінде
таниды. Екіншіден, халық ұғымына көпұлтты қоғам жағдайында қазақ ұлты,
басқа да барлык, ұлттық топтар жатады. Бұл, мемлекеттегі бүкіл халықтың
әлеуметтік базалық негізін құрайтын казақ ұлтына ерекше: құкықтық, саяси,
әлеуметтік, экономикалық және мәдени жеңілдіктер берілмейтіндігін
білдіреді.
Қазак тілін мемлекеттік тіл ретінде тану жеңілдіктер қатарына
жатпайды, тек мемлекеттің барлық жерде және қайда да болсын ұлттык нысаны
бойынша ұлттық болып табылатын сипатына жатады. Орыс тілін ресми қолданыс
тілі ретінде тану да бұл салада жеңілдік берілмейтіндігін көрсетеді.
Сөйтіп, халықты Қазақстан Республикасының Конституциясын жасаушы
деп тану оның мәндік сипатын білдіреді. Сондықтан ҚР 1995 жылғы
Конституциясы: "Біз, Қазақстан халқы осы Конституцияны қабылдаймыз" деген
сөздермен басталады. Қазақ халқы Конституцияны референдумның қорытындысымен
қабылдады. ҚР Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар республикалық
референдум арқылы енгізілуі мүмкін. Басқаша айтқанда, халық Конституцияны
қабылдап қана қойған жоқ, ол Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар да
енгізе алады. Әрине, Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізу
жобасын Президент Парламенттің карауына бере алады. Алайда, мұндай жағдайда
да халық сырт қалмайды. Парламент халықтың жоғары өкілетті органы,
сондықтан ол Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтыруларды
халықтың атынан қабылдайды.
2. Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден-бір субьект деп
танудан оның құрылтайшылық сипаты туындайды. Қазақстан халқы елдегі
мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі және егемендікті қолдаушы болып
табылады. Сондықтан ол құрылтайшылық биліктің иесі. Нақ Конституция арқылы
Қазақстан халқы мемлекетті құрды, оның басқару және кұрылым нысандарын,
әлеуметтік-экономикалық құрылыс негіздерін, адам мен азаматтың мәртебесін
белгілейді. Тек халық, ал халық атынан тек Парламент қана мемлекеттің
құрылым негіздеріне өзгерту енгізе алады. Сонымен бірге Конституцияда
мемлекеттіліктің мейлінше мәнді кезеңдері тұрақтылық, біртұтастық
қағидалары нығайтылған. Ол - мемлекеттік құрылымның біртұтас нысаны,
басқарудың Президенттік нысаны және аумақтық тұтастық.
3. Конституцияның маңызды ерекшелігі бір жағынан, мемлекеттің, екінші
жағынан, қоғамның негізгі заңы ретінде қолданылуы болып табылады. Бұл
халықтың мемлекеттік биліктің қайнар көзі және қоғамның әлеуметтік базасы
ретіндегі мәртебесімен байланысты. Ол оның егемендігін барлық
элементтерімен: аумағымен, жоғарғы билігімен, азаматтығымен, дербес
заңдарымен және басқаларымен орнықтырады. Конституция мемлекеттің,
мемлекеттік органдардың қоғаммен, қоғамдық институттармен өзара қатынасының
негізін қалайды. Конституция қоғамдық, экономикалық, ұйымдық, әлеуметтік,
діни, жекелік құрылыстың негіздерін анықтайды. Сондықтан мемлекет қана
емес, оның институттары да Конституцияның құқықтық қағидаларын, идеяларын
жинақтайды. Конституция қоғамдық қатынастардың базалық, түпкі негіздерін
реттей отырып, қоғам өмірінің барлық салаларын қамтымайды. Конституцияның
нормасын бұзу көпұлтты Қазақстан халқының занды еркіне қол сұғу болып
табылады. ¤ркениетті, демократиялық қоғамда Конституцияға, оның
қолданылуына, тиімділігіне айрықша мән беріледі. Конституцияның мәселесі
екі кезеңнен: 1) оның жобасын әзірлеу, 2) қолдану кезеңінен тұрады.[2]
Бірінші кезеңде Конституцияның қағидалары және нормаларымен бірге оның
қабылданғаннан кейінгі қолданылу механизмі терең, мұқият ойластырылады.
Бірінші кезекте тұжырымдауға әзірленеді және Конституция нормаларының
мазмұны айқындалады. Сондықтан Конституцияның жобасы Конституцияның
тұжырымдамаларын жасауға жол ашады. Мемлекеттік құрылыс тұжырымдамасы, адам
құқығы тұжырымдамасы, меншік құқығы тұжырымдамасы және басқалары осындай
түжырымдамалар болып табылады.
Конституцияның түжырымдамаларын маман заңгерлердің, экономистердің
және басқалардың шағын тобы әзірлемеуі тиіс. Олардың, мүдделерін анықтап,
Конституцияда оны ескеру үшн оны әзірлеуге әр түрлі партиялардың, қоғамдық
қозғалыстардың, таптардың, ұлттардың, әлеуметтік топтардың және
басқаларының өкілдерін тарту керек. ¤йткені қоғамдық қатынастар дың аталған
субьектілерінің мүдделері обьективті факторлармен елеулі түрде белгіленген.
[17]
Мемлекеттілік және тұтастай алғанда қоғам мүддесі қағидаларына қайшы
келетін идеялар да тұжырымдамалық сипатта ерекшеленуі мүмкін. Мұндай
тұжырымдамалық идеялар конституциялық нормаларда орнықтырылмауы тиіс. Мұның
мысалы ретінде кезінде ұлтаралық келісімге, Қазақстан мемлекетінің түпкі
негізіне нұқсан келтіретінін саналы түрде сезінген немесе сезінбегендердің
табандылықпен ұсынған қос азаматтық туралы қағидасын атауға болады.
Екінші кезең — Конституцияның қолданылуы. Конституция тікелей қолданылады.
Конституция нормаларының тікелей қолданылу көріністерін жеке-жеке
қарастырайық.
1. Конституцияның құқықшығармашылық рөлі екі бағытта көрінеді.
А. Қандай зандар кабылдау керек екендігін Конституция тура көрсетеді.
Бұл заңдар не дәл аталады, не жалпы сипатта көрсетіледі.
Б. Конституция олардың нысандарын көрсете отырып, бірқатар жоғары
мемлекеттік органдардың норма шығармашьшық өкілеттігін белгілейді.
Парламент—зандар, Президент—белгілі бір жағдайларда зандық күші бар
нормативтік жарлықтар, үкімет— нормативтік қаулылар, Конституциялық Кеңес
және Жоғарғы Сот — нормативтік қаулылар қабылдайды. [4]
2. Конституция нормаларының тура қолданылуы барлық мемлекетгік
органдарға, оның ішінде соттардың да қызметіне қатысты. Конституция
нормаларының тікелей қолданылуы мемлекеттік органдардың, белгілі бір
жағдайларға байланысты Конституция нормаларын тура және тікелей қолдана
алатындығын (қолдануы қажеттігін) білдіреді.
3. Конституциялық нормаларды тікелей азаматтар мен ұйымдардың өздері
жүзеге асыра алады. Конституцияның көптеген нормалары азаматтарға, олардың
бірлестіктеріне өзін-өзі басқаруға және өзін-өзі реттеуге мүмкіндік береді.

4. Конституция құқықты, бостандықты және занды мүдделерді қорғауға кең
жол ашады. Азаматтардың өздері Конституцияның нормаларына сүйеніп, өз
құқықтары мен бостандықтарын қорғауға тиіс.
5. Конституция қоғамдағы өмір салты мен көңіл күйге белсенді ықпал
ете алады. Бұл орайда, мемлекет органдары қызметінің Конституцияда
белгіленген қағидалары: қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық,
қазақстандық патриотизм, қоғам өмірінін мейлінше маңызды мәселелерін
демократиялық өдістермен шешу [3] маңызды рөл атқара алады. Бұл
қағидалардың тек мемлекеттік органдарға ғана емес, сондай-ақ барлық
азаматтарға да қатысты екендігін ескеру керек.
6. ҚР Конституциясы институттық қайта құруларды көздейді. Бұл нормалар
жүзеге асырыла бастады. Біріншіден, прокуратура, екіншіден, құқыққорғау
органдары қайта құрылды, үшіншіден, Конституциялық Кеңес құрылды,
төртіншіден, қос палаталы Парламент қалыптасып үлгерді және ең бастысы –ҚР-
да президенттік басқару жүйесі құрылды. Аталған қайта құрылулар -
конституциялық нормалардың бір жолғы әрекеті емес, олар тұрақты
жүргізілетін және жетілдірілетін болады.

1.2. Қазақстан Республикасы Конституциясының даму тарихы
Қазақстан Республикасының Конституциясы- басқа ұлттық құқықтық қайнар
көздеріне қарағанда ең жоғарғы заң күші бар, мемлекеттік және қоғамдық
құрылыс негіздерін, адамның және азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен
міндеттерінің негіздерін, сонымен қатар жергілікті өзін-өзі басқару
органдарын ұйымдастыру мен олардың қызмет принциптерін бекітетін және
реттейтін мемлекет пен қоғамның Негізгі заңы. Конституцияның нысаны – бұл
конституциялық нормалардың жазылуы мен тұжырымдау тәсілі. Конституцияның
нысаны, алдымен оның бір немесе бірнеше нормативтік актілерден
тұратындығымен анықталады.
Біртұтас және жалғыз конституциялық акт болып есептелінетін, мысалы,
Германия, Испания, Ресей, Қазақстан Республикасының конституцияларын айтсақ
та жеткілікті. Ал бұлардан айрықша Швеция конституциясы үш нормативтік
актілерден тұрады: 1974 жылғы басқару нысаны, онда мемлекеттік құрылыс
негіздері, негізгі бостандықтар мен құқықтар және мемлекеттік органдардың
бірыңғай жүйесі реттелінген; 1810 жылғы мұрагерлік таққа отыру актісі және
1974 жылғы ақпарат құралдарының еркіндігі жөніндегі акт.[5]
Егер Конституцияда, тұтас жазбалы акті ретінде бүкіл конституциялық
мәні бар негізгі мәселелерді қамтыса, онда оны кодификацияландырылған
(сұрыпталған) деуімізге болады. Ал өзге жағдайда, айталық, жоғарыдағы
мәселелер бірнеше актілерде өз шешімін тапса, онда оны, керісінше,
кодификацияланған деп есептейміз.
Кодификацияланған конституциялардың құрылымы белгілі бір қалыптардың
түрлеріне сай келуі тиісті. Оның ірге тасы преамбуладан (кіріспеден),
негізгі бөлімнен (негізгі мазмұннан), қорытындылардан, өтпелі және қосымша
ережелерден қалануы қажет.[7] Әдетте, преамбулаға конституцияның мақсаты
жазылады, шығуының тарихи жағдайлары көрсетіледі, кей кездерде құқықтар мен
бостандықтар немесе мемлекеттік саясаттың басты бағыттары айқындалады.
Негізгі бөліміне азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғамдық
құрылыстың негізі, мемлекеттік органдардың жүйелері мен мәртебесі, мемлекет
рәміздері, конституцияны өзгерту тәртібі туралы нормалар енеді. Мемлекеттік
органдардың мәртебесі туралы нормалар мемлекеттік биліктің бөліну
қағидаларына сәйкестендіріліп орнықтырылады: көбінесе, алдымен парламент
жөніндегі нормалар, одан кейін мемлекет пен үкімет басшылары, сот билігі
және жергілікті мемлекеттік басқару нормалары.
Қорытынды ережелерде әр түрлі нормалар сөз етіледі. Мұнда, әдетте,
конституцияның күшіне ену тәртібі тағайындалады. Конституцияны өзгерту
тәртібі мен мемлекеттің рәміздері туралы нормалар негізгі бөлікке енбеген
жағдайда ғана қорытынды ережелерде тұжырымдалуы мүмкін.
Қазақстан өмірінде еліміздің Ата Заңы бес рет қабылданған болатын
[8]. Ең біріншісі –Қырғыз автономды Кеңестік Социалистік Республикасының
1926 жылғы 18 ақпанындағы Конституциясы. Көпшілік зиялы қауым осы актіні
елемей келеді. Оның да өзіндік сыры бар. Өйткені, сол кезде біздің еліміз
РКФСР-дің қарамағында болатын. 1926 жылғы Конституция ҚАКСР Орталық Атқару
Комитетінің қаулысымен бекітіліп, РКФСР Бүкілроссиялық Орталық Атқару
Комитетіне бекітуге жіберілген болатын. Бірақ бұл Конституцияның соңғы
жобасы онда қаралмады. Сондықтан ол республика аймағында іс жүзінде
қолданылмапты. Сөйтіп ол жоба түрінде жабулы қалды. Соған қарамастан біз
бұл туралы мәліметті естен шығармауыз қажет, өйткені, оның бөлімдері мен
тарауларындағы тұжырымдар біздің тарихымыз, ғылымыз үшін өте орасан зор
мәні бар екендігін сезінуіміз қажет деп санаймыз.
Екінші конституционализм кезеңі – бұл 1937 жылғы 26 наурыздағы ҚКС
Республикасының Конституциясы. Ол төтенше Бүкілқазақ съезінің қаулысымен
алғысөзсіз, бөлімдерсіз бекітілген. Тек 11-тараудан(қоғамдық құрылыс,
мемлекеттік өкіметтің жоғарғы органдары; мемлекеттік басқару органдары;
мемлекеттік өкіметтің жергілікті органдары; бюджет; сот және прокуратура;
азаматтардың негізгі құқықтары мен міндеттері; сайлау жүйелері; елтаңба,
ту, астана; конституцияны өзгерту тәртібі) және 124 баптан тұрады. Осы
мәліметтерге көңіл аударар болсақ, азаматтардың негізгі құқықтары мен
міндеттері тек 9-тарауда ғана берілген. Оның 108-бабының 2-бөлігіндегі
Қоғамдық социалистік меншікке қол сұғушы адамдар халық жауы болып
табылады деген сөздер жаныңды түршіктіреді. Қанша адам тек қоғамдық
меншікке қол сұққаны үшін, оның көлемі мен мөлшеріне, сапасы мен құнына
қарамастан атылды десеңші!
Үшінші – 1978 жылғы 20 сәуірдегі Қазақ КСР Конституциясының
қабылданып бекітілуі. Ол 10 бөлімнен, 19 тараудан, 173 баптан тұрады. Бұл
негізгі заңның өзекті мәселелері –жалпыхалықтық мемлекетті, мемлекет
құрылысының принциптерін, қоғамның саяси жүйелерінің бөліктерін немесе
буындарының мызғымастығын уағыздау, ең бастысы- қоғамдық саяси ұйым ретінде
Коммунистік партияның үстемдігін заңдандыру. Барлық Қазақстан
Конституцияларына, социалистік типтік ретінде, тән ерекшелік қасиеттерінің
болуы. Ең алдымен олардың таптық мәндігі оқшауланып тұрады. 1978 жылғы Ата
Заңда Коммунистік партияның барлық қоғамдық өмірдегі басымдылығын, оның
бағыт беруші басшылық ролін нығыздауды, экономикалық жүйенің негізі ретінде
– мемлекеттік (жалпыхалықтық) және колхоздық –кооперативтік меншігін
бекітті, шаруашылықты жоспарлы түрде жүргізуді айқындады.
Қазақ Кеңестік Конституциясында мемлекеттік өкімет органдарының
негізін қалаушы –Кеңестердің жоғарылығы заңдыланған болатын. Мысалы, халық
детутатарының Кеңестері –КСРО Жоғарғы Кеңесі, облыстық кеңестері, аудандық,
қалалық, қалалардағы аудндық, поселкелік, ауылдық кеңестері – мемлекет
өкімет органдарының біртұтас жүйесін құрайды, - делінген Қазақ КСР
Конституциясында. Шын мәнінде, бұлар өмірмен ұласпаған, өйткені жоғарыда
сөз етілген Коммунистік партия мемлекет өміріндегі барлық мәселелерді
шешуді өз басшылығына алып, нұсқау беріп отырғандығы бәрімізге белгілі.
Демек, Кеңестердің үстемдігі формальды түрде қағаз жүзінде нығыздалынып
өмірге келді. Соның нәтижесінде Кеңестер партия органдарымен алмастырылып,
бүкіл билік соңғылардың қолдарына тиген. Еліміздің сол кездегі Ата заңында
азаматтардың саяси, әлеуметтік-экономикалық және жеке өзіндік құқықтары да
шетте қалмаған. Бірақ та, оларды іс жүзінде орындау, мемлекет тарапынан
кепілдіктер беру мәселелері де аяқталмай қалып отырған.
1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан республикасының Жоғарғы Кеңесінің
тоғызыншы сессиясының 12 отырысында дүниеге жаңа Конституция келді. Оның
басты желісі – дүниежүзілік қоғамдастықта жалпы адамгершілік принциптерді
дамыту негізінде Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық, әлеуметтік және біртұтас мемлекет ретінде дүние жүзіне аян ету.
Алғашқы рет жаңа Ата заңның ең жоғарғы заңдық күші бар және оның нормалары
тікелей қолданылады, -делінген. Сонымен қатар жаңа Ата заңда мемлекеттік
тіл-қазақ тілі, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі, - деп бекітілген. Ол 4
бөліктен, 4 бөлімдерден және 20 тараудан, 126 баптардан құралған. Мұнда
азаматтардың құқықтық жағдайлары жөніндегі мәліметтер оқшауланып, бірінші
бөлімде берілсе, ал мемлекеттер оның аппараттары үшінші бөлімде қамтылған.
Демек, адам мен адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең
қымбат қазынасы деген қағидаттан туындаған шығар.
Бұл еліміздің Ата Заңы көп ұзаққа бармады. Оны жаңартуға тура келді.
