Қазақстанда криминология ғылымының қалыптасуы және дамуы жайында

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. Қазақстанда криминология ғылымының қалыптасуы және дамуы
1.1 Криминология ғылымының пәні, мақсаты және әдістері... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан криминология ғылымының даму тарихы және оның заң ғылымдарындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Қылмыс және қылмыстылықтың криминологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2. Қазақстан ғалымдарының қылмыс пен қылмыстылықты криминологиялық зерделеу оның алдын алу жөніндегі ой.пікірлері
2.1 Қылмыстың алдын алу түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.2 Қылмыстың алдын алу оның түрлері және оны зерделеу ... ... ... ... ... ... .
2.2.1.Қылмыстың алдын алу жүйесі мен оның обьектісі мен субьектісі жайлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2.2.2. Қылмыстың болу себептері мен жағдайларын зерделеу ... ... ... ... ... ... .97
2.2.3. Қылмыскердің жеке басын зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қылмыс пен қылмыстылықтың алдын алу жүйесін қалыптастыру мен жүзеге асырудың Қазақстан ғалымдарының ғылыми еңбектері мен ой.тұжырымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62

Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Зерттеудің барысында жинақтау, талдау, салыстыру, контекстік талдау, семантикалық (мағыналық) талдау, лингвостатистикалық талдау, конгнитивтік (танымдық) талдау әдістері пайдаланылды.
оспектілеріне талдау жасаған З.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы. Қазіргі Қазақ баспасөзінің, оның ішінде газеттердің тілінде өзіндік сөз тығыз байланысты болып есептеледі.
- Газет тілінің лингвистикалық сипаттарын зерттеу тіліміздің оның ішінде газет түрлері лексикалық қабатында болып жатқан өзгерістерді байқауға, сөз жасамдық
- Газет тілінің мәтіндердегі қолданыстары лингвостикалық зерттеулер арқылы «Үлкен корпустың» көлемінде анықталып жиілік қолданыстары анықталады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Диплом жұмысына Баспасөз тіліне, оның ішінде, газет тіліне қатысты пікір айтқан, зерттеу жүргізген шетелдік қауымдар еңбегі, Қазақ тіл білімі мен журналистика саласында газет тілен, стиліне қатысты айтылған ғалымдардың салмақты ойлары мен тұжырымдарыф диплом жұмысының әдіснамалық негізі болады.
- Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі газеттердің тілінің қалыптасуы мен жасалу жүйесі, олардың стиль түрлеріне қарай қолданыстары, сөздік қоры мен құрамы, әмбебаптығы мен бағалау шкалаларына байланысты лингвистикалық сипаты мен стандартына байланысты
Зерттелу нысаны. Қазіргі қазақ газеттерінің мәтіндеріндегі сөз формалары мен сөз бірліктерінің қадыптасу жолдары мен дамуын, сөз құрамын қолданылу сипаты.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша, баспасөздің тілі оның стилистикалық ерекшеліктеріне, түрлеріне, сөздік құрылымына, Практикалық базасы. Зерттеудің практикалық базасы дипломшының 2010-2011 оқу жылындағы диплом алды тәжірибесінде алған білімі болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан және пайдаланылған дәбиеттер тізімінен тұрады.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

1. Қазақстанда криминология ғылымының қалыптасуы және дамуы
1.1 Криминология ғылымының пәні, мақсаты және әдістері...
... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан криминология ғылымының даму тарихы және оның заң
ғылымдарындағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3 Қылмыс және қылмыстылықтың криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19

2. Қазақстан ғалымдарының қылмыс пен қылмыстылықты криминологиялық зерделеу
оның алдын алу жөніндегі ой-пікірлері
2.1 Қылмыстың алдын алу
түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
. 28
2.2 Қылмыстың алдын алу оның түрлері және оны
зерделеу ... ... ... ... ... ... .
2.2.1.Қылмыстың алдын алу жүйесі мен оның обьектісі мен субьектісі
жайлы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... 15
2.2.2. Қылмыстың болу себептері мен жағдайларын
зерделеу ... ... ... ... ... ... .97
2.2.3. Қылмыскердің жеке басын
зерделеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.3 Қылмыс пен қылмыстылықтың алдын алу жүйесін қалыптастыру мен жүзеге
асырудың Қазақстан ғалымдарының ғылыми еңбектері мен ой-тұжырымдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 42

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 60

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62

КІРІСПЕ

Диплом жұмысының өзекті мәселелері. Зерттеудің барысында жинақтау,
талдау, салыстыру, контекстік талдау, семантикалық (мағыналық) талдау,
лингвостатистикалық талдау, конгнитивтік (танымдық) талдау әдістері
пайдаланылды.
оспектілеріне талдау жасаған З.
Ғылыми жаңашылдығы және практикалық маңыздылығы. Қазіргі Қазақ
баспасөзінің, оның ішінде газеттердің тілінде өзіндік сөз тығыз байланысты
болып есептеледі.
- Газет тілінің лингвистикалық сипаттарын зерттеу тіліміздің оның
ішінде газет түрлері лексикалық қабатында болып жатқан
өзгерістерді байқауға, сөз жасамдық
- Газет тілінің мәтіндердегі қолданыстары лингвостикалық зерттеулер
арқылы Үлкен корпустың көлемінде анықталып жиілік қолданыстары
анықталады.
Қазіргі ғылыми мәселелерді шешу, ахуалын бағалау. Диплом жұмысына
Баспасөз тіліне, оның ішінде, газет тіліне қатысты пікір айтқан, зерттеу
жүргізген шетелдік қауымдар еңбегі, Қазақ тіл білімі мен журналистика
саласында газет тілен, стиліне қатысты айтылған ғалымдардың салмақты ойлары
мен тұжырымдарыф диплом жұмысының әдіснамалық негізі болады.
- Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ тіліндегі
газеттердің тілінің қалыптасуы мен жасалу жүйесі, олардың стиль
түрлеріне қарай қолданыстары, сөздік қоры мен құрамы, әмбебаптығы
мен бағалау шкалаларына байланысты лингвистикалық сипаты мен
стандартына байланысты
Зерттелу нысаны. Қазіргі қазақ газеттерінің мәтіндеріндегі сөз
формалары мен сөз бірліктерінің қадыптасу жолдары мен дамуын, сөз құрамын
қолданылу сипаты.
Теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеуші ғалымдардың
пайымдауынша, баспасөздің тілі оның стилистикалық ерекшеліктеріне,
түрлеріне, сөздік құрылымына, Практикалық базасы. Зерттеудің практикалық
базасы дипломшының 2010-2011 оқу жылындағы диплом алды тәжірибесінде алған
білімі болды.
Диплом жұмысының құрылымы. Кіріспеден, екі тараудан, қортындыдан және
пайдаланылған дәбиеттер тізімінен тұрады.

