Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негіздері
КІРІСПЕ
І.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ
ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің .Халықаралық.құқықтық және конституциялық қағидалары
1.2 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты шетелдердің тәжірибесі
1.3 Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оларды қолдану тәртібі
1.4 Қылмыстық іс жүргізу барсында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге байланысты құқықтық қатынастардың субъектілері
ІІ.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуші органдардың өзара қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
ІІІ.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін нормативтік.құқықтық актілерді жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
І.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ
ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің .Халықаралық.құқықтық және конституциялық қағидалары
1.2 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты шетелдердің тәжірибесі
1.3 Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оларды қолдану тәртібі
1.4 Қылмыстық іс жүргізу барсында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге байланысты құқықтық қатынастардың субъектілері
ІІ.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуші органдардың өзара қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
ІІІ.ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін нормативтік.құқықтық актілерді жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекетті құру идеясын іске асыру қылмыстылықпен күрес саласында, соның ішінде қылмыстық іс жүргізудегі жеке тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, құқықтарының сақталуын кепілдеуді көздейді.
Қазіргі кезеңде қылмыстылық әлеуметтік факторларды шиеленістіретін құбылыстардың алғашқы орындарын алады. Қоғамда ұйымдасқан қылмыстылық пен жемқорлықтың өсуі жағдайында, құқық қорғау органдары мүдделі тұлғалар тарапынан белгілі бір деңгейде қарсылыққа тап болып отыр.
Осы аталғандарға байланысты қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бүгінгі таңда өзекті мәселелердің біріне айналып, елімізде сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен кедергі келтіруде.
Өкінішке орай, ұзақ жылдар бойы қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың мүдделері мемлекет және оның органдары тарапынан қорғауға алынбай келді. Қылмыстық қудалау және сот органдары аталған тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету туралы қолданыстағы заңдардың нормаларын бұрыннан бері дұрыс және тиісті түрде орындамай келеді. Мұндай жағдай қазіргі уақытта да орын алып отыр. Біздің ойымызша, адамдардың құқық қорғау органдарына көмек көрсетуден жалтарудың да басты себебі де осында.
Қылмыстың жәбірленушілері мен куәлары қылмыстық әлемнің және оның өкілдерінің кек алушылық әрекеттерінен қорқып, өзіне қылмыстық іс жүргізу заңымен көзделген міндеттерді атқарудан бас тартады. Халықаралық қауымдастық сарапшыларының пайымдауынша, «құқық қорғау органдарына көмек көрсеткісі келетін тұлғаларға қатысты қорқыту және күш қолдану әрекеттерінің жиі орын алуы, қылмыстық сот өндірісі жүйесінің беделін түсіруге бағытталған тәсілге айналған». Іс жүзінде де азаматтардың өздеріне жүктелген қылмыстық іс жүргізушілік міндеттерін атқарудан жалтаруы, құқық қорғау және сот органдары қызметінің тиімділігін төмендетеді. Осыған байланысты халықтың қылмыстық әлемнен жаппай қорқуы сияқты әлеуметтік-психологиялық мәселе қосымша туындайды.
Қазіргі кезеңде қылмыстылық әлеуметтік факторларды шиеленістіретін құбылыстардың алғашқы орындарын алады. Қоғамда ұйымдасқан қылмыстылық пен жемқорлықтың өсуі жағдайында, құқық қорғау органдары мүдделі тұлғалар тарапынан белгілі бір деңгейде қарсылыққа тап болып отыр.
Осы аталғандарға байланысты қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету бүгінгі таңда өзекті мәселелердің біріне айналып, елімізде сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен кедергі келтіруде.
Өкінішке орай, ұзақ жылдар бойы қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың мүдделері мемлекет және оның органдары тарапынан қорғауға алынбай келді. Қылмыстық қудалау және сот органдары аталған тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету туралы қолданыстағы заңдардың нормаларын бұрыннан бері дұрыс және тиісті түрде орындамай келеді. Мұндай жағдай қазіргі уақытта да орын алып отыр. Біздің ойымызша, адамдардың құқық қорғау органдарына көмек көрсетуден жалтарудың да басты себебі де осында.
Қылмыстың жәбірленушілері мен куәлары қылмыстық әлемнің және оның өкілдерінің кек алушылық әрекеттерінен қорқып, өзіне қылмыстық іс жүргізу заңымен көзделген міндеттерді атқарудан бас тартады. Халықаралық қауымдастық сарапшыларының пайымдауынша, «құқық қорғау органдарына көмек көрсеткісі келетін тұлғаларға қатысты қорқыту және күш қолдану әрекеттерінің жиі орын алуы, қылмыстық сот өндірісі жүйесінің беделін түсіруге бағытталған тәсілге айналған». Іс жүзінде де азаматтардың өздеріне жүктелген қылмыстық іс жүргізушілік міндеттерін атқарудан жалтаруы, құқық қорғау және сот органдары қызметінің тиімділігін төмендетеді. Осыған байланысты халықтың қылмыстық әлемнен жаппай қорқуы сияқты әлеуметтік-психологиялық мәселе қосымша туындайды.
1 Брусницын Л.В. О компетенции должностных лиц и иных субъектов при обеспечении безопасности граждан, содействующих уголовному правосудию // Государство и право, М., 2000. №2.
2 Төлеубекова Б.Х., Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Жалпы бөлім, Алматы, 2000 ж.
3 Воронин Ю.А. Система борьбы с преступностью в США., Свердловск, 1990
4 Князев В.В. Защита свидетелей за рубежом, М., 1994.
5 Пенитенциарная реформа и проблемы борьбы с незаконными методами ведения дознания и следствия в Казахстане: Материалы науч.-практ. семинара. – Алматы, 1999
6 Квашис В.Е., Вавилова Л.В. Зарубежное законодательство и практика защиты жертв преступлений, Москва., 1996 г.
7 Щерба С.П., Зайцев О.А. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам, Москва, 1996 г.
8 Ахпанов А., Андреев В. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002, 73-78 б.б.9 «Жедел-іздестіру туралы» ҚР Заңы, 15.09.1994 // Ведомости Парламента РК. – 1994. - №13
9 «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 15.09.1994.
10 «Ішкі істер органдары туралы» ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 21.12.1995 // Ведомости Парламента РК. – 1995. - №23
11 Ахпанов А., Андреев В. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002, 89 б.
12 Тихонов А.К. Уголовно-процессуальные меры обеспечения чести, достоинства и личной безопасности потерпевшего и свидетеля: Автореферат, М., 1995.
13 Лунев В.В. Тенденции преступности: мировые, региональные, российские // Государство и право. – 1993, №5
14 ҚР ІІМ-нің 27 сәуір 2000 жылғы №236 Бұйрығы.
15 ҚР ҚІЖК-нің 192 бабының, 2 бөлімі.
16 А.Ахпанов, В.Андреев. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002.
17 Латентті қылмыс – жасалған қылмыстар бойынша істерді қарайтын немесе тергейтін органдардан жасырылған, осы органдармен анықталмаған және қылмыстық есепке алынбаған, яғни тіркелмеген қылмыстар, Большой юридический словарь, под ред. А.Я.Сухарева, В.Е.Крутских, Москва 2000г
Нормативтiк - құқықтық актiлер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл 30 тамызда қабылданған;
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық iстер жүргiзу Кодексi. (09.12.1998 ж., 29.03.2000 ж., 05.05.2000 ж., 16.03.2001 ж., 11.07.2001 ж., 16.07.2001 ж., 06.11.2001 ж., 19.02.2002 ж., 22.02.2002 ж., 09.08.2002 ж., 21.12.2002 ж., 25.09.2003 ж. енгiзiлген өзгерiстер мен толықтыруларды ескерiп);
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексi. (2000 жылғы 5 мамырда, 2001 жылғы 16 наурызда, 2002 жылғы 21 желтоқсанда енгiзiлген өзгерiстер мен толықтыруларды ескерiп);
4. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы» 25.12.2000 жылғы ҚР Конституциялық Заңы;
5. «Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы» 5 шілде 2000 жылғы Қазақстан Республикасы Заңы;
6. «Қазақстан Республикасының Ішкі істер органдары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы.
7. “Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы” ҚР Президентiнiң 21.12.1955 жылғы заң күшi бар жарлығы;
8. «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 15.09.1994.
9. “Тергеу мен анықтаманың заңдылығына прокурорлық қадағалау жүргiзудi ұйымдастыру туралы” ҚР Бас Прокурорының 30.07.1999 жылғы № 65 бұйрығы;
Негізгі әдебиеттер
1. Алексеев Н.С., Лукашевич В.З., Элькинд П.С., Уголовный процесс, Москва, Юридическая литература, 1972 г.
2. Божьев В.П., Уголовный процесс. Москва, 1998 г.
3. Белкин Р.С. Криминалистика, Москва, 2001.
4. Власова Н.А., Уголовный процесс. Курс лекции. Москва, 2000 г.
5. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. Москва; Зерцало. 1997;
6. Лупинская П.А., Уголовно-процессуальное право, Москва, Юристъ, 1999
7. Оспанов С.Д. Уголовный процесс. Алматы, 2000 г.
8. Сулейменов М.К., Уголовно-процессуальное право РК. Алматы, 1998 г.
9. Төлеубекова Б.К., Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Жалпы бөлім, Алматы, 2000 ж.
IIІ. Арнайы әдебиеттер
1. Ахпанов А., Андреев В.. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002.
2. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. Алматы,1997;
3. Ахпанов А.Н. Возбуждение уголовного преследования и применения мер процессуального принуждения. Караганда, 2000;
4. Ахпанов А.Н., Сарсенбаева Т.Е. Примерные образцы уголовно-процессуальных актов досудебного производства, Астана, 2000 г.
5. Бажанов М.И. Свидетели, их права и обязанности по советскому уголовно-процессуальному законодательству, Москва, 1955.
6. Брусницын Л.В. О компетенции должностных лиц и иных субъектов при обеспечении безопасности граждан, содействующих уголовному правосудию // Государство и право, М., 2000. №2.
7. Воронин Ю.А. Система борьбы с преступностью в США., Свердловск, 1990
8. Викторов Б.А. Общие условия предварительного следствия, Москва, 1971 г.
9. Галкин И.С., Кочетков В.Г. Процессуальное положение подозреваемого, Москва, 1968.
10. Гинзбург А.Я. Основы оперативно-розыскной деятельности. Алматы, 1997;
11. Дубривный В.А. Потерпевший на предварительном следствии, Саратов, 1966.
12. Жалыбин С.М., Защита прав граждан в уголовном судопроизводстве. Монография, Алматы, Жеті-Жарғы, 2002 г.
13. Зайцев О.А. Как обеспечить безопсаность участников уголовного процесса // Вестник МВД России. – 1993. -№5;
14. Квашис В.Е., Вавилова Л.В. Зарубежное законодательство и практика защиты жертв преступлений, Москва., 1996 г.
15. Князев В.В. Защита свидетелей за рубежом, М., 1994.
16. Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение. Воронеж,1975;
17. Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовных дел в Республике Казахстан. Алматы, 1998.
18. Комментарий к УК РК под ред. Борчашвили И.Ш., Рахимжановой Г.К. Караганда, 1999.
19. Комментарий к УПК Республики Казахстан, Общая часть, под ред. И.И.Рогова, К.А.Мами, и С.Ф.Бычковой Алматы, 2002 г.
20. Комментарий к УПК Республики Казахстан, Особенная часть, под ред. И.И.Рогова, К.А.Мами, и С.Ф.Бычковой, Алматы, 2003 г.
21. Комментарий к УПК КазССР Отв. Редактор Э.С. Зеликсон, Ю.Д. Лившиц. Алма-Ата,1969;
22. Каламкарян Р.А. Правовое обеспечение безопасности человека // Государство и право: РФ. – Москва, 1997, №7;
23. Қазақша-орысша терминологиялық сөздік. Заңтану, Алматы, Рауан, 2000 ж.
24. Лунев В.В. Тенденция преступности: мировые, региональные, российские // Государство и право. – 1993, №5.
25. Манаев Ю.В. Применение мер пресечения следователем. Волгоград, 1976;
26. Михайлов В.А. Меры пресечения в Российском уголовном процессе. М; 1967;
27. Моисеев Е.Г. Международно-правовые основы сотрудничества стран СНГ, Москва, 1997.
28. Пенитенциарная реформа и проблемы борьбы с незаконными методами ведения дознания и следствия в Казахстане: Материалы науч.-практ. семинара. – Алматы, 1999
29. Петрухин И.П. Свобода личности и уголовно- процессуальное принуждение. М; 1985;
30. Сухарев А.Я., В.Е.Крутских, Большой юридический словарь, Москва, 2000 г.
31. Тихонов А.К. Уголовно-процессуальные меры обеспечения чести, достоинства и личной безопасности потерпевшего и свидетеля: Автореферат, М., 1995.
32. Шынарбаев Б.К., Жас тергеушілер мен анықтаушыларға арналған әдістемелік ұсынымдар. Оқу-тәжірибелік құрал, Қостанай, 2002 ж.
33. Щерба С.П., Зайцев О.А. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам, Москва, 1996 г.
34. Яковлев А.М. Теория криминологии и социальная практика. Москва, 1985.
2 Төлеубекова Б.Х., Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Жалпы бөлім, Алматы, 2000 ж.
3 Воронин Ю.А. Система борьбы с преступностью в США., Свердловск, 1990
4 Князев В.В. Защита свидетелей за рубежом, М., 1994.
5 Пенитенциарная реформа и проблемы борьбы с незаконными методами ведения дознания и следствия в Казахстане: Материалы науч.-практ. семинара. – Алматы, 1999
6 Квашис В.Е., Вавилова Л.В. Зарубежное законодательство и практика защиты жертв преступлений, Москва., 1996 г.
7 Щерба С.П., Зайцев О.А. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам, Москва, 1996 г.
8 Ахпанов А., Андреев В. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002, 73-78 б.б.9 «Жедел-іздестіру туралы» ҚР Заңы, 15.09.1994 // Ведомости Парламента РК. – 1994. - №13
9 «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 15.09.1994.
10 «Ішкі істер органдары туралы» ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы, 21.12.1995 // Ведомости Парламента РК. – 1995. - №23
11 Ахпанов А., Андреев В. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002, 89 б.
12 Тихонов А.К. Уголовно-процессуальные меры обеспечения чести, достоинства и личной безопасности потерпевшего и свидетеля: Автореферат, М., 1995.
13 Лунев В.В. Тенденции преступности: мировые, региональные, российские // Государство и право. – 1993, №5
14 ҚР ІІМ-нің 27 сәуір 2000 жылғы №236 Бұйрығы.
15 ҚР ҚІЖК-нің 192 бабының, 2 бөлімі.
16 А.Ахпанов, В.Андреев. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002.
17 Латентті қылмыс – жасалған қылмыстар бойынша істерді қарайтын немесе тергейтін органдардан жасырылған, осы органдармен анықталмаған және қылмыстық есепке алынбаған, яғни тіркелмеген қылмыстар, Большой юридический словарь, под ред. А.Я.Сухарева, В.Е.Крутских, Москва 2000г
Нормативтiк - құқықтық актiлер
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл 30 тамызда қабылданған;
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық iстер жүргiзу Кодексi. (09.12.1998 ж., 29.03.2000 ж., 05.05.2000 ж., 16.03.2001 ж., 11.07.2001 ж., 16.07.2001 ж., 06.11.2001 ж., 19.02.2002 ж., 22.02.2002 ж., 09.08.2002 ж., 21.12.2002 ж., 25.09.2003 ж. енгiзiлген өзгерiстер мен толықтыруларды ескерiп);
3. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексi. (2000 жылғы 5 мамырда, 2001 жылғы 16 наурызда, 2002 жылғы 21 желтоқсанда енгiзiлген өзгерiстер мен толықтыруларды ескерiп);
4. «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялар мәртебесі туралы» 25.12.2000 жылғы ҚР Конституциялық Заңы;
5. «Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы» 5 шілде 2000 жылғы Қазақстан Республикасы Заңы;
6. «Қазақстан Республикасының Ішкі істер органдары туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы.
7. “Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы” ҚР Президентiнiң 21.12.1955 жылғы заң күшi бар жарлығы;
8. «Жедел-іздестіру қызметі туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, 15.09.1994.
