«ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯСЫ»
1. ОРЫНДАУШЫЛАРДЫҢ ТІЗІМІ
2. РЕФЕРАТ
3. МАЗМҰНЫ
4. КІРІСПЕ
5. ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМІ
6. ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ
7. ОНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
8.
9.
10. ТІС МОРФОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
11. ҚОЛТАҢБАСЫН ЗЕРТТЕУ
12.
13. ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН БИОХИМИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
14.
15. ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
16. АЛҒАШҚЫ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
17. ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
18. МОҢҒОЛ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
19. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОАНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШАРТТЫ ПАНОРАМДЫҚ ТАРИХИ ЖҮЙЕЛЕНУІ
20. ҚОРЫТЫНДЫ
21. ҚОСЫМША
А Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Ә Жарияланған мақалалардың тізімі
Б Халықаралық конференциялардағы жасалған докладтар метеле.радио және газеттер бойынша берілген ақпараттар
В Халықаралық ғылыми байланыстар
2. РЕФЕРАТ
3. МАЗМҰНЫ
4. КІРІСПЕ
5. ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМІ
6. ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ
7. ОНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
8.
9.
10. ТІС МОРФОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
11. ҚОЛТАҢБАСЫН ЗЕРТТЕУ
12.
13. ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН БИОХИМИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
14.
15. ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
16. АЛҒАШҚЫ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
17. ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
18. МОҢҒОЛ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
19. ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОАНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШАРТТЫ ПАНОРАМДЫҚ ТАРИХИ ЖҮЙЕЛЕНУІ
20. ҚОРЫТЫНДЫ
21. ҚОСЫМША
А Қолданылған әдебиеттердің тізімі
Ә Жарияланған мақалалардың тізімі
Б Халықаралық конференциялардағы жасалған докладтар метеле.радио және газеттер бойынша берілген ақпараттар
В Халықаралық ғылыми байланыстар
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың қолдауымен ұсынылып отырған «Мәдени мұра» бағдарламасының арқасында қазақтың төл тарихы мен этномәдениеті жан-жақты зерттеліп, оның негізгі нәтижелері ғылымның әлемдік деңгейінде жарық көріп отыр. Сондықтан, қазақ халқының этногенезі мен этникалық тарихының әліде шешілмей жатқан мәселелерін шешуде қазақ халқының арасында жүргізілген кешенді антропологиялық зерттеу жұмыстарының ғылыми маңызы зор. Антропологияның бүкіл салаларының анықтамалары халықаралық методикалық шарт бойынша жүргізілді. Өйткені, бұл анықтамалар бүкіл жер шарында тұрып жатқан раса өкілдерінің морфологиялық ауытқулық масштабына қарай алынған ортақ сипаттамалар болып табылады. Сондықтан, қазақтар арасында зерттелген кешенді антропологиялық материалдар әлемдік ғылыми талаптарға сай болуы өте қатал ескерілді.
Солардың бірі бүгінгі тұрғындар арасында антропологиялық зерттеулерді жүргізгенде олардың тұрып жатқан өңірлеріне орай жалпы саны ескерілуі қажет. Сондықтан өткен ғасырдың 70-80 – ші жылдары Қазақстан бойынша жүргізілген кешенді антропологиялық зертеулердің арқасында кола дәуірінен бастап қазіргі заманға дейінгі Қазақстан жерінде тұрып жатқан тұрғындардың антропологиясы толығымен зерттелді. Атап айтқанда жоба бойынша соматологиялық материалдың екі жыныс бойынша жалпы топтар саны 77 болды. Оның 45 тобын ерлер (жалпы саны 4698 адам), 32 тобын әйелдер (жалпы саны 1469 адам) құрайды. Бұлардың жалпы саны 6167 адам болды. Ал одонтология бағдарламасы бойынша зерттелген ерлер мен әйелдер сериялардың әрқайсысы 17 топтан, яғни барлығы 34 топқа жүйеленді. Жалпы саны екі жыныс бойынша 4340 адам болды. Серологиялық қанның үш жүйесі бойынша (АВ0, MNSs, Rh±) зерттелген екі жыныс өкілдерінің саны 26438 адамды құрайды. Бұлар жергілікті 32 популяцияға бөлінді. Дерматоглифика бағдарламасы бойынша 35 ерлер мен 35 әйелдер топтары зерттелді. Олардың жалпы саны 6433 адамға жетті. Қорыта айтқанда қазақтар арасында кешенді антропологиялық зерттелген жалпы адамдар саны 43378 жетті. Сонымен қатар қола дәуірінен бастап қазіргі заманға дейінгі Қазақстан тұрғындарының краниологиялық материалдары да зерттелді. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы Республикамызда тұңғыш рет жүргізіліп отыр.
Солардың бірі бүгінгі тұрғындар арасында антропологиялық зерттеулерді жүргізгенде олардың тұрып жатқан өңірлеріне орай жалпы саны ескерілуі қажет. Сондықтан өткен ғасырдың 70-80 – ші жылдары Қазақстан бойынша жүргізілген кешенді антропологиялық зертеулердің арқасында кола дәуірінен бастап қазіргі заманға дейінгі Қазақстан жерінде тұрып жатқан тұрғындардың антропологиясы толығымен зерттелді. Атап айтқанда жоба бойынша соматологиялық материалдың екі жыныс бойынша жалпы топтар саны 77 болды. Оның 45 тобын ерлер (жалпы саны 4698 адам), 32 тобын әйелдер (жалпы саны 1469 адам) құрайды. Бұлардың жалпы саны 6167 адам болды. Ал одонтология бағдарламасы бойынша зерттелген ерлер мен әйелдер сериялардың әрқайсысы 17 топтан, яғни барлығы 34 топқа жүйеленді. Жалпы саны екі жыныс бойынша 4340 адам болды. Серологиялық қанның үш жүйесі бойынша (АВ0, MNSs, Rh±) зерттелген екі жыныс өкілдерінің саны 26438 адамды құрайды. Бұлар жергілікті 32 популяцияға бөлінді. Дерматоглифика бағдарламасы бойынша 35 ерлер мен 35 әйелдер топтары зерттелді. Олардың жалпы саны 6433 адамға жетті. Қорыта айтқанда қазақтар арасында кешенді антропологиялық зерттелген жалпы адамдар саны 43378 жетті. Сонымен қатар қола дәуірінен бастап қазіргі заманға дейінгі Қазақстан тұрғындарының краниологиялық материалдары да зерттелді. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы Республикамызда тұңғыш рет жүргізіліп отыр.
1 Алексеев В.П. Палеоантропология Алтае-Саянского нагорья неолита и бронзы. «Антропологический сборник IІІ» (Труды Ин-та этнографии АН СССР, т. 71). - М., 1961.
2 Алексеев В.П. Антропология андроновской культуры // Советская археология, 1967. - №1.
3 Алексеев В.П., Дебец Г.Ф. Краниометрия. Методика антропологических исследований. - М., 1964.
4 Алексеев В.П. О некоторых положениях теории расового анализа // Вопросы антропологии, 1962. - Вып.9.
5 Алексеев В.П. Заселения территории Южной Сибири человеком в свете данных палеоантропологии // Материалы и исследования по археологии, этнографии и истории Красноярского края. - Красноярск, 1963.
6 Алексеев В.П. Антропология андроновской культуры // Советская археология, 1967. - №1.
7 Алексеев В.П. Историческая антропология. - М., 1979. - С. 49.
8 Алексеев В.П. Антропологический тип населения западных районов распростронения андроновской культуры // Труды Ташкентского государственного университета. - Т. 235. - Ташкент, 1964.
9 Алексеев В.П. К палеоантропологии Горного Алтая в эпоху раннего железа // Археология Северной и Центральной Азии. - Новосибирск, 1975.
10 Алексеев В.П., Гохман И.И. Антропология азиатской части СССР. - М., 1984.
11 Алексеева Т.И. Типологическая и популяционная концепция расы // Проблемы расы в Российской физической антропологии. - М., 2002. - С. 24-40.
12 Анучин Д.Н. Об одной антропологической классификации в России // Русский антропологический журнал. - М., 1916. - Вып. 4. - С. 87-96.
13 Ашмарин Н. Опыт характеристики киргизов с точки зрения их кровянных групп // Антропологический журнал, 1933. - № 3. - С. 98-107.
14 Багдасарова Н.А. Одонтологическая характеристика кочевников Устюрта савромато-сарматского времени (по материалам могильника Казыбаба) // Антропологические и этнографические сведения о населении Средней Азии. - М., 2000. - С.33-47.
15 Баскаков Н.А. Тюркские языки … - С. 7-12.
16 Баскаков Н.А. Тюркские языки (общие сведения и типологическая характеристик) // Языки народов СССР. - Том второй. Тюркские языки. - М., 1966. Бұл кітаптің 1997 ж. Бішкектен басылып шыққан «Языки мира. Тюркские языки» атты жаңа басылым да бар.
17 Бабаков О. Антропологический состав туркменского народа в связи с проблемой этногенеза. – Ашхабад, 1977.
18 Бабаков О.Б., Дубова Н.А., Зубов А.А. и др. Народы Средней Азии и Казахстана // Этническая одонтология СССР. - М., 1979.
19 Бромлей Ю.В. Этносоциальные процессы: теория, история, современность. - М., 1987.
20 Бунак В.В. Антропометрия. Практический курс. - М., 1941;
21 Бунак В.В. Методика антропологических исследований. - М.-Л., 1931.
22 Бунак В.В. Антропологический состав населения Кавказа // Вестник государственного музея Грузии 1946. - Том XIII. - С. 101; Абдушелишвили М.Г. Антропология древнего и современного населения Грузии. - Тбилиси, 1964. - С. 156-163.
23 Бунак В.В., Неструх М.Ф., Рогинский Я.Я. Антропология. Краткий курс. Государственные учебно-педогогическое издательство Наркомпроса РСФСР. - М., 1941. - С. 295, 338.
24 Ващаева В.Ф. Некоторые особенности морфологии жевательной поверхности коронок // Вопросы антропологии, 1976. - Вып.53. - С.33-42.
25 Гаджиев Ю.М. Одонтологические особенности некоторых народностей Дагестана // Вопросы антропологии, 1973. - Вып. 45. - С.50-59.
26 Гравере Р.У. Этническая одонтология латышей. - Рига, 1987.
27 Гохман И.И. Роль андроновского компонента в формировании южно-сибирской расы // Советская этнография, 1973. - №2. - С.15-21.
28 Гинзбург В.В., Дебец Г.Ф., Левин М. Г., Чубоксаров Н.Н. Очерки по антропологии Казахстана // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. - М., 1952. - Вып. ХVI. - С. 42-68.
29 Гинзбург В.В. Материалы к антропологии древнего населения Южного Казахстан // Советская археология, 1954. - Т. ХХІ. - С. 61-71.
30 Гинзбург В.В., Трофимова Т.А. Палеоантропология Средней Азии. - М., 1972.
31 Гинзбург В.В., Залкинд Н.Г. Материалы краниологии казахов // Сборник Музея антропологии и этнографии. - Т. ХVI. - Л., 1955.
32 Гинзбург В.В., Фирштейн Б.В. Материалы к антропологии древнего населения Западного Казахстана // Сборник Музея антропологии и этнографии. - Т. ХVIII. - Л., 1958.
33 Гинзбург В.В., Трофимова Т.А. Палеоантропология Средней Азии. - М., 1972.
34 Гинзбург В.В. Антропологическая характеристика населения Казахстана в эпоху бронзы // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР, 1956. - Т. I.
35 Гинзбург В.В. Материалы к антропологии древнего населения Юго-Восточного Казахстана. Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР, 1959 а. - Т.7.
36 Гинзбург В.В. К антропологии ранних кочевников Восточного Казахстана // Антропологический сборник ІІІ. Труды Ин-та этнографии АН СССР. - М., 1961. - Т. 71.
37 Гинзбург В.В., Дебец Г.Ф., Левин М.Г., Чебоксаров Н.Н. Очерки по антропологии Казахстана // КСИЭ АН СССР, 1952. - Вып. 16. - С.57-64.
38 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. - М.,1967.
39 Генофонд и геногеография народонаселения. // Под ред. Ю.Г. Рычкова. Генофонд населения России и сопредельных стран. - СПб.: «Наука», 2000. - Том 1.
40 Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. - Алматы, 1998.
41 Дерябин В.Е. Многомерная биометрия для антропологов. - М., 1983.
42 Дебец Г.Ф. Антропологические исследования в Дагестане // Труды Института этнографии АН СССР. Новая серия, 1956. - Том 33.
43 Дебец Г.Ф. Опыт краниометрического определения доли монголоидного компонента в смешанных группах населения СССР // Проблемы антропологии и исторической этнографии Азии. - М., 1968.
44 Дебец Г.Ф. Антропологические исследования в Камчатской области // Труды Института этнографии АН СССР. Новая серия. – M., 1951. - Т. ХVII.
45 Дебец Г.Ф. Расовые типы населения Минусинского края в эпоху родового строя (к вопросу о миграциях в доклассовом обществе // Антропологический журнал, 1932. - №2.
46 Дебец Г.Ф. Палеоантропология СССР. - М., 1948.
47 Дебец Г.Ф. Палеоантропология окуневской культуры // Палеоантропология Сибири. - Новосибирск, 1980.
48 Донина Н.И. О некоторых эпохальных изменениях строения зубной системы человека // Советская этнография, 1969. - №2.
49 Единство и многообразие человеческого рода. - М., 1997.
50 Зеланд Н.Л. Киргизы. Этнологический очерк // Записки западно-сибирского отделения РГО. - Омск, 1885. - Кн. VII. - Вып. 2. - С. 47.
51 Зубов А.А. О расовых различиях абсолютных размеров зубов современного человека // Вопросы антропологии, 1963. - Вып.14.
52 Зубов А.А. Антропологическая одонтология и исторические науки // Советская этнография, 1965. - №1.
53 Зубов А.А., Халдеева Н.И. Одонтология в современной антропологии. - М., 1989.
54 Зубов А.А. Дистальный гребень тригонида на нижних молярах человека // Вопросы антропологии, 1967. - Вып.26.
55 Зубов А.А. Некоторые данные одонтологии к проблеме эволюции человека и его рас // Проблемы эволюции человека и его рас. - М., 1968.
56 Зубов А.А. Вариации узора коронки и направление процесса редукции бугорков талонида нижних постоянных моляров человека // Вопросы антропологии, 1968. - Вып.28.
57 Зубов А.А. О расово-диагностическом значении некоторых одонтологических признаков // Советская этнография, 1968. - №3.
58 Зубов А.А. Измерительный способ оценки степени выраженности лопатообразной формы резцов // Вопросы антропологии, 1970. - Вып.34.
59 Зубов А.А. Одонтологические данные по вопросу о двух первичных очагах расообразования // Ранняя этническая история народов Восточной Азии. - М., 1977.
60 Зубов А.А. Характеристика зубной системы в черепной серии из Окуневского могильника // Палеоантропология Сибири. - М., 1980.
61 Зубов А.А. Морфологические исследования зубов детей из Сунгирского погребения // Сунгирь. Антропологические исследования. - М., 1984.
62 Зубов А.А. Одонтология. Методика антропологических исследований. - М., 1968.
63 Зубов А.А. О половых различиях в размерах и строении постоянных больших коренных зубов современного человека // Вопросы антропологии. 1963. - Вып. 15.
64 Зубов А.А. Антропологическая одонтология и исторические науки // Советская этнография, 1965. - №1.
65 Зубов А.А. Материалы по одонтологии казахов // Там же, 1972. - №3.
66 Зубов А.А. Этническая одонтология. - М., 1973.
67 Зубов А.А. Одонтоглифика // Расогенетические процессы в этнической истории. - М., 1974.
68 Зубов А.А., Золотарева И.М. Монголы в мировой систематике одонтологических типов // Вопросы антропологии, 1980. - Вып. 64.
69 Зубов А.А., Халдеева Н.И. Одонтологические данные по нескольким финноязычным народам в связи с их происхождением. - М., 1974.
70 Ивановский А.А. Киргизы Средней Орды // Русский антропологический журнал. - М., 1903. - Кн. 14. - Вып. 2. - С. 121-132.
71 Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности (палеоантропологическое исследование). - Алма-Ата, 1970.
72 Исмагулов О. Этническая геногеография Казахстана (серологические исследования). - Алма-Ата, 1977.
73 Исмагулов О. Этническая антропология Казахстана (соматологическое исследование). - Алма-Ата, 1982.
74 Исмагулов О. Характеристика локальных типов южносибирской расы на основе антропологических материалов по казахам // Проблемы эволюционной морфологии человека и его рас. - М., 1986. - С. 140-144.
75 Исмагулов О. Антропология Казахстана и вопросы этногенеза казахского народа // Тезисы докладов Всесоюзной конференции «Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана». - М., 1988. - С. 57-59.
76 Исмагулов О. Антропологический состав тюркских народов. // Расогенетические процессы в этнической истории. - М., 1974. - С. 184-189.
77 Исмагулов О. Этническая антрпология Казахстана. - Алма-Ата, 1982.
78 Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. (палеоантропологическое исследование). - Алма-Ата, 1970.
79 Исмагулов О. Этническая геногеография Казахстана (серологическое исследование). - Алма-Ата, 1977.
80 Исмагулов О., Сихымбаева К. Этническая одонтология Казахстана. - Алма-Ата, 1989.
81 Исмагулов О. Этническая геногеография Казахстана. - Алма-Ата, 1977.
82 История Казахстана. Народы и культуры. - Алматы, 2000. - Главы 2, 3.
83 Кононов А.Н. Опыт анализа термин «turk» // Советская этнография, 1949. - № 1. - С. 40-47; Сонікі. История изучения тюркских языков - С. 14-17, 202-203, 318-322.
84 Крживицкий Л. Физическая антропология. - СПб., 1900.
85 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. - М.,1964.
86 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. Дооктябрьский период. -Л., 1982. - С. 202-203.
87 Козинцев А.Г. Антропологический состав и происхождение населения тагарской культуры. - Л., 1977.
88 Масанов Н.Е. Этногенез и этническая история казахского народа // История Казахстана. - Алма-Ата, 1961. - С. 57-70.
89 Радлов В.В. Из Сибири. Страницы дневника. - М., 1989.
90 Руденко С.И. Антропологические особенности западных казахов // Казаки. Антропологические очерки. - Л., 1927. - Вып. 3. - С. 85-98.
91 Руденко С.И. Антропологические особенности тюркских народов // Труды первого тюркологического сьезда. - Баку, 1927. - С. 273-277.
92 Рычков Ю.Г. Особенности серологической дифференциации народов Сибири // Вопросы антропологии, 1965. - Вып. 21. - С. 49-56.
93 Ренфрю К. Происхождение индоевропейских языков // В мире науки. 1989. - № 2. - С. 72-81.
94 Рогинский Я.Я. Проблемы антропологии. - М, 1969.
95 Рогинский Я.Я., Левин М.Г. Антропология. - М., 1978.
96 Рыкушина Г.О. Антропология эпохи энеолита и бронзы Красноярского края // Некоторые проблемы этногенеза и этнической истории народов мира. - М., 1976.
97 Рыкушина Г.О. Одонтологическая характеристика населения карасукской культуры // Вопросы антропологии, 1977. - Вып.57. - С. 106-117.
98 Рыкушина Г.О. Население Среднего Енисея в карасукскую эпоху (краниологический очерк) // Палеоантропология Сибири. - Новосибирск, 1980.
99 Саливон И.И., Тегако Л.И., Архангельская М.С. Одонтологическая и дерматоглифическая характеристика казахов аридной зоны // Вопросы антропологии, 1984. - Вып. 73. - С. 116-127.
100 Сихимбаева К.Б. Антропологический состав населения западного Казахстана по данным дерматоглифики и одонтологии // Автореф. дис. канд. ист. наук. - М., 1987.
101 Совещание экспертов ЮНЕСКО по биологическим аспектам расовой проблемы. Москва, 12-18 август 1964 г. // Вопросы антропологии, 1964. - Вып. 20. - С. 8-12.
102 Смағұлұлы О., Қожаев М., Оразыққызы А. Абылай хан (тарихи-антропологиялық зерттеу). - Алматы, 1999. - 175 б.
103 Смағұлұлы О., Бекетайқызы К., Оразыққызы А. Алтай қазақтары (тарихи-антропогиялық зерттеу). - Астана, 2003. - 348 б.
104 Сейітов С., Смағұлов О. Генетикалық маркерлер бойынша таулы жерде мекендейтін популяцияларды зерттеу // Поиск. Серия биология, 2006. - № 2. - 50-53 бб.
105 Спицын В.А. К проблеме происхождения и дифференциация человеческих рас в пространстве // Вопросы антропологии, 1976. - Вып.54.
106 Трофимова Т.А. Этногенез татар Поволжья В свете данных антропологии // Труды Института этнографии Ан СССР. Новая серия, 1949. - Том VII. - С. 212-220.
107 Транов В.Д. Материалы по антропологий и этнологий киргиз // Записки РГО. Кн. 17. - СПб., 1891. - Вып. 2. - С. 73-78.
108 Текин Т. Проблема классификации тюркских языков // Проблемы современной тюркологии. - Алма-Ата, 1980. - С. 387-389.