1 ҚАЗАҚСТАНДА КРИМИНОЛОГИЯ ҒЫЛЫМЫНЫҢ ПӘНІ, МАҚСАТЫ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ
ДАМУЫ

1. Криминология ғылымының пәні, мақсаты және әдістемесі

Егер сөзбе-сөз ұғынсақ, криминология дегеніміз қылмыскерлік жайындағы
ілім: Сrіmеn — қылмыс, 1оgоs — ілім. Бірақ криминология ғылымының нақты
мазмұны едәуір күрделі әрі көп аспектілі. Ол жекелеген қылмыстардын ғана
емес, жаппай қылмыстық әрекет ретіндегі қылмыскерліктің де зандылығын
зерттейді, адам неге кылмыс жасайды? Өз проблемаларын шешу үшін көптеген
адамдар неге қылмыс жолына түседі ? Ондайға жол бермеу үшін не істеу
керек?—деген сұрактарға жауап береді.
Кез келген басқа ғылым сияқты криминология да заңды мықты зерттейді.
Криминологияның айрықша пәні — зандылықтар: а) қылмыскерліктің барлық
көріністері; ә) қылмыскерліктің детерминациялары мен себептілігі; б)
қылмыскерліктің әртүрлі ықпалға ұшырайтындығы.
Қылмыскерліктің әр турлі көрініс табуы мыналарды қамтиды: қылмыс
немесе жеке қылмыстық әрекет; қылмыскерліктің әр турлі негіздер бойынша
бөлініп алынатын жекелеген түрлері (экономикалық, мемлекеттік, кәмелетке
толмағандардың, әйелдердің және т.б.); мемлекеттің белгілі бір аймағындағы,
мемлекеттегі адамзат қоғамының әр түрлі кезеңіндегі қылмыскерлік.
Осы айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: қылмыскерлік —
адамзат тарихында бұрын болған және қазіргі бар қоғамдардын барлығының да
ажырамас бөлігі1.
Криминология қылмыскерлікті орын мен уақыттың нақты жағдайында
зерттейді. Криминолог қоғамға, адамға, бір жағынан, қылмыскерлік арқылы,
қылмыстық әрекет арқылы қарайды. Тек қылмыскерлік, оның себептері және
онымен курес — криминологияға негізгі керектілер осылар. Қылмыскерліктен
бастау алып ол онын себептерінің, онымен күресті ұйымдастырудың, оның алдын
алудың талдамасына терендеген сайын қоғам мен табиғатта бар баска да кең
әрі күрделі проблемаларға шығады. Философ, керісінше, қылмыскерлікті
көптеген кұбылыстардың бірі ретінде, барлық баскалардың өзара байланысы,
өзара әрекеттестігі контексінде карайды. Философтар қылмыскерлікке табиғат
пен қоғамның жалпы заңдылықтарын зерттеуге байланысты талдама жасайды.
Нақты өмірде қылмыскерлік пен басқа келеңсіз әлеуметтік ауытқулар
(алкоголизм, маскүнемдік, наркомания, көлеңкелі экономия жәнет.б.)
арасындағы шекараны дәл анықтау қиын. Оларды оқшаулап қарау салыстырмалы,
жасанды болып шығады.
Қолданыстағы заң қылмыскерліктің шекарасын көрсетеді, бірақ
криминологиялық зерттеулердің шекарасы одан біршама кең. Қоғам мен заң
өзгергенде кылмыс және қылмыс емес деген ұғымдар да өзгереді. Криминолог
белгілі бір іс-әрекеттерді криминалға жатқызу (оларды заң бойынша қылмыс
деп тану) және криминалға жатқызбау (тиісті іс-әрекеттерді заң бойынша
қылмыстар қатарынан, яғни қылмыстық жазаланатындар қатарынан алып тастау)
туралы мәселеге өз үлесін қосады. Қылмыс жасайтын адамдарды зерттей келе
криминологтер мынаны байқады: ұдайы құбылып отыратын жағдайда олардың
қоғамға кауіпті әрекеттері өз нысанын өзгертеді екен, ал бұл нысанның
өзгеруінен сол әрекет өзінің коғамға қауіптілік сипатын жоғалтудың орнына,
кейде бұрынғыдан да бетер кауіпті болады екен. Мұндай жағдайда қылмыстық
заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізу керек. Заңның криминологиялық
келісімділігін, оның коғамға аса қауіптілік келтіретін жаңа шындыққа
сәйкестігін осы криминологтар қамтамасыз етеді. Қылмыстық құқық саласындағы
мамандарда құбылмалы кезде қоғамға қауіпті әрекет нысанының өзгеретіндігі
жайында толықтай деректер болмайды.
Сонымен криминолог қылмыскерлік пен келеңсіз әлеуметтік ауытқулардың
өзге нысандарының өзара байланысындагы, олардың қоғамга қауіпті әрекетке
айналуындағы заңдылықты зерттейді.
Қылмыскерлік детерминациясы және себептілігі — бұл, жалпы алғанда,
қылмыскерліктің қоғамда туындау процесі (әлеуметтік детерминация) және сол
процесті тудыратындарды, себептік байланыстарды беліп алу (себептілік).
Қылмыскерлік детерминациясымен себептілігі, жалпы, коғамдағы
мемлекеттегі, аймақтағы қылмыскерліктің, белгілі бір әлеуметті топ
өкілдерінің қылмыскерлігінің, қылмыскерліктің кейбір түрлерінін, жеке
әрекеттің қандай да бір кезеңде дамуын зерттейді.
Бұл ретте тек қоғамның қылмыскерлікке ғана емес, сонымен катар
қылмыскерліктің қоғам өмірінің әр түрлі жақтарына ықпал ету процесі де
талданады.
Қылмыскерліктің әр түрлі ықпалға ұшырау зандылығын талдағанда алдыда
қылмыскерлікпен күрестің неғұрлым тиімді жолдарын іздестіру мақсаты тұрады.
Қылмыскерлікпен күрес — күрделі, көп аспектілі қызмет, ол
қылмыскерліктің өзіне және оның себептеріне, жағдайға ықпал етуді камтиды.
Бұл қызмет қылмыскерлікпен күресті жалпы ұйымдастыруды да, қылмыскерліктің
алдын алуды да, кұқық қорғау қызметін де қамтиды. Егер алғашкы екі мәселе,
негізінен, криминологтердің назарын аударатын басты объектілер болып келсе,
ал кұқық корғау қызметі — оның жүйелілігін қамтамасыз ету және
криминологиялық келісім тұрғысынан алынады. Құқық қорғау қызметінің кейбір
бағыттарын қылмыстык процесс, жедел-іздестіру қызметі бойынша мамандар және
басқалар аныктайды.
Криминолог — жан-жақты экономикалық, саяси, әлеуметтік, кұқықтық
және басқа да ұсыныстар бере алатын әмбебап маман емес. Қоғам өмірінің
экономикалық, саяси және басқа да салаладын, құқықтың әр түрлі
салаларындағы мәселелерді тереңірек талдаған сайын ол алғашында басқа
мамандармен ынтымактастықта болады, кейіннен эстафета таяғын олардың
қолына ұстатады, содан кейін барып олар қылмыскерлікті тудыратын себептер
мен жағдайларды жоюдың нақты жолдарын анықтайды.
Бұл ретте криминологте оның өзіне ғана тән зерттеу саласы болады:
тікелей қылмыскерлік туындайтын әр түрлі әлеуметтік құбылыстар мен
процестердегі (әлеуметтік, саяси және басқа) өзара байланыстылықты бөліп
алу. Сонымен қатар криминолог қылмыскерлікті азайтуға ықпалын тигізетін
құбылыстарды назарға алады - ол тек криминогендік қана емес (қылмыскерлікті
туындататын), сонымен катар антикриминогендік (туындауға тосқауыл болатын)
мән-жайларға да баса кеніл аударады.
Оның антикриминогендік процестер жайындағы ақпараты қылмыскерлікпен
күресте батымды шара кабылдауға комектеседі2.
Сонымен, біріншіден, криминология өмірдегі барлық жағдайға жан-жақты
ұсыныс беретін әмбебап ғылым емес, екіншіден, қылмыскерлікпен күрес
проблемасын орын мен уақыттың нақты жағдайларында шеше отырып ол өз бағытын
ұстанады.
Криминологиялық тұжырымдар әлеуметтік қайта өзгеру процесінде
қолданысқа алынады, солай болуға тиіс те, бірақ криминолог пен
революционерді, криминолог пен билік басындағылардың жауын ажырата білу
керек.
Криминолог іс жүзінде әрқашан қоғамға оның денесіндегі сыздауықты,
әлеуметтік басқарудағы қателіктерді көрсететін сыншы рөлін аткарады, себебі
қылмыскерлік оң жетістіктерден, жаксы өмірден туындамайды. Ал, оның ұсынысы
болмаса қылмыскерліктің тасасында тұрған, кейде коғамға қылмыскерлік
арқылы карағанда ғана көрінетін теріс құбылыстардан арылу мүмкін емес.
Криминологиялық қүбылыстарды ескеру - коғамдық қатынастарды
кұрбансыз және астан-кестен төңкеріссіз, ғылымға сүйеніп кайта күру
жолындағы маңызды кадам.
Әлеуметтік жетістіктерді емес, кателіктерді ғана керсеткені үшін
криминологті айыптау пациенттің келісті түр-түсін, инабаттылығын, жаксы
қасиеттерін сөз етпей, оның ауруы жайында, оны емдеудің жолын айткан
дәрігерді айыптағанмен бірдей.
КСРО құрамында болған мемлекеттердегі социализмнің ыдырауы
қылмыскерліктің себептеріне, әсіресе, наркобизнес, жезөкшелік, валюталық
операциялармен жасалатын кылмыстардың себептеріне жаңаша көзқарасты талап
етті3.
ТМД елдерінде алғашқы Криминологиялық ассоциация 1991 жылы құрылды.
Казақстан Республикасында да Криминологиялық Ассоциация 2000 жылы құрылып,
аталған ұйымның "Кылмыстылыктың алдын алу" (Предупреждение преступности)
журналы 2001 жылдан бастап жылына екі рет жарық кере бастады. алғашқы
Казақстанның Криминологиялық ассоциациясынын төрағасы болып заңғылымдарының
докторы, профессор И.И.Рогов сайланды.
Криминалогияның гылым ретіндегі мазмүны — бұл дегеніміз:
қылмыскерлікті, оның өзгерістерін, аймақтық және әлеуметтік-топтық
ерекшеліктерін зерттеу жөне бағалау; тиісті қылмыскерліктің детерминация
және себептілік процестерін, оның өзгерістері мен айырмашылытарын зерттеу
және бағалау; қылмыскерлікпен күрес жөнінде, сондай-ақ крминологиялық
зерттеулердің методологиясы мен әдістемесіне қатысты ұсыныстар дайындау.
Криминология пәнінің анықтамасымен салыстырып қарасақ, мұнда,
біріншіден, қылмыскерлікті, оның детерминация және себептілік процестерін,
екіншіден, қылмыскерлікпен күрес
жөнінде криминологиялық зерттеулердің методологиясы әдіснамасы мен
әдістемесі бойынша ұсыныс дайындауды көрсету өзінше жаңалық болып табылады.
Кез келген ғылымның методологиясы мен әдістемесі маңызды рөл
атқарады, себебі олар әрқашанда зерттеу объектісіне байланыстырылады және
оның нәтижелерінің сенімділігін, растығын анықтайды. Зерттеу әдістемелері
мен әдістерінің өзіндік ерекшеліктері осы әдістерді игерген мамандардың,
сондай-ақ арнаулы зерттеу мекемелерін ұйымдастырудың қажет екендігін талап
етеді.
Криминология бойынша 60 жылдары шыққан алғашкы оқулықтарда оның пәні
мен мазмұнын қарастырғанда қылмыскердің жеке басы сөз болмайды.
"Қылмыскердің тұлғасын жалпы анықтаудан теория жүзінде бас тарту дегеніміз
жеке дараны әлеуметтік айналдырудан бас тарту деген сөз, ол ойлап қарасаңыз
криминологиялық теорияны әдістемелік негізден айырады"—деп У.С. Жекебаев
дұрыс айтқан болатын4. Кейін қылмыскерлікпен, оның себептері мен,
қылмыскерліктің алдын алу шараларымен қатар ол жайында сөз қозғала бастады.
Ондағы мақсат — криминологтердің оған өзінше бөлек назар аударуы керек
екендігін, қоғамдық қатынастарды зерттеу қылмыскердің жеке басын зерттеуді
алмастыра алмайтындығын, ал қылмыскерлікке және оның себептеріне ыкпал ету
— адамның омір салтын сауықтыру және белгілі бір жеке мінез-құлықты түзету
екендігін көрсету еді. Криминология пәнін, оның мазмұнын анықтаудағы мұндай
көзқарас өзін ақтады, себебі ол, мысалы, қылмыскердің жеке басын
криминологиялық зерттеудін дамуына септігін тигізді. Осы күні зерттеулер
нәтижелерінің маңыздылығы даусыз, енді криминологияның пәні мен мазмұнын
анықтауда қылмыскердің жеке басын қылмыскерліктен бөлек, оның себептері мен
алдын алу шараларынан бөлек сөз етуге болмайды. Қылмыскердің жеке басын
криминология пәнінде бөліп алуды жасандылық сипаты бар, ол жайында алда
сөз болады.заң білімі криминолгтерге, қажетті жағдайларда, нақты құқықтық
шешім ұсынуға, құқықтық құзыретін ескере отырып өз ұсыныстарын
адресаттанын дәл таңдауға мүмкіндік береді.Қазақстан криминалистік тән
қасиет- қылмыскерлікті шетелдік және халықаралық зерттеуге қатты ықпал қою.
Киминология жөніндегі көптеген еңбектер орыс тілінде шет мемлекеттерде
басылып шығуда.