9. “Тергеу мен анықтаманың заңдылығына прокурорлық қадағалау жүргiзудi ұйымдастыру туралы” ҚР Бас Прокурорының 30.07.1999 жылғы № 65 бұйрығы;
Негізгі әдебиеттер
1. Алексеев Н.С., Лукашевич В.З., Элькинд П.С., Уголовный процесс, Москва, Юридическая литература, 1972 г.
2. Божьев В.П., Уголовный процесс. Москва, 1998 г.
3. Белкин Р.С. Криминалистика, Москва, 2001.
4. Власова Н.А., Уголовный процесс. Курс лекции. Москва, 2000 г.
5. Гуценко К.Ф. Уголовный процесс. Москва; Зерцало. 1997;
6. Лупинская П.А., Уголовно-процессуальное право, Москва, Юристъ, 1999
7. Оспанов С.Д. Уголовный процесс. Алматы, 2000 г.
8. Сулейменов М.К., Уголовно-процессуальное право РК. Алматы, 1998 г.
9. Төлеубекова Б.К., Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Жалпы бөлім, Алматы, 2000 ж.
IIІ. Арнайы әдебиеттер
1. Ахпанов А., Андреев В.. Безопасность участников уголовного процесса, Алматы, 2002.
2. Ахпанов А.Н. Проблемы уголовно-процессуального принуждения в стадии предварительного расследования. Алматы,1997;
3. Ахпанов А.Н. Возбуждение уголовного преследования и применения мер процессуального принуждения. Караганда, 2000;
4. Ахпанов А.Н., Сарсенбаева Т.Е. Примерные образцы уголовно-процессуальных актов досудебного производства, Астана, 2000 г.
5. Бажанов М.И. Свидетели, их права и обязанности по советскому уголовно-процессуальному законодательству, Москва, 1955.
6. Брусницын Л.В. О компетенции должностных лиц и иных субъектов при обеспечении безопасности граждан, содействующих уголовному правосудию // Государство и право, М., 2000. №2.
7. Воронин Ю.А. Система борьбы с преступностью в США., Свердловск, 1990
8. Викторов Б.А. Общие условия предварительного следствия, Москва, 1971 г.
9. Галкин И.С., Кочетков В.Г. Процессуальное положение подозреваемого, Москва, 1968.
10. Гинзбург А.Я. Основы оперативно-розыскной деятельности. Алматы, 1997;
11. Дубривный В.А. Потерпевший на предварительном следствии, Саратов, 1966.
12. Жалыбин С.М., Защита прав граждан в уголовном судопроизводстве. Монография, Алматы, Жеті-Жарғы, 2002 г.
13. Зайцев О.А. Как обеспечить безопсаность участников уголовного процесса // Вестник МВД России. – 1993. -№5;
14. Квашис В.Е., Вавилова Л.В. Зарубежное законодательство и практика защиты жертв преступлений, Москва., 1996 г.
15. Князев В.В. Защита свидетелей за рубежом, М., 1994.
16. Коврига З.Ф. Уголовно-процессуальное принуждение. Воронеж,1975;
17. Когамов М.Ч. Предварительное расследование уголовных дел в Республике Казахстан. Алматы, 1998.
18. Комментарий к УК РК под ред. Борчашвили И.Ш., Рахимжановой Г.К. Караганда, 1999.
19. Комментарий к УПК Республики Казахстан, Общая часть, под ред. И.И.Рогова, К.А.Мами, и С.Ф.Бычковой Алматы, 2002 г.
20. Комментарий к УПК Республики Казахстан, Особенная часть, под ред. И.И.Рогова, К.А.Мами, и С.Ф.Бычковой, Алматы, 2003 г.
21. Комментарий к УПК КазССР Отв. Редактор Э.С. Зеликсон, Ю.Д. Лившиц. Алма-Ата,1969;
22. Каламкарян Р.А. Правовое обеспечение безопасности человека // Государство и право: РФ. – Москва, 1997, №7;
23. Қазақша-орысша терминологиялық сөздік. Заңтану, Алматы, Рауан, 2000 ж.
24. Лунев В.В. Тенденция преступности: мировые, региональные, российские // Государство и право. – 1993, №5.
25. Манаев Ю.В. Применение мер пресечения следователем. Волгоград, 1976;
26. Михайлов В.А. Меры пресечения в Российском уголовном процессе. М; 1967;
27. Моисеев Е.Г. Международно-правовые основы сотрудничества стран СНГ, Москва, 1997.
28. Пенитенциарная реформа и проблемы борьбы с незаконными методами ведения дознания и следствия в Казахстане: Материалы науч.-практ. семинара. – Алматы, 1999
29. Петрухин И.П. Свобода личности и уголовно- процессуальное принуждение. М; 1985;
30. Сухарев А.Я., В.Е.Крутских, Большой юридический словарь, Москва, 2000 г.
31. Тихонов А.К. Уголовно-процессуальные меры обеспечения чести, достоинства и личной безопасности потерпевшего и свидетеля: Автореферат, М., 1995.
32. Шынарбаев Б.К., Жас тергеушілер мен анықтаушыларға арналған әдістемелік ұсынымдар. Оқу-тәжірибелік құрал, Қостанай, 2002 ж.
33. Щерба С.П., Зайцев О.А. Охрана прав потерпевших и свидетелей по уголовным делам, Москва, 1996 г.
34. Яковлев А.М. Теория криминологии и социальная практика. Москва, 1985.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 67 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ
ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің .Халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалары
1.2 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге байланысты шетелдердің тәжірибесі
1.3 Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оларды
қолдану тәртібі
1.4 Қылмыстық іс жүргізу барсында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
байланысты құқықтық қатынастардың субъектілері
ІІ-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етуші органдардың өзара қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
ІІІ-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекетті құру идеясын іске асыру
қылмыстылықпен күрес саласында, соның ішінде қылмыстық іс жүргізудегі жеке
тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, құқықтарының сақталуын
кепілдеуді көздейді.
Қазіргі кезеңде қылмыстылық әлеуметтік факторларды шиеленістіретін
құбылыстардың алғашқы орындарын алады. Қоғамда ұйымдасқан қылмыстылық пен
жемқорлықтың өсуі жағдайында, құқық қорғау органдары мүдделі тұлғалар
тарапынан белгілі бір деңгейде қарсылыққа тап болып отыр.
Осы аталғандарға байланысты қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бүгінгі таңда өзекті мәселелердің біріне
айналып, елімізде сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен кедергі келтіруде.
Өкінішке орай, ұзақ жылдар бойы қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың мүдделері мемлекет және оның органдары тарапынан қорғауға
алынбай келді. Қылмыстық қудалау және сот органдары аталған тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету туралы қолданыстағы
заңдардың нормаларын бұрыннан бері дұрыс және тиісті түрде орындамай
келеді. Мұндай жағдай қазіргі уақытта да орын алып отыр. Біздің ойымызша,
адамдардың құқық қорғау органдарына көмек көрсетуден жалтарудың да басты
себебі де осында.
Қылмыстың жәбірленушілері мен куәлары қылмыстық әлемнің және оның
өкілдерінің кек алушылық әрекеттерінен қорқып, өзіне қылмыстық іс жүргізу
заңымен көзделген міндеттерді атқарудан бас тартады. Халықаралық
қауымдастық сарапшыларының пайымдауынша, құқық қорғау органдарына көмек
көрсеткісі келетін тұлғаларға қатысты қорқыту және күш қолдану
әрекеттерінің жиі орын алуы, қылмыстық сот өндірісі жүйесінің беделін
түсіруге бағытталған тәсілге айналған. Іс жүзінде де азаматтардың өздеріне
жүктелген қылмыстық іс жүргізушілік міндеттерін атқарудан жалтаруы, құқық
қорғау және сот органдары қызметінің тиімділігін төмендетеді. Осыған
байланысты халықтың қылмыстық әлемнен жаппай қорқуы сияқты әлеуметтік-
психологиялық мәселе қосымша туындайды.
Қазақстан Республикасының халықаралық қауымдастыққа интеграциялануы осы
зерттеліп отырған мәселе бойынша халықаралық тәжірибені қолдануға
мүмкіндіктер ашып отыр.
Сонымен қатар, аталған сала бойынша шетелдік тәжірибені дәлме-дәл және
автоматты түрде көшіріп алудың қажеті жоқ екендігін атап өткен дұрыс.
Қазақстан - халқының менталитеті мен ерекшеліктері бар дербес мемлекет
екендігін ұмытпаған жөн. Біз әлемдік тәжірибеден тек елімізге қажетті
жақтарын алып, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге байланысты мәселені шешуде өз жолымызды таңдағанымыз жөн.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
өзектілігі - отандық заңнамада бұл салаға қатысты бұрыннан қалыптасқан
қылмыстық-құқықтық және қылмыстық іс жүргізушілік кепілдіктердің қазіргі
заман талабына сәйкес келмеуі болып табылады. Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты кепілдіктердің
жеткіліксіздігі тек Қазақстанда ғана емес, сондай ақ бірқатар алыс және
жақын шет елдерде де орын алған. Осыған байланысты, ХХ ғасырдың 70-80
жылдары процессуалдық қорғау шараларының жүйесі жасалып, қылмыстықтылықпен
күресуде қолданылып келеді.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған процессуалдық және өзге де шараларды жетілдіру туралы мәселеге
бірқатар қазақстандақ және ресейлік ғалым-заңгерлер атсалысуда. Олардың
ішінде О.А.Зайцевті, М.Ч.Қоғамовты, Б.М.Нұрғалиевті, Б.Х.Төлеубекованы,
А.Н.Ахпановты, В.Т.Томинді және С.П.Шербаны ерекше атап өтуге болады.
Аталған саладағы криминогендік жағдай, Қазақстан Республикасы
Конституциясының нормалары мен азаматтардың құқықтарын қорғау саласындағы
салалық заңдардың қарама-қайшылығы, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың әлеуметтік-құқықтық қорғалмағандығы, сондай-ақ еліміз бекіткен
халықаралық-құқықтық міндеттемелерді орындау қажеттелігі, заң жүйесін және
құқық қорғау органдарының қызметін реформалауды талап етеді.
Құқықтық және процессуалдық кепілдіктер әділеттілікті орнатудың барлық
салаларында құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінің тиімділігін
айқындайды.
Осыған байланысты бұл жұмысты жазудың басты мақсаты – қылмыстық іс
жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты
қолданыстағы заңдарға талдау жасау, қауіпсіздік шараларының түрлері мен
олардың іс жүзінде қолданылуына ғылыми-құқықтық тұрғыдан баға беру және осы
аталған саладағы мәселелерді шешуге атсалысу болып табылады.
Бұл жұмыс үш тараудан тұрады, әрбір тарауда қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты маңызды мәселелер
қарастырылған.
І-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалары
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
халықаралық-құқықтық және конституциялық негіздері туралы мәселе келесі
себептерге байланысты заңды және логикалық тұрғыдан дәлелденген болып
табылады:
- зерттеліп отырған саладағы қатынастардың құқықтық реттелу деңгейі осы
қатынастардың маңыздылығына, адамдардың құқықтары мен бостандықтарының
тәжірибеде іске асырылуына сәйкес келуі тиіс;
- белгілі бір қатынастарды реттейтін құқықтың қайнар көздерінің
деңгейіне тәжірибеде қалыптасқан құқықтық әсер етудің дәрежесі тәуелді
болып табылады;
- құқық қайнар көздерінің деңгейі неғұрлым төмен болса, олардың құқықтық
әсер етуінің де деңгейі төмен болады;
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қаматамасыз ету
мәселесінің өзектілігі туралы Біріккен Ұлттар Ұйымы 1948 жылы 10
желтоқсанда қабылдаған Адам құқықтарының жалпы декларациясының 50
жылдығына арналған Адамның қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету
тақырыбындағы ғылыми конференцияда қарастырылған сұрақтар дәлелдейді. Бұл
конференция 1999 жылы мамыр айында Москва қаласында Халықаралық тәуелсіз
экологиялық-саяси университет қабырғасында өткен болатын. Аталған
конференцияның қатысушылары қауіпсіздік шараларын қолдану деп, екі негізгі
элементтен (сатыдан) тұратын қызметті түсіну керектігін атап көрсетті.
Біріншісі – қауіпсіздік шараларын қолдану туралы шешім қабылдау; екіншісі –
осы шараларды іске асыру. Оларды қолдану, жалпы ереже бойынша, сот
әділдігін жүзеге асыратын органдарға көмектесуші тұлғаларға құқыққа қайшы
ықпал жасаудың алдын алуды және ізін кесуді қамтамасыз етуі тиіс. Оларды
қолдану үшін қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу барысында алынатын фактілік
деректерді анықтап алу қажет.
Л.В.Брусницынның пайымдауынша, қылмыс жасаған тұлғаның сот әділдігін
іске асыратын органдарға көмектесуші тұлғаларға әсер етуі екі жақты болып
табылады. Оның жағымды жағы – адамның қылмыстық қудалаудан қорғануы, өзінің
құқықтары мен заңды мүдделерін пайдалануы болып табылады, ал жағымсыз жағы
– қылмыстық жауаптылықтан құтылып кету үшін, дәлелдемелік маңызы бар
ақпарат бере алатын қылмыстық іске қатысушы тұлғаларға әсер ету.[1]
Мұны Л.В.Брусницын посткриминалды әсер ету деп атайды. Мұндай әсер ету
қылмыстық сот әділдігін іске асыруға нұқсан келтіреді. Аталған ұғымды
осылайша бағалау, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған шараларды құқықтық тұрғыдан реттеп, қатаң
бақылауға алуды талап етеді.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
халықаралық-құқықтық және конституциялық негіздері, зерттеп отырған
саладағы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық қайнар көздерінің белгілі
бір сатысының болуын қажет етеді. Халықаралық-құқықтық актілердің және
Конституцияның басқа нормативтік актілерден бір сатыға жоғарыда тұруы тек
құқықтық-теориялық емес, сонымен қатар тәжірибелік тұрғыдан алғанда маңызы
бар.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
халықаралық стандарттарын бекітетін құжаттардың қатарына 1948 жылы 10
желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы, 16 желтоқсан 1966 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, 1984 жылы 10
желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған Азаптауларға және өзге де
қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын жазаларды
қолдануға қарсы конвенция, 1950 жылы 4 қарашада қабылданған Адамдардың
құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясы
жатады.
Аталған құжаттардағы ережелер жалпы жеке тұлғаларға арналған. Адам
құқықтарының жалпы декларациясында адамның өміріне, денсаулығына, қадір-
қасиетіне, тұрғын үйіне, мүлкіне, жеке және отбасылық өміріне заңсыз қол
сұғуға тыйым салынған. Аталған декларацияға сәйкес, әрбір адам мұндай қол
сұғушылықтардан заңдармен қорғануға құқылы. Бұл ережелер Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде және Адамдардың құқықтары мен
негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясының ережелерінде өз
жалғасын табады.
Азаптауларға және өзге де қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-
қасиетті қорлайтын жазаларды қолдануға қарсы конвенцияның ережелері
жалпылық сипатта емес. Оның нормалары арнайы субъектілер болып табылатын –
лауазымды тұлғаларға өз қызметтік жағдайын пайдалана отырып, аталған
конвенцияда көрсетілген әрекеттерді жасауға тыйым салады. Сонымен қатар,
бұл конвенцияда талапкер мен куәларды кез-келген заңсыз әрекеттер мен
қорқытулардан қорғауды қамтамасыз ету - мемлекеттің міндеті деп
көрсетілген.
Аталған құжаттар ұлттық заңдарда жәбірленушілердің, куәлардың және өзге
де сот әділдігін жүзеге асыруға көмектесетін тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге арналған шараларды жасауға септігін тигізетін халықаралық-
құқықтық негіз болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
конституциялық негізі, ата заңның бірқатар ережелерінен байқауға болады.
Сондай-ақ негізгі заңның барлық нормалары тікелей және жанама түрде, ең
басты қазынасы адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып
табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің
ажырамас белгілерін қамтамасыз ету мен кепілдеуге арналған.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласындағы құқықтық қатынастарды реттеуге арналған Қазақстан Республикасы
Конституциясының келесі баптарының ережелерін атап өтуге болады:
1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен
бостандықтары танылады және кепілденеді (12-бап, 1 тармақ);
2. Әрбір адам өзінің құқық субъектілігінің танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын барлық заңға қайшы келмейтін
тәсілдермен қорғауға құқылы (13-бап, 1 тармақ);
3. Ешкімді шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, тұрғылықты
жеріне және басқа да кез-келген жағдайлар бойынша кемсітуге болмайды (14
бап, 2 тармақ).
4. Адамның абыройына қол сұғуға болмайды (17 бап, 1 тармақ).
5. Әрбір адамның жеке өмірге, жеке және отбасылық құпиясы болуына, ар-
намысы мен абыройына қол сұғылмаушылық құқығы бар (18 бап, 1 тармақ).
6. Тұрғын-үйге қол сұғылмайды (25 бап, 1 тармақ).
7. Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын
сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-
қасиеттерін құрметтеуге міндетті (34 бап, 1 тармақ).
8. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңдармен
көзделген жағдайларда және адамдардың құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен өнегелілікті қорғау мақсатында шектеледі (39 бап, 1
тармақ).
1.2 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
байланысты шетелдердің тәжірибесі
Қылмыстық іс жүргізуге қатысатын тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету және осы аталған саладағы заңдардың негізгі бағыттарын анықтау,
шетелдердің тәжірибесін зерттеуді қажет етеді. Аталған саладағы құқыққорғау
органдары қызметінің құқықтық реттелуіне қатысты шетелдік тәжірибе,
Қазақстанды өзінің жаңалығымен ғана емес, сонымен қатар қылмыстық іс
жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты
мемлекеттік бағдарламаның нақтылығымен де қызықтырады. Бұл тұрғыда біздің
зерттеуіміз АҚШ, Италия және ГФР мемлекеттерінің аталған саладағы
нормативтік актілерін талдауға арналады.
АҚШ-тың қылмыстық іс жүргізуіндегі куәларды мемлекеттік қорғауды
реттейтін негізгі құқықтық акт – 1984 жылы 12 қазанда АҚШ Конгресі
қабылдаған Куәлардың қауіпсіздігін күшейту туралы акт болып табылады.[2]
Бұл құжаттың ережелеріне сәйкес, куәлардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
шараларын қолдану Әділет министіріне жүктелген. Ол ұйымдасқан қылмыстық
топтарға және ауыр қылмыстарға қатысты істерді қарау кезінде куәлардың,
федералды үкіметтің өкілдерінің тұрғылықты жерлерін ауыстыру және оларды
қорғау туралы шешім қабылдауға құқылы.
Сондай-ақ әділет министрі, іске куә ретінде қатысатын немесе куә болып
қатысуы мүмкін тұлғалар мен олардың отбасы мүшелерін қорғауға қатысты
шаралар қолдана алады.
Жоғарыда аталғандарға қоса, АҚШ-тың әділет министрі келесі шараларды
қолдануға құқылы:
- қорғалатын тұлғаға заңды түрде рәсімделген жаңа құжаттардың берілуін
қамтамасыз ету;
- қорғалатын тұлғаны тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- қорғалатын тұлғаның жаңа тұрғын үйіне жиһаздарын және өзге де мүлкін
тасымалдап жеткізуді қамтамасыз ету;
- белгілі мерзімге қорғалатын тұлғағаны күн көріс қаражатымен қамтамасыз
ету;
- дербес өмір сүруге қажетті барлық қызметтің түрлерімен қамтамасыз ету;
- қорғалатын тұлғаға жұмыс табуға көмектесу;
- қорғау бағдарламасына қатысты кез-келген өзге де мәселені шешу.
Тұлғаны қорғауға алғанға дейін әділет министрі бұл тұлғаның бағдарламаға
сәйкес келетіні, қылмыстың барлық мән-жайлары және тұлғаның психологиялық
жағдайы туралы ақпаратты алуға міндетті.
Әділет министрі кез-келген ауыр қылмыстар бойынша, сондай-ақ қоғамға
және меншікке қауіп төндіретін өзге де жағдайларда куә ретінде жауап
беретін тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты өзінің
жазбаша қорытындысын беруі қажет.
Тұлғаны қорғау мәселесін шешкенде әділет министрі мұндай қорғауды
қамтамасыз етудің балама түрлерін де қарастыруы тиіс, сондай-ақ куәлардың
жауабындағы мән-жайлар туралы ақпараттарды өзге де қайнар көздерден алу
мүмкіндігін, тұлғаның жеке бас ерекшеліктерін ескеруі қажет.
Әділет министрі қорғалатын тұлғамен жазбаша келісім жасауға міндетті.
Мұндай келісімде қорғалатын тұлғаның төменде аталған міндеттері туралы
көрсетілуі тиіс:
- тұлғаның куә болуға келісуі және өзіне белгілі ақпарат туралы сотта іс
қарау барысында куә ретінде жауап беруі;
- тұлғаның ешқандай қылмыс жасамайтыны туралы уәдесі;
- өзіне қатысты қолданылатын қауіпсіздік шаралары туралы басқа
тұлғаларға жарияламау;
- барлық заңды міндеттер мен соттың шешімдерін орындау;
- қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ететін лауазымды тұлғалар мен
қызметкерлердің талаптарын орындау және олардың қызметіне көмектесу;
- тиісті лауазымды тұлғаларға өзінің қызметі және орналасқан жері туралы
хабарлау.
Мұндай әрбір келісімде талаптар бұзылған жағдайда қолданылатын шаралар
туралы, сонымен қатар қорғалатын тұлғалардың құжаттарын тіркеу және беру,
олардың шағымдарын қарау тәртібі көрсетілуі тиіс.
Қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты мұндай келісім қауіпсіздік
шаралары қолданылуға жататын әрбір он сегіз жасқа толған тұлға мен әділет
министрі арасында жасалады.
Әділет министрі куәні қорғауды қамтамасыз етуді ұйымдастыруды өзінің
орынбасарына, көмекшісіне немесе министрліктің кез-келген лауазымды
тұлғасына жүктеуі мүмкін.
Әділет министрі жасалған келісімнің талаптары бұзылған жағдайда,
келісімді бұзу және қорғалатын тұлғадан қауіпсіздік шараларын қолдануды
қысқарту туралы шешім қабылдауы мүмкін.
Келісімді қысқартқанға дейін әділет министрі қорғалатын тұлғаға бұл
туралы ескертіп, оның себептері туралы түсіндіруі тиіс. Қорғауды қамтамасыз
етуді қысқарту туралы шешім қайта қарауға және сотқа шағымдауға жатпайды.
АҚШ-та қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету саласындағы маңызды заңдардың бірі – 1982 жылы 12 қазанда қабылданған
Қылмыстардың жәбірленушілері мен куәларын қорғау туралы Заң болып
табылады.[3] Бұл заңның басты ережесі - қылмыстардың жәбірленушілері мен
куәларына әсер еткен тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын ауырлатуға
негізделеді. Мысалы, куәны қорқытқан немесе оған қатысты дене күшін
қолданған адамға 250 000 АҚШ доллары мөлшерінде айыппұл салынады немесе 10
жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру тағайындалады немесе аталған
екі жаза бірге қолданылады. Тұлғаға куә ретінде жауап беруге кедергі жасау
мақсатында кез-келген қолайсыз жағдайларды ұйымдастырғандық үшін 250 000
АҚШ доллары мөлшерінде айыппұл салынады немесе бір жылдан аспайтын мерзімге
бас бостандығынан айыру немесе аталған екі жаза бірге қолданылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге байланысты Италия заңдарына тоқталсақ, бұл елде де аталған саланы
реттеуде өзіндік ерекшеліктері бар екендігін байқауға болады. 1992 жылы 6
тамызда Италия парламенті Жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгерістер
енгізу және мафиялық қылмыстылықпен күресу туралы Заңды қабылдады. Бұл
заңның жобасын Италияның Ішкі істер министрлігі мен Әділет министрлігі
бірігіп дайындаған болатын. Сицилия мафиясы жасаған бірқатар ауыр
қылмыстардың артуы аталған заңның тез қабылдануын жеделдетті. Заңға сәйкес,
тергеу және құқық қорғау органдарына көмектесуге келісім берген мафиялық
топтардың мүшелерін қорғаудың айрықша ережелері белгіленген. Себебі мұндай
тұлғалардың өздеріне және олардың отбасыларының мүшелеріне қастандық
әрекеттері жасалуы мүмкін.
Аталған заңға сәйкес, құқық қорғау органдарына көмектесуге келісім
берген қылмыстық ұйымның мүшесін қорғауға қатысты шарларды қолдануға
санкцияны, сол тұлға тұрақты тұратын немесе ұсталатын түзеу мекемесі
қарайтын округтің бас прокуроры береді.
Алдын ала полиция бастығының тиісті өтініші қаралады. Бұл өтініште
келесі мәліметтер болуы тиіс:
- қорқыту дәрежесі және оны іске асырудың болжамды мерзімі;
- ұсынылатын қорғау шаралары.
Аталғандарға қоса, өтініште бұрын осындай шаралардың қолданылғандығы
немесе оларды қолдану тиімсіз болса, оның себептері туралы көрсетілуі тиіс.
Осындай өтінішті прокурорға жібергені туралы полиция бастығы Ішкі істер
министрлігіне хабарлауға міндетті.
Бұл заң округтің Бас прокурорына кең құқықтар береді. Атап айтқанда ол
құқық қорғау органдарына көмектескен қылмыстық ұйымның мүшесіне сот
тағайындаған жазаның түрін өзгертуге құқылы (жазадан мерзімінен бұрын және
толық бостауды қоспағанда).
Мұндай тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шарасы ретінде бір түзеу
мекемесінен басқа түзеу мекемесіне ауыстыру, тұрғылықты жерін басқа
округтің аумағына көшіру көзделген. Сондай-ақ, уақытша басқа құжаттармен
қамтамасыз ету де қарастырылған. Бұл жағдайда, қорғалатын тұлға берілген
құжаттарды заңсыз пайдаланғаны үшін жауапқа тартылатыны туралы ескертіледі.
Кейде қорғалатын тұлғаның тегіне, есіміне, туған жылы мен туған жеріне
және оның туыстары туралы құжаттарға өзгерістер енгізіліп, жаңа құжаттар
берілуі мүмкін.
Бұлардан басқа, прокурордың нұсқауы бойынша полиция органы жеке
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шарасын қолдануға міндетті. Жаңа заңға сәйкес,
құқық қорғау және сот органдарына көмек көрсетуге келіскен тұлғалардың сот
залына тікелей келіп қатысуы міндетті емес. Олар техникалық құралдардың
көмегі арқылы жауапты басқа жерде отырып та беруіге құқылы. Мұндай
тұлғалардың жеке басына қатысты құжаттарымен жұмыс істеу де құпия түрде
іске асырылады. Заң, Әділет министрлігі мен Ішкі істер министрлігіне қамау
орындарында құқық қорғау органдарына көмектесуші қылмыстық ұйымдардың
мүшелерін ұстаудың айрықша тәртібін белгілейтін арнайы декретті қабылдауды
міндеттейді.
Заңға сәйкес, қорқыту немесе өзге де жолдармен заңсыз әсер ету расталса,
куәлардың алдын ала тергеу барысында берген жауаптарынан бас тартып, сотта
жауаптарын өзгерткен жағдайда, алдын ала тергеу барысында берілген жауап
басшалаққа алынады және дәлелдеме ретінде қолданылады.
Құқық қорғау органдарына көмектесуден бас тартқан ұйымдасқан топтың
мүшелері қасақана қылмыстары үшін тек бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаға тартылуға жатады және оларға қатысты балама жазаның түрлері немесе
өзге де жеңілдіктер көзделмеген.
1989 жылы Германия Федеративтік Республикасының Ішкі істер министрлігі
және Әділет министрлігі ұйымдасқан қылмыстылықпен күрес жөніндегі біріккен
комиссия құрды. Аталған комиссияның жұмысы барысында куәларды қорғау
саласындағы құқық қорғау органдарының қызметін жетілдіруге қатысты
ұсыныстар енгізілді. Бұл ұсыныстардың негізінде 1990 жылы белгіленген
тәртіппен Федералдық және жергілікті әділет министрлері мен ішкі істер
министрлерінің куәларды қорғауға қатысты жалпы нұсқаулары қабылданды.[4]
Аталған нұсқауларда куәларды қорғауға арналған арнайы органдарды құру,
олардың мақсаттары, міндеттері және атқаратын қызметтері туралы көрсетілді.
Куаларды қорғауға байланысты құрылған арнайы бөлімдер қылмыстық
полицияның жергілікті және федералдық басқармаларында ашылды. Мұндай
бөлімшелер Куәларды қорғауды үйлестіру пункттері деп аталады.
ГФР-дың қылмыстық іс жүргізуінде куәлардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
туралы шешім қабылдаудың құқықтық негізі - қылмыстық полиция тергеушісінің
және прокурордың бірігіп қабылдаған қаулысы болып табылады. Бұл қаулы
куәларды қорғауды үйлестіру пунктіне жіберілуге жатады.
Куалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бөлімдерінің қызметкерлері
арнайы дайындықтан өтеді, сондай-ақ олар әлеуметтік көмек көрсету және
психолог-кеңесші қызметтерін қоса атқарады.
Аталған бөлімдердің жұмысы құпия түрде іске асырылады және кешенді
шараларды ұйымдастырудан тұрады.
ГФР-да куәлардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын жоспарлаудың екі
түрі бар:
- барлық полициялық әдістермен қамтамасыз етілетін, соның ішінде
куәларды сотта қорғау және т.б. кіретін ұзақ мерзімді қорғау;
- тергеу және сот талқысы кезінде куәны қол сұғушылықтан қорғауды, оның
тұрғылықты жерін құпия түрде сақтауды қамтамасыз ететін шаралар.
Аталған екі жағдайда да қорғалатын тұлғаларға қажетті әлеуметтік көмек
көрсетіледі. ГФР-да жоғарыда аталып кеткен нұсқаулардан басқа қылмыстық іс
жүргізуге қатысушы тұлғаларды қорғауды қамтамасыз етуге арналған
нормативтік акт жоқ.
АҚШ, Италия және ГФР мемлекеттерінің қылмыстық іс жүргізуіндегі
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты заңдарын талдай
отырып, төмендегідей қорытынды жасауға болады:
Дамыған елдерде қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету ұйымдасқан қылмыстылық және жемқорлықпен күресудің құрамдас
бөлігі болып табылады.
Жоғарыда аталған елдердің қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты тәжірибесінде қалыптасқан тиімді
жақтарды атап өтуге болады:
- бұл салаға арналған тиісті заңдарының болуы және оларды қолданудың
механизмі жасалған;
- қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етумен айналысатын арнайы бөлімдердің болуы;
- аталған бөлімдердің қызметтерінің және қауіпсіздік шараларының
жеткілікті түрде материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі;
- аталған бөлімдердің қызметін реттейтін ведомстволық бұйрықтар мен
нұсқаулардың болуы;
- мұндай бөлімдерге жұмысқа қабылданатын қызметкерлерге жоғары талаптар
қойылады;
- қылмыстық іс жүргізуге қатысушыларды қорғауға бағытталған жалпы
шаралардың болуы;
- қылмыстылықпен күресу саласында құқық қорғау органдарына көмек
көрсетуге келіскен қылмыскерлердің және мемлекеттің өзара тиімді қызмет
етуі.
- қорғалатын тұлғалардың құжаттарын ауыстыру;
- тұрғылықты жерін, жұмыс, оқу орнын өзгерту;
- қорғалатын тұлғаның бет-әлпетін өзгерту.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мәселелері әрбір елдің құқықтық жүйелерінің және қоғамда болып жатқан
әлеуметтік өзгерістердің ерекшеліктеріне байланысты шешілуі тиіс.
1.3 Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оларды қолдану
тәртібі
1999 жылы 2-3 шілдеде Алматы қаласында өткен Қазақстандағы
пенитенциарлық реформа және анықтау мен тергеуді жүргізудегі заңсыз
тәсілдермен күресу туралы ғылыми-тәжірибелік семинарда қылмыстық іс
жүргізу барысында азаматтық және жалпыадамзаттық құқықтардың бұзылуы, соның
ішінде азаптаумен байланысты әрекеттердің кең таралғандығын, адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелері туралы айтылды.