109 Текин Т. Проблема классификации тюркских языков. - М., 1982.
110 Тимошинов В. Культурогенез. - Алматы. 2001.
111 Плохинский Н.А. Биометрия. - М., 1970.
112 Постникова Н.М. Одонтологическая характеристика краниологических серий Минусинской котловины // Расогенетические процессы в этнической истории. - М., 1974. - С.170-182.
113 Предложения по биологическим аспектам расовой проблемы ЮНЕСКО. Совещание экспертов по биологическим аспектам расовой проблемы. Москва, 12-18 августа 1964 // Вопросы антропологии, 1965. - Вып. 20. - С. 8-12.
114 Пулянос А. Антропологические данные караимов Прибалтики // Антропологический сборник III. - М., 1964.
115 Ошанин Л.В., Зезенкова В.Я. Вопросы этногенеза народов Средней Азии в свете данных антропологии. - Ташкент, 1953.
116 Ошанин Л.В. Антропологический состав населения Средней Азии и этногенез ее народов в свете данных антропологии // Вопросы этногенеза народов Средней Азии в свете данных антропологии». - Ташкент, 1953.
117 Энгельс Ф. Диалектика природы. – М., 1969.
118 Хить Г.Л., Халдеева Н.И. Внутригрупповые связи элементов дерматоглифики и одонтологии // Вопросы антропологии, 1976. - Вып. 52. - С.12-19.
119 Харрисон Дж., Уайнер Дж., Тэннер Дж., Барникот Н., Рейнолдс В. Биология человека. - М., Изд. 2., 1979.
120 Харузин Н.А. Киргизы Букеевской орды // Труды антропологического отдела Общества ЛЕАЭ при Московском университете. - М., 1889. - Т.X. - Вып. 1. - С. 286-194.
121 Харузин Н.А. К вопросу о происхождении Киргизского народа // Этнографическое обозрение., 1895. - Кн. 26. - С. 193-205.
122 Ходжайов Т.К. Антропологический состав населения эпохи бронзы Сапаллитепа. - Ташкент, 1977.
123 Ярхо А.И. Казаки русского Алтая // Северная Азия, 1930. - №1-2.
124 Ярхо А.И. Тюрки Алтае-Саянского нагорья. - Абакан, 1947.
125 Ярхо А.И. Унификация определений мягких частей лица // Антропологический журнал, 1932. - № 1. - С. 18-29.
126 Aziz S. Anadolu ve Rumeli turklerinin Antropometrik tetkireri // Turk Antropologi Mevmuos. - Istambul, 1931. - Eylul, № 127. - b. 147.
127 Vjtalvy de Mezö – Kövesd. Le Kohistan, le Ferghanah et Kuldja // Expedition scientifique Frangaise en Russie, en Siberie et dans le Tourkestan. -Paris, 1878. - P. 98; Сонікі. Memoires sur les huns blancs et ephtalites // L’Anthropologie. - T. IX. 1898. - P. 86-98.
128 Deniker I. Les raсes de la terre. -Paris, 1900; Деникер И. Человеческие расы. - СПб., 1902.
129 Hacluck M. and Moront G. Measurements of Macedonion men // Biometrika7 1929. - Volume XXI. - Pр. 123-141.
130 Henkey Gyula. A magyarsag es mas Karpat-Medencei nepek etnikai embertani vizsgalata. - Budapest. 2002. - 208 old.; Turan (ХХХV) VIII, evfolyam 2-3, szam. - Budapest. 2005. - 224 old.
131 Honkey Gyula. A turanid tipus eszak-kazahsztani es nagy-magyar-altöldi valtozatarol // Turan.XXXV. - Budapest. 2005. - 87-100 old.
132 Schvidetzky I. Grundladen der Rassensystematik. - Wien, Zürich, 1984. - Pр. 127-129.
133 Martin R., Saller K. Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Darstellung. In 4 Bd. - Stuttgart. 1957-1966.
134 Mourant A.E., Kapec A.C., Domaniewska-Sabczak K. The distribution of
human blood graups and other palymorphisms. - London. 1976.
135 Pettner D., Facchini F., Ismagulov O. и др. Blood groups (AB0, Rh, Kell, MNSs, P, Duffy, Kidd, Diego) in Uighurs, Kasaks and Kirghiz from Central Asia // Ani XI Congresso degli anthropologi Italiani. Isernia, 13-16, Septembre 1995. - Bologna. 1995. - P. 539-544; Ismagulov O. Human popuiation biology of rural and urban Kazakh population // Nutrition in Health and Disease: The case of modernizing Kazakhstan. Academy of Sciences of Bologna (Italy). - Bologna. 2000. - Pр. 2-16.
136 Ismagulov O. The process of formation of the kazakh anthropological type in connection with problems of their ethnogenes // VII Congress International des Sciences Anthropologiques. - Moscow, 1964. - Vol. III. - Pр. 213-221.
137 Ismagulov O. The origin of the kazakh anthropological type // VIIIth International Congress Anthropological and Ethnological Sciences. - Tokyo and Kyoto, 1970. - Pр. 201-204.
138 Ismagulov O. Physical anthropological studies among the people of the Middle Asia and Kazakhstan // International Symposium Recent trends of Research in statistics. - Calcutta, 1974. - Pp. 179-182.
2 Алексеев В.П. Антропология андроновской культуры // Советская археология, 1967. - №1.
3 Алексеев В.П., Дебец Г.Ф. Краниометрия. Методика антропологических исследований. - М., 1964.
4 Алексеев В.П. О некоторых положениях теории расового анализа // Вопросы антропологии, 1962. - Вып.9.
5 Алексеев В.П. Заселения территории Южной Сибири человеком в свете данных палеоантропологии // Материалы и исследования по археологии, этнографии и истории Красноярского края. - Красноярск, 1963.
6 Алексеев В.П. Антропология андроновской культуры // Советская археология, 1967. - №1.
7 Алексеев В.П. Историческая антропология. - М., 1979. - С. 49.
8 Алексеев В.П. Антропологический тип населения западных районов распростронения андроновской культуры // Труды Ташкентского государственного университета. - Т. 235. - Ташкент, 1964.
9 Алексеев В.П. К палеоантропологии Горного Алтая в эпоху раннего железа // Археология Северной и Центральной Азии. - Новосибирск, 1975.
10 Алексеев В.П., Гохман И.И. Антропология азиатской части СССР. - М., 1984.
11 Алексеева Т.И. Типологическая и популяционная концепция расы // Проблемы расы в Российской физической антропологии. - М., 2002. - С. 24-40.
12 Анучин Д.Н. Об одной антропологической классификации в России // Русский антропологический журнал. - М., 1916. - Вып. 4. - С. 87-96.
13 Ашмарин Н. Опыт характеристики киргизов с точки зрения их кровянных групп // Антропологический журнал, 1933. - № 3. - С. 98-107.
14 Багдасарова Н.А. Одонтологическая характеристика кочевников Устюрта савромато-сарматского времени (по материалам могильника Казыбаба) // Антропологические и этнографические сведения о населении Средней Азии. - М., 2000. - С.33-47.
15 Баскаков Н.А. Тюркские языки … - С. 7-12.
16 Баскаков Н.А. Тюркские языки (общие сведения и типологическая характеристик) // Языки народов СССР. - Том второй. Тюркские языки. - М., 1966. Бұл кітаптің 1997 ж. Бішкектен басылып шыққан «Языки мира. Тюркские языки» атты жаңа басылым да бар.
17 Бабаков О. Антропологический состав туркменского народа в связи с проблемой этногенеза. – Ашхабад, 1977.
18 Бабаков О.Б., Дубова Н.А., Зубов А.А. и др. Народы Средней Азии и Казахстана // Этническая одонтология СССР. - М., 1979.
19 Бромлей Ю.В. Этносоциальные процессы: теория, история, современность. - М., 1987.
20 Бунак В.В. Антропометрия. Практический курс. - М., 1941;
21 Бунак В.В. Методика антропологических исследований. - М.-Л., 1931.
22 Бунак В.В. Антропологический состав населения Кавказа // Вестник государственного музея Грузии 1946. - Том XIII. - С. 101; Абдушелишвили М.Г. Антропология древнего и современного населения Грузии. - Тбилиси, 1964. - С. 156-163.
23 Бунак В.В., Неструх М.Ф., Рогинский Я.Я. Антропология. Краткий курс. Государственные учебно-педогогическое издательство Наркомпроса РСФСР. - М., 1941. - С. 295, 338.
24 Ващаева В.Ф. Некоторые особенности морфологии жевательной поверхности коронок // Вопросы антропологии, 1976. - Вып.53. - С.33-42.
25 Гаджиев Ю.М. Одонтологические особенности некоторых народностей Дагестана // Вопросы антропологии, 1973. - Вып. 45. - С.50-59.
26 Гравере Р.У. Этническая одонтология латышей. - Рига, 1987.
27 Гохман И.И. Роль андроновского компонента в формировании южно-сибирской расы // Советская этнография, 1973. - №2. - С.15-21.
28 Гинзбург В.В., Дебец Г.Ф., Левин М. Г., Чубоксаров Н.Н. Очерки по антропологии Казахстана // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. - М., 1952. - Вып. ХVI. - С. 42-68.
29 Гинзбург В.В. Материалы к антропологии древнего населения Южного Казахстан // Советская археология, 1954. - Т. ХХІ. - С. 61-71.
30 Гинзбург В.В., Трофимова Т.А. Палеоантропология Средней Азии. - М., 1972.
31 Гинзбург В.В., Залкинд Н.Г. Материалы краниологии казахов // Сборник Музея антропологии и этнографии. - Т. ХVI. - Л., 1955.
32 Гинзбург В.В., Фирштейн Б.В. Материалы к антропологии древнего населения Западного Казахстана // Сборник Музея антропологии и этнографии. - Т. ХVIII. - Л., 1958.
33 Гинзбург В.В., Трофимова Т.А. Палеоантропология Средней Азии. - М., 1972.
34 Гинзбург В.В. Антропологическая характеристика населения Казахстана в эпоху бронзы // Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР, 1956. - Т. I.
35 Гинзбург В.В. Материалы к антропологии древнего населения Юго-Восточного Казахстана. Труды Ин-та истории, археологии и этнографии АН КазССР, 1959 а. - Т.7.
36 Гинзбург В.В. К антропологии ранних кочевников Восточного Казахстана // Антропологический сборник ІІІ. Труды Ин-та этнографии АН СССР. - М., 1961. - Т. 71.
37 Гинзбург В.В., Дебец Г.Ф., Левин М.Г., Чебоксаров Н.Н. Очерки по антропологии Казахстана // КСИЭ АН СССР, 1952. - Вып. 16. - С.57-64.
38 Гумилев Л.Н. Древние тюрки. - М.,1967.
39 Генофонд и геногеография народонаселения. // Под ред. Ю.Г. Рычкова. Генофонд населения России и сопредельных стран. - СПб.: «Наука», 2000. - Том 1.
40 Досмұхамедұлы Х. Таңдамалы. - Алматы, 1998.
41 Дерябин В.Е. Многомерная биометрия для антропологов. - М., 1983.
42 Дебец Г.Ф. Антропологические исследования в Дагестане // Труды Института этнографии АН СССР. Новая серия, 1956. - Том 33.
43 Дебец Г.Ф. Опыт краниометрического определения доли монголоидного компонента в смешанных группах населения СССР // Проблемы антропологии и исторической этнографии Азии. - М., 1968.
44 Дебец Г.Ф. Антропологические исследования в Камчатской области // Труды Института этнографии АН СССР. Новая серия. – M., 1951. - Т. ХVII.
45 Дебец Г.Ф. Расовые типы населения Минусинского края в эпоху родового строя (к вопросу о миграциях в доклассовом обществе // Антропологический журнал, 1932. - №2.
46 Дебец Г.Ф. Палеоантропология СССР. - М., 1948.
47 Дебец Г.Ф. Палеоантропология окуневской культуры // Палеоантропология Сибири. - Новосибирск, 1980.
48 Донина Н.И. О некоторых эпохальных изменениях строения зубной системы человека // Советская этнография, 1969. - №2.
49 Единство и многообразие человеческого рода. - М., 1997.
50 Зеланд Н.Л. Киргизы. Этнологический очерк // Записки западно-сибирского отделения РГО. - Омск, 1885. - Кн. VII. - Вып. 2. - С. 47.
51 Зубов А.А. О расовых различиях абсолютных размеров зубов современного человека // Вопросы антропологии, 1963. - Вып.14.
52 Зубов А.А. Антропологическая одонтология и исторические науки // Советская этнография, 1965. - №1.
53 Зубов А.А., Халдеева Н.И. Одонтология в современной антропологии. - М., 1989.
54 Зубов А.А. Дистальный гребень тригонида на нижних молярах человека // Вопросы антропологии, 1967. - Вып.26.
55 Зубов А.А. Некоторые данные одонтологии к проблеме эволюции человека и его рас // Проблемы эволюции человека и его рас. - М., 1968.
56 Зубов А.А. Вариации узора коронки и направление процесса редукции бугорков талонида нижних постоянных моляров человека // Вопросы антропологии, 1968. - Вып.28.
57 Зубов А.А. О расово-диагностическом значении некоторых одонтологических признаков // Советская этнография, 1968. - №3.
58 Зубов А.А. Измерительный способ оценки степени выраженности лопатообразной формы резцов // Вопросы антропологии, 1970. - Вып.34.
59 Зубов А.А. Одонтологические данные по вопросу о двух первичных очагах расообразования // Ранняя этническая история народов Восточной Азии. - М., 1977.
60 Зубов А.А. Характеристика зубной системы в черепной серии из Окуневского могильника // Палеоантропология Сибири. - М., 1980.
61 Зубов А.А. Морфологические исследования зубов детей из Сунгирского погребения // Сунгирь. Антропологические исследования. - М., 1984.
62 Зубов А.А. Одонтология. Методика антропологических исследований. - М., 1968.
63 Зубов А.А. О половых различиях в размерах и строении постоянных больших коренных зубов современного человека // Вопросы антропологии. 1963. - Вып. 15.
64 Зубов А.А. Антропологическая одонтология и исторические науки // Советская этнография, 1965. - №1.
65 Зубов А.А. Материалы по одонтологии казахов // Там же, 1972. - №3.
66 Зубов А.А. Этническая одонтология. - М., 1973.
67 Зубов А.А. Одонтоглифика // Расогенетические процессы в этнической истории. - М., 1974.
68 Зубов А.А., Золотарева И.М. Монголы в мировой систематике одонтологических типов // Вопросы антропологии, 1980. - Вып. 64.
69 Зубов А.А., Халдеева Н.И. Одонтологические данные по нескольким финноязычным народам в связи с их происхождением. - М., 1974.
70 Ивановский А.А. Киргизы Средней Орды // Русский антропологический журнал. - М., 1903. - Кн. 14. - Вып. 2. - С. 121-132.
71 Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности (палеоантропологическое исследование). - Алма-Ата, 1970.
72 Исмагулов О. Этническая геногеография Казахстана (серологические исследования). - Алма-Ата, 1977.
73 Исмагулов О. Этническая антропология Казахстана (соматологическое исследование). - Алма-Ата, 1982.
74 Исмагулов О. Характеристика локальных типов южносибирской расы на основе антропологических материалов по казахам // Проблемы эволюционной морфологии человека и его рас. - М., 1986. - С. 140-144.
75 Исмагулов О. Антропология Казахстана и вопросы этногенеза казахского народа // Тезисы докладов Всесоюзной конференции «Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии и Казахстана». - М., 1988. - С. 57-59.
76 Исмагулов О. Антропологический состав тюркских народов. // Расогенетические процессы в этнической истории. - М., 1974. - С. 184-189.
77 Исмагулов О. Этническая антрпология Казахстана. - Алма-Ата, 1982.
78 Исмагулов О. Население Казахстана от эпохи бронзы до современности. (палеоантропологическое исследование). - Алма-Ата, 1970.
79 Исмагулов О. Этническая геногеография Казахстана (серологическое исследование). - Алма-Ата, 1977.
80 Исмагулов О., Сихымбаева К. Этническая одонтология Казахстана. - Алма-Ата, 1989.
81 Исмагулов О. Этническая геногеография Казахстана. - Алма-Ата, 1977.
82 История Казахстана. Народы и культуры. - Алматы, 2000. - Главы 2, 3.
83 Кононов А.Н. Опыт анализа термин «turk» // Советская этнография, 1949. - № 1. - С. 40-47; Сонікі. История изучения тюркских языков - С. 14-17, 202-203, 318-322.
84 Крживицкий Л. Физическая антропология. - СПб., 1900.
85 Кляшторный С.Г. Древнетюркские рунические памятники как источник по истории Средней Азии. - М.,1964.
86 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России. Дооктябрьский период. -Л., 1982. - С. 202-203.
87 Козинцев А.Г. Антропологический состав и происхождение населения тагарской культуры. - Л., 1977.
88 Масанов Н.Е. Этногенез и этническая история казахского народа // История Казахстана. - Алма-Ата, 1961. - С. 57-70.
89 Радлов В.В. Из Сибири. Страницы дневника. - М., 1989.
90 Руденко С.И. Антропологические особенности западных казахов // Казаки. Антропологические очерки. - Л., 1927. - Вып. 3. - С. 85-98.
91 Руденко С.И. Антропологические особенности тюркских народов // Труды первого тюркологического сьезда. - Баку, 1927. - С. 273-277.
92 Рычков Ю.Г. Особенности серологической дифференциации народов Сибири // Вопросы антропологии, 1965. - Вып. 21. - С. 49-56.
93 Ренфрю К. Происхождение индоевропейских языков // В мире науки. 1989. - № 2. - С. 72-81.
94 Рогинский Я.Я. Проблемы антропологии. - М, 1969.
95 Рогинский Я.Я., Левин М.Г. Антропология. - М., 1978.
96 Рыкушина Г.О. Антропология эпохи энеолита и бронзы Красноярского края // Некоторые проблемы этногенеза и этнической истории народов мира. - М., 1976.
97 Рыкушина Г.О. Одонтологическая характеристика населения карасукской культуры // Вопросы антропологии, 1977. - Вып.57. - С. 106-117.
98 Рыкушина Г.О. Население Среднего Енисея в карасукскую эпоху (краниологический очерк) // Палеоантропология Сибири. - Новосибирск, 1980.
99 Саливон И.И., Тегако Л.И., Архангельская М.С. Одонтологическая и дерматоглифическая характеристика казахов аридной зоны // Вопросы антропологии, 1984. - Вып. 73. - С. 116-127.
100 Сихимбаева К.Б. Антропологический состав населения западного Казахстана по данным дерматоглифики и одонтологии // Автореф. дис. канд. ист. наук. - М., 1987.
101 Совещание экспертов ЮНЕСКО по биологическим аспектам расовой проблемы. Москва, 12-18 август 1964 г. // Вопросы антропологии, 1964. - Вып. 20. - С. 8-12.
102 Смағұлұлы О., Қожаев М., Оразыққызы А. Абылай хан (тарихи-антропологиялық зерттеу). - Алматы, 1999. - 175 б.
103 Смағұлұлы О., Бекетайқызы К., Оразыққызы А. Алтай қазақтары (тарихи-антропогиялық зерттеу). - Астана, 2003. - 348 б.
104 Сейітов С., Смағұлов О. Генетикалық маркерлер бойынша таулы жерде мекендейтін популяцияларды зерттеу // Поиск. Серия биология, 2006. - № 2. - 50-53 бб.
105 Спицын В.А. К проблеме происхождения и дифференциация человеческих рас в пространстве // Вопросы антропологии, 1976. - Вып.54.
106 Трофимова Т.А. Этногенез татар Поволжья В свете данных антропологии // Труды Института этнографии Ан СССР. Новая серия, 1949. - Том VII. - С. 212-220.
107 Транов В.Д. Материалы по антропологий и этнологий киргиз // Записки РГО. Кн. 17. - СПб., 1891. - Вып. 2. - С. 73-78.
108 Текин Т. Проблема классификации тюркских языков // Проблемы современной тюркологии. - Алма-Ата, 1980. - С. 387-389.
109 Текин Т. Проблема классификации тюркских языков. - М., 1982.
110 Тимошинов В. Культурогенез. - Алматы. 2001.
111 Плохинский Н.А. Биометрия. - М., 1970.
112 Постникова Н.М. Одонтологическая характеристика краниологических серий Минусинской котловины // Расогенетические процессы в этнической истории. - М., 1974. - С.170-182.
113 Предложения по биологическим аспектам расовой проблемы ЮНЕСКО. Совещание экспертов по биологическим аспектам расовой проблемы. Москва, 12-18 августа 1964 // Вопросы антропологии, 1965. - Вып. 20. - С. 8-12.
114 Пулянос А. Антропологические данные караимов Прибалтики // Антропологический сборник III. - М., 1964.
115 Ошанин Л.В., Зезенкова В.Я. Вопросы этногенеза народов Средней Азии в свете данных антропологии. - Ташкент, 1953.
116 Ошанин Л.В. Антропологический состав населения Средней Азии и этногенез ее народов в свете данных антропологии // Вопросы этногенеза народов Средней Азии в свете данных антропологии». - Ташкент, 1953.