Қазақстан Конституциясының жеті жылдығына орай өткізілген салтанатты
жиналыстағы баяндамасында (2002,29 тамыз) Елбасы Н.Назарбаев: ...сайып
келгенде, 1993 жылғы жағдайда қабылданған конституция қоғамның әлеуметтік-
экономикалық және саяси реформалар жүргізуге қарсы тобы мен Қазақ КСР-ін
демократиялық өркениетті қоғамға айналдыру қажеттігін және одан басқа
жолдың жоқтығын түсінетін тобы арасында ымыраға баруды көздегені де жасырын
емес.[32]
Оның кемшіліктері мен нақтылы әлеуметтік-экономикалық және саяси
ахуалын алшақтығы бірден-ақ қылаң берді. Онда саяси және құқықтық
қатыспаушылықтарды еңсеру тетіктерінің болмауы көп ұзамай-ақ атқарушы және
заңнамашы органдардың арсындағы қайшылықтардың ушығуының себебіне айналды.
Олардың арасында қайсысымыз жоғарымыз дейтін талас ұзын-сонар дауға
ұласқаны да белгілі.
Бұған кеңестік сот жүйесінің дағдарысы қосылып, мұның бәрі айналып
келгенде, мемлекеттік құрылысты жетілдіру, әлеуметтік-экономикалық
реформаларды дамыта беру жолында кедергі болып көлденең тұрды.
Өтпелі кезеңнің алғашқы лектегі заңдары (1990-1994 жылдар) маңызды
болды десек те, олар да мемлекеттің қаржылық қауқарымен дәйектелмеген, сол
себепті де жүзеге асырылуы екіталай көптеген ұраншыл низамдардың орын
алғаны да белгілі жайт... Міне, осындай жағдайда жаңа конституцияның
қажетті айдан анық еді, - деп тұжырымдаған болатын.
Қазақстан Республикасының қазіргі Ата Заңы 1995 жылғы 30 тамызда
республикалық бүкілхалықтық дауыс беру (референдум) арқылы қабылданды. Ата
заң қабылданған күн демалыс- мемлекеттік мереке Қазақстан Республикасының
Конституциясы күні деп жарияланды. Ата заңды қабылдау әдісінің орасан зор
маңызы бар, өйткені оның мазмұнын сайлаушылыр көпшіліктің қатысуымен
мақұлдады.[8]
Қазақстан республикасының қазіргі Конституциясы
кіріспеден(преамбуладан), негізгі мәтіннен, қорытынды және өтпелі
ережелерден тұрады. Кіріспеде, әдетте Ата заңның мақсаты баяндалып, оны
қабылдаудың тарихи жағдайы, кейде құқықтар мен бостандықтар немесе
мемлекеттік саясатта басшылыққа алатын негіздер көрсетіледі. Қазақстан
Республиксы Конституциясының кіріспесі Ата заңды қабылдаудың себептері мен
мақсаттарын былай түсіндірген: Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген
Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді
еркіндік,теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам
деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей
отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғарғы жауапкершілігімізді
сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізгі ала отырып, осы
Конституцияны қабылдаймыз.[3] Ата заңның бұл бөлігі саяси және
идеологиялық тұрғыдан алғанда аса маңызды, өйткені осыдан келіп,
мемлекетіміздің төмендегідей негізгі мақсаты туындайды:[12]
1. өзінің ең қымбат қазынасы ретінде адам және адамның өмірі, құқықтары мен
бостандықтарын, оған мемлекеттік кепілдіктерді айқындап, бекіту;
2. өз елінде және мемлекеттер арасында азаматтық бейбітшілікті,
ынтымақтастық пен тату қарым-қатынастықтың әдістерін нақтыландырып бекіту;
3. байырғы қазақ жерінде мемлекеттік бірлікті сақтау;
4. республиканың егемендігін сақтап, ұстап тұру;
5. Қазақстан Республикасының демократиялық негіздерінің мызғымастығын
бекіту. Мұның ұшқыны ретінде, республика қызметінің түбегейлі принциптері
де айқындалады.Олар:[9]
• Қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылық;
• Бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму;
• Қазақстандық патриотизм;
• Мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялы әдістермен,
оның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру
арқылы шешу;
6. егемендіктің және мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көздерін
иемденуші Қазақстан республикасының халқы деп тану;
7. әлеуметтік саясаттың басты бағыты адамның қадірлі өмір сүріп, еркін
дамуына қолайлы жағдайларды тудыру;
8. мемлекеттік меншік және жеке меншікті тану және олардың бірдей
қоғалуын қамтамасыз ету;
9. мемлекеттік билікті Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы,
атқарушы және сот тармақтарына бөлу, олардың тежемелік әрі тепе-теңдік
жүйесін пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы принципіне сәйкес жүзеге
асыру;
10. жергілікті өзін-өзі басқаруды тану және оны іске асруға қажетті
кепілдіктерді қамтамасыз ету;
11. идеологиялық және саяси әралуандылықты тану; қоғамдық және
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне, мемлекеттік органдарда саяси
партиялардың ұйымдарын құруға жол берілмейтіндігін нақыштау, сөйтіп,
ешбір идеологияның мемлекеттік не міндетті деп танымауы;
12. республка бекіткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан
басымдылығы болуын және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшін заң
шығару талап етілетін жағдайдан басқа реттерде, тікелей қолданылатындығын
тану.
Ата заңның негізгі бөлігіне азаматтардың құқықтары, бостандықтары мен
міндеттері туралы, конституциялық құрылысы жайлы, мемлекеттік нысандар
жөнінде, мемлекеттік буындар жүйесі мен мәртебесі туралы (Президент,
Парламент, Үкімет, Конституциялық Кеңес, Соттар және сот төрелігі,
Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы) нормалар
енген. Яғни, бұл нормалар Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-8
бөлімдерінде баяндалған. Қорытынды және өтпелі ережелер баяндалған ақырғы 9-
бөлімде Ата заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі туралы,
конституциялық заңдар мен өзге заңдарды қабылдау рәсімі және басқалар жайлы
сөз болады. Сөйтіп, ҚР Конституциясы 9 бөлімнен, 98 баптан және де көптеген
тармақтар мен тармақшалардан тұрады. Ата заң құрылымына жасалатын талдау
оған негіз болған конституциялық идеялардың айқын көрінісін береді. Жалпы
ережелер деп аталатын 1-бөлім жаңа конституциялық құрылысқа сапалық
сипаттама бере отырып, Республикада мемлекеттік билік біртұтас, ол
Конституция мен заңдар негізінде заң шығарушы, атқарушы және сот
тармақтарына бөліну және олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін
пайдалану арқылы өзара іс-қимыл жасауы қағидатына сәйкес жүзеге
асырылатындығын баяндайды.[14] Сонымен қатар, ол Қазақстан Республикасын
Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет екендігін айқындап
берген. Олай дейтініміз –біздің ұлан-байтақ жеріміздің ұлттық-аумақтық
бөліністерге бөлінбей тек әкімшілік-аумақтық бөліністерге-облыстарға,
қалаларға, аудандарға, поселкелерге, ауылдарға т.б. – бөлінетіндігі және
олардың жоғарыдағы бір орталыққа бағынатындығы. Адам және азамат деп
аталатын 2 бөлімде адам мәтебесін мемлекетпен тікелей байланыстырмай,жеке
бастың құндылығын ашып көрсетеді. Онда жеке адамның құқықтары мен
бостандықтары халықаралық құқықтың мойындалған қағидаттары мен қалыптарына
тікелей байланыстырылған. Жаңа Қазақстан Ата Заңының басты желісі-
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекет мүддесінен жоғары
тұрғыдан қарау болып табылады.
Президент деп аталатын 3 бөлім мемлекет басшысы ретінде
Президенттің жаңа мәртебесін толық бейнелейді. Басқа мемлекет органдарының
құрылуы мен қызметі 4-8 бөлімдерде көрсетілген.
Қазақстан Республикасы Конституциясының құрылымында әр бөлім өз
қисынымен ретті орналасқан. Жалпы алғанда Қазақстан Республикасының 1995
жылғы Конституциясы өз құрылымы мен қисыны жөнінен баршаға айқын түсінікті
деп айтуға болады.
Қорытынды және өтпелі ережелер деп аталатын 9 бөлім жаңа Ата заңды
күшіне енгізу нормаларын бекітеді, бұрынғы Конституцияның күші қай кезден
бастап жойылғанын нақтылайды. 1995 жылғы Конституция күшіне енгенге дейін
қолданылып келген заңдардың одан әрі қарай қолданыста болу тәртібін
көрсетеді. Сонымен бірге, Конституцияда аталған өзге де заңдарды қабылдау
тәртібі нақтыланған.
Сонымен ҚР Конституциясының даму тарихын академик Ғ.Сапарғалиевтің
пікірін қуаттай отырып, Қазақстан республикасында конституциялық заңдардың
қалыптасу кезеңдерін төмендегіше қорытамыз[18]:
• 1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-ының мемлекеттік егемендігі туралы
Декларациясы конституциялық сипатағы маңызды актісі болып табылады.
Декларацияда Қазақ КСР-ның басқа республикаларымен бірге КСРО-ға
ерікті түрде бірігетін және олармен шарт негізінде өзара қарым-қатынас
құратын егеменді мемлекет болып табылатындығы бірінші рет жарияланды.
• Конституциялық заңдардың орнықтырылуының екінші кезеңі Қазақстан
Республикасы 1991 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақ Кеңестік
Социалистік Республикасының атауын өзгерту туралы Заңнан
басталады. Заң конституциялық деп аталмағанымен, Қазақ КСР
Конституциясына және мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға
өзгерістер енгізгендіктен, ол іс жүзінде сондай заң болды. Бұл
заңның мәні мынада, мемлекеттік ұйымдардың идеологиялық негізі
Республика атауынан алынып тасталды. Бұл заңның тағы бір мәні –
бүкіл халықтың өзін-өзі саяси тануы: Республиканың көпұлтты
халқының өзін-өзі тану принципіне негізделген демокраиялық,
тәуелсіз, бейбітсүйгіш, құқықтық мемлекет құру талпынысына орай
Қазақ КСР-ы Қазақстан Республикасы деп аталды. Мұнда ұлттың өзін-
өзі тануы айтылмайды. Алайда, бұл идея 1991 жылдың 16
желтоқсанында, яғни, бар болғаны алты күннен кейін қабылданған
Мемлекеттік тәуелсіздік туралы Заңда ескерілген жоқ. Мемлекеттік
тәуелсіздік туралы заңда Жоғарғы Кеңестің Қазақстан халқының
еркін білдіре, қазақ ұлтының өзін-өзі тану құқығын сендіре
отырып.., Қазақстан Республикасының тәуелсіздігін жариялайтыны
айтылды.[8] Осы конситуциялық заңда тәуелсіздік бірінші рет
жарияланды, онда тәуелсіз мемлекетке тән элементтер: біртұтас
азаматтық, аумақтық дербестік, мемлекеттік органдардың дербес
жүйесі, тәуелсіз мемлекет мәртебесіне сәйкес дербес экономикалық
жүйе, жеке Қарулы Күштің болуы орнықтырылды. Қазақстан әлемдік
қауымдастыққа дербес мемлекет ретінде енді.
• Қазақстан Республикасы конституциялық заңдары қалыптасуының үшінші
кезеңі Жоғарғы Кеңестің 1993 жылғы қаңтарда жаңа Конституцияны
қабылдаудан басталады. Бұл Қазақстанның мемлекеттік және қоғамдық
құрылысын мүлдем жаңаша белгілеген тарихи құқықтық акт болды.
Әрине, Конституция Қазақстанның мемлекеттік егемендігі жарияланған
кезден бастап шығарылған конституциялық заңдардың көптеген құқықтық
нормаларын, принциптері мен идеяларын қабылдады. Халықтық
егемендік, мемлекеттің тәуелсіздігі, билік бөлісу принципі, қазақ
тілін мемлекеттік тіл деп тану, Президентті мемлекеттің және
атқарушы биліктің біртұтас жүйесінің басшысы ретінде тану, сот
органдарын- Жоғарғы, Конституциялық және Жоғары Төрелік сотты,
прокуратураны тану осының қатарына жатады.
Конституция 1978 жылғы Конституцияның кейбір қағидаларын қабылдады,
айталық, Жоғарғы Кеңес бір палаталы өкілетті және заң шығарушы орган болып
қалды, бірақ енді бүкіл билікті иеленген орган ретінде танылған жоқ. Оның
өкілеттік тізбесі конституциялық тұрғыдан белгіленді. Бірақ СОКП үстемдігі,
біртұтас саяси партияның басшылығымен жұмыс істеу кезіндегі Жоғарғы
Кеңестен ерекшелігі 1993 жылғы Конституция бойынша Жоғарғы Кеңес заң
тұрғысынан да, нақты істе де өзінің қызметін конституциялық құзыреті
щеңберінде дербес жүргізе алатын болды. Жергілікті Кеңестер уәкілетті
органдар ретінде сақталды. Азаматтардың көптеген құқықтары мен
бостандықтары негізінде Қазақ КСР-ының 1978 жылғы Конституциясында
жарияланған құқықтық қағидалар мен идеялар сақталды. Ол- барлық
азаматтардың тең құқылығы, саяси құқық, еңбек ету құқығы, білім алу құқығы,
денсаулықты сақтау құқығы және басқалары. Азаматтардың тәуелсіз мемлекет
кезеңіндегі негізгі жауапкершілігінің кеңестік кезеңдегі осындай
жауапкершілігінен ешқандай ерекшелігі жоқ.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясына бірқатар жаңа
қағидалар енгізілді. Айталық, Қазақстан Республикасы өзін-өзі таныған
қазақ ұлтының мемлекеттілік нысаны ретінде жарияланды. Кіріспеде қазақ
мемлекеттілік формуласы қолданылды. Бұл тек қазақ ұлтының өзін-өзі саяси
танығандығын білдірді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік егемендік тек ұлттық
егемендіктің жүзеге асуы ретінде танылды. Сонымен бірге Конституция
Қазақстан халқы Республикадағы мемлекттік биліктің бірден-бір бастауы
болып табылатындығын орнықтырды. Тиісінше, Қазақстан Республикасының 1993
жылғы Конституциясы мемлекеттік егемендік негізіне ұлттық емес, халықтық
егемендікті қабылдады. Бұл қайшылықты диалектикалық қайшылық деуге бола
қоймас. Ол, біздің пікірімізше, 1993 жылғы Конституция қабылданар
қарсаңында ойдағыдай шешімін таппаған көзқарастардың екі саяси-құқықтық
жүйесінің әлі де жалғасып келе жатқан текетіресінің көрінісі.
Конституцияда зиялы және біртұтас мемлекет деген ұғым бірінші рет
қолданылды. Мемлекеттік зиялылық сипаты діни бірлестіктердің мемлекеттен
бөлінуінен көрінеді. Конституция мемлекеттің қандай да болсын бір дінге
немесе атеизмге артықшылық бермейтіндігін жариялады.[20] Саяси партияларды
діни негізде құруға жол берілмеді. Діни бірлестіктер саяси мақсаттар мен
міндеттерді көздемеуі тиіс. Ақыр соңында, мемлекеттік органдардың және
лауазымды адамдардың қызметіне заңсыз араласуға жол берілмеді. Мемлекеттік
құрылым нысаны жағынан Қазақстан Республикасы біртұтас мемлекет болып
табылады, демек, оның аумағында саяси да, сондай-ақ мәдени автономиялар
құруға да мүмкіндік бермейді. Бұл тарихи тұрғыдан белгіленген және саяси-
құқықтық жағынан өзін ақтады.
Конституциядағы заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарының
тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы олардың өзара қарым-
қатынас жасайтыны туралы қағиданы да жаңа қағида деп есептеуге болады.[14]
Мұның қатарына Конституция Президенттің тыйым салуға қатысты институттарын,
Президенттің тыйым салуын еңсеруді, Президенттің қызметтен кетірілуін,
Министрлер Кабинетінің тұтас және оның әр мүшесінің жеке-жеке қызметтен
кетірілуін, Жоғарғы Кеңестің ұсынысы бойынша Президенттің Министрлер
Кабинетінің мүшесін лауазымынан алуды жатқызды. Бұдан көрінгендей,
тежемелік және тепе-теңдік құралдарының жиынтығы билікті бөлу принципін
толық жүзеге асыруға мүмкіндік бермейтіндей онша қомақты емес.
Конституция оның нормаларын тікелей қолдану туралы қағиданы
орнықтырды. 1993 жылғы Конституция Жоғарғы Кеңестің заң шығару өкілеттігін
беру институтын қарастырған жоқ. Алайда, Президентке тек жай заңдық күші
бар Жарлықтар шығарумен бірге, конституциялық заңдар шығару өкілеттігін
бергендігіне қарамастан, республиканың Жоғарғы Кеңесі Президентке уақытша
заң шығару өкілеттігін берді. Оны Конституциялық Сот өз қаулысында таныды.
Сондықтан Жоғарғы Кеңес 1993 жылғы 10 желтоқсандағы заңымен 1993 жылғы
Конституцияға заң шығару өкілеттігін беру туралы елеулі өзгеріс енгізуді
деуге болады.
• Конституциялық заңның қалыптасуының төртінші кезеңі 1995 жылы
қабылданған Конституциямен байланысты. Бұл кезең одан әрі
жалғасуда. Оны Конституцияның бірқатар елеулі жаңа қырларына
тоқталайық. Онда КСРО-ның да, Қазақ КСР-ының да не
Конституциялары, не заңдары еске алынбайды. Конституция күшіне
енген кезеңге дейін қолданылып келген Қазақстан Республикасы
заңдарының Конституцияға қайшы келмейтін бөліктерінің одан әрі
қолданылатыны туралы айтылды. Бұл өте үлкен мәселе, өйткені
Қазақ КСР-ының көптеген кодекстері әлі жаңартылған жоқ. Оларды
конституциялық нормаларға сәйкес келтіру –заң шығарушы
органдардың міндеті. Президенттік басқару жүйесі орнықтырылды.
Президент атқарушылық билікке жақын тұрғанымен биліктің ешбір
тармағына кіріспейді. Қалыптасып үлгерген қоспалаталы Парламент
орнықтырылды. Конституциялық Сот сот органы болып табылмайтын
Конституциялық Кеңеспен алмастырылды. Жоғарғы Соттың шеңберінде
біртұтас жүйе орнықты. Құқық қорғау органдарын қайта құру
қарастырылып, ол жүзеге асырылды. Осындай қайта құрулардың
нәтижесінде мемлекеттік биліктің Президенттік басқару жүйесіне
тән жоғары және жергілікті органдарын қайта құрулар негізінен
аяқталды.[23]

II-тарау. Қазақстанның конституциялық құрылысының негіздері
2.1. Қазақстан Республикасы – Президенттік басқару нысанындағы біртұтас
мемлекет
Єрбір мемлекетке төн бір ортақ көрініс-бұл мемлекетті ұйымдастыруда
және мемлекеттік құрылысында өзіне ғана үйлесімді ерекшеліктердің болуы.
Конституциялық құрылыс бұл- сол елдің Конституциясында бекітілген,
мемлекетті құрудағы ерекше бір әдіс немесе ерекше бір форма.[25]
ҚР Конституциясының 1-ші бабына сәйкес, "Қазақстан өзін демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде бекітеді, оның жоғары
құндылығы ретінде адам оның өмірі, құқығы мен бостандығын қояды" деп
жазылған.
Басқару тұрпаты жағынан Қазақстан мемлекеті республика болып
есептеледі. Мемлекеттегі билік халық тарапынан сайланған, белгілі бір
мерзімдік өкілеттіліктерге ие өкілеттік органдар арқылы жүзеге асырылады.
Қазақстан - Президенттік басқарудағы республика.[23]
Қазақстан Республикасы Президентінің мәртебесі Конституцияда
бекітілген Президенттік билік тұрпаты деңгейінен айқындалады. Президент -
бұл бірінші кезекте Ел басшысы, мемлекеттің жоғарғы лауазымды тұлғасы. Ол
мемлекеттің негізгі ішкі және сыртқы саясатының бағыттарын айқындап береді.
Президент тікелей халық тарапынан сайланады. Ел конституциясы Президентке
халық ойынан сөйлеуге, мемлекеттің бірлігі символы ретінде халық пен
мемлекеттік биліктің біртұтастығын жариялауға, Конституцияның
мызғымастығына және адам және азаматтың құқықтары мен еркіндіктерінің
сақталуына кепіл болады.
Конституцияның 40-шы бабына сәйкес Президенттің аса маңызды
конституциялық өкілеттілігі ретінде барлық мемлекеттік қызмет етуін
қамтамасыз етуі және адам және азамат құқықтары мен еркіндіктерінің және
Конституциясының мызғымастығын қамтамасыз етуі сияқты қызметтерін атаймыз.
ҚР-сы Конституциясының 41-ші бабы, 2-ші тармағында жазылғандай, Республика
Президенті болып, 40-жасқа толған, мемлекеттік тілді толыққанды білетін, ҚР-
сы территориясында соңғы он бес жыл бойы тұратын ҚР-ның азаматы сайлана
алады. Жалпыға бірдей, тең, тікелей сайлау құқығы негізінде, бұрын ҚР
Президенті жеті жыл мерзімге сайланатын болса, қазіргі таңда кейінгі
Конституцияға енгізілген өзгертулер нәтижесінде бес жыл мерзім сайланатын
болды. Сайлау жасырын дауыс негізінде өткізіледі. Президентті сайлау
тәртібі заң жүзінде бекітілген. Президент өз қызметіне Қазақстан халқы
алдында ресми ант бергеннен кейін кіріседі. Бір адам екі реттен артық ел
Президенті болып сайлана алмайды және Республика Президенті өз қызметі мен
өкілеттілігін іске асыру және орындау кезінде саяси партиялардағы өз
қызметін тоқтатады деген нормалар соңғы өзгертулермен алынып тасталды.
Сонымен бірге оның басқа ақы төленетін қызметпен, көсіпкерлікпен
айналысуына және өкілетті органның депутаты болуына құқығы жоқ.[27]
Президент өкілеттілігін шартты түрде 4 - топқа бөлуге болады:
1) Заңшығарушылық өкілеттілігі.
2) Жалпы саяси және әлеуметтік сипаттағы өкілеттілігі.
3) Мемлекеттік органдар қызыметтерін ұйымдастыру және іске асыру
істеріне байланысты өкілеттіліктері.
4) Кадрлар мәселесіндегі өкілеттіліктері.
КР Конституциясы (63-ші бабы) Президенттің мынандай жағдайларда
Парламентті таратуына құқық береді:
1) Парламенттің үкіметке сенімсіздік білдіруіне байланысты.
2) Премер-Министрді тағайындауға келісім беруден екі рет бас тартса.
3) Парламент Палаталары арасында немесе Парламент пен басқа билік
тармақтарының арасында дау туындаған кезде, осының нөтижесінде елде саяси
дағдарыс қалыптасқан жағдайда.
Айта кетер бір жәйт, Конституция Парламентті таратуға мынадай
шектеулер қоя алады:
Парламент елде төтенше немесе соғыс жағдайы жарияланған кезде
таратылмайды және Президент өкілеттілігінің соңғы алты айында және осының
алдындағы таратудан бір жыл уақыт өтпегенше таратылмайды.
ҚР Конституциясының 47-і бабына сәйкес, Президентті мерзімінен бұрын
қызметінен босату, денсаулығына байланысты өз міндетін атқаруға қабілетсіз
болса, және басқа да Президентті мерзімінен бұрын қызметінен кетіру
процедурасы негізінде іске асырылады. "ҚР-сы Президентінің қызметін
қамтамасыз ету жүйелері" туралы Президент жарлығына сай, ел Президентінің
қызметін қамтамасыз ету, іске асыру, тиянақты бақылау жасау, оның
тапсырмалары мен актілерін тыңғылықты әрі уақытылы орындау мына тұлғаларға
жүктеледі:
1) ҚР Мемлекеттік хатшысына
2) КР Президенті өкімшілігіне
3) ҚР Президентінің бірінші көмекшісіне, көмекшілеріне, кеңесшілеріне.
Осы аталған лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік органдар өздеріне
жүктелген тапсырмалардың уақытылы әрі міндетті түрде орындалуына жауапты
және осы тапсырмалар мен міндеттерді орындау мақсатында өз өкілеттіліктері
шеңберінде лауазымды тұлғалар мен мемлекеттік органдарға нұсқау бере алады.
ҚР Президентінің ар-намысына қадір-қасиетіне қол сұғуға болмайды, әрі
оған ешкім тиісе алмайды. Бұл дегеніміз - ол тұтқынға, қамауға алынбайды,
соттық жауапкершілікке тартылмайды. Бұл, яғни, ол Президент қызметін
атқарып тұрған кезде болады. Ал осы қасиетті және оған ешкім тиісе алмауы
құқығы Президентті қызметінен босатқаннан кейін өз күшін жояды. Президентті
конституциялық жауапкершілігін іске асырудың ерекше процедурасы болып
есептеледі.
ҚР Президенті мемлекетке опасыздық жасағанда немесе басқа да ауыр
қылмыс жасағанда қызметінен мерзімінен бұрын босатылады.
ҚР Президенті өз өкілеттілігін ант берген кезден бастап, жаңа
сайланған Президент ант берген кезге дейін жүргізеді.
Ел Конституциясына сәйкес Президент кең ауқымдағы өкілеттіліктерге ие,
біз оны жоғарыда төрт топқа бөлгенбіз.
1) Мемлекеттік билік органдарының құру жұмыстарына байланысты
Президент өкілеттіліктерге ие. Ол Парламент Мәжілісінде өкілдігі бар саяси
партиялар фракцияларымен консультациялардан кейін келісім беру үшін
Мәжілістің қарауына Республика Премьер-Министрдің кандидатурасын енгізеді;
Парламент Мәжілісінің келісімімен Премьер-Министрді қызметке тағайындайды
және оны қызметтен босатады; Премьер-Министр ұсынысы бойынша үкімет
құрылымын белгілейді, үкімет мүшелерін тағайындайды әрі қызметінен
босатады, үкімет мүшелерінің анттарын қабылдайды, Парламент Сенатының
келісіміне сәйкес Ұлттық Банк Төрағасын тағайындайды, Бас Прокурорды және
Ұлттық Қауіпсіздік комитетінің Төрағасын қызметке тағайындайды және
қызметтен босатады; ҚР-сы дипломатиялық өкілдіктері басшыларын тағайындайды
әрі кері шақырып алады. Есеп комитеті Төрағасы мен мүшелерін тағайындайды.
Президент сондай-ақ ҚР заңдарына қол қояды және жариялайды және тиым
салу әрі тоқтату ынтасына ие. Парламент Сенаты ұсынған заңға бір ай ішінде
қол қояды, заңды халыққа жария етеді не заңды немесе оның жекелеген
баптарын қайтадан талқылап, дауысқа салу үшін қайтарады.
Президент Ветосы - бұл оған қол қоюға әкелген заңдарға қол қоюдан бас
тартуын білдіреді. Абсолютті вето-мағынасы Президенттің Парламент
қабылдаған заңға қол қоюдан түпкілікті бас тартуын білдіреді.
Тоқтата тұру ветосы болса, негізінен Ел басының заңды санкциялаудан
бас тартуын білдіреді, бұл оның өз күшіне енуін тоқтата тұрады, өйткені
Парламентке бұл заңды екінші рет дауыс беру арқылы қабылдау құқығы
беріледі.[26]
Заңды санкциялау - бұл Президенттің заң мазмұнына ресми қол қою арқылы
мақұлдағанын айтамыз. Заңды жариялау - бұл ресми басылымдарда жариялау
арқылы оны көпшілікке ұсыну, жеткізу.
2) Атқарушы билік тармағы саласында Президентке өте көп өкілеттіліктер
берілген. Президент ерекше маңызды мәселелер бойынша үкімет отырыстарына
төрағалық ете алады, атқарушы биліктің актілерін тоқтата алады.
3) Мемлекет басшысы ретінде Президент сыртқы саясат және әскери салада
да өкілеттіліктерге ие. Ол елдің негізгі сыртқы саясат бағытын нақтылайды,
келіссөздер жүргізеді және халықаралық шарттарға қол қояды. Президент
сонымен бірге ҚР-ның әскери доктринасын бекітеді.
4) Осылармен бір қатарда Президенттің өкілеттілігіне азаматтық
мәселесі, саяси баспана беру, ҚР-сы мемлекеттік наградаларымен марапаттау,
жоғары әскери және арнаулы шен, дәреже беру, кешірім жасау сияқты
өкілеттіліктер кіреді.
5) Қауіпсіздік Кеңесін және өзге де консультативтік-кеңесші
органдарды, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Жоғары Сот Кеңесін
құрады.
ҚР Конституциясының 46 бабы төмендегідей мазмұндағы 4-тармақпен
толықтырылды. Қазақстанның Тұңғыш Президентінің мәртебесі мен өкілеттігі
Республика Конституциясымен және конституциялық заңмен айқындалады.
6) Ел Президенті жарлықтар мен өкімдер шығарады.
ҚР Конституциясының 2-ші бабына сәйкес, аумақтық құрылымы жағынан
Қазақстан Республикасы бөлінбес, біртұтас унитарлы мемлекет болып
есептеледі. Біртұтас унитарлы мемлекет- бұл өз құрамында басқа да
мемлекеттік құрылымдар жоқ, әкімшілік-территориялық негізде орналасқан және
орталық органдар қабылдаған заңдар негізінде басқарылатын мемлекеттік-
территориялық құрылым, ол әкімшілік-территориялық орналасуына қарай
әкімшілік-территориялық бірліктерге бөлінеді.[31] Олар: Облыс, аудан, қала,
ауыл(село), ауылдық (селолық), округтар болып аталады.
ҚР территориясының біртұтастығы конституциялық құқықтың мәртебесінің
бөлінбес элементі болып табылады. ҚР өз территориясы мыналардан тұрады:
Субъектілер территориясы және құрғақ және ішкі сулары, территориялық теңіз
иелігі, және осылар үстіндегі әуе кеңістігі.
ҚР Конституциялық мәртебесінің маңызды құрамдас бөлігі ретінде оның
мемлекеттік рәміздері - туы, елтаңбасы, ән ұраны есептеледі. Оларда ел
тәуелсіздігі, мемлекет астанасы Астана бейнеленеді.
Мемлекет төуелсіздігі ҚР Конституциясы 2-ші бабында айтылғандай-өзге
бір мемлекеттен тәуелсіз, өз бетінше билік ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.