Еліміздің құқық қорғау органдары кез-келген тәсілмен өздеріне қажетті
жауап алу үшін әр түрлі заң бұзушылықтар жасайтыны, адамдарды бірнеше
тәулік бойы қызметтік үй-жайларда, кабинеттерде ұстайды. Осы мақсаттарда
арнайы қабылдағыштар, медициналық айықтырғыштар қолданылып, адамдар
әкімшілік тәртіппен ұсталады. Ұсталғандарға қатысты түрлі заңсыз әсер
етулер қолданылады.[5]
Аталған мәселені жан-жақты құқықтық талдау, қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету кепілдіктері тек
жәбірленушілерге және қылмыстық іс жүргізуге қатысатын мемлекеттік
органдардың өкілдеріне таралуымен шектелмейтінін, сондай-ақ мұндай құқықтық
кепілдіктер айыпкерлер мен сезіктілерге де таралатындығын көрсетеді.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін құқықтық
қамтамасыз ету Қазақстан Республикасында қолданылатын бірқатар нормативтік
актілерден тұратын көп аспектілі жүйені құрайды, олардың ішіндегі ең
негізгі акт – Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Бұл
туралы біз алдыңғы тарауларда айтып кеткен болатынбыз.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған арнайы нормативтік акті Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы Қазақстан Республикасының Заңы болып
табылады. Аталған заңға сәйкес, анықтау, тергеу немесе сот талқысы
барысында қорғалатын тұлғалардың жеке және мүліктік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мақсатында қылмыстық іс жүргізуші орган, нақты жағдайларды
ескере отырып, келесі қауіпсіздік шараларын қолдана алады:
1) Күш қолданамын деп немесе қылмыстық заңмен тыйым салынған өзге де
әрекеттерді істеймін деп қоқан-лоққы көрсеткен тұлғаға, оны қылмыстық
жауапқа тарту мүмкіндігі туралы ресми ескерту жасау. Бұл шараны қолдану
үшін, қылмыстық іс жүргізудің қатысушысына қатысты күш қолдану, өзге де
заңсыз әрекеттер істеу (өрт қою, мүлкін жою және т.б.) туралы қоқан-лоққы
көрсету немесе осындай әрекеттер дайындалып жатқаны туралы мәлімет болу
тиіс. Мұндай мәліметтер тергеу жолымен де, жедел-іздестіру жолымен де
алынуы мүмкін. Мәлімет тергеу жолымен алынған жағдайда, тергеуші жазбаша
арыз алуы немесе хаттамамен рәсімделетін ауызша арыз алуы мүмкін. Мәлімет
жедел-іздестіру жолымен алынғанда, жедел уәкіл тергеушінің атына рапорт
жазады, онда қауіпсіздік шараларын қолдануға жататын тұлғалар және мұндай
шараны қолданудың негіздері көрсетіледі. Осыдан кейін, қылмыстық іс
жүргізуші орган (анықтаушы, тергеуші) ресми ескерту жасау туралы қаулы
шығарады.
Қаулының сипаттаушы бөлімінде істің қысқаша сипаттамасы, қорғалуға
жататын тұлғаның мәртебесі, қоқан-лоққы көрсетілгендігін растайтын
мәліметтің қайнар көзі (арыз, рапорт), қоқан-лоққы көрсеткен немес өзге де
заңсыз әрекеттер істеген адам туралы мәліметтер көрсетілуге жатады.
Қаулының қорытынды бөлімінде кімге қатысты ескерту жасалатыны және
қорғалатын тұлғаға қатысты кез-келген нысанда заңға қайшы әсер ету
әрекеттерін жасаған жағдайда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
354 бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылатыны туралы көрсетілуге
жатады.
Қабылданған шешім туралы мүдделі тұлғаларға хабарланады.
Қаулының көшірмесі қадағалауды жүзеге асыратын прокурорға жіберіледі
және қаулыда көрсетілген ескерту жасалған тұлғаға қолхат алу арқылы
жарияланады. Қарастырылып отырған қауіпсіздік шарасы алдын алушылық сипатта
болады және жеткілікті негіздер болған жағдайларда дереу, кейінге
қалдырылмай қолданылуға жатады.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы шешім қабылдауға негіздердің
жеткілікті болуы, алынған мәліметтерге негізделе отырып, қылмыстық іс
жүргізуші тұлғаның ішкі сеніміне сәйкес анықталады.
2) Қорғалатын тұлға туралы мәліметтерді алуға шектеу қою. Бұл
қауіпсіздік шарасын қолдану туралы мәселе тергеу әрекеттерін жүргізуге
дейін де, жүргізіп болғаннан кейін де туындауы мүмкін.
Мұндай шешім қабылданған жағдайда, қылмыстық іс жүргізуші орган
қорғалатын тұлға туралы мәліметтерді алуға шектеу қою туралы қаулы
шығарады. Қаулының сипаттама бөлімінде қорғалатын тұлға туралы мәліметтерді
алуға шектеу қоюдың себептері туралы көрсетіледі. Қорытынды бөлімде
қорғалатын тұлғаға қатысты мәліметтерді алудың келесі шектеулері
көрсетіледі:
а) қорғалатын тұлға туралы мәліметті енгізбеу;
б) оның процессуалдық және өзге де құжаттардағы анкеталық мәліметтерін
штрихтеу;
в) тергеу әрекеттерін жүргізу барысында қорғалатын тұлғаға лақап есім
қою. Яғни, тергеуші қауіпсіздік шарасын қолдану туралы қаулыда қорғалатын
тұлға тергеу әрекеттерінің хаттамаларына қоятын қолының үлгісін көрсетуі
тиіс.
Қорғалатын тұлғаның анкеталық мәліметтері жеке анықтама түрінде бір ғана
дана жасалады және қылмыстық іс материалдарынан бөлек, қылмыстық қудалауды
жүргізетін тұлғаның қызметтік сейфінде сақталуға жатады.
Басты сот талқысына немесе тергеу әрекеттеріне қатысу үшін қорғалатын
тұлға, судья немесе тергеуші белгілеген уақытта, барлық қажетті қауіпсіздік
шараларын сақтай отырып, күзет арқылы алып келуге жатады.
Аталған қаулыны орындау қауіпсіздік шараларын тікелей жүзеге асырушы
органға немесе қылмыстық қудалау органының қарауы бойынша басқа да бөлімге
тапсырылуы мүмкін.
Қабылданған шешім туралы мүдделі тұлғаларға хабарланады.
Қаулының көшірмесі қадағалауды жүзеге асыратын прокурорға жіберіледі.
3) Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғаларға қатысты күш қолдану немесе
өзге де қылмыстық әрекеттер жасауды (ұйымдастыруды) болдырмайтын айыпкерге
(сезіктіге) қатысты бұлтартпау шарасын таңдау. Мұндай бұлтартпау
шараларының түрлері және оларды қолдану тәртібі Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 18 тарауында көрсетілген ережелерге сәйкес
жүзеге асырылады. Аталған кодекстің 140 бабына сәйкес, бұлтартпау
шараларының келесі түрлері қарастырылған:
- ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат;
- жеке кепілдік;
- әскери қызметкерді әскери бөлімнің басшылығының бақылауына беру;
- кәмелетке толмағанды қарауға беру;
- кепіл;
- үйде қамап ұстау;
- қамау.
Бұл қауіпсіздік шарасы қорғалатын тұлғаларға қатысты қауіп төнген
жағдайда, қылмыстық іс жүргізуші органның дәлелді қаулысы негізінде
қолданылады. Қаулының көшірмесі қауіп төндірген тұлғаға беріледі.
Қабылданған шешім туралы қорғалатын тұлға ескертіледі. Бұлтартпау шарасы
өзгертілген немесе айыпкер (сезікті) қашып кеткен жағдайларда, бұл туралы
қорғалатын тұлғаға міндетті түрде ескертілуі тиіс.
4) Жекелеген тұлғаларды сот отырысы залынан шығару. Қылмыстық іс жүргізу
кодексімен тікелей көзделген жағдайда, төрағалық етуші сот отырысы залынан
жекелеген тұлғаларды шығара алады. Мұндай сот залынан шығару басты сот
талқысында тәртіпті қаматамасыз ету үшін қолданылатын шара болып
табылмайды. Бұл ретте сот залынан шығару, қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін
қолданылатын шара болып табылады. Мысалы, ҚР ҚІЖК-нің 348 бабының 4
бөлімінде тараптардың өтініші немесе соттың бастамасы бойынша бір
сотталушыдан басқа сотталушының қатысуынсыз жауап алуға жол беріледі, бұл
туралы қаулы шығарылады делінген. Бұл жағдайда сотталушы сот залына қайтып
келгеннен кейін, оған сот отырысының хаттамасына енгізілген, оның
қатысуынсыз алынған жауаптар оқылады және жауап алынған тұлғаға сұрақтар
қоюға мүмкіндік беріледі. Сондай-ақ ҚР ҚІЖК-нің 352 бабының 3 бөлімінде,
тараптардың өтініші немесе соттың бастамасы бойынша кәмелетке толмаған
жәбірленушіден немесе куәдан сотталушының қатысуынсыз жауап алынуы мүмкін
деп көрсетілген.
5) Жабық сот отырысын өткізу. Жабық сот отырысы деп – қылмыстық іс
бойынша іске тікелей қатысушыларды ғана қатыстырып, дыбыс, бейне және тағы
басқа жазуларды қолданбай, іске қатысы жоқ адамдарды залдан шығару арқылы
өткізілетін сот отырысын айтамыз Бұл туралы төрағалық етуші дәлелді қаулы
шығаруы тиіс. Қаулыда жабық сот отырысын өткізудің себептері және бұл
шараның қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қолданылып отырғаны көрсетілуге
жатады. Жабық сот отырысын өткізу туралы шешім қабылдауға келесі мән-жайлар
негіз бола алады:
- іс материалдарында алдын ала тергеуді жүргізген органның қауіпсіздік
шарасын қолдану туралы құжаттардың болуы;
- қылмыстық іс жүргізуге қатысушының біреуінің (бірнешеуінің) жазбаша
немесе ауыша арызының болуы;
- қылмыстық қудалау органының жазбаша ақпаратының болуы.
6) Соттың куәдан жауап алуы. Куәнің және оның жақындарының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін куәнің, айыптау тарабының өтініші бойынша сот куәдан
келесі әдістер арқылы жауап алуға құқылы:
Оның жеке басы туралы мәліметтерді жарияламай, лақап есімді пайдалану
арқылы;
Оны танып қоюды болдырмайтын жағдайда;
Оны сот талқысының басқа қатысушылары көзбен тікелей көре алмайтын
жағдайда.
Танып қоюды болдырмайтын жағдайда жауап алғанда бетперде, маска, грим,
қорғалатын тұлғаның дауысын өзгертетін аппаратты қолданылуы мүмкін.
Куәдан сот талқысының басқа қатысушылары көзбен тікелей көре алмайтын
жағдайда жауап алу, бейне және өзге де техникалық құралдардың, перденің,
қорғаныш экранның көмегі арқылы жүргізілуі мүмкін. Сондай-ақ, құпиялылықты
сақтау туралы ескертілген, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы жекелеген
тұлғалардың да қатысуымен жауап алынуы мүмкін.
Қажет болған жағдайда, төрағалық етуші, сот талқысы барысында бейне-,
дыбыс жазуды және куәнің жауабын бекітудің өзге де тәсілдерін қолдануға
тыйым салуға құқылы.
Қолданылған қауіпсіздік шаралары туралы сот дәлелді қаулы шығарады.
7. Жеке күзет, үй-жайды, мүлікті күзету. Қорғалатын тұлғалардың өміріне,
денсаулығына немесе мүлкіне қол сұғу қаупі туындаған жағдайда, олардың
келісімімен, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін органдар жеке күзетті, үй-
жайды, мүлікті күзетуді қолға алады. Қажет болған жағдайларда өртке қарсы
және күзеттік дабылқаққыш құралдары орнатылуы, телефон номерлері және көлік
құралдарының мемлекеттік тіркеу белгілері өзгертілуі мүмкін.
Егер, қорғалатын тұлғалардың өміріне, денсаулығына зиян келтіруге қарсы,
мүлкін бүлдіруге немесе жоюға байланысты белгілі бір әрекеттер жасалынып
қойған болса, қылмыстық қудалау органы бұл туралы ақпаратты тиісті түрде
тіркеп, тексеру іс-қимылдарын жүргізуі тиіс. Заңмен көзделген себептер мен
негіздер анықталған жағдайда, кінәлі тұлғаларға қатысты қылмыстық іс
қозғалуы тиіс.
8. Қарумен, жеке қорғану құралдарымен және техникалық құралдармен
қамтамасыз ету. Қауіпсіздікті қамтамасыз ететін органдар, қорғалатын
тұлғалардың өмірі мен денсаулығына төнген қауіптің дәрежесіне қарай,
белгіленген тәртіппен, аталған тұлғаларға қару, арнайы жеке қорғану
құралдары (мысалы, бронежилет) мен оларға қатысты жасалатын заңсыз әсер
етулерді жазып алу техникалық құралдарын беруі мүмкін. Мысалы, ауызша
айтылған қорқытуларды жазып алу үшін диктофон берілуі мүмкін.
Қорғалатын тұлғаларға берілген қаруларды сақтау, алып жүру және қолдану,
Қазақстан Республикасының Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік
бақылау туралы Заңға сәйкес жүзеге асырылады.
9. Уақытша қауіпсіз орынға орналастыру. Қажет болған жағдайларда,
қорғалатын тұлғалар: кәмелетке толғандары өздерінің келісімімен, ал
кәмелетке толмағандары ата-аналарының немесе өзге де заңды өкілдерінің
келісімімен қауіпсіздігі қамтамасыз етілген орынға орналастырылуы мүмкін.
Мұндай орынды қылмыстық қудалау органы анықтайды.
Аталған орында болу мерзімі қорғалатын тұлға мен қорғауды қамтамасз
етуші орган өзара келісіп белгілейді.
10. Қорғалатын тұлғалар туралы мәліметтердің құпиялылығын қамтамсыз
ету. Бұл шара қауіпсіздікті қамтамасыз ететін органның шешімімен белгілі
мерзімге қолданылады. Аталған шараның мәні – қорғалатын тұлғаның жеке басы,
тұрғылықты жері туралы және басқа да кез-келген мәліметті мекен-жай
бюросының, паспорттық қызметтердің, жол полициясы бөлімдерінің,
автоматтандандырылған телефон байланысының анықтама қызметтерінің және
ведомстволық бағыныстылығына қарамастан өзге де ақпараттық-анықтамалық
қорлардың (АХАТ, қозғалмайтын мүлік жөніндегі орталықтар) басқа тұлғаларға
беруіне тыйым салу. Мұндай ақпараттарды беруге тыйым салу туралы ескерту,
аталған органдар мен мекемелердің басшылығына жіберіледі.
Қорғалатын тұлғалар туралы мәліметтердің құпиялылығын қамтамсыз ету,
есірткі заттардың заңсыз айналымына қатысты істер бойынша тергеу
әрекеттеріне қатысқан куәгерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
қолайлы. Сонымен қатар, сарапшылар мен мамандарды қорғауда да қолдану
тиімді болып келеді.
Қорғалатын тұлға және қолданылған қауіпсіздік шарасына қатысты мәліметті
жарияламау туралы қылмыстық қудалау органы қолхат алады. Қолхатта Қылмыстық
кодекстің 356 және өзге де баптары бойынша, қауіпсіздік шарасы туралы
мәліметтерді жариялағандақ үшін қылмыстық жауаптылық ескертіледі.
Мұндай қолхат қылмыстық іс материалдарынан бөлек сақталады.
11. Тұрғылықты жерін, жұмыс (қызмет) орнын немесе оқу орнын ауыстыру,
жұмысқа тұруға көмектесу. Бұл шара міндетті түрде қорғалатын тұлғаның
келісімімен қолданылады.
Жергілікті атқарушы органдар қорғалатын тұлғаларды еңбекпен қамтамасыз
етуге көмектесуге міндетті.
12. Құжаттарды өзгерту. Қорғалатын тұлғалардың арыы бойынша немесе
олардың келісімімен оларға анкеталық мәліметтері өзгертілген жеке куәлік
және өзге де құжаттар берілуі мүмкін.