117 Энгельс Ф. Диалектика природы. – М., 1969.
118 Хить Г.Л., Халдеева Н.И. Внутригрупповые связи элементов дерматоглифики и одонтологии // Вопросы антропологии, 1976. - Вып. 52. - С.12-19.
119 Харрисон Дж., Уайнер Дж., Тэннер Дж., Барникот Н., Рейнолдс В. Биология человека. - М., Изд. 2., 1979.
120 Харузин Н.А. Киргизы Букеевской орды // Труды антропологического отдела Общества ЛЕАЭ при Московском университете. - М., 1889. - Т.X. - Вып. 1. - С. 286-194.
121 Харузин Н.А. К вопросу о происхождении Киргизского народа // Этнографическое обозрение., 1895. - Кн. 26. - С. 193-205.
122 Ходжайов Т.К. Антропологический состав населения эпохи бронзы Сапаллитепа. - Ташкент, 1977.
123 Ярхо А.И. Казаки русского Алтая // Северная Азия, 1930. - №1-2.
124 Ярхо А.И. Тюрки Алтае-Саянского нагорья. - Абакан, 1947.
125 Ярхо А.И. Унификация определений мягких частей лица // Антропологический журнал, 1932. - № 1. - С. 18-29.
126 Aziz S. Anadolu ve Rumeli turklerinin Antropometrik tetkireri // Turk Antropologi Mevmuos. - Istambul, 1931. - Eylul, № 127. - b. 147.
127 Vjtalvy de Mezö – Kövesd. Le Kohistan, le Ferghanah et Kuldja // Expedition scientifique Frangaise en Russie, en Siberie et dans le Tourkestan. -Paris, 1878. - P. 98; Сонікі. Memoires sur les huns blancs et ephtalites // L’Anthropologie. - T. IX. 1898. - P. 86-98.
128 Deniker I. Les raсes de la terre. -Paris, 1900; Деникер И. Человеческие расы. - СПб., 1902.
129 Hacluck M. and Moront G. Measurements of Macedonion men // Biometrika7 1929. - Volume XXI. - Pр. 123-141.
130 Henkey Gyula. A magyarsag es mas Karpat-Medencei nepek etnikai embertani vizsgalata. - Budapest. 2002. - 208 old.; Turan (ХХХV) VIII, evfolyam 2-3, szam. - Budapest. 2005. - 224 old.
131 Honkey Gyula. A turanid tipus eszak-kazahsztani es nagy-magyar-altöldi valtozatarol // Turan.XXXV. - Budapest. 2005. - 87-100 old.
132 Schvidetzky I. Grundladen der Rassensystematik. - Wien, Zürich, 1984. - Pр. 127-129.
133 Martin R., Saller K. Lehrbuch der Anthropologie in systematischer Darstellung. In 4 Bd. - Stuttgart. 1957-1966.
134 Mourant A.E., Kapec A.C., Domaniewska-Sabczak K. The distribution of
human blood graups and other palymorphisms. - London. 1976.
135 Pettner D., Facchini F., Ismagulov O. и др. Blood groups (AB0, Rh, Kell, MNSs, P, Duffy, Kidd, Diego) in Uighurs, Kasaks and Kirghiz from Central Asia // Ani XI Congresso degli anthropologi Italiani. Isernia, 13-16, Septembre 1995. - Bologna. 1995. - P. 539-544; Ismagulov O. Human popuiation biology of rural and urban Kazakh population // Nutrition in Health and Disease: The case of modernizing Kazakhstan. Academy of Sciences of Bologna (Italy). - Bologna. 2000. - Pр. 2-16.
136 Ismagulov O. The process of formation of the kazakh anthropological type in connection with problems of their ethnogenes // VII Congress International des Sciences Anthropologiques. - Moscow, 1964. - Vol. III. - Pр. 213-221.
137 Ismagulov O. The origin of the kazakh anthropological type // VIIIth International Congress Anthropological and Ethnological Sciences. - Tokyo and Kyoto, 1970. - Pр. 201-204.
138 Ismagulov O. Physical anthropological studies among the people of the Middle Asia and Kazakhstan // International Symposium Recent trends of Research in statistics. - Calcutta, 1974. - Pp. 179-182.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ ЖӘНЕ АҚПАРАТ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ОРТАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МУЗЕЙІ
УДК 379.4. 5А1
№ госр.0105 РК 00 219
БЕКІТЕМІН:
ҚР ОММ директорының
ғылыми жұмыстар
жөніңндегі орынбасары
Мухтарова Г.Р.
___________2007 ж.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯСЫ
(ғылыми қолданбалы зерттеу)
Жоба бойынша 2005-2007 жылдың 24 айында істелінген
жұмыстардың толық есебі.
Жобаның ғылыми жетекшісі: Қазақстан
Республикасының
Ұлттық ғылым академиясының
академигі Оразақ Смағұлов
Алматы – 2007 ж.
ОРЫНДАУШЫЛАРДЫҢ ТІЗІМІ
Жобаның жетекшісі, ____________________ О.Смағұлов
антропология лабораториясының (кіріспе,
жұмыстың негізгі,
меңгерушісі, ҚР ҰҒА академигі, бөлімі,
қорытынды)
тарих ғылымының докторы
Орындаушылар:
Жетекші ғылыми қызметкері ___________________ К. Сихымбаева
тарих ғылымының кандидаты (жұмыстың
негізгі бөлімі)
Аға ғылыми қызметкері ___________________ А.Смағұлова
ғылыми атағы жоқ (жұмыстың негізгі
бөлімі)
Ғылыми қызметкері ___________________ Б. Бекманов
биология ғылымының кандидаты (жұмыстың
негізгі бөлімі)
Ғылыми қызметкері ___________________ З.Тукенова
биология ғылымының кандидаты (жұмыстың
негізгі бөлімі)
РЕФЕРАТ
Қазақ халқының тарихи антропологиясы
жоба бойынша 2005-2007 жылдың 24 айында істелінген
жұмыстардың толық есебі
ІЛІКТІ СӨЗДЕР: АНТРОПОЛОГИЯ, АНТРОПОМЕТРИЯ, АНТРОПОСКОПИЯ,
ОДОНТОЛОГИЯ, СОМАТОЛОГИЯ, СЕРОЛОГИЯ, КРАНИОЛОГИЯ, МОРФОЛОГИЯ,
АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ТИП, ДЕНДРОГРАММА, КЛАСТЕРИЗАЦИЯ, ПОЛИГОНДАР.
Зерттеу нысаны: Кешенді антропологиялық материалдарды зерттеу арқылы
қазақтардың этникалық дамуын және морфологиялық статусын анықтап, олардың
өзіндік антропологиялық ерекшеліктерін дәлелдеу.
Жобаның мақсаты: Қазақтардың тарихи антропологиясын алғаш рет кешенді
бағдарлама бойынша зерттеу арқылы олардың морфологиялық ерекшеліктеріне
орай 40 ғасырлық этнотарихи мен расогенездік динамикасының өзегі тек Қазақ
даласында ғана болғандығын дәлелдеу болып табылады.
Зерттеу әдістемелері: Тарихи, антропологиялық, популяция-генетикалық,
анатомиялық, көпөлшемдік статистикалық, картографиялық, т.б. зерттеу
әдістері қолданылады.
Жобаның қорытындылары мен жаңалығы: Кешенді антропологиялық
материалдарды зерттеу арқылы қазақ халқының этникалық тарихының тұтастығын,
оның өзіндік геноқоры барлығын, антропологиялық құрылымы осы Қазақстан
жерінде төрт мың жыл бойы ұрпақтық жалғастығы үзілмей келе жатқанын
дәлелдейді. Сонымен қатар қазақтардың антропологиялық қалыптасқан бір текті
монолиттік қауымнан тұратындығы, олардың ішкі құрылымы жағынан ешбір
географиялық аймақтарға, немесе субэтникалық (жүздерге) топтарға
бөлшектенбейтіндігі кешенді түрде дәлелін тауып отыр. Бұл еңбек алғаш рет
ана тілінде зерттеліп арнайы баспадан шығуы әлемдік ғылымда маңызы зор және
теңеуі жоқ монографиялық ізденіс болып саналады.
Зерттеудің ғылыми және қолданбалы мәні: Бұл еңбектің ең негізгі
мәні ол – кешенді және ауқымды антропологиялық материалдардың (соматология,
одонтология, дерматоглифика, серология, краниология, т.б.) негізгі
нәтижелеріне сүйеніп қазақ халқының тұтастығын, субэтникалық және аймақтық
топтарының арасында айырмашылықтың жоқ екендігін, яғни бүгінгі қазақтар
гомогенді қалыптасқан этноантропологиялық қауымдығы бар халық ретінде алғаш
рет ғылыми дәлелін тауып отыр. Сонымен қатар аталмыш еңбек жалпы білім беру
саласында, жоғарғы оқу орындарының тарих, археология, этнология,
этнолингвистика, этнопсихология, биология, мәдениеттану салаларында кең
пайдалануға және маманданушы студенттерге қажетті оқу құралы мен қолданбалы
еңбек бола алады.
РЕФЕРАТ
Отчет по теме: Историческая антропология казахского народа
за 2005-2007 г.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: АНТРОПОЛОГИЯ, АНТРОПОМЕТРИЯ, АНТРОПОСКОПИЯ,
ОДОНТОЛОГИЯ, СЕРОЛОГИЯ, СОМАТОЛОГИЯ, КРАНИОЛОГИЯ, МОРФОЛОГИЯ
АНТРОПОЛОГИЧЕСКИЙ ТИП, ДЕНДРОГРАММА, КЛАСТЕРИЗАЦИЯ, ПОЛИГОНЫ.
Цель проекта: На основе комплексных антропологических исследований
древнего и современного Казахстана впервые демонстрируется непрерывное
антропологическое развитие и генетическая преемственность между
современными казахами и древними местными насельниками Казахстана на
протяжении 40 веков.
Методы исследования: исторические, антропологические, популяционно-
генетические, анатомические, статистические (многомерный анализ) и
иллюстративные методы.
Результаты и новизна проекта. Комплексное историко- антропологическое
изучение физических особенностей древних и современных насельников
Казахстана позволяет установить прочную генетическую связь между ними на
протяжении 4 тысячелетий. Кроме того, полученные результаты указывают, что
среди субэтнических групп (жузов) больше преобладает сходства, чем
различий. В целом по данным антропологической исследований суммарная
казахская популяция достаточно гомогенная. Следовательно, отсутствуют
всякие основания делить современных казахов на жузы и родовые группы.
Научная и практическая значимость работы. Систематизированные
собственные результаты изучения всего комплексного антропологического
материала по всем изученным разделам (палеоантропологии древних серий,
краниологии, соматологии, дерматоглифике, одонтологии, серологии,
генетическому полиморфизму современных казахов) и сопоставительный анализ
их с аналогичными данными других авторов по народам Евразии станут
ценнейшим источником фундаментальных исторических знаний по этногенезу и
этнической истории казахского народа. Кроме того, они послужат не только
важнейшей базой для написания фундаментальных научных трудов, но и
спецкурсов для ВУЗов, разделов для школьных учебников по соответствующей
тематике и др.
МАЗМҰНЫ
Бет
ОРЫНДАУШЫЛАРДЫҢ ТІЗІМІ 2
РЕФЕРАТ 3-4
МАЗМҰНЫ 5
КІРІСПЕ 6
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМІ 6 -21
ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ 6-10
ОНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
ТІС МОРФОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ 11
ҚОЛТАҢБАСЫН ЗЕРТТЕУ 11
ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН БИОХИМИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР 11-12
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 13
СИПАТТАМАСЫ
АЛҒАШҚЫ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 13
СИПАТТАМАСЫ
ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 14
СИПАТТАМАСЫ
МОҢҒОЛ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 15
СИПАТТАМАСЫ
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОАНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШАРТТЫ 16-17
ПАНОРАМДЫҚ ТАРИХИ ЖҮЙЕЛЕНУІ
ҚОРЫТЫНДЫ 22
ҚОСЫМША 23-31
А Қолданылған әдебиеттердің тізімі 23-28
Ә Жарияланған мақалалардың тізімі
28-29
Б Халықаралық конференциялардағы жасалған докладтар метеле-радио 30-31
және газеттер бойынша берілген ақпараттар
В Халықаралық ғылыми байланыстар 31
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың қолдауымен
ұсынылып отырған Мәдени мұра бағдарламасының арқасында қазақтың төл
тарихы мен этномәдениеті жан-жақты зерттеліп, оның негізгі нәтижелері
ғылымның әлемдік деңгейінде жарық көріп отыр. Сондықтан, қазақ халқының
этногенезі мен этникалық тарихының әліде шешілмей жатқан мәселелерін шешуде
қазақ халқының арасында жүргізілген кешенді антропологиялық зерттеу
жұмыстарының ғылыми маңызы зор. Антропологияның бүкіл салаларының
анықтамалары халықаралық методикалық шарт бойынша жүргізілді. Өйткені, бұл
анықтамалар бүкіл жер шарында тұрып жатқан раса өкілдерінің морфологиялық
ауытқулық масштабына қарай алынған ортақ сипаттамалар болып табылады.
Сондықтан, қазақтар арасында зерттелген кешенді антропологиялық материалдар
әлемдік ғылыми талаптарға сай болуы өте қатал ескерілді.
Солардың бірі бүгінгі тұрғындар арасында антропологиялық зерттеулерді
жүргізгенде олардың тұрып жатқан өңірлеріне орай жалпы саны ескерілуі
қажет. Сондықтан өткен ғасырдың 70-80 – ші жылдары Қазақстан бойынша
жүргізілген кешенді антропологиялық зертеулердің арқасында кола дәуірінен
бастап қазіргі заманға дейінгі Қазақстан жерінде тұрып жатқан тұрғындардың
антропологиясы толығымен зерттелді. Атап айтқанда жоба бойынша
соматологиялық материалдың екі жыныс бойынша жалпы топтар саны 77 болды.
Оның 45 тобын ерлер (жалпы саны 4698 адам), 32 тобын әйелдер (жалпы саны
1469 адам) құрайды. Бұлардың жалпы саны 6167 адам болды. Ал одонтология
бағдарламасы бойынша зерттелген ерлер мен әйелдер сериялардың әрқайсысы 17
топтан, яғни барлығы 34 топқа жүйеленді. Жалпы саны екі жыныс бойынша 4340
адам болды. Серологиялық қанның үш жүйесі бойынша (АВ0, MNSs, Rh±)
зерттелген екі жыныс өкілдерінің саны 26438 адамды құрайды. Бұлар
жергілікті 32 популяцияға бөлінді. Дерматоглифика бағдарламасы бойынша 35
ерлер мен 35 әйелдер топтары зерттелді. Олардың жалпы саны 6433 адамға
жетті. Қорыта айтқанда қазақтар арасында кешенді антропологиялық зерттелген
жалпы адамдар саны 43378 жетті. Сонымен қатар қола дәуірінен бастап қазіргі
заманға дейінгі Қазақстан тұрғындарының краниологиялық материалдары да
зерттелді. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы Республикамызда тұңғыш рет
жүргізіліп отыр.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМІ
ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
Антропология ғылымы туралы жалпы түсінік
Бұл ғылым өзінің зерттеу объектісі мен әдістемелері бойынша биология
ғылымының бір саласы болып саналады. Сонымен қатар адамның қоғамда
атқаратын рөлінің ерекшелігіне орай оны антропологиялық зерттеу барысында
әрдайым тарихи мәселелермен тығыз ұштастырып отырады. Жалпы антропология
ғылымдар саласында қандай орын алатындығына Ф.Энгельс өте орынды анықтама
берген: ... антропологии, опосредствующей переход от морфологии и
физиологии человека и его рас к истории. Сөйтіп бұл ғылым саласы көне
грек заманынан белгілі болғанымен, содан кейін ортағасыр кезінде жалғасын
тапсада, тек ХIХ ғасырдың екінші жартысында ғана адам биологиясы мен
қоғамдар ғылымдарының аралығынан орын алды. Осындай ғылыми аралықтың
әсерінен Еуропа мен Америкада антропология ғылымы әртүрлі терминдермен
аталатын болды. Мәселен, Батыс Еуропа елдерінде антропология деп үш ғылым
салаларының қосындысын айтады, яғни антропология, археология және
этнографияны қосып оны Әлеуметтік антропология дейді. Ал Америкада
археология мен этнографияны өзара біріктіріп Мәдени антропология деп
атайды. Онда физикалық антропологияның бірнеше атаулары бар. Олар
остеология (бас пен қаңқа сүйекті зерттеуші), биоархеология,
палеогенетика, палеоантропология, молекулярная археология, т.б. Бір
ескерте кететін жай физикалық антропология пәні бойынша мамандарды дайындау
жолдары бірнеше ғасырлар бойы медицина мен биология университетінде арнайы
антропология кафедрасы арқылы жүзеге асырылып келеді.
Бұл антропология терминіне орыс әдебиеттері де әртүрлі түсініктеме
бергені мәлім. Кеңес үкіметі кезінде, Педагогикалық антропология,
Спортивная антропология деген т.б. атаулар болған. Мұндағы терминдердің
негізгі ұғымдары бойынша адамның морфологиялық, физиологиялық және
психологиялық даму жолдарын анықтау әдістемелері оның биологиялық
ерекшеліктеріне негізделіп жүргізілуі қажет деген түсінікпен байланысты.
Дегенменде Кеңес Одағы кезінде антропология деген ұғым адамның
физикалық құрылымының заңдылығын, тарихи дәуірлерге, тұрған географиялық
ортасына байланысты оның өзгеру процестерін, шығу тегін және әлемде таралу
жолдарын зерттейтін биология ғылымының арнайы бір саласы болып танылды. Ал,
археология мен этнография болса тарих ғылымының арнайы салалары болып
антропологиядан мүлдем бөлек пәндер қатарында ажыратылды. Мәселен,
археология ғылым саласы адам баласының өткен көне тарихын арнайы үйілген
қорған, оба, қоныс орындарын қазу арқылы табылған зат пен бұйымдарды
зерттеу арқылы ізденістер жүргізеді. Сөйтіп көне заманның материалдық
мәдени тарихын баян ететін ғылыми сала болды. Этнография ғылымы болса тарих
ғылымдарының бір саласы ретінде халықтардың материалдық пен рухани
ерекшеліктерін, әдет-ғұрыптарын, олардың шығу тегін (этногенезін) тарихи
және мәдени байланыстарын, көшіп-қонуларын жан-жақты зерттеумен айналысады.
Мұның айғағын кеңес үкіметі кезінде кезекті сандар бойынша жылына бірнеше
рет басылымнан шығып тұрған Советская археология мен Советская
этнография журналдарынан көруге болады. Бірақ негізгі антропологиялық
зерттеулер көбінесе академияның этнографиялық ғылыми мекемелерімен тығыз
байланыста болды. Соның нәтижесі болуы керек этнография ғылымының
антропологияға тигізген орасан ықпалының бірі ол халықтың тек физикалық
құрылымын ғана анықтап қоймай сонымен қатар оның этникалық ерекшеліктеріне
үлкен мән беріліп екі ғылымның нәтижелерін өзара тоғыстыруға мүмкіншілік
туғызды. Сөйтіп антропология тарихи мәселелерге бетбұрыс жасай бастады. Бұл
салада негізінде адам баласы бір жағынан биологиялық заңдылыққа орай
зерттелсе, екінші жағынан тарихи дәуірлерге байланысты оның қоғамдағы
ерекшеліктерінеде назар аударылып зерттелді. Сөйтіп антропология саласында
негізгі зерттеу жұмыстары адамның биологиялық даму заңдылықтары және оның
әлеуметтік пен мәдени даму сатыларымен қалай ұштасатынына да назар
аударылады. Қорытып айтқанда биология ғылымының саласында антропология пәні
ерекше орын алатыны аян. Адамды ерекше биологиялық объекті ретінде зерттеу
барысында ол адамға деген әлеуметтік факторды да ескерусіз қалдырмайды.
1. Морфология саласында негізгі зерттелетін анықтамалардың қатарына
жыныс ерекшелігі, туғаннан бастап қартайғанға шейін жас ерекшеліктері, адам
денесінің әрбір физикалық құрылымының ауытқулық көрінісі, дене
салмағы және оның көлемі, дене пропорциясы, нормадағы дене құрылысын
анықтау, т.б. Бұл саланың көбінесе тығыз байланыста болатын пәндердің бірі
нормадағы (қалыпты жағдайдағы) анатомия, эмбриология, гистология. Бұл арада
морфология мен қалыпты жағдайдағы анатомияның өзара айырмашылығын дұрыс
ажырата білу қажет. Нормадағы адам анатомиясын зерттегенде оның
морфологиядан ерекшелігі жинақталған тип анықтамасы арқылы орташа адамды
сипаттау. Ал морфологиялық зерттеу негізінде дененің ауытқулық түрлеріне
назар аударып және оның мәнін, заңдылығын, себептерін анықтауға тырысады.
2. Антропогенез саласында адамның тегіне жақын жануарларды
(маймылдарды) және төрттік геологиялық кезеңдегі адамдарды зерттейді. Жалпы
адам баласының жануарлар жүйесінде алатын орнын анықтайды. Зоологиялық
тұрғылықтан адамды жоғарғы деңгейдегі приматтарға байланысты қарым-
қатынастарын зерттейді. Сонымен қатар адам эволюциясына орай бүгінгі
адамның қалыптасу түрін және оның себептерін, жолдарын анықтайды. Сөйтіп
бұл салада бүгінгі дәуірдің маймылдары мен қазбалардан табылған көне заман
маймылдардың өзара салыстырмалы ерекшеліктерімен айналысады. Сол сияқты
адам эволюциясынада назар аударады. Көне заман адамдарының бас сүйектері
мен қаңқа сүйектердің дәуірлік динамикасын зерттейді. Бұл салада қосымша
ізденістер ретінде көптеген ғылымдардың нәтижелерін жан-жақты пайдалануға
ұмтылады. Солардың ішінде геологиялық дәуірлерге, археологияның палеолит
мерзіміне орай адамның физикалық даму жолдарына, әлемде расалық типтердің
таралуы мен олардың қалыптасу себептеріне, әлеуметтік-тарихи
ерекшеліктеріне, т. б. жүйелеріне назар аударады.
3. Расатану (расоведение) саласында бүгінгі дәуірде әртүрлі
географиялық аймақтарда өмір сүріп жатқан адамдардың биологиялық
ерекшеліктерін, олардың биологиялық бір түрге (Homo sapiens)
жататындықтарының себептерін, анықтамаларын зерттейді. Сонымен қатар
әлемдегі халықтардың антропологиялық құрамын, этникалық топтарға байланысты
ерекшеліктерін, олардың расогенездік шығу тегін анықтайды. Осыған орай бұл
саланың көптеген фактілерін арнайы тарихи дерек ретінде пайдалану жолдарын
орыс әдебиетінде тарихи антропология деп атауды ұсынған болатын. Бұл
ұғымда алғаш 1979 жылы ғылыми айналмаға кіргізген академик В.П. Алексеев.
Оның берген бұл терминге анықтамасында былай делінген: ... Историческая
антропология – прикладная наука, служанка истории, но служит она истории,
особенно применительно к древним эпохам, верой и правдой, дает такую
информацию, которая не перекрывается никакими другими видами исторических
источников. Жалпы алғанда тарихи антропологияның негізгі мәні мен оның
ғылыми орыны аталмыш автордың пікірінше: ... Историческая антропология
есть отдел антропологии, исползующий антропологические данные в
исторических целях на протяжении всей истории человечества, начиная с
древнейших этапов, т.е. С момента появления семейства гоминид, - деп
жазады. Негізінде тарихи антропологияда қоғамтану мәселелеріне байланысты
жағына көбірек қарастырылғандықтан расатанудың барлық мәселерін қамти
алмайды. Сондықтан расатану саласының ғылыми зерттеу көлемі тарихи
антропологияға қарағанда көбінесе ауқымды және кең мағыналы ұғымды
білдіреді. Аталмыш расатану саласын зерттеу барысында қосымша сүйемел
ретінде тарихи, мәдени, рухани, діни әлеуметтік қауымдастардың
ерекшеліктеріне де үлкен мән беріледі. Сөйтіп антропология биология
ғылымының саласындағы алатын орны өте ерекше және ол қоғамдар ғылымының
заңдылығыменде ұштасып отырады. Расатанудың осындай ерекшеліктері арқасында
биология мен қоғамтану ғылымдарының арасындағы алшақтықтар біраз әлсірей
түседі, яғни олардың жақындықтары өзара күшейді.
4. Физиология саласында адам организмінің иммуно-биологиялық және
биохимиялық қасиеттерін зерттейді. Адам денесінің бұл ерекшеліктері
негізінде қан жүйелері, дәм сезімі, ауыз сілекейі (түкірігі) т.б.
қасиеттері арқылы анықталады. Бұл анықтамаларды көбінесе қанның қызыл
түйірлеріне арнайы анализ жасау арқылы жүргізіледі. Ең алғаш ХХ ғ. басында
анықталған қан жүйесі тек АВ0 ғана болды. Бұл қан жүйесі топтарының (0, А,
В, АВ) халықтар арасында таралым шарттары әртүрлі деңгейде болатындығы
өткен ғасырдың 20 – жылдары ашылған болатын. Бұл күнде адам организмінде
отыздан артық әртүрлі қан жүйелерінің түрлері барлығы аян болып отыр. Қан
жүйелерінің таралым шарттары негізінде этникалық топтардың әртүрлі
географиялық пен климатологиялық аймақтарда қоныстанғандығын, ұзақ уақыт
оқшау қалғандығын, немесе ғасырлар бойы өзара араласуда, не болмаса
миграциялық процестерде болғанын, кейбір тарихи дәуірлерде этномәдени
өзгерістерге шалдыққандығын және т.б. өзгерістерге тап болғандығын көрсете
алады. Сонымен қатар қан жүйелерінің құрылым ерекшеліктері медициналық,
әсіресе генетикалық тұрғыдан ғылыми қолданбалы жағынан маңызы өте зор.
Жалпы адам организміндегі көптеген иммуно-биологиялық ерекшеліктер
халықтардың раса тобына бөлінбей тұрған кезде пайда болған антропогенез
дәуіріндегі экологиялық адамның морфофизиологиямен байланысты екендігін
аңғартады. Сөйтіп әлем деңгейінде қан жүйелерінің таралу заңдылықтарын
зерттеу жолдары антропологияда ерекше салаға айналды.
Тарихи антропологияның әдістемелері мен оның зерттеу объектісі
Жалпы антропологияда адамның дене құрылысын және оның физиологиялық
пен биохимиялық ерекшеліктерін, әсіресе халықты раса тұрғылығынан
зерттеудің өзіндік бірнеше ғылыми әдістемелері қалыптасқан. Соның ішінде
ғылыми айналмада көп таралым алған әдістемелердің бірі популяциялық
зерттеу.
Енді антропология ғылымының зерттеу объектісіне қысқаша тоқталайық.
Бұлда үлкен ізденіс жолдарының айрықша бағыттары мен оның нақты материалдар
жинайтын объектісі және оның тиісті зерттеу орындары. Себебі адам организмі
өте күрделі биологиялық жүйе болып саналады. Сондықтан оны бөлшектеп және
түрлі салаларға бөліп зерттеуге мамандар мәжбүр. Бүгінгі таңда адамды
зерттеу объектісінің шеңбері өте кең. Ол оның молекуляр және биохимиялық
деңгейінен бастап конституциялық құрылымына дейін қамтиды. Ұсынылып отырған
еңбектің талабына орай біздер антропология ғылымының тек қалыптасқан
негізгі классикалық салаларының зерттеу объектісіне ғана назар аудармақпыз.
Тарихи антропологияның зерттеу барысында негізгі объекті ретінде алынған
және оны тиісті ақпарат бойынша іске асырылғаны соматологиялық зерттеуді
айтуға болады. Мұнда негізгі объекті ретінде тек тірі адамдардың дене
құрылысы, дене пропорциясы, салмағы, антропометриясы мен антропоскопиясы
т.б. сыртқы ерекшеліктері зерттеледі. Сонымен қатар арнайы объекті ретінде
алақан мен саусақ тері бедерлері де зерттеледі. Қан жүйелері мен тіс
морфологиясының ерекшеліктері де қажетті зерттеу объекті қатарына жатады.
Бас және қаңқа сүйектерде антропологиялық зерттеу объектасында алатын орны
өте жоғары. Тарихи антропологиялық іздену объектісі ретінде кейбір қоғамдық
ғылымдар саласындағы объектіге де назар аударылады. Соның қатарына қазақ
халқының субэтникалық құрылымы, территориялық аймақтары, демографиялық
анықтамалары т.б. ерекшеліктері зерттеу объектісі ретінде біздердің
антропологиялық ізденістерімізде жиі қолданылды.
Жалпы қазақ халқының тарихи антропологиясының объектісі, бағдарламасы
және оның ақпараты қанағаттанарлық деңгейде іске асырылды деп айта аламыз.
Қазақ халқының антропологиясына байланысты соңғы 40 жыл жиналған
материалдан әдістеме тұрғылығынан және оларды салыстырмалы ретінде
пайдалануда ешқандай қайшылық болмайды деген пікірдеміз. Өйткені монография
авторлары тиісті уақытында Мәскеудің әлемге танымалы антропология
мектебінен өткен және олармен күні бүгінге дейін байланыстарын үзбей келе
жатқан мамандар. Сонымен қатар бұл кітап авторлары ұзақ уақыт жылдар бойы
алыстағы ауылдарда тарихи қоныстарын өзгертпеген қазақтарға арнайы зерттеу
үшін жыл сайын экспедициялар ұйымдастырып оларға кешенді антропологиялық
зерттеулерін сол жерде және сол субэтникалық топтардың арасында өткізген
тәжірибелі мамандар. Соның арқасы болу керек Қазақстан антропологтары
бірнеше халықаралық экспедицияларға (Индия, Монғолия, Италия т.б.)
қатысқандары аян. Бұл күнде қазақ антропологтары Италияның Болон
университетінің мамандарымен Қазақстан бойынша он жыл бойы қол үзбей
халықаралық деңгейде кешенді зерттеулер жүргізіп келеді. Сондықтан
біздердің қазақ антропологиясының салаларында қолданылған әдістемелеріміз,
ақпараттарымыз, зерттеу жүйелерінің үлгісі әлем номенклатурасының
биологиялық стандарттық деңгейіне толық сәйкестікте екендігі ешбір күмән
туғызбайды.
Антропоскопия. Бұл зерттеу әдістемесімен көбінесе өлшеуге келе
бермейтін бет әлпетінің морфологиялық белгілері зерттеледі. Оларды тек
арнайы шартты түрде қабылданған бағалау балл сандары арқылы ғана сипаттауға
болады. Мәселен, мұндай физикалық белгілерге тері, шәш, көз бояуларының
түстері және мандай, қабақ, мұрын, ерін т.б. бет әлпетінің морфологиялық
құрылым ерекшеліктері жатады. Жалпы зерттеушілер антропологиялық
сипаттамалар арқылы адамның фенокейпіне барынша терең ғылыми сараптамалар
жүргізеді. Берілген сипаттамалар мейлінше обьективтік түрде бағалану үшін
морфологиялық анықтамалардың табиғи түріне дәйекті ұқсастығы бар арнайы
жасалған муляждар, эталондар, графикалық суреттер мен бланкалар
қолданылады. Негізінде антропоскопияға байланысты көптеген морфологиялық
үлгілерді ғылыми айналмаға кіргізгендер ХХ ғ. 30 – жылдардағы Ресей
антропологтары болатын. Солардың ішінде эпикантусқа (моңғол қатпары),
көздің жоғарғы қабақ қатпарларының түріне, маңдай, мұрын, ерін формаларының
құрылымдарына арналған модельдерін қазақтар арасында жүргізілген
соматологиялық зерттеуде жиі қолданылады.
Осыған орай, мәселен, сақал шығу түрі мен оның маңызына назар
аударайық. Ерлер тобын зерттегенде олардың сақал шығу ерекшеліктеріне үлкен
назар аударылады. Өйткені еуропеоид пен монғолоид расаларының өкілдері
арасында бұл анықтама бойынша оның жоғарғы таксономиялық ерекшеліктері бар.
Негізінде 25 жастан асқан ерлер арасында ғана сақал шығудың жиілігі
(қалындығы) бір мен бес балл аралығындағы сандармен бағаланады. Сақал
шығудың баға балы жоғары болса, зерттелген топ еуропеоидтық расаның өкілі
болып саналады. Ал бұл көрсеткіштің орта баллы өте төмен болса, онда
керісінше, зерттелген топ тек монғолоид расасына жатады.
Үлкен екі раса өкілдерін (еуропеоид пен монғолоид) бір-бірінен
ажыратуда көздің жоғарғы қатпарларын дүрыс аңықтай білудің де
антропоскопиялық маңызы зор. Көз қатпарының баллы жоғарлаған сайын,
зерттелген топ моңғолоидтық расаның негізгі өкілі болып саналады.
Бет формасының горизонтальдық (көлбеу) профилі расалық таксономия
жағынан өте құнды морфологиялық ерекшелік болып танылады. Егер беттің бұл
профилі балл 3 - мен сипатталса, ондай бет профилі еуропеоид тобына, ал ол
белгі бал 1 деп бағаланса, моңғолоид тектестер қатарына жатады. Көздің ішкі
және сыртқы бұрыштары өзара көлбеу, не болмаса бірі төмен, ал екіншісі шеті
жоғары болып кездесуінің айтарлықтай таксономиялық маңызы зор.
Көздің ішкі бұрышында жоғарыдан төмен қарай тік созылған тері қатпары
эпикантус, не болмаса моңғол қатпары деп аталады.. Бет морфологиясының
сипаттамасында мұрын қыры мен жоғарғы ерін профилінің таксономиялық мәні де
жоғары. Қабылданған шарт бойынша мұрын профилінің көрінісі балл 1-ден 4-ке
шейін анықталады. Көбінесе балл 2 мен 3 формалары еуропеоид расасына тән
белгілер болып саналады. Сол сияқты жоғарғы ерін профилінің де өзіндік
ерекшеліктері бар, мысалы, оның тік формасы еуропеоид тектестер арасында
жиі ұшырасады. Үлкен, яғни бірінші қатардағы раса өкілдерін бір-бірінен
ажыратуға маңдай профилінің түрлерін анықтауда себебін тигізеді.
Антропоскопиялық зерттеу жұмысында ерін қалындығының да өзіндік
таксономиялық маңызы бар. Еуропеоид тектестерде ерін қалындығының орта
баллы көбінесе 2 санынан аспайды. Бұл арада айтылып отырған бет бөлімінің
сипаттамаларына жалпы түсінік ретінде еуропеоид расасына ғана тән
антропологиялық бет-бейнесінің морфологиялық құрылымының дәлдік
ерекшеліктерін білу қажет.
Антропоскопиялық аңықтамалардың қандайы болмасын қабылданған
халықаралық методикалық шарт бойынша ғана жүргізіледі. Өйткені
антропоскопиялық аңықтамалар бүкіл жер шарында тұрып жатқан расалар
өкілдерінің морфологиялық ауытқулық масштабына қарай алынған ортақ
сипаттамалар болып саналады.
Антропометрия. Бұл саладағы зерттеу әдістері тек арнайы құрал
саймандар арқылы жүргізіліп, сантиметр, миллиметр өлшемдерімен анықталады.
Адамның бой биіктігі, қол мен аяқ ұзындықтары, дене пропорциялары, бас пен
бет бөлімдерінің көптеген өлшемдері арнайы өлшем құралы (циркуль) арқылы
анықталады. Негізінде барлық антропометриялық өлшемдер адамның табиғи
морфологиялық ерекшеліктерін нақты анықтауға бейімделіп, шартты түрде
қабылданған антропологиялық нүктелер бойынша алынады. Онда әрбір
нүктелердің атаулары латын әрпімен белгіленген. Бас пен бет бөлімдерінің
жалпы өлшеу саны мен оның көрсеткіштерін қосқанда 20-дан артық атаудан
тұрады.
Антропометриялық зерттеулерде бас пен бет формаларының ерекшеліктерін
дұрыс сипаттау үшін мамандар арнайы қабылданған анатомиялық қағидаларға
сүйенеді. Солардың біріне басты табиғи нормада, яғни франкфурт (неміс)
горизонталында ұстау болып саналады. Бұл қағида бас пен бет формаларын
табиғи нормада алдынан, жанынан т. б. түрлер бойынша дұрыс қарауға
мүмкіндік туғызады. Ғылыми әдебиеттерде көп тараған бас анықтамасының
біріне бас көрсеткіші жатады. Осы көрсеткіштің принциптеріне орай барлық
бас формасы үш түрге бөлінеді: долихокефалия, яғни сопақ бас (көрсеткіші
төменнен 75,9-ға дейін), мезокефалия, яғни орта жалпақ бас (көрсеткіші 76,0-
ден 80,9-ға дейін) және брахикефалия, яғни жалпақ (жұмыр) бас (көрсеткіші
81,0-ден жоғары). Осы сияқты көрсеткіштерді бет пен мұрын формаларын
сипаттау үшін де кең пайдаланады.
Бұл бөлімде тағы бір айта кететін жай – ол қандай да морфологиялық
зерттеулер болмасын ізденіс барысында кәсіби мамандар әр уақытта жыныс
ерекшелігіне (жыныс деморфизміне) айтарлықтай назар аударып, олардың
арасындағы биологиялық айырмашылықтарын ескеріп отырулары қажет. Өйткені әр
этникалық топ әр түрлі табиғи ортада, мәдени-тарихи кезеңдерде өзіндік
тұрмыс жайына қарай тиісті жыныс ерекшеліктерімен оқшаулануы мүмкін.
Сайып келгенде айтарымыз – барлық соматологиялық анықтамалар адам
баласына ортақ деңгейде алынып өлшеніледі. Сондықтан авторлар ұжымы
Қазақстан бойынша ұзақ жылдар бойы жүргізілген барлық соматологиялық
зерттеулердің жоғарыда айтылған ғылыми талаптарға сай болуын өте қатты
қадағалау арқылы іске асырды.
ТІС МОРФОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
Одонтология (тіс морфологиясы) – антропология ғылымының арнайы саласы
ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысынан қалыптаса бастады. Бұл ғылымының
басты мақсаты жер шарында тіршілік еткен және өмір сүріп жатқан халықтардың
тіс морфологиясының ерекшеліктеріне ғылыми талдау жүргізіп, оның этникалық
тарихын зерттеу болып табылады.
Қорыта айтқанда типологиялық (комбинациялық полигон), статистикалық
(ТОА) талдау нәтижесінде қазақтардың гомогендігі, топтар арасындағы кейбір
айырмашылықтардың өте аз шамада ажыратылатынын, және оның нақтылы
статистикалық дәрежеде ажыратылмайтыны анықталды. Сонымен қатар бұл
ерекшеліктердің нақтылы субэтникалық немесе аймақтық топтарға тән еместігі
анықталды. Бірақ та республиканың оңтүстік – шығыс өңірінде “шығыстық”, ал
батыс аймақтың қазақтарында “батыстық” одонтологиялық элементтердің
басымырақ екені байқалады.
Ал субэтникалық топтарға келеиін болсақ онда ұлы жүз өкілдерінде
“батыстық” бағыттағы анықтамалардың жоғарғы деңгейде кездеседі. Бірақ бұл
айтылған қазақ топтары арасындағы айырмашылық нақтылы статистикалық
дәрежеде дәлелденген жоқ. Сонымен қазақтардың гомогендігі тағы да өз
дәлелін тауып отыр.
ҚОЛТАҢБАСЫН ЗЕРТТЕУ
Дерматоглифика (алақан мен саусақтағы тері өрнектері) арнайы ғылым
саласы ретінде ХІХ ғасырдың аяғынан бастап дами бастады. Адам баласының
саусақ өрнектерінің ерекшеліктеріне ерте заманнан бастап-ақ назар
аударылды. Әсіресе шығыс елдерде (Қытай, Мысыр, Үндістан) басбармақ өрнегі
қолтаңба ретінде қолданыста жүрді. Этникалық және расалық дерматоглификаның
дамуына орасан еңбек сіңірген ағылшын генетигі, психологі және математигі
Фрэнсис Гальтон болды. Ол әртүрлі раса мен этникалық топтардың саусақ
өрнектеріне бірінші рет ғылыми тұрғыдан талдау жүргізді. Осы кезде Америка
ғалымы Уайлдер дерматоглификалық зерттеудің әдістемесін ұсынып, соның
нәтижесінде әртүрлі раса өкілдеріне зерттеу жүргізіп олардың өздеріне тән
белгілерін анықтаған. Әсіресе Америка ғалымдары Г. Камминс пен Ч. Мидлоның
дерматоглифика материалдары бойынша жарияланған ауқымды еңбектерінің маңызы
мен нәтижелері осы уақытқа дейін ғылыми құндылығын жойған жоқ.
Сонымен жоғарыда баяндалған қолтаңба анықтамаларының кездесуі мен
аймақтық таралымында белгілі жүйенің жоқтығы байқалады. Бірақ
Республикамыздың оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында моңғолоидтық
элементтердің басымырақ екенін аңғаруға болады. Оны дельта индексі (Dl10)
мен білек үшбұрышы (t) және саусақаралық қосалқы үшбұрыштардың (САҚҮ)
көрсеткіштерінен көруге болады. Ал солтүстік, батыс аймақтардың
тұрғындарында еуропеоидтық анықтамалардың көрсеткіштері жоғары (гипотенар
өрнегі, саусақаралық қосалқы үшбұрыштар) болып тұр.
Дерматоглификалық анықтамалардың комплексті сипаттамалары мен
статистикалық талдаудың нәтижелері қазақтардың гомогендігін дәлелдеп берді
Зерттеу барысында қазақ топтарының өзара кездесетін кейбір ерекшеліктері
нақтылы дәрежеде дәлелденбейді. Дегенменде батыс өңірінің қазақтарында
моңғолоидтық элементтердің әлсіздеу екенін айта кетуді жөн көріп отырмыз.
ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН БИОХИМИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
Әрбір халықтың мәдени, рухани қоры және мұрасы ғасырлар бойы ата-
мекенде тарихи өрбіп-өскен әлеуметтік қауымының сұрыптаған нәтижелері болып
саналады. Сонымен қатар адам қауымының ерекше этникалық топ болып қалыптасу
жолында оның морфологиялық пен физиологиялық организімінде сыртқы тарихи
байланыстарына қарай және өзара неке шартының формасына орай халықтың
өзіндік биологиялық мұра қоры да қалыптасады. Оны генетика саласында нәсіл
қоры дейді. Мұндай қордың этникалық қауымда қалыптасу жолы өте күрделі.
Негізінде бұл қор атадан балаға, одан кейін ұрпақтар арқылы жалғасып келе
жатқан нәсіл мұраның нақты мәйегі болып саналады. Жалпы адам организімінде
140 мыңнан артық ген бар. Олар өзара топтасып шамамен 70 мыңдай геном
құрайды. Бұлар этникалық қауымының тарихи даму ерекшеліктеріне орай өзгеріп
тұрады. Сондықтан барлық ген түрлерінің сақталу мен таралым жолдары әрбір
географиялық аймақта және этникалық топтарда әртүрлі деңгейде болады.
Сөйтіп бұл күндегі этникалық қауымдар өздерінің физиологиясында генотиптің
тек сақталған түрлері мен таралымы туралы ғана аңықтамалар бере алады. Бұл
арада мына бір жайды ескерген жөн, ол әлемдегі өмір сүріп жатқан
халықтардың организмінде қан жүйелерінің жалпы құрлымы мен атқаратын рөлі
өзара бірдей. Бұл жағынан бүкіл адам баласы маймылдан (гибоннан) бір пайыз
деңгейінде ғана ажыратылады. Солай бола тұрсада ата-мекенінде ғасырлар бойы
ұрпақтары үзілмей өмір сүріп келе жатқан этнос қауымының арасында қан
жүйелерінің, әсіресе генотиптерінің таралым деңгейі әртүрлі болып келеді.
Сонымен генотиптердің географиялық таралымына халықтың тұрақты мекен жайына
орай этникалық тарихтың әсері барлығын жоққа шығаруға болмайды.
Қазақ халқының генетикалық ерекшелігін сипаттауға орай аталмыш қан
жүйелерінің үлгілерін жинап және зерттеу жұмыстарын алғаш рет жүргізгендер
республика антропологтері болды. Ғалымдар Қазақстанның негізгі аймақтарына
антропологиялық экспедициялар ұйымдастырып ауылдық жерде тұратын 26138
қазақтың қызыл қан жүйелерінің үлгілері зерттелді, соның ішінде 12287 адам
АВ0 қан топтары бойынша, 5252 адам – MNSs, 8899 адам – Rh – факторы бойынша
тұңғыш рет халқымызға серологиялық (қан жүйелері) тұрғылықтан аңықтамалар
берілді. Осы жиналған қан жүйелерінің топтары бойынша 1977 ж. арнайы
Этническая геногеография Казахстана . атты монографияда жазылған болатын.
Бірақ, өкінішке орай, бұл еңбек сол жылдың төртінші айында сатылып жатқан
кезінде Қазақстан компартиясының саясатына қарсы кітап деген айдар
тағылып, оны кітапханалар мен кітап дүкендерінен кейін қарай алынып,
шығарылған “Ғылым” баспасына жинатылды. Содан кейін Орталық комитет
партияның бұйрығымен бұл кітаптің барлық данасын отқа жағылып жіберілген
болатын.
Жалпы еуропеоид тектес халықтар арасында генотип р мен q қарым-
қатынастары р q түрінде ғана кездеседі. Негізгі моңғолоид тектестерде бұл
жай керісінше q р болып келеді. Ал зерттелген қазақтар арасында аталмыш
генотиптер қатнасы q (29,5%) ≥ р (28,9%) түрін құрайды, яғни q генотипі сәл
р генотипінен басым деңгейде, немесе бірдей деңгейде кездеседі. Мұндай
генотиптердің кездесу түрлері тек еуропеоид пен моңғолоид тектестердің
араласу нәтижелерінен пайда болған генотип деп қарайды. Олай болса р q
генотиптерінің аңықтамалары бойынша қазақтар негізінде аралас тұраноид
расасына жататыны АВ0 қан жүйесі бойынша да дәлелін тауып отыр.
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қазақстан жерінен жиналған барлық археологиялық материалдар қола
дәуірінде тіршілік еткен тайпалардың мәдени-шаруашылығының жоғарға деңгейде
дамығанын көрсетеді. Бірақ бұл дәуірдегі материалдардың хронологиясын көп
уақытқа дейін тиісті дәрежеде жіктелмеді.
Қазақстанның белгілі археологі К.А.Акишев 1953 жылы андронов
мәдениетін үш кезеңге бөледі. Кейінгі кезде Ә.Х.Марғұлан мен К.А.Акишев екі
кезеңге андроновтық пен беғазы-дандыбай деп бөледі. Сонымен бірге
С.С.Черников 1960 ж. Шығыс Қазақстандағы андронов мәдениетін төрт кезеңге:
1) усть-букон (б.з.д. XVIII-XVI); 2) қанайлық (б.з.д. XVI-XII); 3) кіші-
красноярлық (б.з.д. ХІІ-Х); 4) трушинковтың (б.з.д. X-VII)Қола дәуірінде
Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалар осы кезкң бойынша зертелді.
Мамандардың зерттеулері бойынша андронов мәдениетінің Қазақстан
территориясында пайда болғанын айтады. Сонымен қола дәуіріндегі
полеоантропологиялық материалдың нәтижелеріне назар аударайық. Бұл
дәуірдегі антропологиялық материалдың хронологиялық кезеңдерге бөлу мүмкін
емес, сондықтан оларға (б.э.д. XVIII-VIII) аралығындағы қола дәуірінң
тұрғындарына жалпы антропологиялық сипаттама берілді.
Барлық зерттелген палеоантропологиялық материалдардың краниологиялық
сипаттамасы біртекті, бір протоеуропеоидты расаға жатады. Дегенмен де
кейбір бассүйектің анықтамаларында жерорта теңізі типінің кездесетіні де
байқалады. Қазақстан аймағынан жиналған барлық қола дәуірінің
хронологиялық материалдарын көршілес Орта Азия, Оңтүстік Сібір, Алтай және
Еділ жерінен табылған материалдармен салыстырылды. Салыстыру барысында
бассүйек сауыты мен бет сүйек құрылымы бойынша Қазақстанның тұрғындары Қара-
тепе, Гюксера серияларынан айтарлықтай ажыратылады.Сонымен қорыта айтқанда
Қазақстанның барлық аймақтарынан зерттелген қола дәуіріне жататын
полеоантропологиялық материалдардың нәтижелері олардың антропологиялық
типінің еуропеоидты расаға жататынын, Оңтүстік Сібір мен Арал өңіріндегі
қола дәуірі тұрғындарымен генетикалық жақындығын дәлелдейді. Жалпы алғанда
бұл зерттеулердің нәтижесі қола дәуірінде Қазақстан тұрғындарында
моңғолойдық расаның ешқандай элементтерінің жоқтығын анықтайды.
Сонымен қазақ халқының гендік қоры қазақстан жерінде пайда болып,
осында жетілгенін осы хранологиялық анықтамалардың сипаттамасы толығымен
дәлелдеп бергені қазіргі заманда ғылымда белглі болып тұр.
АЛҒАШҚЫ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
Алғашқы темір дәуірінде (б.з.д. VII-IV ғғ.) арасында сақ тайпаларының
мәдениеті болғаны аян. Шартты түрде бұл дәуір екі кезеңге сақ кезеңі б.з.д.
VII-IV, үйісн кезеңі б.з.д. ІІІ-IV б.э. бөлінеді. Сондықтан бұл кезеңдерде
өмір сүрген тайпалардың антикалық сипаттамасының ерекшіліктерін толық білу
үшін екі бөліп зерттеуді қажет етеді. Сақ дәуірінің шаруашылығы мен
мәдениеті көршілес Оңтүстік Сібір, Алтай Орталық Азияның мәдениетімен өте
ұқсас болып келеді
Енді соңғы кездерде Қазақстанның бірнеше аймақтарынан табылған сақ
дәуірінің палеоантропологиялық материалдарың краниологиялық сипаттамасына
тоқталайық. Бұл материалдардың жағдайы өте нашар, сондықтан қалпына келтіру
жұмыстарынан кейін ғана оларға антропология талдау жүргізілді. Жетісу
өңірінің қызылауыз моласынан табиғи материалдар б.э.д. IV-ға,
анттропологиялық сипаттамасы еуропеоидтық типті екені, дегенменде
моңғолоидтық элеметтердің де кездесетіні анықталды.
Зерттеу барысында сақ дәуірінде өмір сүрген тайпалардың өзара
өзгешеіліктерінің кездесетіні де байқалды. Әсіресе ол Орталық пен Шығыс
Қазақстан өңірінен табылған серияларда байқалды. Сонымен бұл дәуірде өмір
сүрген Қазақстан тұрғындарының антропология типінің біркелкі болмағандығы
әліде болса еуропеоидтық компоненттерінің басымдығы анықталды.
Осы анықтамалардың сипаттамасы ерте темір дәуірінде Қазақстанда тіршілік
еткен тұрғындардың антропология типінде қола дәуіріндегі ежелгі
еуропеоидтық (андроновтық) типтің сақталып қалғанын яғни ұрпақ жалғастығын
дәлелдейді. Бұл сондай-ақ заттың мәдениеттің материалдары бойынша да
дәлелденеді. Сонымен қатар бұл дәуірде моңғолоид тектес тайпалардың
Қазақстан жеріне келуіне байланысты тұрғындарда моңғолоидтық элементтер
кездеседі. Сақтардың антропологиялық ерекшіліктерінде моңғолоидтық
элеметтердің шамасы мен оның пайда болу жолдарын анықтау үшін оларды
көршілес аймақтардың сақтарымен салыстыруды жөн көрдік. Бұл салыстыру
барысында Қазақстан сақтары бір жағынан Арал өңірінің сақтарына ұқсас
болса, екіншіден Алтай скифтермен өзара жақындықтарын байқатады. Дегенменде
Қазақстан сақтарында моңғолоидтық элементтердің шамалы екені байқалады.
Сонымен қорыта айтқанда, Қазақстан сақтарының физикалық типінде
моңғолоидтық элеметтердің іздерін айқын көруге болады. Сондықтан Қазақстан
жерінде метисация (араласу) процесі осы сақ дәуірінен басталғандығы
байқалады.
Сонымен қорыта айтқанда Қазақстан жерінде өте күрделі де ұзақ араласу
процесі (метисация) б.э.д. І-мыңжылдықтың екінші жартысында басталғандығын
айқындайды.
Енді ерте темір дәуірінің үйсін (б.э.д. III- б.э.IV) кезеңіндегі
палеантропологиялық материалдың нәтижелеріне тоқталайық.
Бұл кезеңде палеоантропологиялық материалдар Қазақстанның солтүстік-
шығыс, оңтүстік-шығыс, Жетісу өңірлерінен археология қазба жұмыстарының
нәтижесінен табылған. Сонымен үйсіндердің бассүйек көрсеткіштерінің өзіндік
ерекшіліктерін айта кету керек. Өйткені бұл кезеңде моңғолоидтық
белгілердің жиі ұшырасатыны зерттеу барысында айқындалды. Қорыта айтқанда
үйсін кезеңіндегі Қазақстан тұрғындарының антропология кейпінде
еуропеоидтық типтің негізі жатқаны белгілі. Бірақ ол тұрғындардың не
андроновтық, не Орта Азия өзенаралық типтердің ешқайсысына жатпайтыны
байқалады. Краниологиялық анықтамалардың бұл сипаттамасы сақ пен үйсін
тайпаларының өзара тұстастығын айқындап, археологиялық материалдар
нәтижелерін толықтыра түседі. Осыған орай айта кететін жәй, ерте темір
дәуірінде Қазақстан жерінде сақ пен үйсін тайпаларынан басқа сармат
тайпаларының өмір сүргені аян. Сонымен осы дәуірдің палеоантропологиялық
материалдарының нәтижелері жергілікті еуропеоидты мен сырттан келген
моңғолоидтык тайпалардың өзара араласу (метисация) процесінің басталған
дәуірі болып саналады.
ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қазақстанда түрк дәуіріндегі ескерткіштер саны көп табылғанымен
археологиялық тұрғылықтан әліде болса, жеткілікті дәрежеде зерттелмей
келеді. Бұл дәуірден зерттелген археологиялық материалдар өткен дәуірлердің
материалдарына өте ұқсас, яғни олардың өзара байланыстарын көрсетеді. Түрік
дәуіріндегі палеоантропологиялық материалдардың нәтижелері тұрғындардың
антропологиялық типін зерттеуге толығып жол ашты. Шығыс Қазақстан өңірінен
С.С.Черниковтың басшылығымен жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары
кезінде табылған палеоантропологиялық материалдар зерттелді. Бұл
бассүйектердің краниологиялық анықтамалары түрік-қимақ тайпаларына жататыны
анықталды. Батыс және Солтүстік Қазақстандағы түрік дәуірінің
палеоантропологиялық материалдарын Ресей антропологі В.В.Гиизбург зерттеген
болатын. Ол зерттеу барысында түрік дәуірінің тұрғындарында араласу
(метисация) процесі біркелкі болмағанын айтқан. Өйткені Шығыс Қазақстан
өңірінің тұрғындарында еуропеоидтық компоненттердің үлесі Солтүстік өңірдің
түріктеріне қарағанда басымырақ болды.
Қазақстанда 1956-1961 жж. жүргізілген археологиялық нәтижелерінде
түрік дәуіріндегі палеантропологиялық материалдардың саны өсті. Атап
айтқанда Ертіс өңірінен (Ф.Х.Арсланова), Зайсан көлінің маңы
(А.М.Оразбаев), Іле даласынан (Е.А.Агеева, К.А.Акишев, В.Г.Кушаев) жиналған
краниологиялық материалдардың саны 50-ге жетті. Енді бұл материалдар
Қазақстанның әр өңірінен болғандықтан оларды аймақ бойынша зерттеуді жөн
көрдік. Жетісудың түрік дәуірінің ерте кезеңі (VI-VIII ғғ.) 12 бассүйектер
табылды. (8 ерлер, 3 әйелдер және 1 бала). Ерлердің бас ұзындығы мен ені
орташа, бас көрсеткіші мезокранды екені, және бастың брахикранды типтерінің
кездесетіні анықталды. Ал әйелдер сериясына келетін болсақ, олардың
бассүйек формалары тек қана брахикранды екені анықталды.
Басқа антропологиялық анықтамаларына назар аударсақ онда, маңдай
кеңдігі орташа, бет биіктігі мен жалпақтығы орташа , мұрын формасы орташа,
мұрын түбі қырынның сүйегі орташа көтеріңкі және тағы да басқа осы айтылған
анықтамалар бұл топтың өзіндік антропологиялық ерекшіліктерін айқындайды.
Атап айтқанда еуропеоид және моңғолоид тектес халықтардың араласу
нәтижесінде пайда болғандығын көрсетеді, яғни қазіргі замандағы
қазақтардың антропологиялық типіне жақындығын айқындайды. Осы жоғарыда
айтылған анықтамалар Жетісу өңірі түріктерінің антропологиялық типінде
тураноидтық расаның (оңтүстік-сібірлік) ерекшеліктерінің қалыптасқанын
байқатады. Сонымен қатар Павлодар облысынан Ф.Х.Арсланова 1960-1961 жж.
жүргізген археологиялық қазба жұмыстарынан алынған палеоантропологиялық
материалдар зерттелді. Бұл материалдар VII-IX ғғ. мен Х-ХІІ ғғ. қимақ
ескерткіштеріне жатады. Антропологиялық зерттеу барысында түрік дәуірінде
бұл аймақта тіршілік еткен тайпалардың антролпологиялық бейнесінде
еуропеоидтық пен моңғолойдық элементтердің бірнеше варианттары болғаны
анықталды. Қорыта айтқанда Қазақстан тұрғындарының антропологиялық типі
дәуірде біркелкі болмағаны аян. Енді Шығыс Қазақстанның Шініқарым моласынан
алынған материалдарына назар аударайық. Біріншіден бұл палеантропологиялық
материалдың хронологиясы нақтылы анықталмаған, шамамен Х-ХІ ғғ. жобалайды.
Бұл моладан зерттелген краниологиялық материалдардың типологиялық
сипаттамасы олардың антропологиялық құрамының әртүрлі екенін, яғни таза
еуропеоидтық мен моңғолойтық типтердің кездесетіні анықталды. Шығыс
Қазақстан өңірінің түрік дәуіріндегі тұрғындардың антропологиялық типінің
біркелкі еместігін Ресей антропологі В.В. Гиизбургте айтқан болатын. Бұл
зерттеулердің нәтижелері Қазақстанда араласу (метисация) прцесінің әр
кезеңде, әр аймақта бір деңгейде болмағанын айғақтайды. Атап айтқанда
Павлодар облысының Ертіс бойына Х-ХІІ ғғ. жататын бассүйек анықтамалары
олардың басқа аймақтағы серияларға қарағанда еуропеоидты екенін байқатады.
Ал Жетісу мен Шығыс Қазақстан өңірінен зерттелген бассүйек сипаттамасы
Жетісу сериясында моңғолоидтық элементтердің басымдығын байқатады. Жалпы
оңтүстік-шығыс өңірдің түрік топтарында еуропеоидтық компоненттердің әліде
болса көбірек екенін аңғартады. Енді Қостанай облысындағы Тобыл бойынан
VIII-X ғғ. жататын краниологиялық материалдардың сипаттамасы олардың
бассүйектерінің өте биік, және жалпақ, жалпақ беттері, мұрын түбінің қыр
биіктігі төмендегі моңғолоидтық типтерінің әсері екенін көрсетеді. Жалпы
Солтүстік Қазақстанның түрік дәуіріндегі тұрғындарында тураноидтық
(Оңтүстік-Сібірлік) расаның элементтері басымдығын көрсетеді. Сондықтан
Қазақстанның түрк дәуіріндегі кейбір топтарының антропологиялық бейнесі
қазіргі замандағы қазақтарға өте ұқсас болмағандығын толық сеніммен айтуға
болады.
Зерттеу барысында Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында араласу
(метисация) процесінің баяу жүргенін, яғни олардың басқа өңірлердің түрк
топтарына қарағанда еуропеоидты екені байқалды. Солтүстік Қазақстанда
араласу процесі (метисация) Қазақстанның басқа өңірлеріне қарағанда жоғары
(интенсивті) болғанын айқындайды. Ал сақ-үйсін дәуірінде бұл құбылыстың
бағыты керісінше болған.
МОҢҒОЛ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Моңғол үстемдігі кезіндегі Қазақ даласының тұрғындарының археологиялық
ескерткіштері айтарлықтай сақталып қалғаны аян. Бірақ бұл дәуірдің тарихи
ескерткіштеріне жан-жақты ғылыми тұрғылықтан назар аударылмай келеді. Соның
салдары болу керек Қазақстан бойынша осы дәуірге байланысты зерттелген
археологиялық ескерткіштердің көбісі тек қала ғана болып келеді. Қай
дәуірдің қалалары болмасын тайпалардың немесе халықтың қалыптасқан
этномәдени ерекшеліктерін нақты елестете алмайды. Өйткені қаланың негізгі
тұрғындары әрқашан сауда-саттықпен және басқа себептермен сырттан келіп-
кететін, немесе кірмешілік жасаған мәдени топтың өкілдерімен араласып,
олардың басқа елден әкелген дәстүрлік элементтер үлгісінің әсеріне еліктеп
отырады. Қала тұрғындарының мұндай еліктеушілігін ертедегі заман түгіл бұл
күнде де оны қала мен ауыл тұрғындарынан айқын көруге болады. Жалпы
жергілікті халықтың шын дәстүрлі этномәдениеті тек дала, немесе ауыл
тұрғындарының арасында ғана тарихи ерекшеліктердің үлгісі сақталып ұрпақтан
ұрпаққа жалғастырылып отыратыны есте болу қажет. Сондықтан қандайда тарихи
заман, немесе дәуір болмасын оның этномәдени ерекшеліктерін және даму
жолдарын анықтау әдістері қазақ халқының тариы үшін негізінде қорған мен
обалардан қазып алынған бұйым заттар мен онда жерленген адамдардың қаңқа
сүйектерін зерттеу арқылы жүргізілгені бірде бір ғылыми дұрыс бағыт болмақ.
Сонымен қатар Шыңғысхан шапқыншылық дәуірінде шығыстан Қазақ даласына
келген және қоныс еткен моңғолдардың миграциялық үлесі қаншалықты деңгейде
болғандығын тек палеоантропологиялық материалдар арқылы ғана анықтауға
болады.
Бұдан басқа ең басты тарихи проблема аталмыш дәуірге дейін қазақ
руларының ішінде этносаяси ролі жоғарғы болған қыпшақтардың алатын орыны
ерекше. Дегенменде бұл тарихи жайға Қазақстан археологиясында жан-жақты
айтарлықтай мән берілмей келеді. Қыпшақтың археологиялық мәселесіне арнап
жазылған жалғыз монография С.М. Ахинжановтың еңбегі. Бірақ өкінішке орай
бұл кітапта барлық қазақ тайпаларына тән материалдық пен дәстүрлі
ерекшеліктерді автор ғылыми талдаусыз бір ғана қыпшақ тайпасының басына
үйіп-төгіп тастағаны сыңар жақтықты білдіреді. Өйткені ХІ ғ. Қазақ
даласында қыпшақтар атты үлкен конфедерация құрылған болатын. Бұл одаққа
қыпшақтардан басқа көптеген субэтникалық түркі тайпалары аталмыш
қауымдастықтың құрамында болғаны аян. Сол кезде жазылған деректердің
бірінде былай делінген: ... Бату захватил все земли племен Туркестана ...
он покорил в этих местах племена кыпчак, канглы, йемек, ильбари, рус,
геркес и ас. Сонымен қатар С.М. Ахинжановтың жазғанына қарағанда тек
қыпшақтардың ғана өзіндік ерекше отырықшылық пен көшпенділік, төрт түлік
малдары, аңшылық кәсібі т.б. болды деп сипаттама берудің жөні жоқ сияқты.
Егер осы жазылғанның бәрі олардың сол кездегі өміріндегі оқшаулық болып
саналса, онда қыпшақтардың өзіндік ерекшеліктері барлығы және жер бетіндегі
олардың ескерткіштерінің түрлеріде сақталып қалмақ. Сондықтан аталмыш
материалдық тұрмыс жайы сол кезде қыпшақ конфедерациясында болған
тайпаларға ортақ дәстүрлі мәдениет деп қарағанда шындыққа бір табан жақын
болар еді. Жалпы қыпшақтарға байланысты археологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ОРТАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МУЗЕЙІ
УДК 379.4. 5А1
№ госр.0105 РК 00 219
БЕКІТЕМІН:
ҚР ОММ директорының
ғылыми жұмыстар
жөніңндегі орынбасары
Мухтарова Г.Р.
___________2007 ж.
Мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы
Тақырыбы: ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯСЫ
(ғылыми қолданбалы зерттеу)
Жоба бойынша 2005-2007 жылдың 24 айында істелінген
жұмыстардың толық есебі.
Жобаның ғылыми жетекшісі: Қазақстан
Республикасының
Ұлттық ғылым академиясының
академигі Оразақ Смағұлов
Алматы – 2007 ж.
ОРЫНДАУШЫЛАРДЫҢ ТІЗІМІ
Жобаның жетекшісі, ____________________ О.Смағұлов
антропология лабораториясының (кіріспе,
жұмыстың негізгі,
меңгерушісі, ҚР ҰҒА академигі, бөлімі,
қорытынды)
тарих ғылымының докторы
Орындаушылар:
Жетекші ғылыми қызметкері ___________________ К. Сихымбаева
тарих ғылымының кандидаты (жұмыстың
негізгі бөлімі)
Аға ғылыми қызметкері ___________________ А.Смағұлова
ғылыми атағы жоқ (жұмыстың негізгі
бөлімі)
Ғылыми қызметкері ___________________ Б. Бекманов
биология ғылымының кандидаты (жұмыстың
негізгі бөлімі)
Ғылыми қызметкері ___________________ З.Тукенова
биология ғылымының кандидаты (жұмыстың
негізгі бөлімі)
РЕФЕРАТ
Қазақ халқының тарихи антропологиясы
жоба бойынша 2005-2007 жылдың 24 айында істелінген
жұмыстардың толық есебі
ІЛІКТІ СӨЗДЕР: АНТРОПОЛОГИЯ, АНТРОПОМЕТРИЯ, АНТРОПОСКОПИЯ,
ОДОНТОЛОГИЯ, СОМАТОЛОГИЯ, СЕРОЛОГИЯ, КРАНИОЛОГИЯ, МОРФОЛОГИЯ,
АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ТИП, ДЕНДРОГРАММА, КЛАСТЕРИЗАЦИЯ, ПОЛИГОНДАР.
Зерттеу нысаны: Кешенді антропологиялық материалдарды зерттеу арқылы
қазақтардың этникалық дамуын және морфологиялық статусын анықтап, олардың
өзіндік антропологиялық ерекшеліктерін дәлелдеу.
Жобаның мақсаты: Қазақтардың тарихи антропологиясын алғаш рет кешенді
бағдарлама бойынша зерттеу арқылы олардың морфологиялық ерекшеліктеріне
орай 40 ғасырлық этнотарихи мен расогенездік динамикасының өзегі тек Қазақ
даласында ғана болғандығын дәлелдеу болып табылады.
Зерттеу әдістемелері: Тарихи, антропологиялық, популяция-генетикалық,
анатомиялық, көпөлшемдік статистикалық, картографиялық, т.б. зерттеу
әдістері қолданылады.
Жобаның қорытындылары мен жаңалығы: Кешенді антропологиялық
материалдарды зерттеу арқылы қазақ халқының этникалық тарихының тұтастығын,
оның өзіндік геноқоры барлығын, антропологиялық құрылымы осы Қазақстан
жерінде төрт мың жыл бойы ұрпақтық жалғастығы үзілмей келе жатқанын
дәлелдейді. Сонымен қатар қазақтардың антропологиялық қалыптасқан бір текті
монолиттік қауымнан тұратындығы, олардың ішкі құрылымы жағынан ешбір
географиялық аймақтарға, немесе субэтникалық (жүздерге) топтарға
бөлшектенбейтіндігі кешенді түрде дәлелін тауып отыр. Бұл еңбек алғаш рет
ана тілінде зерттеліп арнайы баспадан шығуы әлемдік ғылымда маңызы зор және
теңеуі жоқ монографиялық ізденіс болып саналады.
Зерттеудің ғылыми және қолданбалы мәні: Бұл еңбектің ең негізгі
мәні ол – кешенді және ауқымды антропологиялық материалдардың (соматология,
одонтология, дерматоглифика, серология, краниология, т.б.) негізгі
нәтижелеріне сүйеніп қазақ халқының тұтастығын, субэтникалық және аймақтық
топтарының арасында айырмашылықтың жоқ екендігін, яғни бүгінгі қазақтар
гомогенді қалыптасқан этноантропологиялық қауымдығы бар халық ретінде алғаш
рет ғылыми дәлелін тауып отыр. Сонымен қатар аталмыш еңбек жалпы білім беру
саласында, жоғарғы оқу орындарының тарих, археология, этнология,
этнолингвистика, этнопсихология, биология, мәдениеттану салаларында кең
пайдалануға және маманданушы студенттерге қажетті оқу құралы мен қолданбалы
еңбек бола алады.
РЕФЕРАТ
Отчет по теме: Историческая антропология казахского народа
за 2005-2007 г.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: АНТРОПОЛОГИЯ, АНТРОПОМЕТРИЯ, АНТРОПОСКОПИЯ,
ОДОНТОЛОГИЯ, СЕРОЛОГИЯ, СОМАТОЛОГИЯ, КРАНИОЛОГИЯ, МОРФОЛОГИЯ
АНТРОПОЛОГИЧЕСКИЙ ТИП, ДЕНДРОГРАММА, КЛАСТЕРИЗАЦИЯ, ПОЛИГОНЫ.
Цель проекта: На основе комплексных антропологических исследований
древнего и современного Казахстана впервые демонстрируется непрерывное
антропологическое развитие и генетическая преемственность между
современными казахами и древними местными насельниками Казахстана на
протяжении 40 веков.
Методы исследования: исторические, антропологические, популяционно-
генетические, анатомические, статистические (многомерный анализ) и
иллюстративные методы.
Результаты и новизна проекта. Комплексное историко- антропологическое
изучение физических особенностей древних и современных насельников
Казахстана позволяет установить прочную генетическую связь между ними на
протяжении 4 тысячелетий. Кроме того, полученные результаты указывают, что
среди субэтнических групп (жузов) больше преобладает сходства, чем
различий. В целом по данным антропологической исследований суммарная
казахская популяция достаточно гомогенная. Следовательно, отсутствуют
всякие основания делить современных казахов на жузы и родовые группы.
Научная и практическая значимость работы. Систематизированные
собственные результаты изучения всего комплексного антропологического
материала по всем изученным разделам (палеоантропологии древних серий,
краниологии, соматологии, дерматоглифике, одонтологии, серологии,
генетическому полиморфизму современных казахов) и сопоставительный анализ
их с аналогичными данными других авторов по народам Евразии станут
ценнейшим источником фундаментальных исторических знаний по этногенезу и
этнической истории казахского народа. Кроме того, они послужат не только
важнейшей базой для написания фундаментальных научных трудов, но и
спецкурсов для ВУЗов, разделов для школьных учебников по соответствующей
тематике и др.
МАЗМҰНЫ
Бет
ОРЫНДАУШЫЛАРДЫҢ ТІЗІМІ 2
РЕФЕРАТ 3-4
МАЗМҰНЫ 5
КІРІСПЕ 6
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМІ 6 -21
ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ 6-10
ОНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
ТІС МОРФОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ 11
ҚОЛТАҢБАСЫН ЗЕРТТЕУ 11
ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН БИОХИМИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР 11-12
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 13
СИПАТТАМАСЫ
АЛҒАШҚЫ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 13
СИПАТТАМАСЫ
ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 14
СИПАТТАМАСЫ
МОҢҒОЛ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ 15
СИПАТТАМАСЫ
ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ЭТНОАНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ ШЫҒУ ТЕГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ШАРТТЫ 16-17
ПАНОРАМДЫҚ ТАРИХИ ЖҮЙЕЛЕНУІ
ҚОРЫТЫНДЫ 22
ҚОСЫМША 23-31
А Қолданылған әдебиеттердің тізімі 23-28
Ә Жарияланған мақалалардың тізімі
28-29
Б Халықаралық конференциялардағы жасалған докладтар метеле-радио 30-31
және газеттер бойынша берілген ақпараттар
В Халықаралық ғылыми байланыстар 31
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә. Назарбаевтың қолдауымен
ұсынылып отырған Мәдени мұра бағдарламасының арқасында қазақтың төл
тарихы мен этномәдениеті жан-жақты зерттеліп, оның негізгі нәтижелері
ғылымның әлемдік деңгейінде жарық көріп отыр. Сондықтан, қазақ халқының
этногенезі мен этникалық тарихының әліде шешілмей жатқан мәселелерін шешуде
қазақ халқының арасында жүргізілген кешенді антропологиялық зерттеу
жұмыстарының ғылыми маңызы зор. Антропологияның бүкіл салаларының
анықтамалары халықаралық методикалық шарт бойынша жүргізілді. Өйткені, бұл
анықтамалар бүкіл жер шарында тұрып жатқан раса өкілдерінің морфологиялық
ауытқулық масштабына қарай алынған ортақ сипаттамалар болып табылады.
Сондықтан, қазақтар арасында зерттелген кешенді антропологиялық материалдар
әлемдік ғылыми талаптарға сай болуы өте қатал ескерілді.
Солардың бірі бүгінгі тұрғындар арасында антропологиялық зерттеулерді
жүргізгенде олардың тұрып жатқан өңірлеріне орай жалпы саны ескерілуі
қажет. Сондықтан өткен ғасырдың 70-80 – ші жылдары Қазақстан бойынша
жүргізілген кешенді антропологиялық зертеулердің арқасында кола дәуірінен
бастап қазіргі заманға дейінгі Қазақстан жерінде тұрып жатқан тұрғындардың
антропологиясы толығымен зерттелді. Атап айтқанда жоба бойынша
соматологиялық материалдың екі жыныс бойынша жалпы топтар саны 77 болды.
Оның 45 тобын ерлер (жалпы саны 4698 адам), 32 тобын әйелдер (жалпы саны
1469 адам) құрайды. Бұлардың жалпы саны 6167 адам болды. Ал одонтология
бағдарламасы бойынша зерттелген ерлер мен әйелдер сериялардың әрқайсысы 17
топтан, яғни барлығы 34 топқа жүйеленді. Жалпы саны екі жыныс бойынша 4340
адам болды. Серологиялық қанның үш жүйесі бойынша (АВ0, MNSs, Rh±)
зерттелген екі жыныс өкілдерінің саны 26438 адамды құрайды. Бұлар
жергілікті 32 популяцияға бөлінді. Дерматоглифика бағдарламасы бойынша 35
ерлер мен 35 әйелдер топтары зерттелді. Олардың жалпы саны 6433 адамға
жетті. Қорыта айтқанда қазақтар арасында кешенді антропологиялық зерттелген
жалпы адамдар саны 43378 жетті. Сонымен қатар қола дәуірінен бастап қазіргі
заманға дейінгі Қазақстан тұрғындарының краниологиялық материалдары да
зерттелді. Мұндай ғылыми зерттеу жұмысы Республикамызда тұңғыш рет
жүргізіліп отыр.
ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ БӨЛІМІ
ТАРИХИ АНТРОПОЛОГИЯНЫҢ МӘНІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МЕТОДОЛОГИЯСЫ МЕН ӘДІСТЕМЕЛЕРІ
Антропология ғылымы туралы жалпы түсінік
Бұл ғылым өзінің зерттеу объектісі мен әдістемелері бойынша биология
ғылымының бір саласы болып саналады. Сонымен қатар адамның қоғамда
атқаратын рөлінің ерекшелігіне орай оны антропологиялық зерттеу барысында
әрдайым тарихи мәселелермен тығыз ұштастырып отырады. Жалпы антропология
ғылымдар саласында қандай орын алатындығына Ф.Энгельс өте орынды анықтама
берген: ... антропологии, опосредствующей переход от морфологии и
физиологии человека и его рас к истории. Сөйтіп бұл ғылым саласы көне
грек заманынан белгілі болғанымен, содан кейін ортағасыр кезінде жалғасын
тапсада, тек ХIХ ғасырдың екінші жартысында ғана адам биологиясы мен
қоғамдар ғылымдарының аралығынан орын алды. Осындай ғылыми аралықтың
әсерінен Еуропа мен Америкада антропология ғылымы әртүрлі терминдермен
аталатын болды. Мәселен, Батыс Еуропа елдерінде антропология деп үш ғылым
салаларының қосындысын айтады, яғни антропология, археология және
этнографияны қосып оны Әлеуметтік антропология дейді. Ал Америкада
археология мен этнографияны өзара біріктіріп Мәдени антропология деп
атайды. Онда физикалық антропологияның бірнеше атаулары бар. Олар
остеология (бас пен қаңқа сүйекті зерттеуші), биоархеология,
палеогенетика, палеоантропология, молекулярная археология, т.б. Бір
ескерте кететін жай физикалық антропология пәні бойынша мамандарды дайындау
жолдары бірнеше ғасырлар бойы медицина мен биология университетінде арнайы
антропология кафедрасы арқылы жүзеге асырылып келеді.
Бұл антропология терминіне орыс әдебиеттері де әртүрлі түсініктеме
бергені мәлім. Кеңес үкіметі кезінде, Педагогикалық антропология,
Спортивная антропология деген т.б. атаулар болған. Мұндағы терминдердің
негізгі ұғымдары бойынша адамның морфологиялық, физиологиялық және
психологиялық даму жолдарын анықтау әдістемелері оның биологиялық
ерекшеліктеріне негізделіп жүргізілуі қажет деген түсінікпен байланысты.
Дегенменде Кеңес Одағы кезінде антропология деген ұғым адамның
физикалық құрылымының заңдылығын, тарихи дәуірлерге, тұрған географиялық
ортасына байланысты оның өзгеру процестерін, шығу тегін және әлемде таралу
жолдарын зерттейтін биология ғылымының арнайы бір саласы болып танылды. Ал,
археология мен этнография болса тарих ғылымының арнайы салалары болып
антропологиядан мүлдем бөлек пәндер қатарында ажыратылды. Мәселен,
археология ғылым саласы адам баласының өткен көне тарихын арнайы үйілген
қорған, оба, қоныс орындарын қазу арқылы табылған зат пен бұйымдарды
зерттеу арқылы ізденістер жүргізеді. Сөйтіп көне заманның материалдық
мәдени тарихын баян ететін ғылыми сала болды. Этнография ғылымы болса тарих
ғылымдарының бір саласы ретінде халықтардың материалдық пен рухани
ерекшеліктерін, әдет-ғұрыптарын, олардың шығу тегін (этногенезін) тарихи
және мәдени байланыстарын, көшіп-қонуларын жан-жақты зерттеумен айналысады.
Мұның айғағын кеңес үкіметі кезінде кезекті сандар бойынша жылына бірнеше
рет басылымнан шығып тұрған Советская археология мен Советская
этнография журналдарынан көруге болады. Бірақ негізгі антропологиялық
зерттеулер көбінесе академияның этнографиялық ғылыми мекемелерімен тығыз
байланыста болды. Соның нәтижесі болуы керек этнография ғылымының
антропологияға тигізген орасан ықпалының бірі ол халықтың тек физикалық
құрылымын ғана анықтап қоймай сонымен қатар оның этникалық ерекшеліктеріне
үлкен мән беріліп екі ғылымның нәтижелерін өзара тоғыстыруға мүмкіншілік
туғызды. Сөйтіп антропология тарихи мәселелерге бетбұрыс жасай бастады. Бұл
салада негізінде адам баласы бір жағынан биологиялық заңдылыққа орай
зерттелсе, екінші жағынан тарихи дәуірлерге байланысты оның қоғамдағы
ерекшеліктерінеде назар аударылып зерттелді. Сөйтіп антропология саласында
негізгі зерттеу жұмыстары адамның биологиялық даму заңдылықтары және оның
әлеуметтік пен мәдени даму сатыларымен қалай ұштасатынына да назар
аударылады. Қорытып айтқанда биология ғылымының саласында антропология пәні
ерекше орын алатыны аян. Адамды ерекше биологиялық объекті ретінде зерттеу
барысында ол адамға деген әлеуметтік факторды да ескерусіз қалдырмайды.
1. Морфология саласында негізгі зерттелетін анықтамалардың қатарына
жыныс ерекшелігі, туғаннан бастап қартайғанға шейін жас ерекшеліктері, адам
денесінің әрбір физикалық құрылымының ауытқулық көрінісі, дене
салмағы және оның көлемі, дене пропорциясы, нормадағы дене құрылысын
анықтау, т.б. Бұл саланың көбінесе тығыз байланыста болатын пәндердің бірі
нормадағы (қалыпты жағдайдағы) анатомия, эмбриология, гистология. Бұл арада
морфология мен қалыпты жағдайдағы анатомияның өзара айырмашылығын дұрыс
ажырата білу қажет. Нормадағы адам анатомиясын зерттегенде оның
морфологиядан ерекшелігі жинақталған тип анықтамасы арқылы орташа адамды
сипаттау. Ал морфологиялық зерттеу негізінде дененің ауытқулық түрлеріне
назар аударып және оның мәнін, заңдылығын, себептерін анықтауға тырысады.
2. Антропогенез саласында адамның тегіне жақын жануарларды
(маймылдарды) және төрттік геологиялық кезеңдегі адамдарды зерттейді. Жалпы
адам баласының жануарлар жүйесінде алатын орнын анықтайды. Зоологиялық
тұрғылықтан адамды жоғарғы деңгейдегі приматтарға байланысты қарым-
қатынастарын зерттейді. Сонымен қатар адам эволюциясына орай бүгінгі
адамның қалыптасу түрін және оның себептерін, жолдарын анықтайды. Сөйтіп
бұл салада бүгінгі дәуірдің маймылдары мен қазбалардан табылған көне заман
маймылдардың өзара салыстырмалы ерекшеліктерімен айналысады. Сол сияқты
адам эволюциясынада назар аударады. Көне заман адамдарының бас сүйектері
мен қаңқа сүйектердің дәуірлік динамикасын зерттейді. Бұл салада қосымша
ізденістер ретінде көптеген ғылымдардың нәтижелерін жан-жақты пайдалануға
ұмтылады. Солардың ішінде геологиялық дәуірлерге, археологияның палеолит
мерзіміне орай адамның физикалық даму жолдарына, әлемде расалық типтердің
таралуы мен олардың қалыптасу себептеріне, әлеуметтік-тарихи
ерекшеліктеріне, т. б. жүйелеріне назар аударады.
3. Расатану (расоведение) саласында бүгінгі дәуірде әртүрлі
географиялық аймақтарда өмір сүріп жатқан адамдардың биологиялық
ерекшеліктерін, олардың биологиялық бір түрге (Homo sapiens)
жататындықтарының себептерін, анықтамаларын зерттейді. Сонымен қатар
әлемдегі халықтардың антропологиялық құрамын, этникалық топтарға байланысты
ерекшеліктерін, олардың расогенездік шығу тегін анықтайды. Осыған орай бұл
саланың көптеген фактілерін арнайы тарихи дерек ретінде пайдалану жолдарын
орыс әдебиетінде тарихи антропология деп атауды ұсынған болатын. Бұл
ұғымда алғаш 1979 жылы ғылыми айналмаға кіргізген академик В.П. Алексеев.
Оның берген бұл терминге анықтамасында былай делінген: ... Историческая
антропология – прикладная наука, служанка истории, но служит она истории,
особенно применительно к древним эпохам, верой и правдой, дает такую
информацию, которая не перекрывается никакими другими видами исторических
источников. Жалпы алғанда тарихи антропологияның негізгі мәні мен оның
ғылыми орыны аталмыш автордың пікірінше: ... Историческая антропология
есть отдел антропологии, исползующий антропологические данные в
исторических целях на протяжении всей истории человечества, начиная с
древнейших этапов, т.е. С момента появления семейства гоминид, - деп
жазады. Негізінде тарихи антропологияда қоғамтану мәселелеріне байланысты
жағына көбірек қарастырылғандықтан расатанудың барлық мәселерін қамти
алмайды. Сондықтан расатану саласының ғылыми зерттеу көлемі тарихи
антропологияға қарағанда көбінесе ауқымды және кең мағыналы ұғымды
білдіреді. Аталмыш расатану саласын зерттеу барысында қосымша сүйемел
ретінде тарихи, мәдени, рухани, діни әлеуметтік қауымдастардың
ерекшеліктеріне де үлкен мән беріледі. Сөйтіп антропология биология
ғылымының саласындағы алатын орны өте ерекше және ол қоғамдар ғылымының
заңдылығыменде ұштасып отырады. Расатанудың осындай ерекшеліктері арқасында
биология мен қоғамтану ғылымдарының арасындағы алшақтықтар біраз әлсірей
түседі, яғни олардың жақындықтары өзара күшейді.
4. Физиология саласында адам организмінің иммуно-биологиялық және
биохимиялық қасиеттерін зерттейді. Адам денесінің бұл ерекшеліктері
негізінде қан жүйелері, дәм сезімі, ауыз сілекейі (түкірігі) т.б.
қасиеттері арқылы анықталады. Бұл анықтамаларды көбінесе қанның қызыл
түйірлеріне арнайы анализ жасау арқылы жүргізіледі. Ең алғаш ХХ ғ. басында
анықталған қан жүйесі тек АВ0 ғана болды. Бұл қан жүйесі топтарының (0, А,
В, АВ) халықтар арасында таралым шарттары әртүрлі деңгейде болатындығы
өткен ғасырдың 20 – жылдары ашылған болатын. Бұл күнде адам организмінде
отыздан артық әртүрлі қан жүйелерінің түрлері барлығы аян болып отыр. Қан
жүйелерінің таралым шарттары негізінде этникалық топтардың әртүрлі
географиялық пен климатологиялық аймақтарда қоныстанғандығын, ұзақ уақыт
оқшау қалғандығын, немесе ғасырлар бойы өзара араласуда, не болмаса
миграциялық процестерде болғанын, кейбір тарихи дәуірлерде этномәдени
өзгерістерге шалдыққандығын және т.б. өзгерістерге тап болғандығын көрсете
алады. Сонымен қатар қан жүйелерінің құрылым ерекшеліктері медициналық,
әсіресе генетикалық тұрғыдан ғылыми қолданбалы жағынан маңызы өте зор.
Жалпы адам организміндегі көптеген иммуно-биологиялық ерекшеліктер
халықтардың раса тобына бөлінбей тұрған кезде пайда болған антропогенез
дәуіріндегі экологиялық адамның морфофизиологиямен байланысты екендігін
аңғартады. Сөйтіп әлем деңгейінде қан жүйелерінің таралу заңдылықтарын
зерттеу жолдары антропологияда ерекше салаға айналды.
Тарихи антропологияның әдістемелері мен оның зерттеу объектісі
Жалпы антропологияда адамның дене құрылысын және оның физиологиялық
пен биохимиялық ерекшеліктерін, әсіресе халықты раса тұрғылығынан
зерттеудің өзіндік бірнеше ғылыми әдістемелері қалыптасқан. Соның ішінде
ғылыми айналмада көп таралым алған әдістемелердің бірі популяциялық
зерттеу.
Енді антропология ғылымының зерттеу объектісіне қысқаша тоқталайық.
Бұлда үлкен ізденіс жолдарының айрықша бағыттары мен оның нақты материалдар
жинайтын объектісі және оның тиісті зерттеу орындары. Себебі адам организмі
өте күрделі биологиялық жүйе болып саналады. Сондықтан оны бөлшектеп және
түрлі салаларға бөліп зерттеуге мамандар мәжбүр. Бүгінгі таңда адамды
зерттеу объектісінің шеңбері өте кең. Ол оның молекуляр және биохимиялық
деңгейінен бастап конституциялық құрылымына дейін қамтиды. Ұсынылып отырған
еңбектің талабына орай біздер антропология ғылымының тек қалыптасқан
негізгі классикалық салаларының зерттеу объектісіне ғана назар аудармақпыз.
Тарихи антропологияның зерттеу барысында негізгі объекті ретінде алынған
және оны тиісті ақпарат бойынша іске асырылғаны соматологиялық зерттеуді
айтуға болады. Мұнда негізгі объекті ретінде тек тірі адамдардың дене
құрылысы, дене пропорциясы, салмағы, антропометриясы мен антропоскопиясы
т.б. сыртқы ерекшеліктері зерттеледі. Сонымен қатар арнайы объекті ретінде
алақан мен саусақ тері бедерлері де зерттеледі. Қан жүйелері мен тіс
морфологиясының ерекшеліктері де қажетті зерттеу объекті қатарына жатады.
Бас және қаңқа сүйектерде антропологиялық зерттеу объектасында алатын орны
өте жоғары. Тарихи антропологиялық іздену объектісі ретінде кейбір қоғамдық
ғылымдар саласындағы объектіге де назар аударылады. Соның қатарына қазақ
халқының субэтникалық құрылымы, территориялық аймақтары, демографиялық
анықтамалары т.б. ерекшеліктері зерттеу объектісі ретінде біздердің
антропологиялық ізденістерімізде жиі қолданылды.
Жалпы қазақ халқының тарихи антропологиясының объектісі, бағдарламасы
және оның ақпараты қанағаттанарлық деңгейде іске асырылды деп айта аламыз.
Қазақ халқының антропологиясына байланысты соңғы 40 жыл жиналған
материалдан әдістеме тұрғылығынан және оларды салыстырмалы ретінде
пайдалануда ешқандай қайшылық болмайды деген пікірдеміз. Өйткені монография
авторлары тиісті уақытында Мәскеудің әлемге танымалы антропология
мектебінен өткен және олармен күні бүгінге дейін байланыстарын үзбей келе
жатқан мамандар. Сонымен қатар бұл кітап авторлары ұзақ уақыт жылдар бойы
алыстағы ауылдарда тарихи қоныстарын өзгертпеген қазақтарға арнайы зерттеу
үшін жыл сайын экспедициялар ұйымдастырып оларға кешенді антропологиялық
зерттеулерін сол жерде және сол субэтникалық топтардың арасында өткізген
тәжірибелі мамандар. Соның арқасы болу керек Қазақстан антропологтары
бірнеше халықаралық экспедицияларға (Индия, Монғолия, Италия т.б.)
қатысқандары аян. Бұл күнде қазақ антропологтары Италияның Болон
университетінің мамандарымен Қазақстан бойынша он жыл бойы қол үзбей
халықаралық деңгейде кешенді зерттеулер жүргізіп келеді. Сондықтан
біздердің қазақ антропологиясының салаларында қолданылған әдістемелеріміз,
ақпараттарымыз, зерттеу жүйелерінің үлгісі әлем номенклатурасының
биологиялық стандарттық деңгейіне толық сәйкестікте екендігі ешбір күмән
туғызбайды.
Антропоскопия. Бұл зерттеу әдістемесімен көбінесе өлшеуге келе
бермейтін бет әлпетінің морфологиялық белгілері зерттеледі. Оларды тек
арнайы шартты түрде қабылданған бағалау балл сандары арқылы ғана сипаттауға
болады. Мәселен, мұндай физикалық белгілерге тері, шәш, көз бояуларының
түстері және мандай, қабақ, мұрын, ерін т.б. бет әлпетінің морфологиялық
құрылым ерекшеліктері жатады. Жалпы зерттеушілер антропологиялық
сипаттамалар арқылы адамның фенокейпіне барынша терең ғылыми сараптамалар
жүргізеді. Берілген сипаттамалар мейлінше обьективтік түрде бағалану үшін
морфологиялық анықтамалардың табиғи түріне дәйекті ұқсастығы бар арнайы
жасалған муляждар, эталондар, графикалық суреттер мен бланкалар
қолданылады. Негізінде антропоскопияға байланысты көптеген морфологиялық
үлгілерді ғылыми айналмаға кіргізгендер ХХ ғ. 30 – жылдардағы Ресей
антропологтары болатын. Солардың ішінде эпикантусқа (моңғол қатпары),
көздің жоғарғы қабақ қатпарларының түріне, маңдай, мұрын, ерін формаларының
құрылымдарына арналған модельдерін қазақтар арасында жүргізілген
соматологиялық зерттеуде жиі қолданылады.
Осыған орай, мәселен, сақал шығу түрі мен оның маңызына назар
аударайық. Ерлер тобын зерттегенде олардың сақал шығу ерекшеліктеріне үлкен
назар аударылады. Өйткені еуропеоид пен монғолоид расаларының өкілдері
арасында бұл анықтама бойынша оның жоғарғы таксономиялық ерекшеліктері бар.
Негізінде 25 жастан асқан ерлер арасында ғана сақал шығудың жиілігі
(қалындығы) бір мен бес балл аралығындағы сандармен бағаланады. Сақал
шығудың баға балы жоғары болса, зерттелген топ еуропеоидтық расаның өкілі
болып саналады. Ал бұл көрсеткіштің орта баллы өте төмен болса, онда
керісінше, зерттелген топ тек монғолоид расасына жатады.
Үлкен екі раса өкілдерін (еуропеоид пен монғолоид) бір-бірінен
ажыратуда көздің жоғарғы қатпарларын дүрыс аңықтай білудің де
антропоскопиялық маңызы зор. Көз қатпарының баллы жоғарлаған сайын,
зерттелген топ моңғолоидтық расаның негізгі өкілі болып саналады.
Бет формасының горизонтальдық (көлбеу) профилі расалық таксономия
жағынан өте құнды морфологиялық ерекшелік болып танылады. Егер беттің бұл
профилі балл 3 - мен сипатталса, ондай бет профилі еуропеоид тобына, ал ол
белгі бал 1 деп бағаланса, моңғолоид тектестер қатарына жатады. Көздің ішкі
және сыртқы бұрыштары өзара көлбеу, не болмаса бірі төмен, ал екіншісі шеті
жоғары болып кездесуінің айтарлықтай таксономиялық маңызы зор.
Көздің ішкі бұрышында жоғарыдан төмен қарай тік созылған тері қатпары
эпикантус, не болмаса моңғол қатпары деп аталады.. Бет морфологиясының
сипаттамасында мұрын қыры мен жоғарғы ерін профилінің таксономиялық мәні де
жоғары. Қабылданған шарт бойынша мұрын профилінің көрінісі балл 1-ден 4-ке
шейін анықталады. Көбінесе балл 2 мен 3 формалары еуропеоид расасына тән
белгілер болып саналады. Сол сияқты жоғарғы ерін профилінің де өзіндік
ерекшеліктері бар, мысалы, оның тік формасы еуропеоид тектестер арасында
жиі ұшырасады. Үлкен, яғни бірінші қатардағы раса өкілдерін бір-бірінен
ажыратуға маңдай профилінің түрлерін анықтауда себебін тигізеді.
Антропоскопиялық зерттеу жұмысында ерін қалындығының да өзіндік
таксономиялық маңызы бар. Еуропеоид тектестерде ерін қалындығының орта
баллы көбінесе 2 санынан аспайды. Бұл арада айтылып отырған бет бөлімінің
сипаттамаларына жалпы түсінік ретінде еуропеоид расасына ғана тән
антропологиялық бет-бейнесінің морфологиялық құрылымының дәлдік
ерекшеліктерін білу қажет.
Антропоскопиялық аңықтамалардың қандайы болмасын қабылданған
халықаралық методикалық шарт бойынша ғана жүргізіледі. Өйткені
антропоскопиялық аңықтамалар бүкіл жер шарында тұрып жатқан расалар
өкілдерінің морфологиялық ауытқулық масштабына қарай алынған ортақ
сипаттамалар болып саналады.
Антропометрия. Бұл саладағы зерттеу әдістері тек арнайы құрал
саймандар арқылы жүргізіліп, сантиметр, миллиметр өлшемдерімен анықталады.
Адамның бой биіктігі, қол мен аяқ ұзындықтары, дене пропорциялары, бас пен
бет бөлімдерінің көптеген өлшемдері арнайы өлшем құралы (циркуль) арқылы
анықталады. Негізінде барлық антропометриялық өлшемдер адамның табиғи
морфологиялық ерекшеліктерін нақты анықтауға бейімделіп, шартты түрде
қабылданған антропологиялық нүктелер бойынша алынады. Онда әрбір
нүктелердің атаулары латын әрпімен белгіленген. Бас пен бет бөлімдерінің
жалпы өлшеу саны мен оның көрсеткіштерін қосқанда 20-дан артық атаудан
тұрады.
Антропометриялық зерттеулерде бас пен бет формаларының ерекшеліктерін
дұрыс сипаттау үшін мамандар арнайы қабылданған анатомиялық қағидаларға
сүйенеді. Солардың біріне басты табиғи нормада, яғни франкфурт (неміс)
горизонталында ұстау болып саналады. Бұл қағида бас пен бет формаларын
табиғи нормада алдынан, жанынан т. б. түрлер бойынша дұрыс қарауға
мүмкіндік туғызады. Ғылыми әдебиеттерде көп тараған бас анықтамасының
біріне бас көрсеткіші жатады. Осы көрсеткіштің принциптеріне орай барлық
бас формасы үш түрге бөлінеді: долихокефалия, яғни сопақ бас (көрсеткіші
төменнен 75,9-ға дейін), мезокефалия, яғни орта жалпақ бас (көрсеткіші 76,0-
ден 80,9-ға дейін) және брахикефалия, яғни жалпақ (жұмыр) бас (көрсеткіші
81,0-ден жоғары). Осы сияқты көрсеткіштерді бет пен мұрын формаларын
сипаттау үшін де кең пайдаланады.
Бұл бөлімде тағы бір айта кететін жай – ол қандай да морфологиялық
зерттеулер болмасын ізденіс барысында кәсіби мамандар әр уақытта жыныс
ерекшелігіне (жыныс деморфизміне) айтарлықтай назар аударып, олардың
арасындағы биологиялық айырмашылықтарын ескеріп отырулары қажет. Өйткені әр
этникалық топ әр түрлі табиғи ортада, мәдени-тарихи кезеңдерде өзіндік
тұрмыс жайына қарай тиісті жыныс ерекшеліктерімен оқшаулануы мүмкін.
Сайып келгенде айтарымыз – барлық соматологиялық анықтамалар адам
баласына ортақ деңгейде алынып өлшеніледі. Сондықтан авторлар ұжымы
Қазақстан бойынша ұзақ жылдар бойы жүргізілген барлық соматологиялық
зерттеулердің жоғарыда айтылған ғылыми талаптарға сай болуын өте қатты
қадағалау арқылы іске асырды.
ТІС МОРФОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ
Одонтология (тіс морфологиясы) – антропология ғылымының арнайы саласы
ретінде ХІХ ғасырдың екінші жартысынан қалыптаса бастады. Бұл ғылымының
басты мақсаты жер шарында тіршілік еткен және өмір сүріп жатқан халықтардың
тіс морфологиясының ерекшеліктеріне ғылыми талдау жүргізіп, оның этникалық
тарихын зерттеу болып табылады.
Қорыта айтқанда типологиялық (комбинациялық полигон), статистикалық
(ТОА) талдау нәтижесінде қазақтардың гомогендігі, топтар арасындағы кейбір
айырмашылықтардың өте аз шамада ажыратылатынын, және оның нақтылы
статистикалық дәрежеде ажыратылмайтыны анықталды. Сонымен қатар бұл
ерекшеліктердің нақтылы субэтникалық немесе аймақтық топтарға тән еместігі
анықталды. Бірақ та республиканың оңтүстік – шығыс өңірінде “шығыстық”, ал
батыс аймақтың қазақтарында “батыстық” одонтологиялық элементтердің
басымырақ екені байқалады.
Ал субэтникалық топтарға келеиін болсақ онда ұлы жүз өкілдерінде
“батыстық” бағыттағы анықтамалардың жоғарғы деңгейде кездеседі. Бірақ бұл
айтылған қазақ топтары арасындағы айырмашылық нақтылы статистикалық
дәрежеде дәлелденген жоқ. Сонымен қазақтардың гомогендігі тағы да өз
дәлелін тауып отыр.
ҚОЛТАҢБАСЫН ЗЕРТТЕУ
Дерматоглифика (алақан мен саусақтағы тері өрнектері) арнайы ғылым
саласы ретінде ХІХ ғасырдың аяғынан бастап дами бастады. Адам баласының
саусақ өрнектерінің ерекшеліктеріне ерте заманнан бастап-ақ назар
аударылды. Әсіресе шығыс елдерде (Қытай, Мысыр, Үндістан) басбармақ өрнегі
қолтаңба ретінде қолданыста жүрді. Этникалық және расалық дерматоглификаның
дамуына орасан еңбек сіңірген ағылшын генетигі, психологі және математигі
Фрэнсис Гальтон болды. Ол әртүрлі раса мен этникалық топтардың саусақ
өрнектеріне бірінші рет ғылыми тұрғыдан талдау жүргізді. Осы кезде Америка
ғалымы Уайлдер дерматоглификалық зерттеудің әдістемесін ұсынып, соның
нәтижесінде әртүрлі раса өкілдеріне зерттеу жүргізіп олардың өздеріне тән
белгілерін анықтаған. Әсіресе Америка ғалымдары Г. Камминс пен Ч. Мидлоның
дерматоглифика материалдары бойынша жарияланған ауқымды еңбектерінің маңызы
мен нәтижелері осы уақытқа дейін ғылыми құндылығын жойған жоқ.
Сонымен жоғарыда баяндалған қолтаңба анықтамаларының кездесуі мен
аймақтық таралымында белгілі жүйенің жоқтығы байқалады. Бірақ
Республикамыздың оңтүстік, оңтүстік-шығыс аймақтарында моңғолоидтық
элементтердің басымырақ екенін аңғаруға болады. Оны дельта индексі (Dl10)
мен білек үшбұрышы (t) және саусақаралық қосалқы үшбұрыштардың (САҚҮ)
көрсеткіштерінен көруге болады. Ал солтүстік, батыс аймақтардың
тұрғындарында еуропеоидтық анықтамалардың көрсеткіштері жоғары (гипотенар
өрнегі, саусақаралық қосалқы үшбұрыштар) болып тұр.
Дерматоглификалық анықтамалардың комплексті сипаттамалары мен
статистикалық талдаудың нәтижелері қазақтардың гомогендігін дәлелдеп берді
Зерттеу барысында қазақ топтарының өзара кездесетін кейбір ерекшеліктері
нақтылы дәрежеде дәлелденбейді. Дегенменде батыс өңірінің қазақтарында
моңғолоидтық элементтердің әлсіздеу екенін айта кетуді жөн көріп отырмыз.
ҚАН ЖҮЙЕЛЕРІ МЕН БИОХИМИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР
Әрбір халықтың мәдени, рухани қоры және мұрасы ғасырлар бойы ата-
мекенде тарихи өрбіп-өскен әлеуметтік қауымының сұрыптаған нәтижелері болып
саналады. Сонымен қатар адам қауымының ерекше этникалық топ болып қалыптасу
жолында оның морфологиялық пен физиологиялық организімінде сыртқы тарихи
байланыстарына қарай және өзара неке шартының формасына орай халықтың
өзіндік биологиялық мұра қоры да қалыптасады. Оны генетика саласында нәсіл
қоры дейді. Мұндай қордың этникалық қауымда қалыптасу жолы өте күрделі.
Негізінде бұл қор атадан балаға, одан кейін ұрпақтар арқылы жалғасып келе
жатқан нәсіл мұраның нақты мәйегі болып саналады. Жалпы адам организімінде
140 мыңнан артық ген бар. Олар өзара топтасып шамамен 70 мыңдай геном
құрайды. Бұлар этникалық қауымының тарихи даму ерекшеліктеріне орай өзгеріп
тұрады. Сондықтан барлық ген түрлерінің сақталу мен таралым жолдары әрбір
географиялық аймақта және этникалық топтарда әртүрлі деңгейде болады.
Сөйтіп бұл күндегі этникалық қауымдар өздерінің физиологиясында генотиптің
тек сақталған түрлері мен таралымы туралы ғана аңықтамалар бере алады. Бұл
арада мына бір жайды ескерген жөн, ол әлемдегі өмір сүріп жатқан
халықтардың организмінде қан жүйелерінің жалпы құрлымы мен атқаратын рөлі
өзара бірдей. Бұл жағынан бүкіл адам баласы маймылдан (гибоннан) бір пайыз
деңгейінде ғана ажыратылады. Солай бола тұрсада ата-мекенінде ғасырлар бойы
ұрпақтары үзілмей өмір сүріп келе жатқан этнос қауымының арасында қан
жүйелерінің, әсіресе генотиптерінің таралым деңгейі әртүрлі болып келеді.
Сонымен генотиптердің географиялық таралымына халықтың тұрақты мекен жайына
орай этникалық тарихтың әсері барлығын жоққа шығаруға болмайды.
Қазақ халқының генетикалық ерекшелігін сипаттауға орай аталмыш қан
жүйелерінің үлгілерін жинап және зерттеу жұмыстарын алғаш рет жүргізгендер
республика антропологтері болды. Ғалымдар Қазақстанның негізгі аймақтарына
антропологиялық экспедициялар ұйымдастырып ауылдық жерде тұратын 26138
қазақтың қызыл қан жүйелерінің үлгілері зерттелді, соның ішінде 12287 адам
АВ0 қан топтары бойынша, 5252 адам – MNSs, 8899 адам – Rh – факторы бойынша
тұңғыш рет халқымызға серологиялық (қан жүйелері) тұрғылықтан аңықтамалар
берілді. Осы жиналған қан жүйелерінің топтары бойынша 1977 ж. арнайы
Этническая геногеография Казахстана . атты монографияда жазылған болатын.
Бірақ, өкінішке орай, бұл еңбек сол жылдың төртінші айында сатылып жатқан
кезінде Қазақстан компартиясының саясатына қарсы кітап деген айдар
тағылып, оны кітапханалар мен кітап дүкендерінен кейін қарай алынып,
шығарылған “Ғылым” баспасына жинатылды. Содан кейін Орталық комитет
партияның бұйрығымен бұл кітаптің барлық данасын отқа жағылып жіберілген
болатын.
Жалпы еуропеоид тектес халықтар арасында генотип р мен q қарым-
қатынастары р q түрінде ғана кездеседі. Негізгі моңғолоид тектестерде бұл
жай керісінше q р болып келеді. Ал зерттелген қазақтар арасында аталмыш
генотиптер қатнасы q (29,5%) ≥ р (28,9%) түрін құрайды, яғни q генотипі сәл
р генотипінен басым деңгейде, немесе бірдей деңгейде кездеседі. Мұндай
генотиптердің кездесу түрлері тек еуропеоид пен моңғолоид тектестердің
араласу нәтижелерінен пайда болған генотип деп қарайды. Олай болса р q
генотиптерінің аңықтамалары бойынша қазақтар негізінде аралас тұраноид
расасына жататыны АВ0 қан жүйесі бойынша да дәлелін тауып отыр.
ҚОЛА ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қазақстан жерінен жиналған барлық археологиялық материалдар қола
дәуірінде тіршілік еткен тайпалардың мәдени-шаруашылығының жоғарға деңгейде
дамығанын көрсетеді. Бірақ бұл дәуірдегі материалдардың хронологиясын көп
уақытқа дейін тиісті дәрежеде жіктелмеді.
Қазақстанның белгілі археологі К.А.Акишев 1953 жылы андронов
мәдениетін үш кезеңге бөледі. Кейінгі кезде Ә.Х.Марғұлан мен К.А.Акишев екі
кезеңге андроновтық пен беғазы-дандыбай деп бөледі. Сонымен бірге
С.С.Черников 1960 ж. Шығыс Қазақстандағы андронов мәдениетін төрт кезеңге:
1) усть-букон (б.з.д. XVIII-XVI); 2) қанайлық (б.з.д. XVI-XII); 3) кіші-
красноярлық (б.з.д. ХІІ-Х); 4) трушинковтың (б.з.д. X-VII)Қола дәуірінде
Қазақстан жерінде өмір сүрген тайпалар осы кезкң бойынша зертелді.
Мамандардың зерттеулері бойынша андронов мәдениетінің Қазақстан
территориясында пайда болғанын айтады. Сонымен қола дәуіріндегі
полеоантропологиялық материалдың нәтижелеріне назар аударайық. Бұл
дәуірдегі антропологиялық материалдың хронологиялық кезеңдерге бөлу мүмкін
емес, сондықтан оларға (б.э.д. XVIII-VIII) аралығындағы қола дәуірінң
тұрғындарына жалпы антропологиялық сипаттама берілді.
Барлық зерттелген палеоантропологиялық материалдардың краниологиялық
сипаттамасы біртекті, бір протоеуропеоидты расаға жатады. Дегенмен де
кейбір бассүйектің анықтамаларында жерорта теңізі типінің кездесетіні де
байқалады. Қазақстан аймағынан жиналған барлық қола дәуірінің
хронологиялық материалдарын көршілес Орта Азия, Оңтүстік Сібір, Алтай және
Еділ жерінен табылған материалдармен салыстырылды. Салыстыру барысында
бассүйек сауыты мен бет сүйек құрылымы бойынша Қазақстанның тұрғындары Қара-
тепе, Гюксера серияларынан айтарлықтай ажыратылады.Сонымен қорыта айтқанда
Қазақстанның барлық аймақтарынан зерттелген қола дәуіріне жататын
полеоантропологиялық материалдардың нәтижелері олардың антропологиялық
типінің еуропеоидты расаға жататынын, Оңтүстік Сібір мен Арал өңіріндегі
қола дәуірі тұрғындарымен генетикалық жақындығын дәлелдейді. Жалпы алғанда
бұл зерттеулердің нәтижесі қола дәуірінде Қазақстан тұрғындарында
моңғолойдық расаның ешқандай элементтерінің жоқтығын анықтайды.
Сонымен қазақ халқының гендік қоры қазақстан жерінде пайда болып,
осында жетілгенін осы хранологиялық анықтамалардың сипаттамасы толығымен
дәлелдеп бергені қазіргі заманда ғылымда белглі болып тұр.
АЛҒАШҚЫ ТЕМІР ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
Алғашқы темір дәуірінде (б.з.д. VII-IV ғғ.) арасында сақ тайпаларының
мәдениеті болғаны аян. Шартты түрде бұл дәуір екі кезеңге сақ кезеңі б.з.д.
VII-IV, үйісн кезеңі б.з.д. ІІІ-IV б.э. бөлінеді. Сондықтан бұл кезеңдерде
өмір сүрген тайпалардың антикалық сипаттамасының ерекшіліктерін толық білу
үшін екі бөліп зерттеуді қажет етеді. Сақ дәуірінің шаруашылығы мен
мәдениеті көршілес Оңтүстік Сібір, Алтай Орталық Азияның мәдениетімен өте
ұқсас болып келеді
Енді соңғы кездерде Қазақстанның бірнеше аймақтарынан табылған сақ
дәуірінің палеоантропологиялық материалдарың краниологиялық сипаттамасына
тоқталайық. Бұл материалдардың жағдайы өте нашар, сондықтан қалпына келтіру
жұмыстарынан кейін ғана оларға антропология талдау жүргізілді. Жетісу
өңірінің қызылауыз моласынан табиғи материалдар б.э.д. IV-ға,
анттропологиялық сипаттамасы еуропеоидтық типті екені, дегенменде
моңғолоидтық элеметтердің де кездесетіні анықталды.
Зерттеу барысында сақ дәуірінде өмір сүрген тайпалардың өзара
өзгешеіліктерінің кездесетіні де байқалды. Әсіресе ол Орталық пен Шығыс
Қазақстан өңірінен табылған серияларда байқалды. Сонымен бұл дәуірде өмір
сүрген Қазақстан тұрғындарының антропология типінің біркелкі болмағандығы
әліде болса еуропеоидтық компоненттерінің басымдығы анықталды.
Осы анықтамалардың сипаттамасы ерте темір дәуірінде Қазақстанда тіршілік
еткен тұрғындардың антропология типінде қола дәуіріндегі ежелгі
еуропеоидтық (андроновтық) типтің сақталып қалғанын яғни ұрпақ жалғастығын
дәлелдейді. Бұл сондай-ақ заттың мәдениеттің материалдары бойынша да
дәлелденеді. Сонымен қатар бұл дәуірде моңғолоид тектес тайпалардың
Қазақстан жеріне келуіне байланысты тұрғындарда моңғолоидтық элементтер
кездеседі. Сақтардың антропологиялық ерекшіліктерінде моңғолоидтық
элеметтердің шамасы мен оның пайда болу жолдарын анықтау үшін оларды
көршілес аймақтардың сақтарымен салыстыруды жөн көрдік. Бұл салыстыру
барысында Қазақстан сақтары бір жағынан Арал өңірінің сақтарына ұқсас
болса, екіншіден Алтай скифтермен өзара жақындықтарын байқатады. Дегенменде
Қазақстан сақтарында моңғолоидтық элементтердің шамалы екені байқалады.
Сонымен қорыта айтқанда, Қазақстан сақтарының физикалық типінде
моңғолоидтық элеметтердің іздерін айқын көруге болады. Сондықтан Қазақстан
жерінде метисация (араласу) процесі осы сақ дәуірінен басталғандығы
байқалады.
Сонымен қорыта айтқанда Қазақстан жерінде өте күрделі де ұзақ араласу
процесі (метисация) б.э.д. І-мыңжылдықтың екінші жартысында басталғандығын
айқындайды.
Енді ерте темір дәуірінің үйсін (б.э.д. III- б.э.IV) кезеңіндегі
палеантропологиялық материалдың нәтижелеріне тоқталайық.
Бұл кезеңде палеоантропологиялық материалдар Қазақстанның солтүстік-
шығыс, оңтүстік-шығыс, Жетісу өңірлерінен археология қазба жұмыстарының
нәтижесінен табылған. Сонымен үйсіндердің бассүйек көрсеткіштерінің өзіндік
ерекшіліктерін айта кету керек. Өйткені бұл кезеңде моңғолоидтық
белгілердің жиі ұшырасатыны зерттеу барысында айқындалды. Қорыта айтқанда
үйсін кезеңіндегі Қазақстан тұрғындарының антропология кейпінде
еуропеоидтық типтің негізі жатқаны белгілі. Бірақ ол тұрғындардың не
андроновтық, не Орта Азия өзенаралық типтердің ешқайсысына жатпайтыны
байқалады. Краниологиялық анықтамалардың бұл сипаттамасы сақ пен үйсін
тайпаларының өзара тұстастығын айқындап, археологиялық материалдар
нәтижелерін толықтыра түседі. Осыған орай айта кететін жәй, ерте темір
дәуірінде Қазақстан жерінде сақ пен үйсін тайпаларынан басқа сармат
тайпаларының өмір сүргені аян. Сонымен осы дәуірдің палеоантропологиялық
материалдарының нәтижелері жергілікті еуропеоидты мен сырттан келген
моңғолоидтык тайпалардың өзара араласу (метисация) процесінің басталған
дәуірі болып саналады.
ТҮРІК ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қазақстанда түрк дәуіріндегі ескерткіштер саны көп табылғанымен
археологиялық тұрғылықтан әліде болса, жеткілікті дәрежеде зерттелмей
келеді. Бұл дәуірден зерттелген археологиялық материалдар өткен дәуірлердің
материалдарына өте ұқсас, яғни олардың өзара байланыстарын көрсетеді. Түрік
дәуіріндегі палеоантропологиялық материалдардың нәтижелері тұрғындардың
антропологиялық типін зерттеуге толығып жол ашты. Шығыс Қазақстан өңірінен
С.С.Черниковтың басшылығымен жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары
кезінде табылған палеоантропологиялық материалдар зерттелді. Бұл
бассүйектердің краниологиялық анықтамалары түрік-қимақ тайпаларына жататыны
анықталды. Батыс және Солтүстік Қазақстандағы түрік дәуірінің
палеоантропологиялық материалдарын Ресей антропологі В.В.Гиизбург зерттеген
болатын. Ол зерттеу барысында түрік дәуірінің тұрғындарында араласу
(метисация) процесі біркелкі болмағанын айтқан. Өйткені Шығыс Қазақстан
өңірінің тұрғындарында еуропеоидтық компоненттердің үлесі Солтүстік өңірдің
түріктеріне қарағанда басымырақ болды.
Қазақстанда 1956-1961 жж. жүргізілген археологиялық нәтижелерінде
түрік дәуіріндегі палеантропологиялық материалдардың саны өсті. Атап
айтқанда Ертіс өңірінен (Ф.Х.Арсланова), Зайсан көлінің маңы
(А.М.Оразбаев), Іле даласынан (Е.А.Агеева, К.А.Акишев, В.Г.Кушаев) жиналған
краниологиялық материалдардың саны 50-ге жетті. Енді бұл материалдар
Қазақстанның әр өңірінен болғандықтан оларды аймақ бойынша зерттеуді жөн
көрдік. Жетісудың түрік дәуірінің ерте кезеңі (VI-VIII ғғ.) 12 бассүйектер
табылды. (8 ерлер, 3 әйелдер және 1 бала). Ерлердің бас ұзындығы мен ені
орташа, бас көрсеткіші мезокранды екені, және бастың брахикранды типтерінің
кездесетіні анықталды. Ал әйелдер сериясына келетін болсақ, олардың
бассүйек формалары тек қана брахикранды екені анықталды.
Басқа антропологиялық анықтамаларына назар аударсақ онда, маңдай
кеңдігі орташа, бет биіктігі мен жалпақтығы орташа , мұрын формасы орташа,
мұрын түбі қырынның сүйегі орташа көтеріңкі және тағы да басқа осы айтылған
анықтамалар бұл топтың өзіндік антропологиялық ерекшіліктерін айқындайды.
Атап айтқанда еуропеоид және моңғолоид тектес халықтардың араласу
нәтижесінде пайда болғандығын көрсетеді, яғни қазіргі замандағы
қазақтардың антропологиялық типіне жақындығын айқындайды. Осы жоғарыда
айтылған анықтамалар Жетісу өңірі түріктерінің антропологиялық типінде
тураноидтық расаның (оңтүстік-сібірлік) ерекшеліктерінің қалыптасқанын
байқатады. Сонымен қатар Павлодар облысынан Ф.Х.Арсланова 1960-1961 жж.
жүргізген археологиялық қазба жұмыстарынан алынған палеоантропологиялық
материалдар зерттелді. Бұл материалдар VII-IX ғғ. мен Х-ХІІ ғғ. қимақ
ескерткіштеріне жатады. Антропологиялық зерттеу барысында түрік дәуірінде
бұл аймақта тіршілік еткен тайпалардың антролпологиялық бейнесінде
еуропеоидтық пен моңғолойдық элементтердің бірнеше варианттары болғаны
анықталды. Қорыта айтқанда Қазақстан тұрғындарының антропологиялық типі
дәуірде біркелкі болмағаны аян. Енді Шығыс Қазақстанның Шініқарым моласынан
алынған материалдарына назар аударайық. Біріншіден бұл палеантропологиялық
материалдың хронологиясы нақтылы анықталмаған, шамамен Х-ХІ ғғ. жобалайды.
Бұл моладан зерттелген краниологиялық материалдардың типологиялық
сипаттамасы олардың антропологиялық құрамының әртүрлі екенін, яғни таза
еуропеоидтық мен моңғолойтық типтердің кездесетіні анықталды. Шығыс
Қазақстан өңірінің түрік дәуіріндегі тұрғындардың антропологиялық типінің
біркелкі еместігін Ресей антропологі В.В. Гиизбургте айтқан болатын. Бұл
зерттеулердің нәтижелері Қазақстанда араласу (метисация) прцесінің әр
кезеңде, әр аймақта бір деңгейде болмағанын айғақтайды. Атап айтқанда
Павлодар облысының Ертіс бойына Х-ХІІ ғғ. жататын бассүйек анықтамалары
олардың басқа аймақтағы серияларға қарағанда еуропеоидты екенін байқатады.
Ал Жетісу мен Шығыс Қазақстан өңірінен зерттелген бассүйек сипаттамасы
Жетісу сериясында моңғолоидтық элементтердің басымдығын байқатады. Жалпы
оңтүстік-шығыс өңірдің түрік топтарында еуропеоидтық компоненттердің әліде
болса көбірек екенін аңғартады. Енді Қостанай облысындағы Тобыл бойынан
VIII-X ғғ. жататын краниологиялық материалдардың сипаттамасы олардың
бассүйектерінің өте биік, және жалпақ, жалпақ беттері, мұрын түбінің қыр
биіктігі төмендегі моңғолоидтық типтерінің әсері екенін көрсетеді. Жалпы
Солтүстік Қазақстанның түрік дәуіріндегі тұрғындарында тураноидтық
(Оңтүстік-Сібірлік) расаның элементтері басымдығын көрсетеді. Сондықтан
Қазақстанның түрк дәуіріндегі кейбір топтарының антропологиялық бейнесі
қазіргі замандағы қазақтарға өте ұқсас болмағандығын толық сеніммен айтуға
болады.
Зерттеу барысында Қазақстанның оңтүстік-шығыс аймағында араласу
(метисация) процесінің баяу жүргенін, яғни олардың басқа өңірлердің түрк
топтарына қарағанда еуропеоидты екені байқалды. Солтүстік Қазақстанда
араласу процесі (метисация) Қазақстанның басқа өңірлеріне қарағанда жоғары
(интенсивті) болғанын айқындайды. Ал сақ-үйсін дәуірінде бұл құбылыстың
бағыты керісінше болған.
МОҢҒОЛ ДӘУІРІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТҰРҒЫНДАРЫНЫҢ АНТРОПОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Моңғол үстемдігі кезіндегі Қазақ даласының тұрғындарының археологиялық
ескерткіштері айтарлықтай сақталып қалғаны аян. Бірақ бұл дәуірдің тарихи
ескерткіштеріне жан-жақты ғылыми тұрғылықтан назар аударылмай келеді. Соның
салдары болу керек Қазақстан бойынша осы дәуірге байланысты зерттелген
археологиялық ескерткіштердің көбісі тек қала ғана болып келеді. Қай
дәуірдің қалалары болмасын тайпалардың немесе халықтың қалыптасқан
этномәдени ерекшеліктерін нақты елестете алмайды. Өйткені қаланың негізгі
тұрғындары әрқашан сауда-саттықпен және басқа себептермен сырттан келіп-
кететін, немесе кірмешілік жасаған мәдени топтың өкілдерімен араласып,
олардың басқа елден әкелген дәстүрлік элементтер үлгісінің әсеріне еліктеп
отырады. Қала тұрғындарының мұндай еліктеушілігін ертедегі заман түгіл бұл
күнде де оны қала мен ауыл тұрғындарынан айқын көруге болады. Жалпы
жергілікті халықтың шын дәстүрлі этномәдениеті тек дала, немесе ауыл
тұрғындарының арасында ғана тарихи ерекшеліктердің үлгісі сақталып ұрпақтан
ұрпаққа жалғастырылып отыратыны есте болу қажет. Сондықтан қандайда тарихи
заман, немесе дәуір болмасын оның этномәдени ерекшеліктерін және даму
жолдарын анықтау әдістері қазақ халқының тариы үшін негізінде қорған мен
обалардан қазып алынған бұйым заттар мен онда жерленген адамдардың қаңқа
сүйектерін зерттеу арқылы жүргізілгені бірде бір ғылыми дұрыс бағыт болмақ.
Сонымен қатар Шыңғысхан шапқыншылық дәуірінде шығыстан Қазақ даласына
келген және қоныс еткен моңғолдардың миграциялық үлесі қаншалықты деңгейде
болғандығын тек палеоантропологиялық материалдар арқылы ғана анықтауға
болады.
Бұдан басқа ең басты тарихи проблема аталмыш дәуірге дейін қазақ
руларының ішінде этносаяси ролі жоғарғы болған қыпшақтардың алатын орыны
ерекше. Дегенменде бұл тарихи жайға Қазақстан археологиясында жан-жақты
айтарлықтай мән берілмей келеді. Қыпшақтың археологиялық мәселесіне арнап
жазылған жалғыз монография С.М. Ахинжановтың еңбегі. Бірақ өкінішке орай
бұл кітапта барлық қазақ тайпаларына тән материалдық пен дәстүрлі
ерекшеліктерді автор ғылыми талдаусыз бір ғана қыпшақ тайпасының басына
үйіп-төгіп тастағаны сыңар жақтықты білдіреді. Өйткені ХІ ғ. Қазақ
даласында қыпшақтар атты үлкен конфедерация құрылған болатын. Бұл одаққа
қыпшақтардан басқа көптеген субэтникалық түркі тайпалары аталмыш
қауымдастықтың құрамында болғаны аян. Сол кезде жазылған деректердің
бірінде былай делінген: ... Бату захватил все земли племен Туркестана ...
он покорил в этих местах племена кыпчак, канглы, йемек, ильбари, рус,
геркес и ас. Сонымен қатар С.М. Ахинжановтың жазғанына қарағанда тек
қыпшақтардың ғана өзіндік ерекше отырықшылық пен көшпенділік, төрт түлік
малдары, аңшылық кәсібі т.б. болды деп сипаттама берудің жөні жоқ сияқты.
Егер осы жазылғанның бәрі олардың сол кездегі өміріндегі оқшаулық болып
саналса, онда қыпшақтардың өзіндік ерекшеліктері барлығы және жер бетіндегі
олардың ескерткіштерінің түрлеріде сақталып қалмақ. Сондықтан аталмыш
материалдық тұрмыс жайы сол кезде қыпшақ конфедерациясында болған
тайпаларға ортақ дәстүрлі мәдениет деп қарағанда шындыққа бір табан жақын
болар еді. Жалпы қыпшақтарға байланысты археологиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz