Көшпелілердегі қоғамдық қатынастар

1 Туыстық қатынастар
2 Тайпа
3 Ру
4 Әлеуметтік жіктелу
5 Басқару жүйесі
6 Қоғамдағы түрлі топтар қызметі
7 Пайдаланылған әдебиет

Көшпелі қоғамдағы саяси, әлеуметтік, экономикалық қатынастар туыстық жүйеге негізделді. Қазақ қауымындағы қоғамдық-әлеуметтік қатынастар көп жағдайда туыстық қатынастармен астасып жатыр. «Туыстық жүйені ылғи да қандас туыстық» деп түсінуге болмайды. Көшпелілерде шынайы қандас, ортақ ата-тектен тараған жүйе бар да, жалпы генеалогиялық туыстық жүйе бар.
Дәстүрлі қазақ қоғамында ел, жүз, тайпа, ру, ағайын, жақын ағайын, туыс, жақын туыс, ата баласы, бір әке баласы деген туыстық атаулар бар. «Ел» деген ұғымға бүкіл қазақ халқы кіреді. Қазақтардың өз түсінігі бойынша, жүздер қандас туысқандыққа негізделген бірлестіктер. Үш жүздің арғы атасының аты — Қазақ, одан Ақарыс (Ұлы жүз), Жанарыс (Орта жүз), Бекарыс (Кіші жүз) деген үш ұл тарайды. Сол үш ұлдан үш жүзді таратады. Шежірелік бұл аңызды тарихи шындық деп қарауға болмайды. Бұл көшпелі қоғамның рулық идеологиясы туғызған аңыз. Көшпелі қоғам туыстық қағида бойынша бірігеді. Кейін отырықшы халықтарда ең жақын туыстық қағида ғана сақталып, қалған бірлестіктер аумақтық жақындық, яғни көршілік қағидаға негізделетін болған. Қазақ халқының құрамына кіретін үш жүздің баласының алыс этногенетикалық туысқандығы бар екендігін жоққа шығаруға болмайды.

1. Қазақстан тарихы. Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы, 2006.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Көшпелілердегі қоғамдық қатынастар

Ж О С П А Р

1 Туыстық қатынастар
2 Тайпа
3 Ру
4 Әлеуметтік жіктелу
5 Басқару жүйесі
6 Қоғамдағы түрлі топтар қызметі
7 Пайдаланылған әдебиет

Туыстық қатынастар
Көшпелі қоғамдағы саяси, әлеуметтік, экономикалық қатынастар туыстық
жүйеге негізделді. Қазақ қауымындағы қоғамдық-әлеуметтік қатынастар көп
жағдайда туыстық қатынастармен астасып жатыр. Туыстық жүйені ылғи да
қандас туыстық деп түсінуге болмайды. Көшпелілерде шынайы қандас, ортақ
ата-тектен тараған жүйе бар да, жалпы генеалогиялық туыстық жүйе бар.
Дәстүрлі қазақ қоғамында ел, жүз, тайпа, ру, ағайын, жақын ағайын,
туыс, жақын туыс, ата баласы, бір әке баласы деген туыстық атаулар бар.
Ел деген ұғымға бүкіл қазақ халқы кіреді. Қазақтардың өз түсінігі
бойынша, жүздер қандас туысқандыққа негізделген бірлестіктер. Үш жүздің
арғы атасының аты — Қазақ, одан Ақарыс (Ұлы жүз), Жанарыс (Орта жүз),
Бекарыс (Кіші жүз) деген үш ұл тарайды. Сол үш ұлдан үш жүзді таратады.
Шежірелік бұл аңызды тарихи шындық деп қарауға болмайды. Бұл көшпелі
қоғамның рулық идеологиясы туғызған аңыз. Көшпелі қоғам туыстық қағида
бойынша бірігеді. Кейін отырықшы халықтарда ең жақын туыстық қағида ғана
сақталып, қалған бірлестіктер аумақтық жақындық, яғни көршілік қағидаға
негізделетін болған. Қазақ халқының құрамына кіретін үш жүздің баласының
алыс этногенетикалық туысқандығы бар екендігін жоққа шығаруға болмайды.