Жаңа анкеталық мәліметтер (есімі, тегі, әкесінің аты, туған жері,
тұрғалықты жері және т.б.) қорғалатын тұлғамен келісіліп таңдалады немесе
оның өзі таңдайды, ал кәмелетке толмағандар үшін ата-аналары немесе өзге де
заңды өкілдердің келісімімен анықталады.
13. Сыртқы бейнесін өзгерту. Бұл айрықша жағдайларда, басқа шаралар
арқылы қорғалатын тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкін болмаған
кездерде қолданылатын қауіпсіздік шарасы болып табылады.
Мұндай шара міндетті түрде қорғалатын тұлғаның арызы бойынша немесе оның
келісімі бойынша ғана қолданылады.
Заңда қорғалатын тұлғаның сыртқы бейнесін қандай тәсілмен өзгертуге
болатындығы нақты көрсетілмеген. Біздің ойымызша, сыртқы бейнені өзгертуде
кез-келген заңмен тыйым салынбаған және қорғалатын тұлғаның өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірмейтін (соның ішінде хирургиялық жолмен де сыртқы
бейнені өзгерту) тәсіл қолданылуы мүмкін.
Жоғарыда аталып кеткен 7-ден 11-ге дейінгі қауіпсіздік шаралары, ҚР ҚІЖК-
де жеке қауіпсіздік шаралары деп көрсетілген.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 12 тарауында көзделген ережелерге сәйкес жүргізіледі.
Көп жағдайларда, жәбірленушілер мен куәларға қатысты заңсыз әсер етулер
қылмыстық іс қозғалғанға дейін де орын алады. Сондықтан қауіпсіздік
шараларын қолдану алдын ала жоспарлануы тиіс. Қауіпсіздік шарасын қолдану
туралы шешім жедел немесе өзге де ақпарат негізінде, заңмен белгіленген
тәртіппен рәсімделуге жатады. Қылмыстың ауырлылығына және қылмыстық істің
мән-жайларына байланысты, кімге қатысты қауіп төнуі мүмкіндігі анықталуы
тиіс, соған байланысты тергеу әрекеттерін өткізуді жоспарлаған дұрыс.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы арыз ауыша немесе жазбаша болуы
мүмкін. Жазбаша арыз, арызданушының анкеталық мәліметтерімен бірге
тергеушіге немесе жедел-тергеу тобының жетекшісіне жіберіледі. Арыздың
мәтінінде кімге қатысты қауіпсіздік шаралары қолдану қажеттігі және мұндай
шараны қолдану себептері көрсетіледі. Арызданушы қол қойғаннан кейін,
арызды қабылдаған тұлғаның тегі, лауазымы және қабылдау уақыты көрсетіледі.
Ауызша арыз хаттамамен рәсімделеді.
Қауіпсіздік шараларын қолдану туралы шешім қылмыстық қудалау органының
бастамасы бойынша қабылданған жағдайда, рапортпен рәсімделеді.
Аталған құжаттарды хатшылықтарда тіркеу қажет емес. Себебі, ондағы
ақпарат көптеген адамдарға мәлім болуы мүмкін.
Тергеуші, келіп түскен арызды (рапортты) қарап шығып, жиырма төрт
сағаттың ішінде келесі процессуалдық шешімдірдің біреуін қабылдауға
міндетті:
1. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету туралы қаулы шығарады. Қаулының
сипаттама бөлімінде істің мән-жайлары, қауіпсіздік шараларын қолдану
негіздері, кімге қатысты және нақты қандай қауіпсіздік шарасы қолданылуға
жататыны көрсетілуі тиіс. Қаулының қорытынды бөлімінде қауіпсіздік шарасын
қолдану туралы шешім, қолданылатын қауіпсіздік шарасының түрі, оны орындау
жүктелетін орган және қорғалатын тұлғаның құқықтары мен оған қойылатын
шектеулердің түрлері көрсетіледі.
2. Қауіпсіздік шарасын қолданудан бас тарту туралы қаулы шығарады. Оның
сипаттама бөлімінде істің мән-жайлары және бас тарту себептері көрсетіледі.
Қаулының қорытынды бөлімінде қауіпсіздік шарасынан бас тарту туралы шешім
көрсетіледі және арызданушының қабылданған шешімді прокурорға немесе сотқа
шағымдау құқығы түсіндіріледі.
Қабылданған шешім туралы арызданушы тұлғаға дереу хабарланады, бұл
туралы қаулыға белгі қойылады немесе қаулының көшірмесі табыс етіледі.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы қаулының көшірмесін арызданушыға
пошта арқылы жібермеген дұрыс, себебі бұл құпия ақпарат болып табылады және
пошта арқылы жету ұзаққа созылуы мүмкін.
Қабылданған процессуалдық шешім туралы қауіпсіздік шарасын іске асыратын
органға дереу хабарланады, қауіпсіздік шараларын қолдану тәртібі,
қорғалатын тұлғаның тергеу әрекеттеріне қатысуын ұйымдастыру мәселелері
бірігіп шешілуі тиіс.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы қаулыны басқа қылмыстық іс
материалдарынан бөлек және қызметтік сейфте сақтаған дұрыс.
Жоғарыда қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге қатысты негізгі екі норматаивтік акт – Қазақстан
Ресупбликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі мен Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы Қазақстан Республикасының
Заңының нормаларына талдау жасалған болатын. Ары қарай, адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауды мемлекеттік
кепілдейтін бірден-бір нормативтік акт Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі туралы сөз болады.
Заң шығарушы қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің әлеуметтік және құқықтық өзектілігін ескере отырып, ҚР
Қылмыстық кодексінің бірқатар нормаларын осы салаға арнаған.
Атап айтқанда, ҚР ҚК-нің 355 бабында, прокурордың, тергеушінің немесе
анықтау жүргізуші органның рұқсатынсыз алдын ала тергеу мен анықтаудың
мәліметтерін жариялағандық үшін қылмыстық жауаптылық көзделген. Бұл норма,
қылмыстық іс жүргізуге көмектесуші тұлғалар, олардың тергеу немесе анықтау
барысында берген жауаптары туралы мәліметтердің, сол тұлғаларға қауіп
төндіруі мүмкін тұлғаларға жетуіне жол бермеуге арналған.
Куәні, жәбірленушіні жалған жауап беруге, сарапшыны жалған қорытынды
беруге немесе аудармашыны дұрыс емес аударма жасауға мәжбүрлеу, сол сияқты
аталған тұлғаларды немесе олардың жақындарын бопсалаумен, өлтіремін,
денсаулығына зиян келтіремін, мүлкін жоямын деп қорқытумен ұштасқан жауап
беруден бас тартуға мәжбүрлегендік үшін ҚР ҚК-нің 354 бабымен жауаптылық
көзделген.
ҚР ҚК-нің 356 бабына сәйкес, судьяға, сот приставына, сот орындаушысына,
жәбірленушіге, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы басқа да тұлғаларға қатысты
қолданылған қауіпсіздік шаралары туралы мәліметтерді, осы мәліметтер сеніп
тапсырылған немесе қызметіне байланысты белгілі болған тұлғаның жариялауы
қылмыс болып табылады.
Істерді немесе материалдарды сотта қарауға, алдын ала тергеу жүргізуге
немесе сот үкімін, шешімін не өзге де сот актісін орындаумен байланысты
судьяның, прокурордың, тергеушінің, анықтау жүргізуші тұлғаның,
қорғаушының, сарапшының, сот приставының, сот орындаушысының өміріне, осы
тұлғалардың заңды қызметіне кедергі жасау немесе осындай қызметі үшін кек
алу мақсатында қастандақ жасағандар, ҚР ҚК-нің 340 бабы бойынша жауапқа
тартылуға жатады.
Жоғарыда аталғандардың барлығын түйіндей келе, мынадай қорытынды жасауға
болады: 1998 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Ресупбликасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексі мен 2001 жылдың 1 қаңтарында Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы Қазақстан Республикасының
Заңы күшіне енгенге дейін, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету кепілдіктерінің жүйесі мен құқықтық құрылымы
деларативті сипатта болып келді, яғни іске асыру механизмі жоқ болды.
Қазіргі уақытта қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі құқықтық тұрғыда реттелген. Бірақ,
қауіпсіздік шараларын қолдану қазіргі уақытта ойдағыдай емес. Оның үш
себебін бөліп көрсетуге болады:
1) Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мемлекеттік бюджеттен өте көп мөлшерде қаржыландыруды қажет етеді, ал
осы салаға жыл сайын бөлінетін қаржы көлемі жеткіліксіз;
2) Осы салаға қатысты құқықтық қатынастарды реттейтін нормативтік
актілердің арасында қарама-қайшылықтар жиі кездеседі;
3) Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді
іске асыру механизмі толық жетілмеген. Біздің ойымызша, қылмыстық іс
жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етумен айналысатын
Ішкі істер министрлігінің құрамына кіретін арнайы орган құрған дұрыс.
Сонымен қатар, осы салаға қатысты Республикадағы заңдардың қарама-
қайшылықтарын жоюға бағытталған шараларды іске асыру қажет.
1.4 Қылмыстық іс жүргізу барсында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
байланысты құқықтық қатынастардың субъектілері
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
байланысты ережелер таралатын құқықтық қатынастардың субъектілері ҚР ҚІЖК-
нің 12 тарауында және Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғаларды
мемлекеттік қорғау туралы ҚР Заңының 3 бабында тікелей көрсетілген.
Аталған заңға сәйкес, мемлекеттік қорғауға жататын тұлғалардың қатарына
жататындар:
- судьялар;
- присяжный заседательдер;
- прокурорлар;
- тергеушілер;
- анықтаушылар;
- жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы тұлғалар;
- қорғаушылар;
- сарапшылар;
- мамандар;
- сот отырысының хатшысы, сот приставтары;
- жәбірленушілер;
- куәлар;
- сезіктілер;
- айыпкерлер;
- аудармашылар;
- куәгерлер;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ
ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің .Халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалары
1.2 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге байланысты шетелдердің тәжірибесі
1.3 Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оларды
қолдану тәртібі
1.4 Қылмыстық іс жүргізу барсында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
байланысты құқықтық қатынастардың субъектілері
ІІ-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етуші органдардың өзара қызметінің ұйымдастырушылық нысандары
ІІІ-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ететін нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасында құқықтық мемлекетті құру идеясын іске асыру
қылмыстылықпен күрес саласында, соның ішінде қылмыстық іс жүргізудегі жеке
тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, құқықтарының сақталуын
кепілдеуді көздейді.
Қазіргі кезеңде қылмыстылық әлеуметтік факторларды шиеленістіретін
құбылыстардың алғашқы орындарын алады. Қоғамда ұйымдасқан қылмыстылық пен
жемқорлықтың өсуі жағдайында, құқық қорғау органдары мүдделі тұлғалар
тарапынан белгілі бір деңгейде қарсылыққа тап болып отыр.
Осы аталғандарға байланысты қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету бүгінгі таңда өзекті мәселелердің біріне
айналып, елімізде сот әділдігін жүзеге асыруға үлкен кедергі келтіруде.
Өкінішке орай, ұзақ жылдар бойы қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың мүдделері мемлекет және оның органдары тарапынан қорғауға
алынбай келді. Қылмыстық қудалау және сот органдары аталған тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ету туралы қолданыстағы
заңдардың нормаларын бұрыннан бері дұрыс және тиісті түрде орындамай
келеді. Мұндай жағдай қазіргі уақытта да орын алып отыр. Біздің ойымызша,
адамдардың құқық қорғау органдарына көмек көрсетуден жалтарудың да басты
себебі де осында.
Қылмыстың жәбірленушілері мен куәлары қылмыстық әлемнің және оның
өкілдерінің кек алушылық әрекеттерінен қорқып, өзіне қылмыстық іс жүргізу
заңымен көзделген міндеттерді атқарудан бас тартады. Халықаралық
қауымдастық сарапшыларының пайымдауынша, құқық қорғау органдарына көмек
көрсеткісі келетін тұлғаларға қатысты қорқыту және күш қолдану
әрекеттерінің жиі орын алуы, қылмыстық сот өндірісі жүйесінің беделін
түсіруге бағытталған тәсілге айналған. Іс жүзінде де азаматтардың өздеріне
жүктелген қылмыстық іс жүргізушілік міндеттерін атқарудан жалтаруы, құқық
қорғау және сот органдары қызметінің тиімділігін төмендетеді. Осыған
байланысты халықтың қылмыстық әлемнен жаппай қорқуы сияқты әлеуметтік-
психологиялық мәселе қосымша туындайды.
Қазақстан Республикасының халықаралық қауымдастыққа интеграциялануы осы
зерттеліп отырған мәселе бойынша халықаралық тәжірибені қолдануға
мүмкіндіктер ашып отыр.
Сонымен қатар, аталған сала бойынша шетелдік тәжірибені дәлме-дәл және
автоматты түрде көшіріп алудың қажеті жоқ екендігін атап өткен дұрыс.
Қазақстан - халқының менталитеті мен ерекшеліктері бар дербес мемлекет
екендігін ұмытпаған жөн. Біз әлемдік тәжірибеден тек елімізге қажетті
жақтарын алып, қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге байланысты мәселені шешуде өз жолымызды таңдағанымыз жөн.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
өзектілігі - отандық заңнамада бұл салаға қатысты бұрыннан қалыптасқан
қылмыстық-құқықтық және қылмыстық іс жүргізушілік кепілдіктердің қазіргі
заман талабына сәйкес келмеуі болып табылады. Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты кепілдіктердің
жеткіліксіздігі тек Қазақстанда ғана емес, сондай ақ бірқатар алыс және
жақын шет елдерде де орын алған. Осыған байланысты, ХХ ғасырдың 70-80
жылдары процессуалдық қорғау шараларының жүйесі жасалып, қылмыстықтылықпен
күресуде қолданылып келеді.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған процессуалдық және өзге де шараларды жетілдіру туралы мәселеге
бірқатар қазақстандақ және ресейлік ғалым-заңгерлер атсалысуда. Олардың
ішінде О.А.Зайцевті, М.Ч.Қоғамовты, Б.М.Нұрғалиевті, Б.Х.Төлеубекованы,
А.Н.Ахпановты, В.Т.Томинді және С.П.Шербаны ерекше атап өтуге болады.
Аталған саладағы криминогендік жағдай, Қазақстан Республикасы
Конституциясының нормалары мен азаматтардың құқықтарын қорғау саласындағы
салалық заңдардың қарама-қайшылығы, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғалардың әлеуметтік-құқықтық қорғалмағандығы, сондай-ақ еліміз бекіткен
халықаралық-құқықтық міндеттемелерді орындау қажеттелігі, заң жүйесін және
құқық қорғау органдарының қызметін реформалауды талап етеді.
Құқықтық және процессуалдық кепілдіктер әділеттілікті орнатудың барлық
салаларында құқық қорғау органдарының тәжірибелік қызметінің тиімділігін
айқындайды.
Осыған байланысты бұл жұмысты жазудың басты мақсаты – қылмыстық іс
жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты
қолданыстағы заңдарға талдау жасау, қауіпсіздік шараларының түрлері мен
олардың іс жүзінде қолданылуына ғылыми-құқықтық тұрғыдан баға беру және осы
аталған саладағы мәселелерді шешуге атсалысу болып табылады.
Бұл жұмыс үш тараудан тұрады, әрбір тарауда қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты маңызды мәселелер
қарастырылған.
І-ТАРАУ. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУГЕ ҚАТЫСУШЫЛАРДЫҢ ҚАУІПСІЗДІГІН ҚАМТАМАСЫЗ
ЕТУДІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етудің халықаралық-құқықтық және конституциялық қағидалары
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
халықаралық-құқықтық және конституциялық негіздері туралы мәселе келесі
себептерге байланысты заңды және логикалық тұрғыдан дәлелденген болып
табылады:
- зерттеліп отырған саладағы қатынастардың құқықтық реттелу деңгейі осы
қатынастардың маңыздылығына, адамдардың құқықтары мен бостандықтарының
тәжірибеде іске асырылуына сәйкес келуі тиіс;
- белгілі бір қатынастарды реттейтін құқықтың қайнар көздерінің
деңгейіне тәжірибеде қалыптасқан құқықтық әсер етудің дәрежесі тәуелді
болып табылады;
- құқық қайнар көздерінің деңгейі неғұрлым төмен болса, олардың құқықтық
әсер етуінің де деңгейі төмен болады;
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қаматамасыз ету
мәселесінің өзектілігі туралы Біріккен Ұлттар Ұйымы 1948 жылы 10
желтоқсанда қабылдаған Адам құқықтарының жалпы декларациясының 50
жылдығына арналған Адамның қауіпсіздігін құқықтық қамтамасыз ету
тақырыбындағы ғылыми конференцияда қарастырылған сұрақтар дәлелдейді. Бұл
конференция 1999 жылы мамыр айында Москва қаласында Халықаралық тәуелсіз
экологиялық-саяси университет қабырғасында өткен болатын. Аталған
конференцияның қатысушылары қауіпсіздік шараларын қолдану деп, екі негізгі
элементтен (сатыдан) тұратын қызметті түсіну керектігін атап көрсетті.