1.2. Қазақстан криминология ғылымының даму тарихы және оның заң
ғылымдарының орны

Кылмыстардың себептері, олар үшін жауапкершілік принциптері туралы
көптеген негізге алынатын идеялар адамзат тарихының бастапқы кездерінде-ақ
пайда болған [ 1].
Криминология тарихы, өзінше дербес ғылым ретінде 19 ғасырдан
басталды, жаратылыстық ғылыми әдістерді қолдану аясы кеңіді. Олар қоғамдық.
ғылымдарға да ене бастады.
19 ғасырдың 1-жартысында криминологияның дербес ғылым ретінде
қалыптасуына зерттеулердің мына төрт түрі айқын әсерін тигізді: 1)
антропологиялык; 2) статистикалық; 3) әлеуметтік-экономикалық,
социологиялық және т.б., олар арқылы қылмыскерлік факторларына және оларға
ықпал ету тетіктеріне талдау жасалды; 4) әлеуметтік-құкықтық.
Антропологиялық зерттеулердің негізін қалаушы френолог Галль болатын.
Ол қылмыс жасайтын адамдарды үш категорияға бөлді, қылмыскерлерді
биологиялық топтастырудың басын бастады. Кейін туа қылмыскер деген идеяны
бұрынғы түрме дәрігері, сот-медицинасының итальяндық профессоры Цезарь
(немесе Чезаре) Ломброзо тамаша негіздеді. Қылмыскер болып туады — деді
ол өзінің алғашқы еңбегінде. Кейін ол туа қылмыскер болу типтердің біреуі
ғана, ал өсе келе өмір ықпалымен қылмыскер болатын басқалар да бар екенін
мойындады. Ламброзоның бұл жұмысы күшті дау туғызды: бір авторлар оны
қолдады, басқалары оның идеясын қолдамады, өздерінше зерттеулер жүргізді.
19 ғасырдың соңы — 20 ғасырдың басында қылмыстық антропология жөнінде
бірқатар халықаралық конгрестер өтті, оларға қатысқандардың көбісі Ломброзо
теориясын сынады6.
Ломброзо болса қылмыскерлерді және қылмыс жасау себептерін зерттеу
ауқымын кеңейтіп, айтысты жалғастырды. Ол өзінің кейінгі жұмыстарында
сырткы ортаның қылмыскерлікке ықпал ететін әр түрлі факторларына назар
аударды, туа қылмыскер болатындық туралы теориясынан бас тартпаса да
біртіндеп әлеуметтік факторларға көңіл бөле бастады .
Ломброзоның идеясын оның шәкірттері — белгілі итальян ғалымдары
Рафаэль Гарофало мен Энрико Ферри дамытты, олар қылмыскерліктің әлеуметтік
факторларына баса назар аударды. Ферридің пікірінше, антропологиялық
мектептің айрықшылығы сонда, ол органикалық және психикалық келбеттері,
мұралаған және жүре біткен қасиеттері арқылы қылмыскердің жай адамнан
өзгеше екендігін мойындады (раг Des аnогmlitus et psychuiguesа ),
қьлмыскерлерді адамзат тұкымының ерекше бір түрі деп санады (иnе сlasse
speciale une variutu de lespuce humaine ). Тиісінше, жазаны, қоғамның осы
адамзат тұқымынын бір түрінен қорғанысы ретінде карады.
Айтулы криминологиялык жүмыстардың бірі - Кылмыскерліктің
экономикалық факторының авторы Ван-Кан кейіндері былай деп жазды:
Ламброзоның еңбегі сонда, ол криминология саласындағы ойды оятты, жүйе
құрды, тапқыр және батыл гипотеза жасады, ал нәзік талдамалар мен түйінді
тұжырымдарды ол өз шәкірттеріне калдырды.
Мұндай зерттеулерді басқа авторлар да жалғастырды, олардың
көмегімен, біріншіден, кылмысты немесе қылмыстарды зерттеуден статистикалык
заңдылығы бар жаппай әлеуметтік құбылыс болып табылатын қылмыскерлікті
зерттеуге қадам жасалды, екіншіден, қылмыскерлік туралы статистикалық
мәліметтердегі өзгерістер мен коғамдағы өзгерістер арасындағы өзара
байланыс көрсетілген.
Ал, әлеуметтік-экономикалық, социологиялық зерттеулерді алатын
болсақ, көптеген авторлар (Ферри, Гарофало, Марро, кейінірек Ашшафенбург
және басқалар) қылмыскерліктің әр түрлі әлеуметтік факторлармен
статистикалық байланысын көрсетті.
1844—1845 жылдары жас Фридрих Энгельс Англиядағы жұмысшы табының
жағдайы атты кітап жазды, онда Өз байқауым және шын көздер бойынша деген
тарау бар. Бұл іс жүзінде коғамдық жағдайлардың қылмыскерлікке ықпал ету
факторын ғана емес, ондай ыкпалдың тетігін, қылмыскерліктің әлеуметтік
мәнін алғаш рет тереңірек зерттеу болды. Әлеуметтік тәртіпті сыйламау
өзінің ең ақырғы сатысында — қылмыскерлікте айкын көрініс табады. Жұмысшыны
моральдық азғындауға алып келген себептер әдеттегіден гөрі күштірек,
жиналып әрекет ететін болса, онда, Реомюр бойынша 80 градуста су сұйық
күйден газға өтетіні сияқты жұмысшы да калайда қылмыскерге айналады7 — деп
жазды Ф.Энгельс. Қылмыскерлік дегеніміз әлеуметтік соғыстын көрініс табуы,
Энгельс айтқандай, әркім өзін ойлайды, өзі үшін басқалардың бәріне қарсы
тұрады, ал езінің қас жауы болып табылатын сол басқаларға зиян келтіру
керек пе деген мәселені тек өз қамына байланыстырып шешеді. Қылмыскерлік
кестесі керсетіп отырғандай, бұл шайқас жылдан жылға ушығып, етек алып
барады; жауласушы тараптар біртіндеп өліспей беріспейтін екі лагерге бөліне
бастады: мұнда — буржуазия, анда — пролетариат. Бұл барлығының барлығына
қарсы және буржуазиянын пролетариатқа қарсы соғысы бізді тандандырмау
керек, себебі ол жеке бәсекелестік принципініңбіртіндеп жүзеге асуы болып
табылады. Фридрих Энгельс, біріншіден, адамдар мінез-құлқындағы жалпы
келеңсіз әлеуметтік ауытқулардың себептерін емес, тек қылмыскерліктің
себептерін негіздеді; екіншіден, жеке мүдденің, еркін бәсекелестіктің толық
үстемдігі, жеке меншігі жоқ, жалданбалы еңбек адамдарының мүдделері мен
құқықтарын ешбір елемеушілігі орын алып отырған жағдайдағы қылмыскерлік
заңдылығын көрсетті. Осыдан барып қоғамдық және саяси мекемелерді, коғамның
қоғамдық-әлеуметтік қалпын өзгерту қылмыскерлікпен күрес шараларының ең
бастысына айналады.
Әлеуметтік-құкықтық зерттеулердің, құқық социологиясының дамуы
қылмыстардың әлеуметтік негізіне, кұкық нормаларының бұзылу себептеріне,
қылмыс үшін жаза колданғанда оларды ескеру қажеттігіне назар аударды, талап
етті. Қылмыстық саясат туралы ілім пайда болды8.
Кылмыстардың себептерімен және олардың алдын алу шараларымен
криминалистер айналыса бастады. Жапония профессоры Кан Уэда өз еліндегі
криминологиялык зерттеулердің пайда болуын қылмыстық саясат пен түрме ісіне
жасалған реформамен байланыстырады9.
Осының бәрі қылмыскерлік жөніндегі арнаулы зерттеушілердің, оның
зандылықтары мен себептерін зерттеудің, яғни криминологияның пайда болуына
әкелді.
Римдегі кассациялық соттың прокуроры барон Р. Гарофало өзінің 1890
жылы жарық көрген кітабын Криминология деп

Бірқатар авторлар криминологияны пәнаралық ғылым деп санайды,
криминалист зангер де, қоғамтанушы да болуы тиіс дейді. Бұл криминалист
үшін мақтанарлық жай. Бұндай көзқарас бірқатар тактикалық мәселелерді
шешерде қиындық тудырады. Мысалы, криминологтерді қай мамандық шеңберінде
дайындау керек? Пәнаралық ғылым деген не? Ол қай пәндер арасында?
Сонымен қатар, пәнаралық зерттеулер мен пәнаралық ғылымды айыра білу
керек. Мұндай зерттеулерге әр түрлі мамандар катысады, ал маман-криминолог
деген кім, оған не үйрету керек, оны базалық даярлау кандай болуы тиіс?
Бұл мәселелер әр түрлі шешілді және шешіліп келеді. Бұған негізі төрт
көзқарас бар:
1. Криминология — қылмыскерлік социологиясы және зерттеушіні
социологиялық даярлау базалық болуы тиіс. Осыған байланысты бірқатар
мемлекеттерде криминологияны заңгерлер емес, болашақ социологтер өтеді
(АКШ, Ұлыбритания және т.б.).
2. Криминология — заң ғылымы және мамандарды зандық даярлау базалық
болуы тиіс. Оған мынадай аргументтер келтірілген: қылмыстың шекарасын заң
белгілейді, қылмыскерлікпен оның барлық аспектісінде күресуді заң құкық
бұзушылықтың басқа түрлерімен және өзге де келеңсіз әлеуметтік ауыткулармен
са-лыстырғанда өте мұқият реттейді.
Ресейде, Батыс Еуропаның бірқатар мемлекеттерінде крими-нологияны
заңфакультеттерінде өтеді. Тиісінше, криминология, заң мамандықтарының бірі
ретінде қаралады. Бұл ретте, криминолог, басқа маман-заңгерлерге қарағанда
социологияны, әлеуметтік психологияны жақсы білуге тиіс деген ұғым бар.
Басқа сөзбен айтқанда, криминология әлеуметтік-құқықтық ғылым деп саналады.
Шындығына келгенде, юриспруденцияға, әлемге социологиялык кең көзқараста
болу тән. Соңдықтан да болар, болашақ заңгерлер философияны да,
психологияны да, экономиканы да, статистиканы да, сот психиатриясын да, сот
медицинасын да өтуге тиіс. Юриспруденция (Заңнама)жалаң заңдық догматика-
лық көзқарастан әлдеқашан өтіп кетті. Әрине, заңгерлерді мамандаңдыру бар.
Ол заңгерлердің философия негізін, психологияны, статистиканы және т.б.
білуімен шектелмейді. Олар криминалдық цикл деп аталатын пәндерді жақсы
игеруі тиіс (қылмыстық құқық, қылмыстық процесс, сот статистикасы және
т.б.).- 3. Криминологиялық зерттеулер - бұл бөрінен бүрын, адамның мінез-
кұлқын зерттеу, сондықтан оны маман-психологтер, психиатрлар жүргізуі тиіс.
Бұл клиникалық криминология деп аталатынның өкілдеріне тән. Бірак соңғы
он жылдықтар практикасында мұндай көзқарас социологиялык, экономикалық,
зандық және басқа танымдар ескеріліп жүзеге асырылатын, яғни кешенді немесе
пән аралық деп саналатын криминологиялық зерттеудің объектісіне айналды.
4. Криминологиялық зерттеу, бұл - пәнаралық зерттеу. Криминология -
айрықша тұтастық кұрайтын әр түрлі білімдер мен әдістердің жүйесі, сондай-
ақ қылмыскерлікті зерттеуге бағытталған пәнаралық ғылыми-зерттеу қызметінің
айрықша жүйесі -деп санайды В.Б.Першин мен А.Н.Подрядов10. Мұндай
көзқараспен криминологияны кешенді ғылым деп те атауға болады.
60 жылдары КСРО-да криминология қайта дамығаннан кейін өмірдің өзі
эксперимент қоя бастады. Қылмыскерліктің себептерін зерттеу және олардың
алдын алу шараларын дайындау жөніндегі Бүкілодақтық институттың кадрлары
философия, заң, социология, психология және басқа салалардың мамандарынан
жинақталды. Басқаларына қарағанда заңгерлер криминологиялық зерттеулерді
тез игеріп кетті. Алғашында қиындық көрді, себебі олар криминологияны
жоғары заң оқу орындарыңда оқымаған еді, тек аға буын криминологтермен
қатынаста болды, кітапханаларды пайдаланды, басқа мамандармен зерттеулерге,
жарыс сөзге қатысты. Отандық криминологияның қазіргі мектебін құрған сол
заңгерлереді.
Заң білімі криминологтерге, қажетті жағдайларда, нақты кұқыктық шешім
ұсынуға, адресаттардың құқықтық құзыретін ескере отырып өз ұсыныстарының
адресаттарын дәл тандауға мүмкіндік береді. Криминологтің тергеуші,
прокурор, судья, адвокат болып жинақтаған тәжірибесі де елеулі рөл
атқарады. Бұл қылмыскерлікті де, онымен күрестің жолдарын да нақты жағдайда
көріп-білуге мүмкіңдік береді.
Криминология мен бұл ғылымдардың арақатынасын мемлекет және құқық
теориясы мен басқа заң пәндерінің арақатынасымен салыстыруға болады.
Криминология жөніндегі оқулықтар мен оку орындарында криминологияның
прокурорлық қадағалаумен, азаматтык құқык және процеспен, басқада құқық
мамандықтарымен, сондай-ақ өзге де қоғамдық ғылымдармен: философиямен,
политологиямен, социологиямен, экономикамен, демографиямен, әлеуметтік және
жалпы психологиямен, статистикамен тығыз байланыста екендігі жайында
айтылған11.
Криминологияда сөзсіз практикалық сипат бар екендігін көрсетуге
болады: оның ұсыныстары негізінде қылмыскерлікпен күрестің бағдарламасы
жасалады, заңнамалар өзгереді, қоғамдык қатынастар жетілдіріледі,
қылмыстардың себептері, қылмыскердің жеке басы туралы мәліметтер керініс
табатын кылмыс-тық іс жүргізу құжаттары, прокурорлық кадағалау актілері
жасалады және т.б. Тергеуші, прокурор, судья, жедел-іздестіру, контрбарлау,
барлау қызметін жүзеге асырушы адамдар, адвокат қылмыстың себептері мен
жағдайларын дұрыс талдай алуға, қылмыскердің жеке басын дүрыс бағалай
білуге, ол себептер мен жағдайларға шара қолдануға міндетті. Заң
консультанттары мен нотариустар криминалдықмәмілеге жол бермеуі керек.
Сонымен қатар, белгілі бір әлеуметтік құбылыстың зандылықтарын
зерттейтін криминология адам және қоғам туралы ғылыми ұсыныстар жасауға өз
үлесін қосады.
Қазақстанда криминологиялык зерттеулермен ғылыми мекемелер мен
жоғары заң оқу орындарының қызметкерлері айналысады.
1991 жылы криминологтер Криминологиялық қауымдастық құрды, бұл -
занды тұлға болып табылатын ерікті, өзін-өзі басқаратын қоғамдық бірлестік.
Оның жұмысының негізгі нысандары: семинарлар мен конференциялар өткізу,
арнайы әдебиет шығару12, криминологиялык сараптама жүргізу, заң жобаларын
жасауға қатысу, зерттеулер ұйымдастыру, тиісті мамандармен халықаралық
байланыстар орнату.
Методология және әдістеме ұғымы
Меthоdоs грекше сөзбе-сөз алғанда бірдемеге жол, зерттеу дегенді
білдіреді. Ғылыми айналымда методология, әдістеме, әдіс және бірқатар
сөздер пайдаланылады. Әдіс дегеніміз амал, зерттеу тәсілі. Әдістеме —
зерттеу әдістерінің жиынтығы. Методология - бірдемені ғылыми зерттеудің
жолдары, әдістері туралы ілім.
Кез келген басқа зерттеулер сияқты криминологиялык зерттеулердің
методологиясы зерттеу заты мен объектісіне, зерттеуші алдыға койған
максатқа байланысты. Адамды зерттеу әдістемесі елі табиғатты зерттеу
әдістемесімен бірдей бола алмайды, қоғам мен адамды зерттеу әдістемелері де
басқа.
Криминологиялық зерттеулер қылмыскерлікті тудыратын күрделі коғамдық
процестерді де, қылмысты жасайтын адамдардың мінез-құлқын да қозғайды.
Криминологияның қылмыстық-антропологиялық бағытының өкілдері
антропологиялық медициналық зерттеулер жүргізді. Сонымен қатар, қиын
жағдай криминологиясы (критическая криминология) деп аталатынды жақ-
таушылар қоғамдық қатынастарға социологиялық, политологиялық, экономикалық
және басқадай талдау жасап, қылмыскерді тудыратын қоғам сипаттамасын ғана
талдаса, сол жеткілікті дегенді айтады. Бұл ретте олар қылмыскерліктің
өзіне, қылмыскерлерді зерттеуге назар аудару керек деп санамайды. Бұл
қылмыскерлікті және оның себептерін толық зерттеуге кедергі келтіретін
өзара алшақ пікірлер.
Жалпы криминологиялық таным диалектикалық — материалистік ілімді
пайдалануға негізделеді.
Танымның жалпы ғылыми әдістерін криминологияда қолдану
Краминологиялық зерттеуде танымның мынадай жалпы гылыми әдістері
пайдаланылады:
1) абстрактіден нақгыға көтерілу;
2) жорамал;
3) жүйелік-құрылымдық талдама (жүйелік амал);
4) тарихи әдіс;
5) салыстыру;
6) динамикалық және статистикалық әдістер.
Абстрактіден нақтыга көтерілу. Танымның бұл әдісі зерттеушінің
теориялық даярлығының белгілі бір деңгейде болуын, жорамал жасауды,
теориялык ұғымдар мен түсініктерді пайдалануды, абстрактілі ойлауды керек
етеді. Бұл ретте екі маңызды кезенді ескеру керек:
— бұрындары жасалғандармен танысу керек. Қылмыскерлік туралы
үйреншікті түсініктерге ғана сүйенген, бірақ криминология теориясын
игермеген, бұрынғылар алған ғылыми мәліметтермен таныспаған зерттеушілер
ғылыми негізделген ережелер бере алмайды;
— қылмыскерлік құбылысының және оны туындататын процестердің жете
танылмағандығы туралы, ол құбылыстың ұдайы өзгеріп тұратындығы туралы ой
естен шықпау керек. Сондықтан да зерттеу процесінде криминолог ашық жүйе
болуы тиіс және ол жаңа мәліметтерді бұрыннан бар теориялық ұғымдар мен
схемаларға сыйдыруға барлық күшін салып тырыспауы керек.
2. Жорамал. Ол іздестіру бағытын көрсетеді, зерттеуші назарын
шындықтың қандай да бір кездеріне аударады, зерттеуді бір мақсатқа
бағыттауға мүмкіндік береді.
Жорамал, біріншіден, криминологияда белгіленген ғылыми негізделген
ережелермен үйлесімде болуы тиіс, екіншіден, тиісті болжамның дәлелді болу
мүмкіндігімен сипатталуы керек.
Болжамның бәрі бірдей жорамал бола бермейді. Өзін тексеруге
тұрарлықтай болжамды жорамал деп айтуға болады. Жорамалды ұсыну, оны
қалыптастыру бұрыннан бар теориялық және эмпириялық мәліметтерге баға
беруді, оларды зерттеу пәнімен, объектісімен және мақсатымен салыстыруды
қажет етеді. Бұл жұмыс зерттеу бағдарламасын даярлау процесінде
жүргізіледі.
3. Жүйелік амал. Бұл әдіс саны белгілі өзара байланысты элементтерді
қамтитын белгілі бір құрылымы бар белгілі бір күрделі ұйымдасқан жүйе
ретінде зерттелетін объектіні (біздің жағдайда қылмыскерлік пен қоғам)
қарауды көздейді. Қылмыскерлік дегеніміз көптеген жай кылмыстар ғана емес,
олар-дың жүйесі. Өте жалпы түрде жүйені кандай да бір тұтастық құрайтын
өзара байланысты элементтердің кешені деп ұғыну қалыптасқан.
Криминологияда жүйелік-құрылымдық әдісті қолданудың екі аспектісінің
өзара байланысында маңыздылык бар. Біріншіден, қылмыскерлікті көптеген
өзара байланысты қылмыстар мен оларды жасаған адамдардың жиынтығы және
олардың арасындағы өзара әрекеттестікті табу деп қарастыру. Бұл ретте
қылмыскерліктің құрылымы, әр түрлі элементтердің сипаттамасы, олардың өзара
әрекеттестігі талданады. Екіншіден, қылмыскерлік неғұрлым ортақ жүйенің -
қоғамның шеңберінде зерттеледі. Қылмыскерліктің қоғамның әр түрлі
сипаттамаларымен сырткы байланыстары ашылады, оның ішіндегі бастылары, яғни
қылмыскерлікті тудыратын себептік байланыстар бөлініп алынады.
4. Тарихи әдіс. Ол қылмыскерлікті тарихи тұрғыдан, қозғалыста
зерттеуді қамтамасыз етеді. Қылмыскерлікке талдау жасағанда, әдетте,
қылмыскерліктің сипаттамасы мен үрдісін, сондай-ақ оның өзге құбылыстармен
байланысын ашуға мүмкіндік беретіндей ұзақ кезең алынады.
Қылмыскерліктің аймактық ерекшеліктерін зерттегенде тарихи әдістің
бір түрі ретіңде салыстырмалы-тарихи әдіс алынады. Бұл ретте мыналар жүзеге
асырылады: а) әр түрлі аймақтарда бір кезең аралығында болған бір типті
оқиғаларды,(кәмелетке толмағандардың, жастардың жасаған қылмыстарын т.б.)
салыстыру; ә) әр аймақтардағы бірдей сипаттамаларды әр түрлі кезең бойынша
салыстыру.
5. Салыстырмалы әдіс. Әр мемлекеттердегі, мемлекеттің әр
аймақтарындағы қылмыскерлік, жынысы, жасы және әлеуметтік жағдайы және т.б.
әр түрлі адамдардың қылмыскерлігі салыстырылады.
Ұксастық әдісі қолданылғанда кеңістік-уақытқа байланысты
қылмыскерлік сипаттамасының қылмыскерліктің қайталанып тұратын
сипаттамасымен және адамдар өмірінің кайталанып тұратын жағдайымен
ұксастығы анықталады. Тиісті ұқсастықтар бұл Жағдайлар мен қылмыскерліктің
өзара байланыстарынын фактісі мен тетігін ары қарай зерттеуге негіздеме
болады. Айырмашылық әдісін пайдаланғанда қылмыскерліктің бір мемлекеттерде,
бір аймақтарда кездесетін, ал басқаларда кездеспейтін сипаттамалары
анықталады. Мұндай материаддар қылмыскерліктің ортаның нақты жағдайларын
себептік байланыста екендігі туралы болжам жасауға да және оны тексеруге де
негіз болады.
6. Динамикалық және статистикалық әдістер криминологиялық зерттеулерде
кеңінен колданылады. Әсіресе, қылмыскерлікте жататын осы жаппай
құбылыстарды зерттеуде бұл статистикалық әдіс кеңінен пайдаланылады.
Динамикалық және статистикалық әдістер әр түрлі білім береді. Динамикалық
заңдылықтар дегеніміз даму зандылығы. Оларды қолдану себептік байланыстарды
анықтауға алып келеді. Мысалы, 20 жыл бойы кәмелетке толмай қылмыс жасаған
140-тан аса адамның жеке басының сипаттамалары мен тағдырларына кешенді
зерттеу жүргізілді. Зерттеудің бірінші кезеңі - 14-17 жастағыларды қылмыс
жасағаннан кейін бірден зерттеу, екінші кезең - 10 жылдан соң, үшінші -
тағы 10 жыл өткеннен кейін. Бұл біреулердің кылмысты қайталағандығы,
біреулердің дұрыс жолға түскендігі, ал біреулердің азғындап кеткендігі
кандай мән-жағдайлармен байланысты екендігін анықтауға мүмкіндік берді.
Жалпы қасиеттерді таба және сипаттай отырып, статистика үлкен сандар
заңының әрекетіне негізделген жалпы статистикалық заңдылықтарды анықтайды.
Олар заңдылықтардың қалыптасуының ішкі тетігін түсіндіреді, себептік
байланыстарды бөлектеп қарамайды. Статистикалық зандылықтарды іздестіру
құбылыстардың ортақ қасиеттерін табу және сипаттау жолдарымен жүзеге
асырылады. Мысалы, бұрын рецидивистердің 60 %-ынан 80 %-ына дейіні алғашқы
қылмысты кәмелетке толмаған жаста жасағандығын статистика дәлелдеген
болатын. Бірақ бұл статистикалық заңдылық неге негізделген? Жоғарыда
аталған ұзақ уақыттық зерттеу осы құбылыстың тетігін ашуға мүмкіндік берді.

Зандылықтарды іздестіру әрқашанда статистикалық зерттеулермен
байланысты. Бірақ олардың сипаттарын (себептік, жағдайлар байланысы немесе
өзгедей) табу әдістер кешенін қолдануды талап етеді.
Статистикалық зерттеулерде жинақтап қорытылатын көрсеткіштер
пайдаланылады. Оларға мынадай негізгі талаптар қойылады:
а) зерттелетін жиынтық құрамы жағынан біртекті болуға тиіс. Мысалы,
1997 жылдың 1-қаңтарына дейін және одан кейін тіркелген қылмыстарды
салыстыра салуға болмайды, себебі Казақстан Республикасының жаңа Қылмыстык
кодексі енгізілгеннен кейін заң шығарушы қылмыстар қатарына жатқызатын іс-
әрекеттер шеңбері өзгерді, Қылмыстық кодекстің көптеген баптарының
диспозицияларының түсініктемесі де өзгеріссіз қалған жок;
ә) зерттелетін жиынтық едәуір кең ауқымды болуы тиіс, ондай болмаса
кездейсоқ ауытқулар нәтижеге ықпал етуі мүмкін жататын осы жаппай
құбылыстарды зерттеуде бұл статистикалық әдіс кеңінен пайдаланылады.
Динамикалық және статистикалық әдістер әр түрлі білім береді. Динамикалық
заңдылықтар дегеніміз даму зандылығы. Оларды қолдану себептік байланыстарды
анықтауға алып келеді. Мысалы, 20 жыл бойы кәмелетке толмай қылмыс жасаған
140-тан аса адамның жеке басының сипаттамалары мен тағдырларына кешенді
зерттеу жүргізілді. Зерттеудің бірінші кезеңі - 14-17 жастағыларды қылмыс
жасағаннан кейін бірден зерттеу, екінші кезең - 10 жылдан соң, үшінші -
тағы 10 жыл өткеннен кейін. Бұл біреулердің кылмысты қайталағандығы,
біреулердің дұрыс жолға түскендігі, ал біреулердің азғындап кеткендігі
кандай мән жағдайлармен байланысты екендігін анықтауға мүмкіндік берді.
Социологиялық зерттеулердегі байкауларға қарағанда криминологияда
байқау өрісінің және оның нұсқаларының біршама ерекшеліктері бар. Мысалы,
байқаудын үш негізгі рөлін бөліп алуға болады: 1) байқаушы — қандай да бір
қызметке катысушы (кызметті және оған катысушыларды байкап жүреді); 2)
шындығында байқаушы (ол өзін қызметін байқауы тиіс субъектілермен қатынаста
байқаушы ретінде сезінеді); 3) қамтылған байқаушы (жұмысқа орналасады не
өзін бакылаушы ретінде көрсетпей бір жерлерде жүреді, бақылауы тиіс
қызметке қатыспайды, бақылауды сырттай жүргізеді).
Қылмыстық қызметті алатын болсақ, онда қылмыстық топқа, ұйымға
кірген криминологті көзге елестету керек. Бірақ мұндай топқа кіру қылмыс
жасауға міндетті түрде қатысумен байланысты. Заң криминолог-зерттеушіні
қылмыстық жауаптылықтан және жазадан босатуды қарастырмайды. Зерттеу тиісті
іс-әрекетті қылмыс деп танымау үшін де негіз бола алмайды, мысалы, аса
қажеттілік және қажетті корғаныс жағдайларында.
Әлі қалыптасып жетілмеген жасеспірім өз әке-шешесінің мінез-құлқындағы
жақсы-жаман касиеттерді тез қабылдап алады. Әсіресе, теріс өнеге тезірек
кабылданады13.
Криминологияда бақылау тобы әдісі қшданылады. Кылмыс жасамаған, өзін
тиянакты ұстайтын адамдар зерт-теледі. Бұл қылмыскерлер сипаттамасының
басқа адамдар сипат-тамасынан айырмашылығын білу үшін жасалады.Сонымен, бұл
ретте эмпириялык факті деп кылмыстык статистиканыңтікелей мәліметтерін
емес, жоғарыда көрсетілгенді санау керек. Криминологтер қылмыскерліктің
өзгеруіне берген бағаларын ұдайы жариялап тұрады.

1.3 Қылмыс және кылмыстылықт ың криминологиялық сипаттамасы

Қылмыскерлік ұғымы, көбіне қылмыстың көптігі туралы, олардың
статистикалық жиынтығы туралы сөз болған жағдайда қолданылады16.
Бұл - қылмыскерлік анықтамасын ең қарапайым да түсінікті ыңғайда беру.
Шындығында, қылмыскерлік көптеген кылмыстар арқылы ғана неғұрлым айқын
көрініс табады. Қылмыскерліктің қылмыстың жекелеген түрлерімен
салыстырғандағы ерекшелігі - оның жаппайлығында. Жаппай болған жағдайда
қандай да бір құбылыстың саны статистикалық талдауға келеді, нөтижесінде
белгілі-бір статистикалык зандылық аныкталады.
Сондыктан да, қылмыскерлік жайында тек кылмыстардың көптігі деп сөз
болса, назар ол жайындағы мәліметтердің статистикалық талдамасына
аударылады, қылмыскерліктің жайы, кұрылымы, динамикасы зерттеледі.
Қылмыскерлік пен кылмыстардың уакытпен байланысын жал-пының
жекемен байланысы деп қабылдай бастады. Жалпы, біздің білуімізше, жекенің
сипаттамасын кайталамайды. Қылмыскерлікте де тура осындай жағдай. Оны тек
қылмыстар көптігі деп қарағанның өзінде де, ол басқадай жаңа
сипаттамалармен сипатталады.
Кылмыстардың көптігінен қылмыстық іс-қимылдың тұрақтылығын да
(рецидив), ұйымдасқандықты да (қылмысты ұйымдасқан құрылымдардың жасауы),
кылмыс көптігінен қоғамға келетін кауіпті де байқауға болады.
Сонымен, біріншіден, қылмыскерлік бізге тек қылмыстық іс-әрекет
туріндегана келмейді. Ол қылмыс жасаган адамдардан да көрініс табады.
Қылмыскерліктің статистикалық есебі фактілер бойынша да, адамдар бойынша
да, ұйымдасқан құрылымдар бойынша да жүзеге асырылады. Сонымен катар
қылмыскерліктің салдары: жәбірленушілер саны, ұрлағанның мөлшері және т.б.
ескеріледі.
Әңгіме жай бірімен-бірі байланыста жоқ қылмыстардың көптігі жайында
ғана емес, сонымен қатар олардың курделі жуйе екендігі жайында да. Қандай
да бір объектінің жүйелік-құрылымдық сипаты туралы мәселе сол объектінің
өзі бөлігі болып табылатын неғүрлым жалпы бүтіннің өзгеруімен өзара
байланыста қалай өзгеретіндігін және бүтіннің бір бөлігінің басқа бөліктің
езгеруімен қалай байланысты екендігін анықтау кажет болған жағдайда
туындайды.
Бұл міндет күрделі құбылыс ретінде қылмыстың қоғаммен орга-никалық
бірлігін зерттейтін, оның әр түрлі нысандарының өзара байланысын зерттейтін
криминологтер алдында да қалайда туындайды.
Қылмыскерлік дегеніміз өзара байланысты элементтердің белгілі бір
жүйесі, онда едәуір дербестік, оның жекелеген элементтеріне тән емес сапалы
сипаттама бар. Сондықтан да қылмыскерліктің өз тарихы, даму логикасы бар..
Криминологиялық зерттеулер қылмыскерліктің әр турлі элемент-терінің
заңдылықтагы өзара байланысын ашады, оның ортаның өзгерісіне бейімделу
қабілетін, тіптен ортаны өзінің турақтануы және дамуы ушін
бейімдейтіндігінрастайды. Жаңа жагдайларда оның корініс табу нысаны турін
өзгертеді, қылмыскерліктің қогамга кері ықпалы да байқалады.
Қылмыскерлік бүтіндік сипаты жөне басқа қүбылыстардан бәлектігі мүлде
айқын емес жүйелер типіне жатады. Қылмыс-керлік бірімен-бірі байланысты
емес әртүрлі қылмыстардыңкон-гломераты деген де пікірлер бар.
Қылмыскерліктің жүйелік сипатының негіздемесі мыналарға сүйенген:
а) қылмыскерлікті едәуір жалпы жүйенің - бүтіндей қоғамның элементі
ретінде, сол қоғамның ерекше шағын жүйесі деп тану;
ә) қылмыстылықтың белгілі бір бүтіндігін негіздеу;
б) қылмыскерліктің бірімен-бірі өзара байланыстағы, барлық
қылмыскерлікке бүтіндей жаңа сапалы сипаттама беретін, оның жекелеген
элементтерінен өзгеше нақты элементтерін бөліп алу.
Жүйеге койылатын талаптардың бірі — осы жүйені қамтитындай кемінде
бір үлкен жүйенің болуы.
Қылмыскерлікке қатысты алсақ улкен жуйе деп қоғамды санауға болады.
Қылмыскерлік - қоғамда болатын жөне онымен тығыз байланыстағы құбылыс. Оның
түрлері мен элементтері тым болмаса кылмыстың тұтас, ортақ детерминанты
ретіндегі қоғам арқылы өзара байланысты.
Нақты зерттеулер ұрлық, зорлау, адам өлтіру, сапасыз өнім шығару,
есепті бұрмалау сияқты әр түрлі қылмыстардың аймақтық әлеуметтік әртамен
детерминациясының ортақ бағытын көрсетіп отыр. Бір үлкен калада ірі
өнеркәсіптік кәсіпорын негізгі жұмыс беруші деп саналған. 70 жылдардың
аяғында кысқа мерзімде өндіріс көлемін үштен бірге ұлғайту жөнінде тапсырма
берілген. Ал, әлеуметтік проблемаларды шешуге қажетті қаражат кәсіпорынға
бөлінбеген.
Кәмелетке толмағаңдар мен ересек адамдардың кылмыстылығын, пайдакорлық
және зорлық-зомбылық кылмысты зерттеушілер кьілмыстылыктың бұл түрлерін
тудыратын әлеуметтік-экономикалық, әлеуметтік-психологиялык факторлардың
ұксас екендігін байкады. Бұл аталған факторлар қылмыстық іс-қимылдың бір-
бірімен әр түрлі байланыстарындағы өзіндік нысандарын, ықпал ету
тетіктерінің бөлек екендігін аныктайды.
Қылмыскерлікті ол үшін неғұрлым жалпы жуйенің (бірақ, бүтіндей
қоғамнан кішілеу) бөлігі ретінде, келеңсіз әлеуметтік ауытқулар ретінде
қарау керек. Бұл ауытқулар әр қилы: көлеңкелі немесе қосарланған экономика,
маскүнемдік, нашақорлық, жезөкшелік, өзіне-өзі кол жұмсау және т.б.
Қылмыскерліктің келеңсіз әлеуметтік ауытқулардан айырмашылығы оның қоғам
үшін аса қауіптілігінде. Мұндай бағаны мемлекет қылмыстык занда берген.
Бұл — формальды критерий емес, қандай да бір іс-әрекетті қылмыс
ретінде бағалау ойдан алынбайды, онда әлеуметтік рең бар, ол орын мен
уақыттың белгілі бір жағдайларымен байланыстырылады. Қылмыстар тізбесі әр
түрлі мемлекеттерде және тарихи әр түрлі кезеңдерде аса көп түрлі емес.
Адамдардың емірі мен денсаулығына, абыройы мен ар-ожданына, мемлекетте
орныққан конституциялық кұрылысқа, қоғамдық тәртіпке, қызметтік міндетті,
экономикалык кызметті жүзеге асыру тәртібіне кастан-дық, ұрлық және меншік
иесінің еркінен тыс бөтеннің мүлкін иеленудің өзге нысандары, міне осы іс-
әрекеттер қылмыстык заңдардың мазмұнын толықтай қамтиды. Осы
қастандыктардың әрбір түрі Қылмыстық кодекстің баптарында нақтыланған.
Криминологиялық зерттеулерде салыстырмалы кылмыстар массиві деп
аталатындар бөлек қаралады, олар жайындағы заң нормалары өзгермеген, ал
оларға катысты статистикалык мәліметтерді салыстыруға болады. Бұл массив
бар болғаны 16 бапты камтиды, бірақ оларға 1980 жылы тіркелген барлық
қылмыстардың 56%-ы, 1999 жылы — 70%-ы келіп отыр.

2. ҚАЗАҚСТАН ҒАЛЫМДАРЫНЫҢ ҚЫЛМЫС ПЕН ҚЫЛМЫСТЫЛЫҚТЫ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ
ЗЕРДЕЛЕУ ОНЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖӨНІНДЕГІ ОЙ-ПІКІРЛЕРІ

2.1 Қылмыстылықтың алдын алу түсінігі

Қылмыстылықтың алдын алудың түсінігі. Қылмыстылықтың салдарымен
күресуден гөрі себебімен күресу әлдеқайда тиімді. Қылмыстылықтың алдын алу
құлашты кеңге сермейтін ауқымы кең шаралардың кешені. Ол тікелей
қылмыстылықты ауыздықтауға бағытталған әрекеттерді де, тіпті, онымен жанама
қатысты құбылыстарға да бағыттлаған шараларды қамтиды. Мысалға, осы таяу
арада ғана мектеп бағдарламаасына салауатты өмір салтын үйрететін
''Валиология'' пәні енгізілді, осы пән оны игерген мектеп оқушыларының соз
ауруларымен байланысты қылмыстарды жасамауы мен оларды жасаушылармен
күресуге жәрдем көрсететіні анық. Не болмаса, бір әкімшілік аумақтық
бірліктегі ашылған зауыттан жұмыссыздардың саны азаяды да қылмыстылықтың
азаюына да сеп болады, бірақ ол шара қылмыстылық азайсын деп емес, халықтың
әл-ауқаты жақсарсын деп жасалады, дегенмен ол да қылмыстылықтың алдын алушы
шаралардың қатарына енеді. Кеңес криминологиясы курсының авторлары кең
көлемді анықтама береді: а) қылмыстылықпен күрес процесінде сендіру мен
көндіруді үйлестіретін экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық, мәдени-
тәрбиелік, құқықтық заңшығарушылық сипаттағы жалпымемлекеттік шаралар. ә)
мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдардың. Қылмыс жасалуының себептері
мен жағдайларын анықтауға, оларды жоюға бағытталған шараларды қолдануға,
қылмыстарды ашуға, тергеуге және сотта қарауға, қылмыскерлерді жазалауға,
оларды түзеу мен қайта тәрбиелеуге, бас бостандығынан айыру мекемелерінен
босаған адамдардың мінез-құлқының заңдылығын қадағалауға, сондай-ақ бас
бостандығымен байланысты емес жазаларға сотталған тұлғаларды немесе әлі
қылмыс жасамаған, бірақ қоғамға қарсы не моральға жат қылық жасап жүрген
тұрақсыз тұлғаларды тәрбиелеуге бағытталған қызметі. в) нақты жағдай қажет
еткен басқа да шараларды жүзеге асыру. Криминологияда, сондай-ақ қылмыстық-
құқықтық циклдегі пәндерде қылмыстылықтың алдын алумен қоса, қылмыстың
алдын орағыту, бұлтартпау, профилактика терминдері қатар қолданылады.
Олардың арақатынасына байланысты авторлардың әр түрлі пікірталастары да жоқ
емес.
1.Қылмыстылықпен күрес жүргізудің негізгі бағыттары. Қылмыстылықпен
күрес - қылмыс пен қылмыстылықты туындататын себептер мен жағдайларға,
қылмыс жасаған тұлғаларға ықпал ету. Ү.Жекебав пайымдауынша қылмыстылықпен
күрес мынандай үш негізгі бағытты құрайды:
1. күрестің жалпы ұйымдастырылуы;
2. қылмыстылықтың алдын алу;
3. құқық қорғау қызметі.
Алғашқы қылмыстылықпен күрестің жалпы ұйымдасытырылуы төмендегідей
бағыттарды түзеді:
а) қылмыстылықтың көріністерін тіркеуге, осы көріністерді зерттеуге,
олардың себептері мен детерминациясын, бұған дейінгі жүргізілген
қылмыстылықпен күрестің нәтижелерін зерттеуге және сәйкес мәліметтерді
талдауға байланысты ақпараттық-талдау қызметі;
ә) криминологиялық болжау (криминогендік құбылыстардың болашақтағы жәй-
күйі туралы негізді тұжырымдар);
б) қылмыстылықпен күрес жүргізудің стратегиясын, яғни мақсатқа жетудің
тәсілін, күрес жүргізу өнерін, анықтау. Оны мемлекет кримогендік жағдайды,
мамандардың ұсынысын, криминогендік болжау нәтижелерін салмақтай келе
анықтайды.
в) қылмыстылықпен күресті жоспарлау (ұзақ, орташа, қысқа мерзімге);
г) қылмыстылықпен күрестегі заң шығармашылық;
д) қылмыстылықпен күрестің бағдарламасын жүзеге асыру, оларды
тиянақтау және осы жолдағы қызметті үйлестіру;
е) қылмыстылықпен күреске байланысты ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру
мен дамыту. Қылмыстылықпен күрестің келесі бағыты, яғни қылмыстылықтың
алдын алу қазіргі тақырыптың арқауы болады. Ал үшінші бағыты (құқық қорғау
қызметі) де мыналардан тұрады: а) ''жазалау'' қызметі, яғни қылмыстарды
ашуға, бұлтартпауға, тергеуге, қылмыс жасаған тұлғаларға қылмыстық
жауаптылық шараларын және жаза қолдануға байланысты әрекеттер; ә) құқық
қалпына келтіруші қызмет, қылмыс арқылы бұзылған құқықтар мен заңды
мүдделерін қалпына келтіруге байланысты әрекеттер.
3. Қылмыстылықтың алдын алу шараларының түрлері. Ең алдымен тілге
оралатыны - ол деңгейіне қарай топтастырылуы. а) Деңгейіне қарай:
1) жалпы әлеуметтік немесе жалпы алдын алу;
2) арнайы алдын алу.
Алғашқысы оның тікелей қылмыстылықтың алдын алу үшін емес, басқа жалпы
әлеуметтік мақсаттарда, халықтың әл-ауқатын көтеру үшін жүргізіледі
(жұмыссыздықты, кедейшілікті жою, қараусыз балалардың санын азайту т.б.).
Ал арнайы алдын алу болса, тікелей қылмыстылықпен күресуге бағытталады.
Жалпы әлеуметтік шаралардың белгілері:
- масштабтылығы;
- кең қамтылатындығы мен жан жақты сипатқа иелілігі;
- өзара тәуелділігі;
- тоқтаусыздығы;
- түбірлілігі.
Арнайы алдын алу неғұрлым нақты мақсатқа бағытталған, кеңістік пен
уақыт бойынша жинақталған.
ә) қолданылу масштабына қарай:
1) жалпы мемлекеттік шаралар;
2) ірі-ірі әлеуметтік топтарға қатысты шаралар (нақты ұйымдарда,
кәсіпорындарда немесе өзге әлеуметтік инститтар мен топтарда
жүргізілетін шаралар кешені);
3) жеке-дара шаралар (нақты тұлғалар мен олардың жақын ортасына
алдын алу сипатындағы шараларды қолдану).
б) мазмұнына қарай:
1) экономикалық;
2) саяси;
3) әлеуметтік;
4) ұйымдастырушылық-басқарушылық;
5) мәдени-тәрбиелік;
6) құқықтық және өзге де.
в) қолданылу сатысына қарай:
1) тікелей алдын алу, яғни тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін
туындауы мүмкін жағымсыз жағдайларды жою, микроортаны
сауықтыру т.б.;
2) қылмыс рецидивінің алдын алу, яғни бұған дейін қылмыс
жасап, қылмыстық жауаптылыққа тартылған тұлғаларға ықпал ету.
г) сатысына қарай (практиткалық көзқарас бойынша):
1) профилактика, әлі қылмыс жасалу қаупі жоқ сәтінде шаралар қолдану.
‘’Тұлғаның қылмыс жасау мүмкіндігін жою’’ деп келетін
2) қылмыстың алдын орағыту, яғни дайындалып жатқан немесе
жоспары жасалып жатқан қылмыстың ары қарай дамуына кедергі жасау;
3) бұлтартпау, яғни басталып кеткен қылмысты аяғына дейін жеткізбеу.

2.2. Қылмыстылықтың алдын алу оның түрлері ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.