Тайпа
Қазақтың әр жүзінің өзі үлкен тайпалардан тұрады. Бұл жерде бір нәрсені
ескерте кеткен жөн. Қазақтар тайпа деген атауды көп қолданбайды. Оның
себебі бұл сөздің бізге арабтардан келгендігінен болса керек. Бірақ ғылыми
әдебиетте ру деген сөзді орыстың род, ал тайпа деген ұғымды племя
деген сөзбен атау қалыптасқандықтан, біз рудан үлкен, бірнеше рудың
бірлестігі болып табылатын этностық құрылымды тайпа деп атап жүрміз.
Әйтпесе тайпа ұғымы кей өңірлерде ру ұғымынан тар шеңберлі ұғым болып
есептеледі.
Сонымен, тайпа дегеніміз—жүздерді құрайтын үлкен ру бірлестіктері деп
түсінгеніміз жөн.
Қазақ қоғамындағы көпшілік тайпалардың атауы өте әріден белгілі.
Мысалы, үйсіндер мен қаңлылар тарихи деректерде бұдан 2300 жыл бұрын
аталса, найман, керей, жалайыр, қыпшақ, т.б. тайпалар тарих бетіне
кейіннен, бұдан 1200 жыл бұрын шыққандығы белгілі. Аталған қазақ
тайпаларының біразы басқа туыстас халықтардың да құрамында кездеседі.
Мысалы, қыпшақтар, қоңыраттар, наймандар, қаңлылар туысқан өзбек, башқұрт,
ноғай, татар, мажар (венгр), т.б. халықтардың құрамында бар. Бұл қазақ
тайпаларының көпшілігі әріден келе жатқан этностық бірлестіктер екендігін
және бұл тайпалар қандас туыстар бірлігінен гөрі этностық, этносаяси
бірлестік екендігінің куәсі.

Ру
Біздің пайымдауымызша, шын қандас туыстық жүйе көбінесе 7 атадан
басталып, 15—20 атаға дейін барады. Әдетте, мұндай туыстық жүйе ру деп
аталады. Рудың ішіндегі жақын туыстар деп 7 атаға дейінгілер есептеледі.
Жақын туыстар өзара қыз алыспайды. Балаға кішкентайынан жеті атасының кім
екенін жаттатып өсірген. Бір атаның балалары жақындығы жағынан 7 атадан
асқаннан кейін ғана өзара құдандалық қатынасқа түсуіне рұқсат етіледі. Оны
ел ақсақалдары арнайы рәсімдейді. XVII—XIX ғасырларда кейбір рулар
туыстығымыз, берекеміз бұзылмасын деп, 13—15 атаға дейін өзара қыз
алыспаған. Жақын туыстар арасында қыз алыспау тәртібін рулық экзогамия
дейді.
Әріден келе жатқан үлкен руларда қандас туыстықпен қатар жай
генеалогиялық (шежірелік) туыстық қалыптасқан. Рулардың өсіп-өну үдерісінде
олар әр түрлі тарихи себептермен (соғыс, жер ауып көшу) өзара араласып
сіңісіп отырған.
Рудың өзінің көшіп-қонатын аумағы, рулық таңбасы, ортақ ұраны болған.
Ұран ретінде сол рудың белгілі бір атақты адамының аты қабылданатын. Қазақ
жөн сұрасқанда: Қай рудансың?, Қай елсің? — деп сұраған. Мысалы, басқа
тайпа арасына барғанда, алдымен қай жүзден, қай рудан, сол рудың ішіндегі
қай тармақтан екенін, содан соң қай атадан тарайтынын айтқан. Мысалы: Ұлы
жүзбін, оның ішінде дулатпын, дулаттың ішінде жаныспын, оның ішінде
жантумын, одан өтеміспін, — деп, бергі атасына дейін атап береді.
Қазақ ру-тайпалары өзара қатты араласқан. Бұл араласу, бір жағынан, бір-
бірімен некелік қатынастар арқылы болса, екінші жағынан, ел басына күн
туған соғыс, жұт, әр түрлі жұқпалы аурулардан қоныс аударудан болған.
Сонымен қатар ру-тайпалардың араласуына тайпалар, рулардың бір саяси-
этностық одақтар құруы әсер етіп отырған. Қазақтың Қарға тамырлы қазақпыз
деген нақылы олардың бір-бірімен туыстас екендігін көрсетеді.
Қазақ қоғамының жүзге, руға бөлінушілігінің кейде келеңсіз, жағымсыз
жақтары да бар. Өзінің шыққан тегін, аталарының шежіре тарихын әркім білуі
керек. Онсыз адам тексіз, өнегесіз болып өседі. Бірақ өз шыққан тегін біле
тұра, бүгінде сол ру-тайпалардан сан ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ деген
біртұтас халықтың ұрпағы екенімізді ешқашан ұмытпауымыз керек.
Әлеуметтік жіктелу
XVIII—XIX ғасырлардағы дәстүрлі қазақ қоғамы әлеуметтік, таптық жікке
бөлінген қоғам еді. Қазақта байлар, орта шаруа және кедейлер табы болды.
Дәстүрлі қазақ қоғамында қанау бүркенішті әдістермен жүргізіліп, езгі
түрінде болмағандықтан, таптық қарама-қайшылық қатты шиеленісте болған жоқ.
Оның үстіне, туыстық кағидаға негізделген рулық қауым идеологиясы байларға
кедей туыстарын қатты қанауға мүмкіндік бермеді, кедейдің өз туыстасының
шаруашылығында жұмыс істеуі де қанау мазмұнын туыстық пиғылмен жеңілдетті.
Қазақ қауымында, басқа жұрттан келіп сіңген кірмелер, қоңсылар, аз да
болса құл, күңдер болды. Қауымның бұл тобындағы кедейлерді қанау, оларға
әлеуметтік қатынас рулас қауым мүшелеріне қарағанда қаталдау болды.
Қазақ қоғамындағы ең ауыр жағдай құлдар мен күңдер басында болды. Олар
өз қожайындарына экономикалық жағынан да, бас бостандығы жағынан да толық
тәуелді еді. Әдетте, құл мен күң байдың шаруашылығында жұмыс істеді.
Дегенмен қазақ қоғамында құл мен күң деген елеулі әлеуметтік топ болған
жоқ, өндірісте де олардың орны біршама төмен болды.
Қазақ қоғамындағы ханнан, ханның әулетінен кейінгі тұрған әлеуметтік
топ — сұлтандар. Сұлтандар хандар сияқты тек төре тұқымынан сайланды. Төре
деген әлеуметтік этностық топты Шыңғыс ханның тұқымынан тараған ұрпақтарды
ғана құрады. Олардың өз ұраны, өз таңбасы болды. Олар қазақ ішіндегі
ақсүйек топқа жатады. Олар қазаққа қыз бермесе де, қазақтан қыз алды.
Сондықтан қазаққа тезірек сіңісіп кетті.
Төрені сағалап, паналап, басқа елден, тіпті басқа жұрттардан қазақ
арасына сіңген кірмелер төлеңгіт деп аталды. Олар төренің малын бақты,
жерін қорыды, сойылын соқты.
Қазақ арасындағы тағы бір әлеуметтік-этностық топты қожалар құрады.
Олардың арғы тегі — арабтан шыққан, қазақ жеріне ислам дінін таратушылардың
ұрпағы. Олар қара қазаққа қызын бермеді, ал өздері қазақ қыздарына өте
сирек үйленді. Сондықтан да олар қазақ болып, қазаққа сіңісіп кеткенімен,
генетикалық жағынан оқшау қалды.

Басқару жүйесі
Көшпелі қазақ қоғамында өзінің басқару жүйесі болды. Көне заманда қазақ
жерінде сақтардың, ғұндардың, үйсіндердің, қаңлылардың мемлекеттері болды.
Орта ғасырларда наймандардың, керейлердің, жалайырлардың, қыпшақтардың
мемлекеттіліктері болды. XIV ғасырға дейін Қазақстан жерінде әр түрлі
мемлекеттер болды, XV ғасырдан бастап Қазақ хандығы құрылды. Бұлардың
барлығы да көшпелі қауымдастықтар құрған мемлекеттер. Сондықтан
көшпелілерде мемлекеттілік болған жоқ, ал болса, олар мемлекеттік басқару
жүйесінің үлгісін отырықшы халықтардан алды, үйренді деген пікірлер мүлдем
қате.
Қазақ жерінде хандық басқару жүйесі қалыптасқан XV—XVIII ғасырлар
аралығындағы көшпелі қоғамның билік жүйесінде елдің ең жоғарғы саяси
билігін хан жүргізді. Хан өкіметінің төмендегідей өкілеттігі және қызметі
болды:
Хан бүкіл елдің, жердің иесі, қожайыны, басқарушысы болып есепте лді.
Қол астындағы елді, жерді қорғау — оның басты міндеті саналды.
Хан бөтен елге соғыс ашу немесе бейбітшілік жөнінде келісім жасауға құқылы
болды.
Хан бүкіл қазақ елінің атынан шетелдермен келісімшарттар жасады.
Хан елдің жоғарғы сотының қызметін атқарды, біреуді өлім жазасына бүйыруға
немесе кешіруге құқылы болды.
Хан бүкіл елге қатысты заңдар, Жарлықтар шығарды.
Көшпелілерде қағандар, хандар, патшалар ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.