Біріншісі – қауіпсіздік шараларын қолдану туралы шешім қабылдау; екіншісі –
осы шараларды іске асыру. Оларды қолдану, жалпы ереже бойынша, сот
әділдігін жүзеге асыратын органдарға көмектесуші тұлғаларға құқыққа қайшы
ықпал жасаудың алдын алуды және ізін кесуді қамтамасыз етуі тиіс. Оларды
қолдану үшін қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу барысында алынатын фактілік
деректерді анықтап алу қажет.
Л.В.Брусницынның пайымдауынша, қылмыс жасаған тұлғаның сот әділдігін
іске асыратын органдарға көмектесуші тұлғаларға әсер етуі екі жақты болып
табылады. Оның жағымды жағы – адамның қылмыстық қудалаудан қорғануы, өзінің
құқықтары мен заңды мүдделерін пайдалануы болып табылады, ал жағымсыз жағы
– қылмыстық жауаптылықтан құтылып кету үшін, дәлелдемелік маңызы бар
ақпарат бере алатын қылмыстық іске қатысушы тұлғаларға әсер ету.[1]
Мұны Л.В.Брусницын посткриминалды әсер ету деп атайды. Мұндай әсер ету
қылмыстық сот әділдігін іске асыруға нұқсан келтіреді. Аталған ұғымды
осылайша бағалау, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған шараларды құқықтық тұрғыдан реттеп, қатаң
бақылауға алуды талап етеді.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
халықаралық-құқықтық және конституциялық негіздері, зерттеп отырған
саладағы құқықтық қатынастарды реттейтін құқық қайнар көздерінің белгілі
бір сатысының болуын қажет етеді. Халықаралық-құқықтық актілердің және
Конституцияның басқа нормативтік актілерден бір сатыға жоғарыда тұруы тек
құқықтық-теориялық емес, сонымен қатар тәжірибелік тұрғыдан алғанда маңызы
бар.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
халықаралық стандарттарын бекітетін құжаттардың қатарына 1948 жылы 10
желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған Адам құқықтарының жалпы
декларациясы, 16 желтоқсан 1966 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, 1984 жылы 10
желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған Азаптауларға және өзге де
қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-қасиетті қорлайтын жазаларды
қолдануға қарсы конвенция, 1950 жылы 4 қарашада қабылданған Адамдардың
құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясы
жатады.
Аталған құжаттардағы ережелер жалпы жеке тұлғаларға арналған. Адам
құқықтарының жалпы декларациясында адамның өміріне, денсаулығына, қадір-
қасиетіне, тұрғын үйіне, мүлкіне, жеке және отбасылық өміріне заңсыз қол
сұғуға тыйым салынған. Аталған декларацияға сәйкес, әрбір адам мұндай қол
сұғушылықтардан заңдармен қорғануға құқылы. Бұл ережелер Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пактіде және Адамдардың құқықтары мен
негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропа конвенциясының ережелерінде өз
жалғасын табады.
Азаптауларға және өзге де қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе қадір-
қасиетті қорлайтын жазаларды қолдануға қарсы конвенцияның ережелері
жалпылық сипатта емес. Оның нормалары арнайы субъектілер болып табылатын –
лауазымды тұлғаларға өз қызметтік жағдайын пайдалана отырып, аталған
конвенцияда көрсетілген әрекеттерді жасауға тыйым салады. Сонымен қатар,
бұл конвенцияда талапкер мен куәларды кез-келген заңсыз әрекеттер мен
қорқытулардан қорғауды қамтамасыз ету - мемлекеттің міндеті деп
көрсетілген.
Аталған құжаттар ұлттық заңдарда жәбірленушілердің, куәлардың және өзге
де сот әділдігін жүзеге асыруға көмектесетін тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге арналған шараларды жасауға септігін тигізетін халықаралық-
құқықтық негіз болып табылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етудің
конституциялық негізі, ата заңның бірқатар ережелерінен байқауға болады.
Сондай-ақ негізгі заңның барлық нормалары тікелей және жанама түрде, ең
басты қазынасы адам, оның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып
табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекеттің
ажырамас белгілерін қамтамасыз ету мен кепілдеуге арналған.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласындағы құқықтық қатынастарды реттеуге арналған Қазақстан Республикасы
Конституциясының келесі баптарының ережелерін атап өтуге болады:
1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен
бостандықтары танылады және кепілденеді (12-бап, 1 тармақ);
2. Әрбір адам өзінің құқық субъектілігінің танылуына құқығы бар және
өзінің құқықтары мен бостандықтарын барлық заңға қайшы келмейтін
тәсілдермен қорғауға құқылы (13-бап, 1 тармақ);
3. Ешкімді шығу тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына,
жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, сеніміне, тұрғылықты
жеріне және басқа да кез-келген жағдайлар бойынша кемсітуге болмайды (14
бап, 2 тармақ).
4. Адамның абыройына қол сұғуға болмайды (17 бап, 1 тармақ).
5. Әрбір адамның жеке өмірге, жеке және отбасылық құпиясы болуына, ар-
намысы мен абыройына қол сұғылмаушылық құқығы бар (18 бап, 1 тармақ).
6. Тұрғын-үйге қол сұғылмайды (25 бап, 1 тармақ).
7. Әркім Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын
сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-
қасиеттерін құрметтеуге міндетті (34 бап, 1 тармақ).
8. Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары тек заңдармен
көзделген жағдайларда және адамдардың құқықтары мен бостандықтарын,
халықтың денсаулығы мен өнегелілікті қорғау мақсатында шектеледі (39 бап, 1
тармақ).
1.2 Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
байланысты шетелдердің тәжірибесі
Қылмыстық іс жүргізуге қатысатын тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету және осы аталған саладағы заңдардың негізгі бағыттарын анықтау,
шетелдердің тәжірибесін зерттеуді қажет етеді. Аталған саладағы құқыққорғау
органдары қызметінің құқықтық реттелуіне қатысты шетелдік тәжірибе,
Қазақстанды өзінің жаңалығымен ғана емес, сонымен қатар қылмыстық іс
жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты
мемлекеттік бағдарламаның нақтылығымен де қызықтырады. Бұл тұрғыда біздің
зерттеуіміз АҚШ, Италия және ГФР мемлекеттерінің аталған саладағы
нормативтік актілерін талдауға арналады.
АҚШ-тың қылмыстық іс жүргізуіндегі куәларды мемлекеттік қорғауды
реттейтін негізгі құқықтық акт – 1984 жылы 12 қазанда АҚШ Конгресі
қабылдаған Куәлардың қауіпсіздігін күшейту туралы акт болып табылады.[2]
Бұл құжаттың ережелеріне сәйкес, куәлардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
шараларын қолдану Әділет министіріне жүктелген. Ол ұйымдасқан қылмыстық
топтарға және ауыр қылмыстарға қатысты істерді қарау кезінде куәлардың,
федералды үкіметтің өкілдерінің тұрғылықты жерлерін ауыстыру және оларды
қорғау туралы шешім қабылдауға құқылы.
Сондай-ақ әділет министрі, іске куә ретінде қатысатын немесе куә болып
қатысуы мүмкін тұлғалар мен олардың отбасы мүшелерін қорғауға қатысты
шаралар қолдана алады.
Жоғарыда аталғандарға қоса, АҚШ-тың әділет министрі келесі шараларды
қолдануға құқылы:
- қорғалатын тұлғаға заңды түрде рәсімделген жаңа құжаттардың берілуін
қамтамасыз ету;
- қорғалатын тұлғаны тұрғын үймен қамтамасыз ету;
- қорғалатын тұлғаның жаңа тұрғын үйіне жиһаздарын және өзге де мүлкін
тасымалдап жеткізуді қамтамасыз ету;
- белгілі мерзімге қорғалатын тұлғағаны күн көріс қаражатымен қамтамасыз
ету;
- дербес өмір сүруге қажетті барлық қызметтің түрлерімен қамтамасыз ету;
- қорғалатын тұлғаға жұмыс табуға көмектесу;
- қорғау бағдарламасына қатысты кез-келген өзге де мәселені шешу.
Тұлғаны қорғауға алғанға дейін әділет министрі бұл тұлғаның бағдарламаға
сәйкес келетіні, қылмыстың барлық мән-жайлары және тұлғаның психологиялық
жағдайы туралы ақпаратты алуға міндетті.
Әділет министрі кез-келген ауыр қылмыстар бойынша, сондай-ақ қоғамға
және меншікке қауіп төндіретін өзге де жағдайларда куә ретінде жауап
беретін тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты өзінің
жазбаша қорытындысын беруі қажет.
Тұлғаны қорғау мәселесін шешкенде әділет министрі мұндай қорғауды
қамтамасыз етудің балама түрлерін де қарастыруы тиіс, сондай-ақ куәлардың
жауабындағы мән-жайлар туралы ақпараттарды өзге де қайнар көздерден алу
мүмкіндігін, тұлғаның жеке бас ерекшеліктерін ескеруі қажет.
Әділет министрі қорғалатын тұлғамен жазбаша келісім жасауға міндетті.
Мұндай келісімде қорғалатын тұлғаның төменде аталған міндеттері туралы
көрсетілуі тиіс:
- тұлғаның куә болуға келісуі және өзіне белгілі ақпарат туралы сотта іс
қарау барысында куә ретінде жауап беруі;
- тұлғаның ешқандай қылмыс жасамайтыны туралы уәдесі;
- өзіне қатысты қолданылатын қауіпсіздік шаралары туралы басқа
тұлғаларға жарияламау;
- барлық заңды міндеттер мен соттың шешімдерін орындау;
- қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ететін лауазымды тұлғалар мен
қызметкерлердің талаптарын орындау және олардың қызметіне көмектесу;
- тиісті лауазымды тұлғаларға өзінің қызметі және орналасқан жері туралы
хабарлау.
Мұндай әрбір келісімде талаптар бұзылған жағдайда қолданылатын шаралар
туралы, сонымен қатар қорғалатын тұлғалардың құжаттарын тіркеу және беру,
олардың шағымдарын қарау тәртібі көрсетілуі тиіс.
Қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты мұндай келісім қауіпсіздік
шаралары қолданылуға жататын әрбір он сегіз жасқа толған тұлға мен әділет
министрі арасында жасалады.
Әділет министрі куәні қорғауды қамтамасыз етуді ұйымдастыруды өзінің
орынбасарына, көмекшісіне немесе министрліктің кез-келген лауазымды
тұлғасына жүктеуі мүмкін.
Әділет министрі жасалған келісімнің талаптары бұзылған жағдайда,
келісімді бұзу және қорғалатын тұлғадан қауіпсіздік шараларын қолдануды
қысқарту туралы шешім қабылдауы мүмкін.
Келісімді қысқартқанға дейін әділет министрі қорғалатын тұлғаға бұл
туралы ескертіп, оның себептері туралы түсіндіруі тиіс. Қорғауды қамтамасыз
етуді қысқарту туралы шешім қайта қарауға және сотқа шағымдауға жатпайды.
АҚШ-та қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету саласындағы маңызды заңдардың бірі – 1982 жылы 12 қазанда қабылданған
Қылмыстардың жәбірленушілері мен куәларын қорғау туралы Заң болып
табылады.[3] Бұл заңның басты ережесі - қылмыстардың жәбірленушілері мен
куәларына әсер еткен тұлғалардың қылмыстық жауаптылығын ауырлатуға
негізделеді. Мысалы, куәны қорқытқан немесе оған қатысты дене күшін
қолданған адамға 250 000 АҚШ доллары мөлшерінде айыппұл салынады немесе 10
жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыру тағайындалады немесе аталған
екі жаза бірге қолданылады. Тұлғаға куә ретінде жауап беруге кедергі жасау
мақсатында кез-келген қолайсыз жағдайларды ұйымдастырғандық үшін 250 000
АҚШ доллары мөлшерінде айыппұл салынады немесе бір жылдан аспайтын мерзімге
бас бостандығынан айыру немесе аталған екі жаза бірге қолданылады.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге байланысты Италия заңдарына тоқталсақ, бұл елде де аталған саланы
реттеуде өзіндік ерекшеліктері бар екендігін байқауға болады. 1992 жылы 6
тамызда Италия парламенті Жаңа қылмыстық іс жүргізу кодексіне өзгерістер
енгізу және мафиялық қылмыстылықпен күресу туралы Заңды қабылдады. Бұл
заңның жобасын Италияның Ішкі істер министрлігі мен Әділет министрлігі
бірігіп дайындаған болатын. Сицилия мафиясы жасаған бірқатар ауыр
қылмыстардың артуы аталған заңның тез қабылдануын жеделдетті. Заңға сәйкес,
тергеу және құқық қорғау органдарына көмектесуге келісім берген мафиялық
топтардың мүшелерін қорғаудың айрықша ережелері белгіленген. Себебі мұндай
тұлғалардың өздеріне және олардың отбасыларының мүшелеріне қастандық
әрекеттері жасалуы мүмкін.
Аталған заңға сәйкес, құқық қорғау органдарына көмектесуге келісім
берген қылмыстық ұйымның мүшесін қорғауға қатысты шарларды қолдануға
санкцияны, сол тұлға тұрақты тұратын немесе ұсталатын түзеу мекемесі
қарайтын округтің бас прокуроры береді.
Алдын ала полиция бастығының тиісті өтініші қаралады. Бұл өтініште
келесі мәліметтер болуы тиіс:
- қорқыту дәрежесі және оны іске асырудың болжамды мерзімі;
- ұсынылатын қорғау шаралары.
Аталғандарға қоса, өтініште бұрын осындай шаралардың қолданылғандығы
немесе оларды қолдану тиімсіз болса, оның себептері туралы көрсетілуі тиіс.
Осындай өтінішті прокурорға жібергені туралы полиция бастығы Ішкі істер
министрлігіне хабарлауға міндетті.
Бұл заң округтің Бас прокурорына кең құқықтар береді. Атап айтқанда ол
құқық қорғау органдарына көмектескен қылмыстық ұйымның мүшесіне сот
тағайындаған жазаның түрін өзгертуге құқылы (жазадан мерзімінен бұрын және
толық бостауды қоспағанда).
Мұндай тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шарасы ретінде бір түзеу
мекемесінен басқа түзеу мекемесіне ауыстыру, тұрғылықты жерін басқа
округтің аумағына көшіру көзделген. Сондай-ақ, уақытша басқа құжаттармен
қамтамасыз ету де қарастырылған. Бұл жағдайда, қорғалатын тұлға берілген
құжаттарды заңсыз пайдаланғаны үшін жауапқа тартылатыны туралы ескертіледі.
Кейде қорғалатын тұлғаның тегіне, есіміне, туған жылы мен туған жеріне
және оның туыстары туралы құжаттарға өзгерістер енгізіліп, жаңа құжаттар
берілуі мүмкін.
Бұлардан басқа, прокурордың нұсқауы бойынша полиция органы жеке
қауіпсіздікті қамтамасыз ету шарасын қолдануға міндетті. Жаңа заңға сәйкес,
құқық қорғау және сот органдарына көмек көрсетуге келіскен тұлғалардың сот
залына тікелей келіп қатысуы міндетті емес. Олар техникалық құралдардың
көмегі арқылы жауапты басқа жерде отырып та беруіге құқылы. Мұндай
тұлғалардың жеке басына қатысты құжаттарымен жұмыс істеу де құпия түрде
іске асырылады. Заң, Әділет министрлігі мен Ішкі істер министрлігіне қамау
орындарында құқық қорғау органдарына көмектесуші қылмыстық ұйымдардың
мүшелерін ұстаудың айрықша тәртібін белгілейтін арнайы декретті қабылдауды
міндеттейді.
Заңға сәйкес, қорқыту немесе өзге де жолдармен заңсыз әсер ету расталса,
куәлардың алдын ала тергеу барысында берген жауаптарынан бас тартып, сотта
жауаптарын өзгерткен жағдайда, алдын ала тергеу барысында берілген жауап
басшалаққа алынады және дәлелдеме ретінде қолданылады.
Құқық қорғау органдарына көмектесуден бас тартқан ұйымдасқан топтың
мүшелері қасақана қылмыстары үшін тек бас бостандығынан айыру түріндегі
жазаға тартылуға жатады және оларға қатысты балама жазаның түрлері немесе
өзге де жеңілдіктер көзделмеген.
1989 жылы Германия Федеративтік Республикасының Ішкі істер министрлігі
және Әділет министрлігі ұйымдасқан қылмыстылықпен күрес жөніндегі біріккен
комиссия құрды. Аталған комиссияның жұмысы барысында куәларды қорғау
саласындағы құқық қорғау органдарының қызметін жетілдіруге қатысты
ұсыныстар енгізілді. Бұл ұсыныстардың негізінде 1990 жылы белгіленген
тәртіппен Федералдық және жергілікті әділет министрлері мен ішкі істер
министрлерінің куәларды қорғауға қатысты жалпы нұсқаулары қабылданды.[4]
Аталған нұсқауларда куәларды қорғауға арналған арнайы органдарды құру,
олардың мақсаттары, міндеттері және атқаратын қызметтері туралы көрсетілді.
Куаларды қорғауға байланысты құрылған арнайы бөлімдер қылмыстық
полицияның жергілікті және федералдық басқармаларында ашылды. Мұндай
бөлімшелер Куәларды қорғауды үйлестіру пункттері деп аталады.
ГФР-дың қылмыстық іс жүргізуінде куәлардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
туралы шешім қабылдаудың құқықтық негізі - қылмыстық полиция тергеушісінің
және прокурордың бірігіп қабылдаған қаулысы болып табылады. Бұл қаулы
куәларды қорғауды үйлестіру пунктіне жіберілуге жатады.
Куалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бөлімдерінің қызметкерлері
арнайы дайындықтан өтеді, сондай-ақ олар әлеуметтік көмек көрсету және
психолог-кеңесші қызметтерін қоса атқарады.
Аталған бөлімдердің жұмысы құпия түрде іске асырылады және кешенді
шараларды ұйымдастырудан тұрады.
ГФР-да куәлардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын жоспарлаудың екі
түрі бар:
- барлық полициялық әдістермен қамтамасыз етілетін, соның ішінде
куәларды сотта қорғау және т.б. кіретін ұзақ мерзімді қорғау;
- тергеу және сот талқысы кезінде куәны қол сұғушылықтан қорғауды, оның
тұрғылықты жерін құпия түрде сақтауды қамтамасыз ететін шаралар.
Аталған екі жағдайда да қорғалатын тұлғаларға қажетті әлеуметтік көмек
көрсетіледі. ГФР-да жоғарыда аталып кеткен нұсқаулардан басқа қылмыстық іс
жүргізуге қатысушы тұлғаларды қорғауды қамтамасыз етуге арналған
нормативтік акт жоқ.
АҚШ, Италия және ГФР мемлекеттерінің қылмыстық іс жүргізуіндегі
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге қатысты заңдарын талдай
отырып, төмендегідей қорытынды жасауға болады:
Дамыған елдерде қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін
қамтамасыз ету ұйымдасқан қылмыстылық және жемқорлықпен күресудің құрамдас
бөлігі болып табылады.
Жоғарыда аталған елдердің қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге байланысты тәжірибесінде қалыптасқан тиімді
жақтарды атап өтуге болады:
- бұл салаға арналған тиісті заңдарының болуы және оларды қолданудың
механизмі жасалған;
- қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
етумен айналысатын арнайы бөлімдердің болуы;
- аталған бөлімдердің қызметтерінің және қауіпсіздік шараларының
жеткілікті түрде материалдық-техникалық қамтамасыз етілуі;
- аталған бөлімдердің қызметін реттейтін ведомстволық бұйрықтар мен
нұсқаулардың болуы;
- мұндай бөлімдерге жұмысқа қабылданатын қызметкерлерге жоғары талаптар
қойылады;
- қылмыстық іс жүргізуге қатысушыларды қорғауға бағытталған жалпы
шаралардың болуы;
- қылмыстылықпен күресу саласында құқық қорғау органдарына көмек
көрсетуге келіскен қылмыскерлердің және мемлекеттің өзара тиімді қызмет
етуі.
- қорғалатын тұлғалардың құжаттарын ауыстыру;
- тұрғылықты жерін, жұмыс, оқу орнын өзгерту;
- қорғалатын тұлғаның бет-әлпетін өзгерту.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
мәселелері әрбір елдің құқықтық жүйелерінің және қоғамда болып жатқан
әлеуметтік өзгерістердің ерекшеліктеріне байланысты шешілуі тиіс.
1.3 Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес, қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары және оларды қолдану
тәртібі
1999 жылы 2-3 шілдеде Алматы қаласында өткен Қазақстандағы
пенитенциарлық реформа және анықтау мен тергеуді жүргізудегі заңсыз
тәсілдермен күресу туралы ғылыми-тәжірибелік семинарда қылмыстық іс
жүргізу барысында азаматтық және жалпыадамзаттық құқықтардың бұзылуы, соның
ішінде азаптаумен байланысты әрекеттердің кең таралғандығын, адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету мәселелері туралы айтылды.
Еліміздің құқық қорғау органдары кез-келген тәсілмен өздеріне қажетті
жауап алу үшін әр түрлі заң бұзушылықтар жасайтыны, адамдарды бірнеше
тәулік бойы қызметтік үй-жайларда, кабинеттерде ұстайды. Осы мақсаттарда
арнайы қабылдағыштар, медициналық айықтырғыштар қолданылып, адамдар
әкімшілік тәртіппен ұсталады. Ұсталғандарға қатысты түрлі заңсыз әсер
етулер қолданылады.[5]
Аталған мәселені жан-жақты құқықтық талдау, қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету кепілдіктері тек
жәбірленушілерге және қылмыстық іс жүргізуге қатысатын мемлекеттік
органдардың өкілдеріне таралуымен шектелмейтінін, сондай-ақ мұндай құқықтық
кепілдіктер айыпкерлер мен сезіктілерге де таралатындығын көрсетеді.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін құқықтық
қамтамасыз ету Қазақстан Республикасында қолданылатын бірқатар нормативтік
актілерден тұратын көп аспектілі жүйені құрайды, олардың ішіндегі ең
негізгі акт – Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады. Бұл
туралы біз алдыңғы тарауларда айтып кеткен болатынбыз.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
бағытталған арнайы нормативтік акті Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы
тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы Қазақстан Республикасының Заңы болып
табылады. Аталған заңға сәйкес, анықтау, тергеу немесе сот талқысы
барысында қорғалатын тұлғалардың жеке және мүліктік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету мақсатында қылмыстық іс жүргізуші орган, нақты жағдайларды
ескере отырып, келесі қауіпсіздік шараларын қолдана алады:
1) Күш қолданамын деп немесе қылмыстық заңмен тыйым салынған өзге де
әрекеттерді істеймін деп қоқан-лоққы көрсеткен тұлғаға, оны қылмыстық
жауапқа тарту мүмкіндігі туралы ресми ескерту жасау. Бұл шараны қолдану
үшін, қылмыстық іс жүргізудің қатысушысына қатысты күш қолдану, өзге де
заңсыз әрекеттер істеу (өрт қою, мүлкін жою және т.б.) туралы қоқан-лоққы
көрсету немесе осындай әрекеттер дайындалып жатқаны туралы мәлімет болу
тиіс. Мұндай мәліметтер тергеу жолымен де, жедел-іздестіру жолымен де
алынуы мүмкін. Мәлімет тергеу жолымен алынған жағдайда, тергеуші жазбаша
арыз алуы немесе хаттамамен рәсімделетін ауызша арыз алуы мүмкін. Мәлімет
жедел-іздестіру жолымен алынғанда, жедел уәкіл тергеушінің атына рапорт
жазады, онда қауіпсіздік шараларын қолдануға жататын тұлғалар және мұндай
шараны қолданудың негіздері көрсетіледі. Осыдан кейін, қылмыстық іс
жүргізуші орган (анықтаушы, тергеуші) ресми ескерту жасау туралы қаулы
шығарады.
Қаулының сипаттаушы бөлімінде істің қысқаша сипаттамасы, қорғалуға
жататын тұлғаның мәртебесі, қоқан-лоққы көрсетілгендігін растайтын
мәліметтің қайнар көзі (арыз, рапорт), қоқан-лоққы көрсеткен немес өзге де
заңсыз әрекеттер істеген адам туралы мәліметтер көрсетілуге жатады.
Қаулының қорытынды бөлімінде кімге қатысты ескерту жасалатыны және
қорғалатын тұлғаға қатысты кез-келген нысанда заңға қайшы әсер ету
әрекеттерін жасаған жағдайда, Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің
354 бабы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тартылатыны туралы көрсетілуге
жатады.
Қабылданған шешім туралы мүдделі тұлғаларға хабарланады.
Қаулының көшірмесі қадағалауды жүзеге асыратын прокурорға жіберіледі
және қаулыда көрсетілген ескерту жасалған тұлғаға қолхат алу арқылы
жарияланады. Қарастырылып отырған қауіпсіздік шарасы алдын алушылық сипатта
болады және жеткілікті негіздер болған жағдайларда дереу, кейінге
қалдырылмай қолданылуға жатады.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы шешім қабылдауға негіздердің
жеткілікті болуы, алынған мәліметтерге негізделе отырып, қылмыстық іс
жүргізуші тұлғаның ішкі сеніміне сәйкес анықталады.
2) Қорғалатын тұлға туралы мәліметтерді алуға шектеу қою. Бұл
қауіпсіздік шарасын қолдану туралы мәселе тергеу әрекеттерін жүргізуге
дейін де, жүргізіп болғаннан кейін де туындауы мүмкін.
Мұндай шешім қабылданған жағдайда, қылмыстық іс жүргізуші орган
қорғалатын тұлға туралы мәліметтерді алуға шектеу қою туралы қаулы
шығарады. Қаулының сипаттама бөлімінде қорғалатын тұлға туралы мәліметтерді
алуға шектеу қоюдың себептері туралы көрсетіледі. Қорытынды бөлімде
қорғалатын тұлғаға қатысты мәліметтерді алудың келесі шектеулері
көрсетіледі:
а) қорғалатын тұлға туралы мәліметті енгізбеу;
б) оның процессуалдық және өзге де құжаттардағы анкеталық мәліметтерін
штрихтеу;
в) тергеу әрекеттерін жүргізу барысында қорғалатын тұлғаға лақап есім
қою. Яғни, тергеуші қауіпсіздік шарасын қолдану туралы қаулыда қорғалатын
тұлға тергеу әрекеттерінің хаттамаларына қоятын қолының үлгісін көрсетуі
тиіс.
Қорғалатын тұлғаның анкеталық мәліметтері жеке анықтама түрінде бір ғана
дана жасалады және қылмыстық іс материалдарынан бөлек, қылмыстық қудалауды
жүргізетін тұлғаның қызметтік сейфінде сақталуға жатады.
Басты сот талқысына немесе тергеу әрекеттеріне қатысу үшін қорғалатын
тұлға, судья немесе тергеуші белгілеген уақытта, барлық қажетті қауіпсіздік
шараларын сақтай отырып, күзет арқылы алып келуге жатады.
Аталған қаулыны орындау қауіпсіздік шараларын тікелей жүзеге асырушы
органға немесе қылмыстық қудалау органының қарауы бойынша басқа да бөлімге
тапсырылуы мүмкін.
Қабылданған шешім туралы мүдделі тұлғаларға хабарланады.
Қаулының көшірмесі қадағалауды жүзеге асыратын прокурорға жіберіледі.
3) Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғаларға қатысты күш қолдану немесе
өзге де қылмыстық әрекеттер жасауды (ұйымдастыруды) болдырмайтын айыпкерге
(сезіктіге) қатысты бұлтартпау шарасын таңдау. Мұндай бұлтартпау
шараларының түрлері және оларды қолдану тәртібі Қазақстан Республикасы
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 18 тарауында көрсетілген ережелерге сәйкес
жүзеге асырылады. Аталған кодекстің 140 бабына сәйкес, бұлтартпау
шараларының келесі түрлері қарастырылған:
- ешқайда кетпеу және өзін дұрыс ұстау туралы қолхат;
- жеке кепілдік;
- әскери қызметкерді әскери бөлімнің басшылығының бақылауына беру;
- кәмелетке толмағанды қарауға беру;
- кепіл;
- үйде қамап ұстау;
- қамау.
Бұл қауіпсіздік шарасы қорғалатын тұлғаларға қатысты қауіп төнген
жағдайда, қылмыстық іс жүргізуші органның дәлелді қаулысы негізінде
қолданылады. Қаулының көшірмесі қауіп төндірген тұлғаға беріледі.
Қабылданған шешім туралы қорғалатын тұлға ескертіледі. Бұлтартпау шарасы
өзгертілген немесе айыпкер (сезікті) қашып кеткен жағдайларда, бұл туралы
қорғалатын тұлғаға міндетті түрде ескертілуі тиіс.
4) Жекелеген тұлғаларды сот отырысы залынан шығару. Қылмыстық іс жүргізу
кодексімен тікелей көзделген жағдайда, төрағалық етуші сот отырысы залынан
жекелеген тұлғаларды шығара алады. Мұндай сот залынан шығару басты сот
талқысында тәртіпті қаматамасыз ету үшін қолданылатын шара болып
табылмайды. Бұл ретте сот залынан шығару, қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін
қолданылатын шара болып табылады. Мысалы, ҚР ҚІЖК-нің 348 бабының 4
бөлімінде тараптардың өтініші немесе соттың бастамасы бойынша бір
сотталушыдан басқа сотталушының қатысуынсыз жауап алуға жол беріледі, бұл
туралы қаулы шығарылады делінген. Бұл жағдайда сотталушы сот залына қайтып
келгеннен кейін, оған сот отырысының хаттамасына енгізілген, оның
қатысуынсыз алынған жауаптар оқылады және жауап алынған тұлғаға сұрақтар
қоюға мүмкіндік беріледі. Сондай-ақ ҚР ҚІЖК-нің 352 бабының 3 бөлімінде,
тараптардың өтініші немесе соттың бастамасы бойынша кәмелетке толмаған
жәбірленушіден немесе куәдан сотталушының қатысуынсыз жауап алынуы мүмкін
деп көрсетілген.
5) Жабық сот отырысын өткізу. Жабық сот отырысы деп – қылмыстық іс
бойынша іске тікелей қатысушыларды ғана қатыстырып, дыбыс, бейне және тағы
басқа жазуларды қолданбай, іске қатысы жоқ адамдарды залдан шығару арқылы
өткізілетін сот отырысын айтамыз Бұл туралы төрағалық етуші дәлелді қаулы
шығаруы тиіс. Қаулыда жабық сот отырысын өткізудің себептері және бұл
шараның қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін қолданылып отырғаны көрсетілуге
жатады. Жабық сот отырысын өткізу туралы шешім қабылдауға келесі мән-жайлар
негіз бола алады:
- іс материалдарында алдын ала тергеуді жүргізген органның қауіпсіздік
шарасын қолдану туралы құжаттардың болуы;
- қылмыстық іс жүргізуге қатысушының біреуінің (бірнешеуінің) жазбаша
немесе ауыша арызының болуы;
- қылмыстық қудалау органының жазбаша ақпаратының болуы.
6) Соттың куәдан жауап алуы. Куәнің және оның жақындарының қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін куәнің, айыптау тарабының өтініші бойынша сот куәдан
келесі әдістер арқылы жауап алуға құқылы:
Оның жеке басы туралы мәліметтерді жарияламай, лақап есімді пайдалану
арқылы;
Оны танып қоюды болдырмайтын жағдайда;
Оны сот талқысының басқа қатысушылары көзбен тікелей көре алмайтын
жағдайда.
Танып қоюды болдырмайтын жағдайда жауап алғанда бетперде, маска, грим,
қорғалатын тұлғаның дауысын өзгертетін аппаратты қолданылуы мүмкін.
Куәдан сот талқысының басқа қатысушылары көзбен тікелей көре алмайтын
жағдайда жауап алу, бейне және өзге де техникалық құралдардың, перденің,
қорғаныш экранның көмегі арқылы жүргізілуі мүмкін. Сондай-ақ, құпиялылықты
сақтау туралы ескертілген, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы жекелеген
тұлғалардың да қатысуымен жауап алынуы мүмкін.
Қажет болған жағдайда, төрағалық етуші, сот талқысы барысында бейне-,
дыбыс жазуды және куәнің жауабын бекітудің өзге де тәсілдерін қолдануға
тыйым салуға құқылы.
Қолданылған қауіпсіздік шаралары туралы сот дәлелді қаулы шығарады.
7. Жеке күзет, үй-жайды, мүлікті күзету. Қорғалатын тұлғалардың өміріне,
денсаулығына немесе мүлкіне қол сұғу қаупі туындаған жағдайда, олардың
келісімімен, қауіпсіздікті қамтамасыз ететін органдар жеке күзетті, үй-
жайды, мүлікті күзетуді қолға алады. Қажет болған жағдайларда өртке қарсы
және күзеттік дабылқаққыш құралдары орнатылуы, телефон номерлері және көлік
құралдарының мемлекеттік тіркеу белгілері өзгертілуі мүмкін.
Егер, қорғалатын тұлғалардың өміріне, денсаулығына зиян келтіруге қарсы,
мүлкін бүлдіруге немесе жоюға байланысты белгілі бір әрекеттер жасалынып
қойған болса, қылмыстық қудалау органы бұл туралы ақпаратты тиісті түрде
тіркеп, тексеру іс-қимылдарын жүргізуі тиіс. Заңмен көзделген себептер мен
негіздер анықталған жағдайда, кінәлі тұлғаларға қатысты қылмыстық іс
қозғалуы тиіс.
8. Қарумен, жеке қорғану құралдарымен және техникалық құралдармен
қамтамасыз ету. Қауіпсіздікті қамтамасыз ететін органдар, қорғалатын
тұлғалардың өмірі мен денсаулығына төнген қауіптің дәрежесіне қарай,
белгіленген тәртіппен, аталған тұлғаларға қару, арнайы жеке қорғану
құралдары (мысалы, бронежилет) мен оларға қатысты жасалатын заңсыз әсер
етулерді жазып алу техникалық құралдарын беруі мүмкін. Мысалы, ауызша
айтылған қорқытуларды жазып алу үшін диктофон берілуі мүмкін.
Қорғалатын тұлғаларға берілген қаруларды сақтау, алып жүру және қолдану,
Қазақстан Республикасының Жекелеген қару түрлерінің айналымына мемлекеттік
бақылау туралы Заңға сәйкес жүзеге асырылады.
9. Уақытша қауіпсіз орынға орналастыру. Қажет болған жағдайларда,
қорғалатын тұлғалар: кәмелетке толғандары өздерінің келісімімен, ал
кәмелетке толмағандары ата-аналарының немесе өзге де заңды өкілдерінің
келісімімен қауіпсіздігі қамтамасыз етілген орынға орналастырылуы мүмкін.
Мұндай орынды қылмыстық қудалау органы анықтайды.
Аталған орында болу мерзімі қорғалатын тұлға мен қорғауды қамтамасз
етуші орган өзара келісіп белгілейді.
10. Қорғалатын тұлғалар туралы мәліметтердің құпиялылығын қамтамсыз
ету. Бұл шара қауіпсіздікті қамтамасыз ететін органның шешімімен белгілі
мерзімге қолданылады. Аталған шараның мәні – қорғалатын тұлғаның жеке басы,
тұрғылықты жері туралы және басқа да кез-келген мәліметті мекен-жай
бюросының, паспорттық қызметтердің, жол полициясы бөлімдерінің,
автоматтандандырылған телефон байланысының анықтама қызметтерінің және
ведомстволық бағыныстылығына қарамастан өзге де ақпараттық-анықтамалық
қорлардың (АХАТ, қозғалмайтын мүлік жөніндегі орталықтар) басқа тұлғаларға
беруіне тыйым салу. Мұндай ақпараттарды беруге тыйым салу туралы ескерту,
аталған органдар мен мекемелердің басшылығына жіберіледі.
Қорғалатын тұлғалар туралы мәліметтердің құпиялылығын қамтамсыз ету,
есірткі заттардың заңсыз айналымына қатысты істер бойынша тергеу
әрекеттеріне қатысқан куәгерлердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін
қолайлы. Сонымен қатар, сарапшылар мен мамандарды қорғауда да қолдану
тиімді болып келеді.
Қорғалатын тұлға және қолданылған қауіпсіздік шарасына қатысты мәліметті
жарияламау туралы қылмыстық қудалау органы қолхат алады. Қолхатта Қылмыстық
кодекстің 356 және өзге де баптары бойынша, қауіпсіздік шарасы туралы
мәліметтерді жариялағандақ үшін қылмыстық жауаптылық ескертіледі.
Мұндай қолхат қылмыстық іс материалдарынан бөлек сақталады.
11. Тұрғылықты жерін, жұмыс (қызмет) орнын немесе оқу орнын ауыстыру,
жұмысқа тұруға көмектесу. Бұл шара міндетті түрде қорғалатын тұлғаның
келісімімен қолданылады.
Жергілікті атқарушы органдар қорғалатын тұлғаларды еңбекпен қамтамасыз
етуге көмектесуге міндетті.
12. Құжаттарды өзгерту. Қорғалатын тұлғалардың арыы бойынша немесе
олардың келісімімен оларға анкеталық мәліметтері өзгертілген жеке куәлік
және өзге де құжаттар берілуі мүмкін.
Жаңа анкеталық мәліметтер (есімі, тегі, әкесінің аты, туған жері,
тұрғалықты жері және т.б.) қорғалатын тұлғамен келісіліп таңдалады немесе
оның өзі таңдайды, ал кәмелетке толмағандар үшін ата-аналары немесе өзге де
заңды өкілдердің келісімімен анықталады.
13. Сыртқы бейнесін өзгерту. Бұл айрықша жағдайларда, басқа шаралар
арқылы қорғалатын тұлғаның қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкін болмаған
кездерде қолданылатын қауіпсіздік шарасы болып табылады.
Мұндай шара міндетті түрде қорғалатын тұлғаның арызы бойынша немесе оның
келісімі бойынша ғана қолданылады.
Заңда қорғалатын тұлғаның сыртқы бейнесін қандай тәсілмен өзгертуге
болатындығы нақты көрсетілмеген. Біздің ойымызша, сыртқы бейнені өзгертуде
кез-келген заңмен тыйым салынбаған және қорғалатын тұлғаның өмірі мен
денсаулығына қауіп төндірмейтін (соның ішінде хирургиялық жолмен де сыртқы
бейнені өзгерту) тәсіл қолданылуы мүмкін.
Жоғарыда аталып кеткен 7-ден 11-ге дейінгі қауіпсіздік шаралары, ҚР ҚІЖК-
де жеке қауіпсіздік шаралары деп көрсетілген.
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету
тәртібі ҚР ҚІЖК-нің 12 тарауында көзделген ережелерге сәйкес жүргізіледі.
Көп жағдайларда, жәбірленушілер мен куәларға қатысты заңсыз әсер етулер
қылмыстық іс қозғалғанға дейін де орын алады. Сондықтан қауіпсіздік
шараларын қолдану алдын ала жоспарлануы тиіс. Қауіпсіздік шарасын қолдану
туралы шешім жедел немесе өзге де ақпарат негізінде, заңмен белгіленген
тәртіппен рәсімделуге жатады. Қылмыстың ауырлылығына және қылмыстық істің
мән-жайларына байланысты, кімге қатысты қауіп төнуі мүмкіндігі анықталуы
тиіс, соған байланысты тергеу әрекеттерін өткізуді жоспарлаған дұрыс.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы арыз ауыша немесе жазбаша болуы
мүмкін. Жазбаша арыз, арызданушының анкеталық мәліметтерімен бірге
тергеушіге немесе жедел-тергеу тобының жетекшісіне жіберіледі. Арыздың
мәтінінде кімге қатысты қауіпсіздік шаралары қолдану қажеттігі және мұндай
шараны қолдану себептері көрсетіледі. Арызданушы қол қойғаннан кейін,
арызды қабылдаған тұлғаның тегі, лауазымы және қабылдау уақыты көрсетіледі.
Ауызша арыз хаттамамен рәсімделеді.
Қауіпсіздік шараларын қолдану туралы шешім қылмыстық қудалау органының
бастамасы бойынша қабылданған жағдайда, рапортпен рәсімделеді.
Аталған құжаттарды хатшылықтарда тіркеу қажет емес. Себебі, ондағы
ақпарат көптеген адамдарға мәлім болуы мүмкін.
Тергеуші, келіп түскен арызды (рапортты) қарап шығып, жиырма төрт
сағаттың ішінде келесі процессуалдық шешімдірдің біреуін қабылдауға
міндетті:
1. Қауіпсіздікті қамтамасыз ету туралы қаулы шығарады. Қаулының
сипаттама бөлімінде істің мән-жайлары, қауіпсіздік шараларын қолдану
негіздері, кімге қатысты және нақты қандай қауіпсіздік шарасы қолданылуға
жататыны көрсетілуі тиіс. Қаулының қорытынды бөлімінде қауіпсіздік шарасын
қолдану туралы шешім, қолданылатын қауіпсіздік шарасының түрі, оны орындау
жүктелетін орган және қорғалатын тұлғаның құқықтары мен оған қойылатын
шектеулердің түрлері көрсетіледі.
2. Қауіпсіздік шарасын қолданудан бас тарту туралы қаулы шығарады. Оның
сипаттама бөлімінде істің мән-жайлары және бас тарту себептері көрсетіледі.
Қаулының қорытынды бөлімінде қауіпсіздік шарасынан бас тарту туралы шешім
көрсетіледі және арызданушының қабылданған шешімді прокурорға немесе сотқа
шағымдау құқығы түсіндіріледі.
Қабылданған шешім туралы арызданушы тұлғаға дереу хабарланады, бұл
туралы қаулыға белгі қойылады немесе қаулының көшірмесі табыс етіледі.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы қаулының көшірмесін арызданушыға
пошта арқылы жібермеген дұрыс, себебі бұл құпия ақпарат болып табылады және
пошта арқылы жету ұзаққа созылуы мүмкін.
Қабылданған процессуалдық шешім туралы қауіпсіздік шарасын іске асыратын
органға дереу хабарланады, қауіпсіздік шараларын қолдану тәртібі,
қорғалатын тұлғаның тергеу әрекеттеріне қатысуын ұйымдастыру мәселелері
бірігіп шешілуі тиіс.
Қауіпсіздік шарасын қолдану туралы қаулыны басқа қылмыстық іс
материалдарынан бөлек және қызметтік сейфте сақтаған дұрыс.
Жоғарыда қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етуге қатысты негізгі екі норматаивтік акт – Қазақстан
Ресупбликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі мен Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы Қазақстан Республикасының
Заңының нормаларына талдау жасалған болатын. Ары қарай, адам мен азаматтың
құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін қорғауды мемлекеттік
кепілдейтін бірден-бір нормативтік акт Қазақстан Республикасының Қылмыстық
кодексі туралы сөз болады.
Заң шығарушы қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін
қамтамасыз етудің әлеуметтік және құқықтық өзектілігін ескере отырып, ҚР
Қылмыстық кодексінің бірқатар нормаларын осы салаға арнаған.
Атап айтқанда, ҚР ҚК-нің 355 бабында, прокурордың, тергеушінің немесе
анықтау жүргізуші органның рұқсатынсыз алдын ала тергеу мен анықтаудың
мәліметтерін жариялағандық үшін қылмыстық жауаптылық көзделген. Бұл норма,
қылмыстық іс жүргізуге көмектесуші тұлғалар, олардың тергеу немесе анықтау
барысында берген жауаптары туралы мәліметтердің, сол тұлғаларға қауіп
төндіруі мүмкін тұлғаларға жетуіне жол бермеуге арналған.
Куәні, жәбірленушіні жалған жауап беруге, сарапшыны жалған қорытынды
беруге немесе аудармашыны дұрыс емес аударма жасауға мәжбүрлеу, сол сияқты
аталған тұлғаларды немесе олардың жақындарын бопсалаумен, өлтіремін,
денсаулығына зиян келтіремін, мүлкін жоямын деп қорқытумен ұштасқан жауап
беруден бас тартуға мәжбүрлегендік үшін ҚР ҚК-нің 354 бабымен жауаптылық
көзделген.
ҚР ҚК-нің 356 бабына сәйкес, судьяға, сот приставына, сот орындаушысына,
жәбірленушіге, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы басқа да тұлғаларға қатысты
қолданылған қауіпсіздік шаралары туралы мәліметтерді, осы мәліметтер сеніп
тапсырылған немесе қызметіне байланысты белгілі болған тұлғаның жариялауы
қылмыс болып табылады.
Істерді немесе материалдарды сотта қарауға, алдын ала тергеу жүргізуге
немесе сот үкімін, шешімін не өзге де сот актісін орындаумен байланысты
судьяның, прокурордың, тергеушінің, анықтау жүргізуші тұлғаның,
қорғаушының, сарапшының, сот приставының, сот орындаушысының өміріне, осы
тұлғалардың заңды қызметіне кедергі жасау немесе осындай қызметі үшін кек
алу мақсатында қастандақ жасағандар, ҚР ҚК-нің 340 бабы бойынша жауапқа
тартылуға жатады.
Жоғарыда аталғандардың барлығын түйіндей келе, мынадай қорытынды жасауға
болады: 1998 жылдың 1 қаңтарында Қазақстан Ресупбликасының Қылмыстық іс
жүргізу кодексі мен 2001 жылдың 1 қаңтарында Қылмыстық іс жүргізуге
қатысушы тұлғаларды мемлекеттік қорғау туралы Қазақстан Республикасының
Заңы күшіне енгенге дейін, қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету кепілдіктерінің жүйесі мен құқықтық құрылымы
деларативті сипатта болып келді, яғни іске асыру механизмі жоқ болды.
Қазіргі уақытта қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың
қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі құқықтық тұрғыда реттелген. Бірақ,
қауіпсіздік шараларын қолдану қазіргі уақытта ойдағыдай емес. Оның үш
себебін бөліп көрсетуге болады:
1) Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз
ету мемлекеттік бюджеттен өте көп мөлшерде қаржыландыруды қажет етеді, ал
осы салаға жыл сайын бөлінетін қаржы көлемі жеткіліксіз;
2) Осы салаға қатысты құқықтық қатынастарды реттейтін нормативтік
актілердің арасында қарама-қайшылықтар жиі кездеседі;
3) Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді
іске асыру механизмі толық жетілмеген. Біздің ойымызша, қылмыстық іс
жүргізуге қатысушы тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етумен айналысатын
Ішкі істер министрлігінің құрамына кіретін арнайы орган құрған дұрыс.
Сонымен қатар, осы салаға қатысты Республикадағы заңдардың қарама-
қайшылықтарын жоюға бағытталған шараларды іске асыру қажет.
1.4 Қылмыстық іс жүргізу барсында қауіпсіздікті қамтамасыз етуге
байланысты құқықтық қатынастардың субъектілері
Қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
байланысты ережелер таралатын құқықтық қатынастардың субъектілері ҚР ҚІЖК-
нің 12 тарауында және Қылмыстық іс жүргізуге қатысушы тұлғаларды
мемлекеттік қорғау туралы ҚР Заңының 3 бабында тікелей көрсетілген.
Аталған заңға сәйкес, мемлекеттік қорғауға жататын тұлғалардың қатарына
жататындар:
- судьялар;
- присяжный заседательдер;
- прокурорлар;
- тергеушілер;
- анықтаушылар;
- жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы тұлғалар;
- қорғаушылар;
- сарапшылар;
- мамандар;
- сот отырысының хатшысы, сот приставтары;
- жәбірленушілер;
- куәлар;
- сезіктілер;
- айыпкерлер;
- аудармашылар;
- куәгерлер;
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz