Құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму, қалыптасу жолы
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы сипаттамасы) ... ...4
1 Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты мен зерттелу жайы
1.1 Екіқұрамды құрмалас сөйлемдер, олардың өзіндік ерекшеліктері..6
1.2 Екіқұрамды құрмалас сөйлемдердің зерттелуі .
1.3 Көпқұрамды құрмалас сөйлемдер мен олардың зерттелу жайы ... .30
2 Көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің құрылымдық.семантикалық сипаты
2.1 Аралас құрмалас сөйлемдер, олардың мәтін синтаксисінде қолданылу ерекшеліктері ... ... 36
2.2 Көпқұрамды салалас құрмаластар, олардың мағыналық қатынастары ... ... ... ... 47
2.3 Көп бағыныңқылы сабақтас құрмаластар, олардың түрлері мен мағыналық қатынастары ... .49
2.4 Көп басыңқылы сабақтастардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ..52
2.5 Тек бағыныңқылы сабақтастар, олардың өлең синтаксисіндегі стильдік ерекшеліктері ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .64
1 Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты мен зерттелу жайы
1.1 Екіқұрамды құрмалас сөйлемдер, олардың өзіндік ерекшеліктері..6
1.2 Екіқұрамды құрмалас сөйлемдердің зерттелуі .
1.3 Көпқұрамды құрмалас сөйлемдер мен олардың зерттелу жайы ... .30
2 Көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің құрылымдық.семантикалық сипаты
2.1 Аралас құрмалас сөйлемдер, олардың мәтін синтаксисінде қолданылу ерекшеліктері ... ... 36
2.2 Көпқұрамды салалас құрмаластар, олардың мағыналық қатынастары ... ... ... ... 47
2.3 Көп бағыныңқылы сабақтас құрмаластар, олардың түрлері мен мағыналық қатынастары ... .49
2.4 Көп басыңқылы сабақтастардың өзіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ..52
2.5 Тек бағыныңқылы сабақтастар, олардың өлең синтаксисіндегі стильдік ерекшеліктері ... .55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ..61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... .64
Синтаксистің басты объектілерінің бірі - құрмалас сөйлем. Сондықтан да сөйлем синтаксисін, әдетте, жай сөйлем және құрмалас сөйлем синтаксисі деп екі топқа бөледі. Сөйлем деп аталатын бір бірлікке топтастырылғанымен, әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем - бір ғана ойды білдіріп, тиянақталған интонациямен айтылатын синтаксистік бірлік. Құрмалас сөйлем синтаксисінің негізгі объектісі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, бір бүтінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен тәсілдері болады. Құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің түрлерін, жасалу жолдарын тексереді.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста, берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233].
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста, берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233].
1. Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Сөз тіркесі мен жай сөйлем синтаксисі. Алматы, Санат, 2003.
2. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. Алматы, Мектеп, 1966.
3. Ермекова Т. Компонент құрамындағы жай сөйлемдердің жұмсалым ерекшеліктері // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. Хабаршы. Алматы, № 4 (94).
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы: Ғылым, 1966.
6. Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. - Алматы: 1953.
7. Бегалиев Ғ. Құрмалас сөйлем. - Алматы: Қазмембірбас, 1941.
8. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. -Алматы: Қазмембас, 1941.
9. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. - Алматы: Білім, 1995.
10. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Очерктер. Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948.
11. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. - Алматы: Мектеп, 1967. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. - Алматы: Мектеп, 1967.
12. Аманжолов С., Бегалиев Ғ. Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. - Алматы: Қазбірмембас, 1943. 136-6.;
13. Алехина М.Н. Синтаксис сложного предложения современного русского литературного языка. М.: Прометей, 1989. 134 с.
14. Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. Бөлім 2. - Алматы: Қазмембас, 1939.
15. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. — Алматы: Санат, 1994;
16. Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқы сөйлемдер.-Алматы: Ғылым, 1969.
17. Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары //ҚазССР ҒА-ның хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. №5, 1969.
18. Сарбалаев Ж. А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі қазақ тілі синтаксисінің
мәселелері //Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы. - Астана: Елорда, 1998.
19. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1964.
20. IV жылдық тіл кітабы. Жазған бригада /Баскарған С.Аманжолұлы. - Алматы: Қазақстан, 1932.
21. Қазақ тілінің программасы (проекті). Орталау мектеп пен орта мектептің V-VI-VII кластарына арналған. — Алматы: Қазақстан, 1936.
22. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенов О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. - Алматы: Ана тілі, 1991. 216-6.
23. Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы. Ересектер мектебіне арналған. -Алматы: Қазмембас, 1938.
24. Орта мектеп программасы. Қазақ тілі (Ү-ҮІІ кластар үшін). - Алматы: Қазмембас, 1940.
25. Жиенбаев С. Қазақ тілі. Педучилищелерде сырттан оқуға арналған программа мен тапсырмалар. - Алматы: Қазмембірбас, 1941.
26. Педучилищелерге арналған қазақ тілінің программасы. - Алматы: ҚазССР Оқу халық коммиссариаты, 1942.
27. Бегалиев Ғ. Құрмалас сөйлем. - Алматы: Қазмембірбас, 1941.
28. Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. А., 1944.
29. Сауранбаев Н. Құрмалас сөйлем туралы //Ауыл мұғалімі. 1938.
30. Ысқақов А. Құрмалас сөйлем мәселелері //Халық мұғалімі. №23-24, 1940.
31. Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. - Алматы: 1953.
32. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері. - Алматы: Қазмембас, 1940.
33. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. -Алматы: Қазмембас, 1941.
34. Сауранбаев Н. Қазақ тілінің синтаксис мәселелері //Қазақ тілі мен әдебиет мәселелері. - Алматы, 1941.
35. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Очерктер. Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948.
36. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: ҚазССР ҒА-ның баспасы, 1954.
37. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. - Алматы: Білім, 1995.
38. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.
39. Сайрамбаев Т., Сағындықұлы Б. Құрмалас сөйлемдер жүйесі. Алматы: «Қазақ университеті», 2007.
40. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер. Филол. ғылым. канд. ғылыми дәреже алу үшін дисс. - Алматы, 1997.
41. Оралбаева Н., Мадина Ғ., Әбілқай А. Қазақ тілі (Практикалық курс). -Алматы: Мектеп, 1964
42. Қазақ тілінің грамматикасы. Том 2. – Алматы: Ғылым, 1967.
43. Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. А., 1969.
44. Арғынов Х. Қазақ тілі методикасы. Алматы. 1974.
45. Әуелбаев Ш. Қазақ тілі синтаксисі мен пунктуациясын оқытуға арналған құрылымдық схемалар. А., 1971.
46. Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер //Қазақ тілі мен әдебиеті. 5-шығуы. А., 1974.
47. Сәлиева Ү. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері. -Алматы, 1986.
48. Базарбаев Н. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер //Қазақ филологиясының мәселелері. I шығуы. — Ташкент, 1974.
49. Серғалиев М, Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. -Алматы: Ана тілі, 1991.
50. Шәукенұлы Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. - Қарағанды: Е.А.Букетов
атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, 1993. 77-6.
51. Қазыбаев С. Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ерекшеліктері туралы
//Қазақстан мектебі. №2, 1960.
52. Қордабаев Т. Қазақ тіліңдегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. - Алматы:
Санат, 1995.
53. Қазіргі қазақ тілі теориясы мен оны оқыту әдістемесінің мөселелері. Ғылыми мақалалар жинағы. - Алматы: Абай атындағы АлМУ, 1995
54.Шалабаев Б. Құрмалас сөйлем құрылымына бірер сөз //Қазақстан мектебі.
№8, 1982.
55. Қазіргі қазақ тілі (Лабораториялық жұмыстар). - Алматы: Ана тілі, 1992.
56. Садирова Г. Қазіргі қазақ тіліндегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер. Алматы, КД, 1999.
57. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, «Мектеп», 1972.
58. Гвоздев А.Н. Современный литературный язык. Ч.ІІ. Учпедгиз. 1958.
59. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері. Алматы, 1986.
60. Сыздықова Р. Абайдың прозалық шығармаларындағы күрделі ойдың берілуі. // Қазақ тілінің тарихы туралы зерттеулер. Алматы, 1965.
61. Поспелов Н.С. Синтаксический строй стихотворных произведений Пушкина. М., 1960.
62. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. Алматы, 1964, 199-201.
63. Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. Алматы, 1970.
64. Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы. Алматы, 1984, 23-33.
65. Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. Алматы, 1995.
66. Қошанова Н. М.Мақатев шығармаларындағы құрмалас сөйлемдер көрінісі. Ясауи хабаршысы-3, Түркістан, 2005
67. Салиева Г. Түркітану мәселелері // Құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты.
2. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. Алматы, Мектеп, 1966.
3. Ермекова Т. Компонент құрамындағы жай сөйлемдердің жұмсалым ерекшеліктері // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті. Хабаршы. Алматы, № 4 (94).
4. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. - Алматы: Ана тiлi, 1992.
5. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. - Алматы: Ғылым, 1966.
6. Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. - Алматы: 1953.
7. Бегалиев Ғ. Құрмалас сөйлем. - Алматы: Қазмембірбас, 1941.
8. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. -Алматы: Қазмембас, 1941.
9. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. - Алматы: Білім, 1995.
10. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Очерктер. Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948.
11. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. - Алматы: Мектеп, 1967. Әбуханов Ғ. Қазақ тілі. - Алматы: Мектеп, 1967.
12. Аманжолов С., Бегалиев Ғ. Қазақ тілі грамматикасы. Синтаксис. - Алматы: Қазбірмембас, 1943. 136-6.;
13. Алехина М.Н. Синтаксис сложного предложения современного русского литературного языка. М.: Прометей, 1989. 134 с.
14. Аманжолов С., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. Бөлім 2. - Алматы: Қазмембас, 1939.
15. Аманжолов С. Қазақ әдеби тілі синтаксисінің қысқаша курсы. — Алматы: Санат, 1994;
16. Есенов Қ. Қазіргі қазақ тіліндегі шартты және қарсылықты бағыныңқы сөйлемдер.-Алматы: Ғылым, 1969.
17. Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары //ҚазССР ҒА-ның хабарлары. Қоғамдық ғылымдар сериясы. №5, 1969.
18. Сарбалаев Ж. А.Байтұрсынұлының еңбектеріндегі қазақ тілі синтаксисінің
мәселелері //Мемлекеттік тіл: бүгіні мен болашағы. - Астана: Елорда, 1998.
19. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. - Алматы: Ғылым, 1964.
20. IV жылдық тіл кітабы. Жазған бригада /Баскарған С.Аманжолұлы. - Алматы: Қазақстан, 1932.
21. Қазақ тілінің программасы (проекті). Орталау мектеп пен орта мектептің V-VI-VII кластарына арналған. — Алматы: Қазақстан, 1936.
22. Серғалиев М., Айғабылов А., Күлкенов О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. - Алматы: Ана тілі, 1991. 216-6.
23. Балақаев М. Қазақ тілінің грамматикасы. Ересектер мектебіне арналған. -Алматы: Қазмембас, 1938.
24. Орта мектеп программасы. Қазақ тілі (Ү-ҮІІ кластар үшін). - Алматы: Қазмембас, 1940.
25. Жиенбаев С. Қазақ тілі. Педучилищелерде сырттан оқуға арналған программа мен тапсырмалар. - Алматы: Қазмембірбас, 1941.
26. Педучилищелерге арналған қазақ тілінің программасы. - Алматы: ҚазССР Оқу халық коммиссариаты, 1942.
27. Бегалиев Ғ. Құрмалас сөйлем. - Алматы: Қазмембірбас, 1941.
28. Бегалиев Ғ., Сауранбаев Н. Қазақ тілінің грамматикасы. А., 1944.
29. Сауранбаев Н. Құрмалас сөйлем туралы //Ауыл мұғалімі. 1938.
30. Ысқақов А. Құрмалас сөйлем мәселелері //Халық мұғалімі. №23-24, 1940.
31. Аманжолов С., Әбілқаев А., Ұйықбаев И. Қазақ тілінің грамматикасы. Синтаксис. - Алматы: 1953.
32. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері. - Алматы: Қазмембас, 1940.
33. Жиенбаев С. Синтаксис мәселелері. -Алматы: Қазмембас, 1941.
34. Сауранбаев Н. Қазақ тілінің синтаксис мәселелері //Қазақ тілі мен әдебиет мәселелері. - Алматы, 1941.
35. Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. Очерктер. Алматы: ҚазССР ҒА баспасы, 1948.
36. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: ҚазССР ҒА-ның баспасы, 1954.
37. Есенов Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. - Алматы: Білім, 1995.
38. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002.
39. Сайрамбаев Т., Сағындықұлы Б. Құрмалас сөйлемдер жүйесі. Алматы: «Қазақ университеті», 2007.
40. Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер. Филол. ғылым. канд. ғылыми дәреже алу үшін дисс. - Алматы, 1997.
41. Оралбаева Н., Мадина Ғ., Әбілқай А. Қазақ тілі (Практикалық курс). -Алматы: Мектеп, 1964
42. Қазақ тілінің грамматикасы. Том 2. – Алматы: Ғылым, 1967.
43. Арғынов Х. Қазақ тілі синтаксисі методикасының негіздері. А., 1969.
44. Арғынов Х. Қазақ тілі методикасы. Алматы. 1974.
45. Әуелбаев Ш. Қазақ тілі синтаксисі мен пунктуациясын оқытуға арналған құрылымдық схемалар. А., 1971.
46. Төлегенов О. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер //Қазақ тілі мен әдебиеті. 5-шығуы. А., 1974.
47. Сәлиева Ү. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері. -Алматы, 1986.
48. Базарбаев Н. Қазіргі қазақ тіліндегі аралас құрмалас сөйлемдер //Қазақ филологиясының мәселелері. I шығуы. — Ташкент, 1974.
49. Серғалиев М, Айғабылов А., Күлкенова О. Қазіргі қазақ әдеби тілі. -Алматы: Ана тілі, 1991.
50. Шәукенұлы Қ. Құрмалас сөйлем синтаксисі. - Қарағанды: Е.А.Букетов
атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті, 1993. 77-6.
51. Қазыбаев С. Жай сөйлем мен құрмалас сөйлемнің ерекшеліктері туралы
//Қазақстан мектебі. №2, 1960.
52. Қордабаев Т. Қазақ тіліңдегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. - Алматы:
Санат, 1995.
53. Қазіргі қазақ тілі теориясы мен оны оқыту әдістемесінің мөселелері. Ғылыми мақалалар жинағы. - Алматы: Абай атындағы АлМУ, 1995
54.Шалабаев Б. Құрмалас сөйлем құрылымына бірер сөз //Қазақстан мектебі.
№8, 1982.
55. Қазіргі қазақ тілі (Лабораториялық жұмыстар). - Алматы: Ана тілі, 1992.
56. Садирова Г. Қазіргі қазақ тіліндегі көп компонентті салалас құрмалас сөйлемдер. Алматы, КД, 1999.
57. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. Алматы, «Мектеп», 1972.
58. Гвоздев А.Н. Современный литературный язык. Ч.ІІ. Учпедгиз. 1958.
59. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемнің құрылымдық түрлері. Алматы, 1986.
60. Сыздықова Р. Абайдың прозалық шығармаларындағы күрделі ойдың берілуі. // Қазақ тілінің тарихы туралы зерттеулер. Алматы, 1965.
61. Поспелов Н.С. Синтаксический строй стихотворных произведений Пушкина. М., 1960.
62. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. Алматы, 1964, 199-201.
63. Сыздықова Р. Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысы. Алматы, 1970.
64. Есенов Қ. Сабақтас құрмалас сөйлемнің құрылысы. Алматы, 1984, 23-33.
65. Қордабаев Т. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер синтаксисі. Алматы, 1995.
66. Қошанова Н. М.Мақатев шығармаларындағы құрмалас сөйлемдер көрінісі. Ясауи хабаршысы-3, Түркістан, 2005
67. Салиева Г. Түркітану мәселелері // Құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты мен зерттелу
жайы
1. Екіқұрамды құрмалас сөйлемдер, олардың өзіндік ерекшеліктері..6
2. Екіқұрамды құрмалас сөйлемдердің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
3. Көпқұрамды құрмалас сөйлемдер мен олардың зерттелу жайы ... .30
2 Көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты
2.1 Аралас құрмалас сөйлемдер, олардың мәтін синтаксисінде қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...36
2.2 Көпқұрамды салалас құрмаластар, олардың мағыналық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Көп бағыныңқылы сабақтас құрмаластар, олардың түрлері мен мағыналық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .49
2.4 Көп басыңқылы сабақтастардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ..52
2.5 Тек бағыныңқылы сабақтастар, олардың өлең синтаксисіндегі стильдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..64
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Синтаксистің басты объектілерінің бірі - құрмалас
сөйлем. Сондықтан да сөйлем синтаксисін, әдетте, жай сөйлем және құрмалас
сөйлем синтаксисі деп екі топқа бөледі. Сөйлем деп аталатын бір бірлікке
топтастырылғанымен, әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар
құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем - бір ғана ойды білдіріп,
тиянақталған интонациямен айтылатын синтаксистік бірлік. Құрмалас сөйлем
синтаксисінің негізгі объектісі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара
тіркесіп, бір бүтінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен
тәсілдері болады. Құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай
сөйлемдердің өзара тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің
түрлерін, жасалу жолдарын тексереді.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген
жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да
болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста,
берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып
келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге
дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді
мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды
білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана
тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге
қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233]. Құрмалас сыңарларының
дербес жай сөйлемдерден ерекшелігін М.Балақаев былай түсіндіреді: Құрмалас
сөйлем мағыналық және тұлғалық жақтарынан алғанда жалпы алғанда, тұтас бір
бүтін болғанымен, ол жеке сөйлемдерден құралады. Алайда сол жеке сөйлемдер
құрмаластың қарамағында мағыналық және интонациялық тиянақсыз қалыпқа
түседі. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда негізгі бір айырмашылығы –осы
[2,219].
Ендігі бір мәселе жай сөйлемдердің барлығы құрмалас сөйлем компоненті
бола ма деген сұрақ төңірегінде топтасады. Құрмалас сөйлемге байланысты
туындап жүрген қиындықтардың көпшілігі осы мәселеге қатысты екендігіне шүбә
жоқ. Өйткені ортақ бастауышты сөйлем, әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасқа негізделуі не оны саралай қолдану сияқты тіл біліміндегі
тартысты мәселелердің барлығы осыған қатысты.
Егер құрмалас сөйлемді кемінде екі жай сөйлемнің салаласа не сабақтаса
байланысуы деген қағидаға сүйенсек, құрмалас құрамындағы атаулы сөйлемдер
де, бөлшектелген сөйлемдер де, осы секілді күрделенген сөйлемдер мен
телінбе компонентті құрылымдар да сол талапқа жауап береді. Егер
күрделенген сөйлемдердің бір компонентінде субъект-предикаттық қатынасы
бар, екіншісі жартылай предикаттық қатынасқа құрылғандықтан, құрмалас
сөйлемдер аясында қарастыруға келмейтін тілдік құрылым деп танитын болсақ,
жоғарыда аталған сөйлемдерді сол деңгейде қарастырған жөн сияқты. Өйткені
құрмалас сөйлемге тән деп саналатын әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасының болмауы бұл мәселеге байыппен қарауды талап етеді [3, 40].
Құрмалас сөйлемнің компоненті мен әдеттегі дербес жай сөйлемдердің
арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. Тіліміздегі субъект-предикаттық
қатынасқа негізделмеген немесе жартылай предикаттық қатынастағы деп
танылатын сөйлемдердің бәрі бірдей компонент бола алмайды. Осының бәрі
құрмалас сөйлемнің грамматикалық табиғаты саналады. Сондай-ақ құрмалас
сөйлемдердің жай сөйлемдерінің саны мен олардың байланысу тәсілдеріне қарай
екіқұрамды, көпқұрамды болып жіктелуі, олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсат, міндеттері. Құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму,
қалыптасу жолы, құрылымдық түрлері мен олардың өзіндік ерекшеліктерін ашу –
диплом жұмысының мақсаты болса, құрмалас сөйлемнің түрлерінің өзіндік
белгілері мен олардың зерттелуін өзіндік белгілеріне қарай ғалымдардың
көзқарастарын топтастыру; екі құрамды құрмаластардың зерттелуін, ғылыми
көзқарастардың қалыптасуын нақтылау; көпқұрамды құрмаластардың түрлерінің
ғалымдар еңбектерінде зерттелу деңгейін анықтау, ғылыми пікірлердің
қалыптасуын таразылау, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің аралас құрмалас,
көпқұрамды салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, тек
бағыныңқылы сабақтас сияқты түрлерінің өзіндік белгілері мен жасалу
жолдары, мағыналық қатынастарын анықтау сияқты жұмыстар зерттеудің
міндеттері саналады.
Тақырыптың маңыздылығы. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің
жасалуы, мағыналық, тұлғалық сипаттары тіл білімінде жеткілікті
зерттелінгенімен, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің қазақ тіліндегі зерттелу
деңгейі мен олардың мағыналық, құрылымдық түрлерінің өзіндік ерекшеліктерін
арнайы қарастыруды қажет ететін мәселердің бірі екендігі анық. Сол себепті
де жұмыстың жаңалығы - арнайы зерттеуді қажет ететін көпқұрамды құрмалас
сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты мен олардың құрылымдық түрлері,
соның ішінде көбінесе өлең синтаксисінде кездесетін тек бағыныңқылы
сабақтастардың көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің бір түрі есебінде
қарастырылуы.
Зерттеудің практикалық, теориялық мәні. Құрмалас сөйлем синтаксисінің
теориясы міндетті түрде ғалымдардың ғылыми көзқарастарын саралаумен
ажыратылады. Осы себепті де осындай көпқұрамды құрмалас сөйлемдер туралы
жұмыстар құрмалас сөйлем синтаксисінің теориясына қосар үлесі мол, ал
тілдік деректері практикалық мәнін толықтырады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім,
қорытынды бөлімдерден тұрады.
1 Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты мен зерттелу жайы
1.1 Екіқұрамды құрмалас сөйлемдер, олардың өзіндік ерекшеліктері
Құрмаластың қос құрамды түрін салалас және сабақтас құрайды. Сондықтан
олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтау аса қажет. Бұл оларды ажырата білуге
көмектесіп, жеке сөйлем түрлері екенін тиянақтай түседі. Салалас құрмалас
сөйлемге енетін әр сөйлемнің баяндауышы тиянақты болса, сабақтас сөйлемнің
бағыныңқы сыңарының баяндауыштары тиянақсыз түрде келеді. Құрмалас
сөйлемнің осы екі түрінің ең күрделісі - сабақтас құрмалас сөйлем. Құрмалас
сөйлемнің бүл түрінің сабақтас деп айтылуының өзінде үлкен мән бар. Сөз
тіркесі де сабақтаса байланысқан сөздерден тұрады. Сабақтаса байланысқан
сөз тіркестері мен сабақтаса байланысқан сөйлемдерде де негізгі бағыт
олардың бірінші, яғни бағыныңқы, сыңарларының болатындығында. Ондай
синтаксистік категорияларды бағыныңқы сыңарлар дегеннің өзі, шындап
келгенде, келесі бір сөзге немесе сөйлемге қатыстылығымен ерекшеленеді. Осы
бағытпен құрмаластық құрылымдағы бағыныңқы сыңардың тиянақсыз түрде келуі
сабақтас құрмалас сөйлем деп атауға әкелді.
Тарихи жағынан сабақтас құрмалас сөйлемдер салалас құрмалас сөйлемнен
соң қалыптасқан. Өйткені алғашқы сөйлемдер жай сөйлемдерден құрала келіп,
сол жай сөйлемдер мағыналық жағынан өзара бірлесте айтылу арқылы күрделі
ойды білдіру де басты жетістік болды. Ондай күрделі ойды білдіруде алдымен
тең дәрежелі сөйлемдердің ғана бірлігі басты тірек еді. Осының негізінде
алдымен салалас құрмалас сөйлем қалыптасты. Келе-келе осындай құрамдағы
сөйлемдердің негізінде бағыныңқы сөйлемдердің қатысы туып, енді құрмалас-
тың сабақтас түрі тілде орын алды. Міне, құрмаласатын сөйлемдердің салалас,
сабақтас түрлері осы қалыпта осы кезге дейін орын алып келеді. Бірақ
салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемнің бір-біріне ұқсас, өзгеше
жақтары да кездеседі. Олардың ұқсастығы, біріншіден, екеуі де кемінде екі
сөйлемнен түрады, екіншіден, екеуі де күрделі ойды білдіреді, үшіншіден,
екеуі де пікір алмасу, ойды білдіру үшін жұмсалады, төртіншіден, екеуі де
біршама аяқталған ойды білдіреді. Солай бола тұра, ол сөйлем түрлерінің
өзіндік айырмашылықта-ры да жетерлік:
Салаласқа енген әрбір сөйлемнің баяндауыштары тиянақты түрде
келеді: Талаптың өзі де түрлі-түрлі болады,талап алушылар да неше түрлі
болады (Абай); Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы
тиянақсыз болады да, басыңқы сөйлемінің баяндауышы тиянақты келеді: Қалдық
қаншалықты аз болса, өндірістің негізгі өнімі соншалықты мол болады
(Егемен Қазақстан газеті);
Салаласқа енген сөйдердің орны жылжымалы. Сондықтан оларға қатысты
сөйлемдердің кейде орнын ауыстыруға болады. Ал сабақтас құрмаласқа енген
сөйлемдердің бағыңынқы сыңары, негізінен, басыңқы сөйлемнің алдында
орналасады. Поэзиялық шығармаларда бағыныңқы мен басыңқы сыңарлардың орын
алмасып отыруы кездеседі;
Салаласқа енген сөйлемдер өзара теңдік дәрежеде байланысады. Ал сабақтас
құрмалас сөйлем сыңарларының байланысы керісінше. Алғашқы сыңар
баяндауышының тиянақсыз болуына сәйкес, жеке сыңарлар теңдік дәрежеде
келмейді, бағыныңқы ыңғайда жұмсалады;
Салаласқа енген сөйлем баяндауыштарының тиянақты болуына сәйкес, олардың
айтылу интонациясы да тиянақты болады. Сабақтас құрмалас сөйлемге енген
бірінші сыңар баяндауышының тиянақсыз болуына орай, жалпы ондай сабақтас
сөйлемдегі интонация әр түрлі болады;
Салаласқа енген әрбір сөйлемнің баяндауыштары өз бастауышымен қиыса
байланысады. Сабақтас құрмалас сөйлемде қиыса байланысу басыңқы сыңарында
жүзеге асқанымен, бағыныңқы сыңарында ондай қасиет жоқ;
Салаласа байланысқан сөйлемдер өзара байланысу үшін негізінде жалғаулық
шылаулар қолданылады. Мысалы: Бірде ақ боран борады, Бірде ақ тұман орады,
Бірде төнді қара түн (Т.Жароков). Мұның атын сұрапыл дауыл дейді, бірақ бұл
да бізді түбірімізбен жұлып кете алмайды (Т.Ахтанов). Сабақтас құрмалас
сөйлемдегі бағыныңқы сыңарлар басыңқымен
септеулік шылаулар арқылы байланысуға бейім: Жетім баладай
бүк түсіп жатқан Бәкенді көрген соң, Раушанның іші елжіреп
кетті (Б.Майлин). Топыраққа сабан шөмелесі түсірілгеннен кейін, ол жерде
сабан мен топаннан қалдық қалады (Лениншіл жас газеті).
- Тарихи жағынан келгенде салалас құрмалас сөйлемдер алғаш, сабақтас
сөйлемдер салаласқа қарағанда кейін қалыптасқан;
- Салалас және сабақтас сөйлемдердің сыңарлары әрі есімді, етістікті,
тіпті құрама түрде келуі де орын алған: Бірақ оған қарағанда мұнда көп
өзгешелік бар, жиналыстағы әйел көп, жиылыс басқарушылардың ішінде еркек
жоқ. Ертеңіне Ермактың үйінің шомына шығып Бәкен қарауыл қараған адамға
ұқсап тұр еді, торы атты жегіп, Жақсылыққа делбесін ұстатып, бөкебайды
басына тұмшалап орап Раушан кетіп барады екен (Б.Майлин). Мұның атын
сұрапыл дауыл дейді, бірақ бұл да бізді түбірімізбен жұлып кете алмайды
(Т.Ахтанов). Біздерде шуақ күн көп, жылылық мол, топырақ жақсы (Жас алаш
газеті).
Осының бәрін жинақтай келгенде, сабақтас құрмалас сөйлем салалас
сөйлемдерден көптеген өзіндік ерекшеліктерімен дараланады. Сонда, сабақтас
құрмалас сөйлемнің ең негізгі белгісі - бағыныңқы сөйлемінің болуы, сол
сөйлем баяндауыштарының тиянақсыз түрде келуі. Осы негізде сабақтас
құрмалас сөйлем кемінде екі сөйлемнен құралып, тиянақсыз түрдегі бағыныңқы
сөйлемнің әртүрлі қасиеті сұрау қою арқылы басыңқы сөйлемнен айқындалады.
Бірақ сабақтас құрмалас сөйлем де сөйлеу, жазба тілінде салаластай қызмет
атқарып келеді. Сондықтан бұл сөйлем түрлерінің зерттелуі туралы ойлану
керек сияқты. Өйткені сабақтас құрмалас сөйлем Қазан төңкерісіне дейінгі
барлық түркологтардың еңбектерінде өз дәрежесінде қаралып келді. Сондықтан
да П.М.Мелиоранский, И.В.Гордлевский, Н.И.Дмитриев, П.М.Дыренкова,
Н.А.Баскаков сияқты көптеген ғалымдардың еңбектерінде сабақтас құрмалас
сөйлем, олардың байланысу тәсілдері мен түрлері үнемі сөз болып келеді.
Керісінше, аталған авторлардың еңбектерінде салалас құрмалас сөйлемдер
туралы ешқандай сөз болған емес. Мұның сыры неде деген сұраққа олар былайша
түсінік береді: Салалас құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемнің баяндауыштары
тиянақты болып келеді. Сондықтан оны құрайтын әрбір жай сөйлем әдеттегі жай
сөйлемдерден ешқандай айырмашылығы жоқ.
Негізінде, ғалымдар арасында әдеттегі жай сөйлем мен салалас және
сабақтастың басыңқы сыңарларының арасындағы айырмашылықтарды, біріншіден,
құрмаласқа енген жай сөйлемдердің бүтіннің бір бөлшегі сияқты деген
тұжырымы, яғни ондай сөйлемдерде сөйлемдік еркіндік туралы, екіншіден,
олардың айтылуы жағынан да ерекшелігі үнемі айрылып келеді. Сөйте тұра,
әдеттегі жай сөйлем мен құрмаласқа енген жай сөйлемдердің ерекшелігін
ескермегендіктен, А.Н.Кононовқа дейінгі бірде-бір түрколог салалас сөйлем
туралы сөз еткен емес. Қайта, қазақ тілі мамандары А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Т.Қордабаев,
Қ.Есенов сынды ғалымдар әрі салалас, әрі сабақтас құрмалас сөйлемді бірдей
қарастырып келеді.
Құрмалас сөйлемнің салалас, сабақтас түрлерін екіқұрамды құрмалас десек,
жалпы дәстүрлі грамматикада құрмаластарды салалас, сабақтас, аралас деп
көрсету басым. Үш сөйлем түрінің бір-бірінен өзіндік ерекшеліктері айқын.
Құрмалас сөйлемнің өзіне тән белгілері тарапынан танылған өлшемдердің көп
дауға түспей, ғалымдардың қолдауына ие болғаны - ішкі сыңарлардың мағыналық
жақындығы мен құрылыс материалы. А.Байтұрсынұлының ішкі жақындыққа ерекше
көңіл аударуы да содан болса керек [4]. Ал Қ.Жұбанұлының: Сөйлемнің бір
мүшесі тек жайылма болып қалмай, өзі бір сөйлем болып құралса, өзін сөгіп
алып ішін ақтарғанда, бірі бастауыш, бірі баяндауыш болып шықса, ондай
сөйлемді күрделі сөйлем дейміз, - деп тұжырымдауы бұл сөйлем түрінің
құрылыс материалын жан-жақты байқатты [5,581]. Бұл пікірлерден мағыналық
үйлесімдегі жеке-жеке жай сөйлемдік үлгілердің қосындысын құрмалас сөйлем
деп танимыз. Бірақ мұнымен де іс бітпейді. Жай сөйлемдер қанша жайылма
болғанмен, тиянақты бір ғана ойды білдіреді. Күрделі ой жеке, дара жай
сөйлемнің шеңберіне симайды. Ал адамның ойы, көбінесе күрделі түрде
айтылуды керек қылады,- дейді С.Аманжолұлы бастаған авторлар тобы [6,136].
Демек, күрделі ой да құрмалас сөйлемге қойылар белгілердің бірі болып
саналады. Сөйлем құрмалас болуы үшін ең кемі екі жай сөйлем болып,
бұлардың оңаша бастауышы, баяндауышы болуға тиіс. Бұл -негізгі шарт
дегенді Ғ.Бегалиев ұсынса [7,27], жай сөйлемдік үлгілердің құр
интонациямен бағынатынын С.Жиенбаев көрсетеді [8,43].
Қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлем белгілері аталған ғалымдардың
пікірлерінен бастау алды да, қазіргі күні әбден бекіді. Тіпті, ол соңғы
оқулықтарда [9,136] барынша жинақталып қорытындыланды. Қалай болғанда да,
Н.Сауранбаев көрсеткеніндей, Жай сөйлемдердің бірде тең дәрежеде салалас
болып, бірде бір-біріне бағынып сабақтасып құрмаласуының ең негізгі себебі
- адамның айналадағы табиғи, қоғамдық өмірдегі оқиғалардың, құбылыстардың
арасындағы байланысты аңдауы [10,86].
Күні бүгінге дейінгі еңбектерде салалас және сабақтас құрмалас туралы
біршама ғылыми топшылаулар, шынын айту керек, кейіннен өз қолдауын тапқан
топшылаулар болды. Ал аралас құрмалас сөйлем мәселесі ғылыми тұрғыда
талданғанымен, тек қолжазба күйінде сақталынып, көпшілік оқырманға
танылмады. Әрине, кез келген тілдік категория өзіне қарама-қарсы құрылымның
салыстырылуымен ашыла түседі. Бұл орайда оған тілде кеңінен танылған
құрмалас түрлерінің алынуы қажетті заңдылық болып саналады. Аралас құрмалас
сөйлемнің кемі үш сыңарлы болып келуі оны көп құрамды құрмалас сөйлемдер
қатарына ыңғайластырғанымен, ол, ең алдымен, құрмалас сөйлемнің үшінші түрі
болып қарастырылады.
Құрмалас сөйлемдер күрделі ойды білдіреді. Бұл белгі арқылы ол сөйлем
қатарына жатады, себебі ой күрделілігі құрмалас сөйлемнің басты өлшеуіші
екені аян. Күрделі ой іштей бірнеше ойдан тұратын біртұтас жеке ойға саяды:
Бұлар Игіліктің аулының тұсынан өте бергенде, жолдың жиегінде тұрған
Тілеуке кездесіп еді. Қоштасып шығуға рұқсат сұрап еді, Боткин Сейітті өзі
ертіп кірді. (Ғ.Мүсірепов) Мысалдағы сөйлемдердің әрқайсысы іштей екі ойдан
тұратын тұтас күрделі ойды береді. Бірінші сабақтас сөйлем олардың өте
беруі мен Тілеукенің кездесуін білдіретін біртұтас ойды қамтыса, ал осы
күрделі ойдың өз алдына ішкі екі ойдан тұратыны анық. Оларды жекелеп
көрсетсек, бірінші ой - Игіліктің аулының тұсынан өте беру де, екінші ой -
Тілеукенің оларға кездесуі. Бірақ олар жеке-жеке жай сөйлемдер арқылы
берілгенімен, жеке ойлардың тұтасуы нәтижесінде сабақтас құрмалас жасалған.
Және жеке ойлардың жиынтығы бір мезгілде ғана жасалған қимыл-әрекетті
білдірген. Соңғы салалас сөйлем де екі жеке ойдан құралған жай сөйлемдердің
басын қосып, күрделі біртұтас ойға әкелген.
Дәл осы қасиет аралас құрмалас сөйлемге де қатысты: Үсен манағы
пышақтың сыртымен тасқа қатты ұрып еді, от шығып, мақта тұтанды
(Ы.Алтынсарин). Бұл мысалда бір мезгілде бір адам жасаған бірнеше қимыл-
әрекет берілген, олардың әрқайсысы жеке ойды қамтиды: пышақтың ұрылғаны,
оттың шыққаны, мақтаның тұтанғаны. Бірақ осы аталғандар бір-бірімен
байланысты біртұтас күрделі ойға жатады. Демек, құрмалас сөйлемдердің
құрамындағы әр жай сөйлемдік сыңарлар күрделі ойдың ішкі мағыналық
бөлімдерін, ішкі жеке ойларды білдіреді екен. Бұл ретте жеке ойлардың бір-
бірімен тығыз байланыста болатынын байқадық. Бұған қоса мысалдық деректер
сабақтас, салалас және аралас құрмалас сөйлемдердің іштей байланыстағы жеке
ойлардан тұрып, күрделі ойды білдіретін сөйлем түрлері екенін дәлелдейді.
Құрмалас сөйлем түрлері бір-бірінен құрамдық жағынан да ерекшеленеді.
Тіліміздегі салалас, сабақтас сөйлемдер үшін екі жай сөйлемдік үлгінің
қосындысы жеткілікті. Мұндай құрам олар үшін заңды құбылыс, әрі осы
сөйлемдер үшін кең қолданысқа ие. Сондай-ақ, мұндай құрам санының екіден де
көп болып келуі қиындық тудырмайды. Сондықтан да олар ...бір-бірімен өзара
байланысқан екі немесе бірнеше жай сөйлемдердің тіркесінен құралады. Бұл
пікірдің аралас құрмалас сөйлемге де қатысы бар. Аралас құрмалас та өз
ішінде жеке сөйлемге жіктеле алатын үш жай сөйлемдік құрылымнан тұрады.
Осыдан аралас құрмаластың тағы бір белгісі анықталады. Ол кем дегенде үш
құрамды үлгіге бағыну және бұл заңдылық сыңарлар санының азаюына мүмкіндік
бермейді: Бұл кезде би музыкасы аяқталып, жұрт әнге көшкен еді, Асекең оны
да тыңдаған жоқ (Ә.Сәрсенбаев).
Құрмалас сөйлемдерді салалас, сабақтас деп екі топқа бөлу сөйлем
құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен синтаксистік байланыс түріне
бағынуынан шығып жататыны белгілі. Салалас құрмалас сөйлемнің аясындағы жай
сөйлемдер бір-бірімен салаласа байланысады. Ал сабақтас сөйлем құрамындағы
жай сөйлемдер біріне-бірі бағына, иек арта отырып байланысады. Бұл
заңдылықтар құрмалас сөйлемнің даусыз танылып жүрген салалас, сабақтас
түрлерінде қатаң сақталады. Ол өзгермейді. Құрмаластың құрамындағы
салаластың болсын, сабақтастың болсын синтаксистік байланысу түрі өзгерсе,
ол сөйлемнің түрін де өзгертеді. Құрмалас сөйлем - тұтас бір бүтін құбылыс.
Оның ішкі бөлімдерін байланыстыратын синтаксистік түр салалас пен
сабақтаста танылған.
Басқаша айтқанда, құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерді
синтаксистік байланысу түріне бағындыру оларды түрге бөлудің негізгі,
тұрақты шарты болып саналады. Осы тұрғыдан келгенде, аралас құрмалас
сөйлемнің құрамындағы жеке компоненттерді бір-біріне бағындыруда әрі
сабақтасу, әрі салаласу қатысады. Сол арқылы аралас құрмалас сөйлем
сабақтас, салалас сөйлемдерден ерекшеленеді. Демек, ғалым Ғ.Әбуханов
айтпақшы, Құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің байланысу тәсіліне
қарай құрмаластың аралас құрмалас сөйлемдер деп аталатын үшінші бір тобы да
бар [11,288].
Аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің байланыс түрінің
салалас, сабақтас түрлерінің ешқайсысымен сәйкес келмейтінін С.Аманжолов
1930 жылдарда-ақ атап көрсеткен болатын. Ғалым: Бір жағында салалас, бір
жағында сабақтастың элементі араласып жатқан сөйлем құрылысын аралас
құрмалас сөйлем деп атаймыз. Бұл айтқанымыз осы сөйлемнің ең керек типі
саналады. Бұл неше түрлі ауысып та келе береді. Алдыңғы жағы сабақтас
сөйлем болып, артқы жағы салалас болып кетуі де мүмкін,- дейді [12,320].
Бұған сүйенсек, аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер әрі
салаласа, әрі сабақтаса немесе керісінше байланысады, яғни құрамындағы
предикаттылық бөліктерді байланыстырудың екі түрі де қатысады.
Жүністің үстінен бір бет қып материал жіберді, ол шығар болса, бірсыпыра
кісілер қараланбақ (Б.Майлин). Тұрсынбайды өзі аттандырып жатып, Жұман бай
әлі шарылдасып жүрген шөп машиналарына қарап еді, бидайығы ұша қоймаған кең
ойпат күзеліп қалған екен (Ғ.Мүсірепов). Алғашқы мысалдың құрамындағы жай
сөйлемдерді құрмаластыру бірінші сыңар мен екінші сыңар арасында салаластық
та, екінші мен үшінші сыңар арасында сабақтастық. Екінші мысал бұған кері
түзіліс құрған: бірінші мен екінші сабақтастық түрге бағынса, соңғы екеуі
салаластық түрде көрінген. Мұндай синтаксистік байланыс түрін әдеттегі
құрмалас түрлерінің бойынан кездестіре алмаймыз.
Бұл айтылғандарды ескере келгенде, аралас құрмаласқа тән өзіндік
байланыс түрі болуы керек. Аралас құрмаластағы байланыс түрі әрқилы болып
келіп, салалас пен сабақтастан ажыратылады. Сондықтан әрі салаласа, әрі
сабақтаса байланысудың бір сөйлемнің бойынан табылуын әртиптес (аралас)
байланыс деп таныған дұрыс. Әртиптес байланыс тек аралас құрмалас сөйлемге
ғана қатысты. Ондай синтаксистік байланыс түрі сөз тіркесінде, жай
сөйлемдердің құрамындағы сөздердің байланысуында, тіпті құрмалас сөйлемнің
салалас, сабақтас түрлерінде жоқ. Өйткені олар тек екі сыңардан тұрып,
байланыстың не салаласу, не сабақтасу түріне бағынады. Ал аралас құрмалас
сөйлем кемінде үш жай сөйлемнің байланысуынан жасалады. Осы себептен де
оның түрлі тәсілмен синтаксистік байланысқа түсуіне толық мүмкіндігі бар.
Сонда, әртиптес байланыс дегеніміз әрі салаласа, әрі сабақтаса құрмаласудың
бір синтаксистік құрылымда бір сөйлемнің ішкі бөлімдерін байланыстырудағы
байланыс түрі болып табылмақ. Мұның өзі аралас құрмалас сөйлем сыңарларының
синтаксистік байланысының ерекшелігіне жатады.
Мағына жақындығы болмаған жеке сөйлемдер құрмаластың қай түрін болмасын
түзей алмайтыны ақиқат. Ол жайында С.Аманжолов: Салалас құрмалас сөйлемдер
біріне-бірі тіркеліп, мағына жағынан бағынады да, сыртқы формасы жағынан
бағынбайды. Ондағы жай сөйлемдер бірімен-бірі тіркесіп, ойдың тұтастығына
байланысты болады да, белгілі мағына бірлігін сақтайды - дей келіп,
құрмаластың келесі түрі сабақтас туралы да, - бұлар өзара біріне-бірі
бағыну арқылы жасалады, мұнда күрделі ой жай сөйлеммен берілуі мүмкін
болмағандықтан, бірнеше жай сөйлемнің комплексі бір бүтінге айналады -
деген-ді [12,320].
Ғалым тұжырымдауларын салалас пен сабақтастың себеп мәнді түрлеріне
тән мысалдармен дәлелдейік. Май айында жер тоңы әлі жібімеген, жалаң
аяқтарынан өткен суық шекесінен бір-ақ шықты (Р.Тоқтаров). Сөйлем сыртқы
тұлғасы жағынан бір-біріне тәуелсіз, жеке жай сөйлемдерін бір-бірінен нүкте
арқылы ажыратып айтуға да болады. Бірақ олардың мағыналық тәуелділігі сол,
екінші сыңардағы суықтың өтуі алғашқы сыңарда баяндалған жер тоңының
жібімегеніне байланысты. Ал сабақтас сөйлемдерде мағыналық жақындықпен қоса
сыртқы формалық бағыну да бар. Мысалы: Өткен қыс жұтқа ұрынып шыққандықтан,
шаруаның малдары шығындалған (С.Дөнентаев). Мұнда алғашқы сыңар өз алдына
айтыла алмайды. Ал екінші сыңардың түсіндірілуі бірінші сыңарға байланысты.
Демек, шаруаның малдарының шығындалуы - өткен қыста жұтқа ұрынып шыққандық.
Қ.Есеновтің Сабақтас құрмалас сөйлемнің синтаксистік компоненттері бір-
біріне тұлғалық мағыналық жақтарынан тәуелді болып келеді дегені – осы
[9,136].
Кем дегенде үш жай сөйлемдік конструкциядан түзілетін аралас құрмалас
үшін құрылымдағы компоненттердің мағыналық бірлікте болуы шарт. Аралас
құрмалас сөйлем салаласқа тән мағыналық жақындықты да бойына жинайды. Жалма-
жан от жағылып еді, үй еңсесі көтеріліп, туырлықтың оюлары көзге шалынды
(Ғ.Мүсірепов). Бүл сөйлем осы тұрған қалпында үш бөлшектен құрмаласқан бір
бүтін. Үй еңсесінің көтерілуі, оюлардың көзге шалынуы міндетті түрде
алғашқы сөйлем бөлшегіне байланысты. Әрине, оның өзі жеке жай сөйлем бола
алар еді. Бірақ мұндай еркіндікті ортаңғы компонент көтере алмайды. Ол
соңғы бөлшексіз өмір сүре алмайды. Сонда алдыңғы екі сөйлемдер арасындағы
мағыналық байланыс салалас сөйлемге тән де, соңынан санағандағы екі
компонентте, сабақтас сөйлемдердегідей, бұған қоса формалық тәуелділікке де
тән белгі бар.
Мұндай құбылыстың керісінше түзілімде болуы да аралас құрмалас сөйлем
үшін оңай жол: Сен егер былтыр қол ұстасып Гуръев облысына кете барғанда,
Жомарт мүмкін ауыр науқасқа ұшырамас па еді, адамды ой жегідей жейді
(Н.Қапалбекұлы). Алғашқы сыңар өзінен кейінгіге, біріншіден, формасы
жағынан бағынышты, өйткені ол екінші сыңарсыз қолданылмайды. Екіншіден,
екінші сыңар біріншіге мағына жағынан бағынышты. Себебі Жомарттың ауыр
науқасқа ұшырауы оның Гурьевке кетпеуінен де болып түр. Ал үшінші сыңар
бұлардан бөлектеніп, жеке сөйлем де бола алады. Оны екінші сыңарға
біріктіретін жалпы сөйлемнің біртұтастық мағынасы. Осы себептен де мұндай
сөйлемдердің бірбүтіндік мағынасы олардың жеке-жеке тұрғандағы мағынасынан
әлдеқайда басым дейміз. Оның басымдылығы жеке сөйлем бөлшектерінің селбесіп
жұмсалуының бір мезетге болғандығымен беки түседі.
Абырой болғанда көмекшінің алдындағы қобдишаның көзі көгере жанып,
басшыға ене беруге болады деген белгі жазылды, опыр-топыр шалды жетелей
ішке еніп кетті (Д.Досжанов). Біз бұндағы байымдауды бір уақыттың ішінде
хабарлаушының аузынан естігенде ғана аламыз. Шын мәнінде, қимыл-әрекеттің
бір мезгілде болуы іс жүзінде мүмкін емес. Бірінші - қобдишаның көзі
жанады, екінші - белгі жазылады, үшінші - олар ішке кіреді. Мұндай
мезгілдік жақтан бірлікте болу аралас сөйлемнің әртиптес байланысуларының
қай-қайсысында болсын сақталады.
Құрмалас сөйлем құрамындағы ішкі бөліктерді жекелеп көрсетудегі енді бір
өлшеуіш - интонациялық құбылыс. Бұл орайда ғалым М.Алехинаның Основными
средствами связи предикативных частей сложного предложения является
интонация,- деп тұжырымдауынан жеке сөйлемдердің құрмаласуын- да
интонацияның амал-тәсілдік қызметті атқара алатындығын байқауға болады
[13,134]. Мұның үстіне интонацияны салаластырушы не болмаса сабақтастырушы
қызметтеріне қарай құрмалас түрлерін саралаудағы басты критерий ретінде де
қараймыз. Бүл оның сөйлем түрлерін танытудағы қызметі. Біртұтас дауыс
құйылысымен айтылған сөйлемдердің әрбір компонент жігіндегі интонациялық
кідірістің үзақтығы ол сөйлемнің салалас құрмалас екендігін танытып түрса,
сөйлемдер жігіндегі дауыстың бәсеңдеп, қысқа үзілістен кейін жалғасын табуы
сабақтас критерийінен шығып жатады.
Анасы есіне түседі де, көзінен екі моншақ домалап кетеді (Ж.Аймауытов).
Күсен бұзау арбаға жақындай бергенде, үйдің сыртында отырған екі адам
көрінді (Ғ.Мүсірепов). Алғашқы мысалдың бірінші сөйлем жігіндегі
интонациялық кідіріс айқын да, екінші мысалдағы сөйлемдер арасындағы
кідіріс алдыңғыға қарағанда, әлдеқайда шағын. Өйткені әр сөйлем жігіндегі
интонациялық тиянақсыздық олардың баяндауыш формаларының тиянақсыздығымен
сәйкесіп отырады, әрі ондағы сөйлемдер санын көрсетіп, ара шегін
нақтылайды.
Интонацияның мұндай амал-тәсілдік қызметте активтенуі аралас құрмалас
сөйлемде айқын. Себебі ол сөйлем сыңарларын - бірде алғашқы сыңарларды,
енді бірде соңғы сыңарларды байланыстыруда үнемі орын ауыстырып отырады.
Бала қасқырды жұқа шаптан құрықтың түбімен шанша қойып еді, ытып тұрған ол
құрыққа ұмтыла бергенде, бала тістетпей жұлып алды (С.Мұқанов). Тілі шығып
қалғанымен, оның әлі ондай сұраққа түсінетін шамасы жоқ еді, аңырайып
әкесіне қарады (Ж.Түменбаев). Мысалдардың танытып отырғанындай, алғашқы
сөйлемдегі бірінші сыңардан кейінгі, екінші сөйлемдегі екінші сыңардан
кейінгі компонентаралық байланысты интонация атқарып тұр.
Интонацияға байланысты айтылғандар - оның амал-тәсілдік және сөйлем
түрін танытудағы қызметі - аралас құрмаласқа да тән. Бүлардың барлығы жалпы
құрмалас сөйлемдердің ортақ белгісі болса, аралас құрмалас үшін ерекше деп
танитын жайлар бар. Біріншіден, аралас құрмалас сөйлем басқа сөйлем түрлері
сияқты біртұтас дауыс құйылысымен айтылатын сөйлем соңындағы тиянақты
интонацияға бағынады. Бірақ құрылымдағы предикаттылық бөліктерінің
жігіндегі кідіріс бір ғана тиянақсыз интонациямен өлшенбейді. Демек, аралас
құрмалас сөйлем салалас, сабақтас түрлерінен интонациялық құрамы жағынан да
күрделі. Екіншіден, аралас құрмалас сөйлемнің жеке компоненттерінің
арасындағы ұласпалы интонация бір ғана үлгіде емес. Онда салаласқа тән
тиянақты, сабақтасқа тән тиянақсыз интонациялық кідіріс орын ауысып келіп
отырады. Яғни, ұласпалы интонацияның өзі жеке сөйлем баяндауыштарының
тұлғалық көрсеткіштеріне қарай бірде тиянақты-тиянақсыз, бірде тиянақсыз-
тиянақты түрде келіп, құрмаластырушылық роль атқарады. Интонациялық
кідірістің айқындылығы немесе көмескілігі осы негізден шешіліп отырады.
Қараңыз:
Кітапқа үңіліп еді, үй іші күңгірт тартып, көзі бұлдырады (Қ.Жұмаділов).
Бірде мұның отары беткейді қаптай жайылып, өзі баяғы бабалары қазған
арықтың қабағында жамбастап жатыр еді, гүр етіп бір Уазик көрінді
(М.Байғұтов). Бірінші мысалдың алғашқы компоненттерінің, екінші мысалдың
соңғы компоненттерінің арасындағы интонациялық кідіріс айқын. Оның
айқындылығы интонацияның салаластырушы қызметіне байланысты. Ал бірінші
сөйлемнің екінші сыңарынан кейінгі кідіріспен екінші сөйлемнің бірінші
сыңарынан кейінгі интонациялық кідіріс, олардың сабақтастырғыш қызметіне
орай шағын, көмескі. Үшіншіден, мұндай үласпалы интонацияның көтерер жүгі
сол, ол біртұтас дауыс құйылысымен берілген сөйлем сыңарларының орнын
ауыстыруға келмейді.
Ендеше, аралас құрмалас сөйлемдегі ұласпалы интонация екі үлгіде қызмет
атқарады: бірінші - тиянақсыз-тиянақты ұласпалы интонация, екінші -
тиянақты-тиянақсыз ұласпалы интонация. Мұның өзі ұласпалы интонацияда қатаң
бір байлаулылықтың бар екенін көрсетеді. Себебі бірінші үлгімен берілген
сөйлемді екінші үлгідегі интонациямен беріп, сөйлем байланысуларын үзуге
болмайды. Мәселен, жоғарыдағы тиянақты-тиянақсыз ұласпалы интонацияға
бағынған сөйлемді үй іші күңгірт тартып, кітапқа үңіліп еді, көзі бұлдырады
десек, сөйлемнің алғашқы мағынасына нүқсан келген болар еді. Ал екінші
мысалды тиянақты-тиянақсыз ұласпалы интонацияға бағындырып құрсақ,
сөйлемдегі мағыналық та жойылады. Бүл аралас құрмалас сөйлемнің де өзіндік
интонациялық бірлігін, тұтастығын көрсетеді деп ойлаймыз.
Жалпы сөйлем атаулының, оның ішінде, құрмалас сөйлем түрлерінің жеке
компоненттері белгілі бір заңдылыққа бағынып, орын тәртібін қатаң сақтайды.
Құрмалас сөйлемнің салалас, сабақтас түрлерінің компоненттерінің орналасу
тәртібі алғаш пайда болғаннан-ақ белгіленіп, қазіргі тіл білімі саласында
әбден орын тепті деуге болады. Салалас сөйлем түрлерінің жеке сыңарлары
тиянақты тұлғада келіп, алдыңғысы соңғысына бағынушы сыңар ретінде телінсе,
сабақтас сөйлемнің алдыңғы компоненті тиянақсыз тұлғада бағыныңқылық
сипатты атқарады да, соңғы сыңары тиянақты тұлғада келіп, басыңқылық мәнге
ие болады. Мұның өзі аталмыш сөйлем түрлеріндегі жай сөйлемдерді
құрмаластырудың елеулі тәсілі болып саналады. Сыңарларының орын тәртібін
ауыстыру жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысын жою ғана емес, кей
кездерде мұндай сөйлем сөйлем болудан да айрылады. Аталған белгілерді -
сөйлем түрінің алғаш пайда болуынан компоненттерінің орын тәртібін
белгілеу, олардың орнын ауыстыруға көнбеу — аралас құрмалас сөйлем бойынан
да табуға болады.
С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың 1939 жылғы орталау және орта мектепке
арналған алғашқы оқулығында аралас құрмалас сөйлем компоненттерінің орын
тәртібінің бірінші үлгісі нақты көрсетілген: Кейде құрмаласқа бірнеше жай
сөйлемдер бір-бірімен сапаласып та, сонымен қатар бір-бірімен сабақтасып та
жалғасады [14,87]. Бірінші мен екінші сыңарлары салаласып, екінші мен
үшінші сыңарлары сабақтасып орналасқан сөйлем түрінің тиянақты-тиянақсыз-
тиянақты тұлғадағы аралас екендігі қазір әбден танылған нәрсе. Мұндай
құрамдағы үш жай сөйлемдердің орналасу тәртібін кейін ғалым С.Аманжолов
қатаң белгілеп, мынадай анықтама береді: Мағынасы жағынан тұтас, бағыну
жағынан аралас (бірі басыңқы, бірі бағыныңқы, бірі өз алдына тиянақты
болып) келген сөйлемдер шумағын аралас құрмалас сөйлем дейміз [12,320].
Бұған мысал ретінде мына сөйлемді келтіруге болады: Қыс басында Ертіс
бойының ызғырығы қандай қатты, кешке таман жел күшейіп, жаяу бұрқасын жүре
бастады (Ә.Әбішев).
Ғалымның аралас құрмаласқа байланысты пікірлері әр жыл сайын дамып
отырды. Профессор С.Аманжоловтың Ғылыми курсындағы Бұл құрмаластың
ішінде басыңқыдан басқа да өз алдына тиянақты баяндауышы бар жай сөйлем де
бола береді дегенінің өзі аралас сөйлем компоненттерінің орын тәртібіндегі
екінші бір үлгіні де байқатады. Яғни, басыңқы сөйлемнің өзі тиянақсыз-
тиянақты тұлғадан құрылса, оған тиянақты баяндауышы бар жай сөйлемдер
салаласа байланысса, олардың тиянақсыз-тиянақты-тиянақты тұлғадағы аралас
құрмаласты түзетінінің куәсы боламыз. Мысалдарымыз да бұл ыңғайдан табылып
жатады: Еламан күн мінезін жақтырмай, жүрегі шайылып тұр еді, қасына бір
топ балықшы келді (Ә.Нұрпейісов). Ғалым С.Аманжоловтың: Кейбір араластың
аяғында екі тиянақты сөйлем қатар келуі мүмкін [15,134], - деп меңзегені
де осындай құрылымды сөйлемдер екендігіне дау болмаса керек.
Мұндай құрылымға бағынған аралас құрмалас сөйлемнің тағы бір ерекшелігін
баса айтуымыз керек. Ол сөйлем ішіндегі компоненттердің бір-бірімен
байланысу жолындағы белгінің қатаң сақталуы. Мұндай түзілімдегі аралас
құрмаластардың тиянақсыз тұлғадағы түрі екінші тиянақты тұлғалы компонентке
бағынады, ал соңғы тиянақты тұлға тек екінші компонентпен байланыс құрады.
Бірінші сыңар мен үшінші сыңарлар өз алдына құрмаласа алмайды. Бүл
дәлелдемелердің өздері аралас құрмалас сыңарларының да орын тәртібі басқа
сабақтас, салалас түрлеріндей, алғашқы пайда болуында-ақ, байланысып
құрмаласқандығын көрсетеді.
Құрмалас сөйлем сыңарларының байланысу жолдары да көптеген
ерекшеліктерге толы. Әдетте, салалас, сабақтас құрмалас түрлерінің бірінде
интонация мен шылаудың қызметі баса айтылса, енді бірінде сөйлем
баяндауышының түрлі формада келіп, байланыстырушылық қызметі ескеріледі. Ал
аралас сөйлемде бұлардың қызметі еш кемімей-ақ көрініс табады. Яғни, аралас
құрмалас сөйлем құрамында құрмалас сөйлем компоненттерін құрмаластырудағы
тәсілдер түрінің барлығы да болады. Мұны да бүл сөйлем түрінің басты бір
ерекшелігі деп қабылдаған жөн. Біздіңше, аралас құрмалас сөйлем
сыңарларының басын біріктіруші, байланыстырушы қызметті атқаратын тәсілдің
аналитикалық және аналитикалық-синтетикалық немесе синтетикалық-
аналитикалық түрлері бар.
Аралас сөйлемдер үшін аналитикалық тәсілдің екі жолмен көрінетінін
байқадық. Бірінші - бірыңғай аналитикалық тәсіл де, екінші - әрыңғай
аналитикалық тәсіл. Бірыңғай аналитикалық түр үшін тек қана шылаулар қызмет
атқарады. Құрмалас сөйлемнің қай түрінде болмасын синтаксистік
компоненттерді құрмаластырудағы басты тәсілдердің бірі - шылаулар. Мұндай
байымдаудың аралас құрмалас сыңарларына қатысты екенін баса айтқан жөн.
1862 жылы император Сянъфан өлген соң, алты жасар Тунжи тақ мұрагері атанды
да, оның шешесі Цыси жас императорға регентша - бас уәзір болып
тағайындалды. Күдерінің айтысатын ойы жоқ екен, бірақ Дәмелінің өзі
бастырмалатып бара жатқан соң, амалсыз жауап қайтаруға тура келеді
(Қ.Жұмаділов). Алғашқы мысалымызда септеулік пен жалғаулық шылаулар өз
сыңарларының соңынан келіп, оларды өзара құрмаластырса, екінші мысалдағы
бірақ жалғаулығы өз сыңарларының басында тұрып, оны алғашқы компонентпен
байланыстырған. Бүдан шығатын қорытынды, шылаудың әр сыңарда келуі міндетті
емес, ал қатыса қалды екен, олардың орталық байланыс жібін тартуы керек-ақ.
Жалпы аралас құрмалас сөйлемдерде байланыстырушылық қызметті, көбіне,
жалғаулық, септеулік шылаулар атқарады да, демеулік мәндегі шылаулардың
сөйлем құрамында кездесуі мол ұшырасқанымен, құрмаластырушылық қызметі
шектеулі.
Аналитикалық тәсілдің екінші түрі деп тапқан әрыңғай аналитикалық тәсіл
үшін шылау түрлерімен қатар екі компоненттің басын түйістіруші қызметті
интонация да атқаратын болады. Сәлім бишігін үйіріп бір ысқырып еді, көк
арбаныц жүгі қанша ауыр болса да, қос күрең ұршықтай үйіріп ала жөнелді
(Ә.Әбішев). Жалғыз үй болған соң, ішің пысады екен, ертеден қара кешке
дейін екі қолым алдыма сыймайды (А.Нұрманов). Әрине, сөйлемдеріміздің
қайсысында болмасын компонентаралық ұласпалы интонация бар. Осы себептен де
Т.Қордабаев айтқандай, ...интонацияны құрмалас сөйлемнің мағынасына, оның
компоненттерінің баяндауыш формаларына қарай құбылып отыратын, соларға
тәуелді көмекші категория деп түсінген жөн [2,340]. Оның үстіне интонация
алғашқы сөйлемнің бірінші мен екінші сыңарларын үйлестіріп түр.
Аралас құрмалас сөйлем бірыңғай синтетикалық тәсілге бағына алмайды. Осы
негізден де бүл сөйлемнің сыңараралық қызметінде аналитикалық-синтетикалық
немесе синтетикалық-аналитикалық тәсіл болады дейміз. Оның аналитикалық
сыңарын жоғарыдағы келтірілген түрлер танытса, синтетикалық сыңары
қатарында сабақтас сөйлемнің бағыныңқы баяндауыштарының көріну жолдары
түгелдей түрады. Әрине, тиянақсыз формада айтылатын кез келген сөздер және
кез келген форма жай сөйлемдерді құрмаластыру үшін қолданыла бермейді.
Ондай сөздер құрмалас құрамына енуге тиісті белгілі бір жай сөйлемнің
баяндауышы қызметінде қолданылады да, ол сөйлемді өзінің тиянақсыз формасы
арқылы екінші сөйлемге бағындырады, соған тәуелді ете байланыстырады, сол
арқылы құрмалас сөйлем жасайды [2,340] .
Өзімізге мәлім құрмалас сөйлем баяндауышының тиянақсыз тұлғада көрінуі
етістіктің шартты райлы, көсемшелі, есімшелі түрлерінен шығады. Аралас
сыңарының шартты райлы болып тұлғалануында бір ескеретін жай сол,
Қ.Есеновтің Бағыныңқы сөйлемдердің бастауыш пен баяндауыш арасында жақтаса
байланыстың болуы тек шартты бағыныңқы сөйлемдерге тән деген
тұжырымдауымен астарлас [16,193]. Бәрекелді, аспанда бұлт бар екен, тұман
түссе, көзге түрткісіз болар (А.Нұрманов). Бұл үйде өз адамдары тұрса, бұл
маңда қауіп те жоқ болу керек деген ой келді білем, мектеп іші адамға толып
кетті (Ғ.Мүсірепов).
Ғ.Бегалиев аңғартқандай, Көсемшелердің дара күйінде баяндауыш болып
келуі тек бірыңғай баяндауышты сөйлем мен құрмалас сөйлемдерде ғана мүмкін
[12,255]. Итше шұбатылып он күндей жүрдік, сондағы алған тезегіміз жарты
қысқа жетпей, мен қыс бойы жалғыз өгізіммен қамыс тасып шықтым. Күн бір
жеті бойы қайта жылынып, күзгі қар еріп кетіп еді, күзетші екі күнге үйіне
кетті (Ғ. Мүсірепов).
Есімшенің де байланыстырушылық қызметі басым. Дей түрғанмен, Қ.Есеновтің
дәл көрсеткеніңдей, Есімшенің барлық формалары да бір дәрежеде бағыныңқы
сөйлемді жасауға қатынаса бермейді. Оның жатыс, шығыс және көмектес
формаларында келген жолдар сөйлем ішінде кеңістік мәнде жұмсалып,
баяндауыштық қызмет атқаруға икем тұрады [16,86]. Манағы әзірде бір
тоқтыны бір өзі жейтіндей ашығып-ақ келген сияқты еді, әйтсе де алдына
тамақ тартылғанда, Құланның жүрегіне бір түрлі ас батпады (А.Нұрманов).
Ауыл адамдары тарап кеткен, кешкі мезгіл болғандықтан, ел мал қамаудың
қамында болатын. Сот ағасы қоңыр дауыспен үкім оқуға кіріскенде, Абылай
терезе көзінде отырған Сәулеге қарап еді, қыздың жанарына жанары жолықты
(Р.Сейсенбаев). Тегі, жаңа күйінде оралған сандық болуы керек, біраз жерін
тот басқанмен, кей жерінің сары қаңылтыры әлі жалтырап тұр (Ғ.Мүсірепов).
Мағыналық топтастыру - құрмалас сөйлем түрлерін тәптіштеудегі басты
өлшемнің бірі, бірі емес бірегейі. Егер құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары
мен амал-тәсілдерінің үстіне мағыналық қатынасын анықтай білсек, ол сөйлем
түрлерінің де Қ.Есенов аңғартқан ... ең жоғары дәрежелі бір бүтін күрделі
мағыналық бірлігі беки түседі [17,68]. Қазіргі күні салалас құрмаластың
мағыналық жағынан сегіз топқа, сабақтас құрмаластың тоғыз топқа
топтастырылуы ол сөйлем түрлерінің өз деңгейінде танылғандығының белгісі
деп ұққан жөн. Ал аралас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы мағыналық
қатынасты анықтау осы уақытқа дейін тәжірибеде болмаған.
Демек, аралас құрмалас сөйлемнің мағыналық қатынастарының
таптастырылуында салалас, сабақтас сөйлем түрлерінен басқадай белгілер жоқ.
Салаластың да, сабақтастың да жасалу жолдарына сүйенеді. Мәселен,
құрмаластың шарт мәнді түрлерінде салаласта бұйрық рай формасымен,
сабақтаста шартты рай формасымен жасалу кең орын алған: Қару тауып бер,
алысып өлемін (Ш.Мұртазаев). Егер Пернебек таң атқанша тапжылмай отырса,
Жаңыл да орнынан қозғалмас еді (Қ.Найманбаев). Осындай формалық жасалудан
аралас құрмалас та шығып жатады. Бірақ салалас пен сабақтастан ерекшелігі
сол, сөйлемдегі бірінші сыңарға екінші, екіншіге үшінші сыңар сондай
қатынаста айтылып, белгілі бір қатынасты туындатады. Мысалы: Құдай оның
бетін ары қылсын, егер иен дала кемерінен асып толқитын болса, Ертіс пен
Жайықтың жағалауындағы бекіністерді жып-жылас шашып кетуі де мүмкін ғой
(Қ.Жұмаділов). Мұндай қасиеттер бірыңғай аралас құрмаластың себеп,
ыңғайлас, салыстырма мәнді топтарында да сақталып отырады. Ал түсіндірме
мәнді бірыңғай қатынасты аралас құрмаластың өзгешелігі бар. Онда, көбіне,
бірінші сыңардағы хабардың нәтижесін соңғы екі компонент бірігіп, жымдасқан
түрде ашып отырады: Менің түк ұқпай тұрғаным: саған бала керек болса,
Жұмекенге әке керек емес пе? (Б.Нұржекеұлы).
Қорыта келгенде, жалпы құрмалас сөйлемдер құрамындағы синтаксистік
компоненттердің бір-біріне қатысты ерекшеліктері оларды салалас, сабақтас,
аралас болып үшке бөлінуіне әкелді. Осы негізден олардың ереже анықтамасы
да орын алып отырды. Салалас құрмалас сөйлемде тиянақты тұлғада келген ішкі
бөліктер аналитикалық тәсіл негізінде байланысып, біртұтас күрделі ойды
құраса, сабақтас құрмалас сөйлемге алғашқы сыңарлары тиянақсыз тұлғада
келіп, соңғысымен өзара мағыналық қатынаста түратын және әр алуан тәсілдің
қызметін қалайтын құрмалас түрі жатады. Ал аралас құрмалас сөйлем деп
құрылымдағы предикативтілік бөліктердің әртиптес байланыс түріне бағынып,
өзара мағыналық, интонациялық тұтастықта күрделі ойды білдіретін сөйлем
түрін айтамыз.
1.2 Екі құрамды құрмалас сөйлемдердің зерттелуі
Құрау, құрылыс мәнін беретін құрмалас атауының қазақ тіл білімінде
танылып, ұғымына сай жадымызда қалыптасып қабылданып кетуі алғашы
тілтанымпаз А.Байтұрсынұлы есімімен тікелей байланысты. Ғалымның жалпы
сөйлем жүйесіне аса көңіл аударып, Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын
айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-
бірінің қырын келтіріп, қиындастыратынын сөйлемнің қай түріне болсын
бағыттаған [4,368]. Ол сөйлем ішіндегі сөздердің ғана емес, құрамы кең
сөйлем түрінің ішкі құрылымдарының да қиындасуын қалаған. Осыдан келіп
құрмалас сөйлем түрлерін ажыратқан: Қиысулы құрмаластағы сөйлемдер тең
болса, салалас құрмалас деп аталады. Тең болмай, бірінен-бірі кем болып
қиысса, онда қиысулы құрмалас сабақтас делініп аталады [4,302]. Ғалымның
одан әpi саралауларынан осы екі сөйлем түрінің мағыналық топтастырылуға
бағынғандығын байқаймыз. Мұнда 6ip ерекше көңіл бөлетін жайттар бар. Біздің
байымдауымызша, біріншіден, қазіргі әдеби тіліміздегідей құрмалас
сөйлемдерді мағыналық саралау алғашқы зерттеуші ілімінде болды. Екіншіден,
оның салалас құрмаласқа тән топтауларын тек салаластық, сабақтас құрмаласқа
тән топтауларын тек сабақтастық деп тану, таныту дұрыс бола қоймайды.
Мәселен, ғалым Олар көше алмайды, өйткені көлігі жоқ сынды сөйлем түрін
сабақтастың себеп пысықтауышының бағыныңқысы деп атайды. Қазipгi
талауымызда мұндай байланысудағы түзілім салалас құрмалас қатарында. Оның
дұрыстығына еш күмән келтірмесек те, танылған құрмалас түрлерінің қай-
қайсысы да бірыңғай атаудағы топтамаларына бірігеді. Сол себептен
қарсылықты салалас, я болмаса қарсылықты бағыныңқылы сабақтас т.с.с. болып
кете береді.
Қазіргі қазақ, тіл білімінде көп сыңарлы құрмалас сөйлемдер жеке
айтылмағанымен, оның ішкі түрлері (көп құрамды салалас, көп бағыныңқылы
сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, аралас) әр кезең әдебиеттерінде
көрсетіліп жүрді. А.Байтұрсынұлы мұндай сөйлемдер түрін орамды немесе
өрнекті деп атаған. Рас, қазіргі үрдісте сөйлеудің мұндай түрлерін
күрделі синтаксистік тұтастық, тарапынан танытсақ, деген де пікіp бар
[18,210-213]. Бірақ, бұл бірліктің де жеке сөйлемнен, сөйлемдер тізбегінен
[19,244] болатынын ескеріп, ғалым еңбегінде мысалдарды көп сыңарлы
құрмаластардың түзілуіндегі алғашқы жол деп таныдық.
Мысалға негіз болған алғашқы синтаксистік құрылымдар аралас құрмалас
сөйлемге жақын. Олар тиянақсыз тұлға түрінде басталып, соңынан тиянақты
тұлғaлы алты компонентті ерткен. Оның бес компоненті салалас сөйлем тобын
құрап, соңғысы жай сөйлем түріне негізделген. Бұған сүйенсек, орамды
сейлемдердің құрамында сабақтаса және салаласа байланысу да және олардағы
тиянақсыз форма соңғы сыңармен тек сатылы түрде ғана грамматикалық,
байланысқа түскен. Оның үстіне сөйлем компоненттерінің бipi сабақтас
құрмалас болса, екіншісі -салаластың көп компонентті түрі де, үшіншісі
жай сөйлем түріне бағынған. Бұдан қазақ; тіл білімінде құрмалас сөйлемнің
құрамындағы компоненттердің салаласу және бағыныңқылық, сипатқа тән
белгілері алғаш А.Байтұрсынұлының еңбектерінен көрінгенін байқау қиын емес.
Eңбектeгi екінші және үшінші мысалдар қазіргі жарыспалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ (Жұмыстың жалпы
сипаттамасы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1 Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты мен зерттелу
жайы
1. Екіқұрамды құрмалас сөйлемдер, олардың өзіндік ерекшеліктері..6
2. Екіқұрамды құрмалас сөйлемдердің зерттелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ..2 1
3. Көпқұрамды құрмалас сөйлемдер мен олардың зерттелу жайы ... .30
2 Көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты
2.1 Аралас құрмалас сөйлемдер, олардың мәтін синтаксисінде қолданылу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...36
2.2 Көпқұрамды салалас құрмаластар, олардың мағыналық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
2.3 Көп бағыныңқылы сабақтас құрмаластар, олардың түрлері мен мағыналық
қатынастары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .49
2.4 Көп басыңқылы сабақтастардың өзіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ..52
2.5 Тек бағыныңқылы сабақтастар, олардың өлең синтаксисіндегі стильдік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .61
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..64
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Синтаксистің басты объектілерінің бірі - құрмалас
сөйлем. Сондықтан да сөйлем синтаксисін, әдетте, жай сөйлем және құрмалас
сөйлем синтаксисі деп екі топқа бөледі. Сөйлем деп аталатын бір бірлікке
топтастырылғанымен, әрқайсысының өзіне тән белгілері болады. Алдымен, олар
құрылымдық жағынан ерекшеленеді. Жай сөйлем - бір ғана ойды білдіріп,
тиянақталған интонациямен айтылатын синтаксистік бірлік. Құрмалас сөйлем
синтаксисінің негізгі объектісі жеке ойды білдіретін жай сөйлемдердің өзара
тіркесіп, бір бүтінге айналуы, сол арқылы күрделі ойды білдіру жолдары мен
тәсілдері болады. Құрмалас сөйлем синтаксисі жеке ойды білдіретін жай
сөйлемдердің өзара тіркесіп, құрмалас сөйлем болуын және құрмалас сөйлемнің
түрлерін, жасалу жолдарын тексереді.
Құрмалас сөйлем жай сөйлемдерден құралады дегенге қарап, оны кез келген
жай сөйлемдердің кездейсоқ тіркесе салған тобы деп түсінуге тағы да
болмайды. Құрмалас сөйлем компоненттері бір-бірімен органикалық байланыста,
берік бірлікте тұратын және біріне-бірі бағынышта өзара шарттас болып
келетін күрделі мағыналық бір бүтін болып табылады.
Жай сөйлемнен кіші тілдік құрылымның ешқайсысы да құрмалас сөйлемге
дербес компонент бола алмайды. Бірақ құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемдерді
мағыналық қатынастары бар сөйлемдер деп ұғыну керек. Өйткені күрделі ойды
білдіру үшін тіркесетін сөйлемдер өзара мағыналық бірлікте болғанда ғана
тіркесе алады. Мұның өзі басты фактор болуға тиіс. Әдеттегі жай сөйлемдерге
қарағанда, негізгі бір айырмашылығы - осы [1,233]. Құрмалас сыңарларының
дербес жай сөйлемдерден ерекшелігін М.Балақаев былай түсіндіреді: Құрмалас
сөйлем мағыналық және тұлғалық жақтарынан алғанда жалпы алғанда, тұтас бір
бүтін болғанымен, ол жеке сөйлемдерден құралады. Алайда сол жеке сөйлемдер
құрмаластың қарамағында мағыналық және интонациялық тиянақсыз қалыпқа
түседі. Әдеттегі жай сөйлемдерге қарағанда негізгі бір айырмашылығы –осы
[2,219].
Ендігі бір мәселе жай сөйлемдердің барлығы құрмалас сөйлем компоненті
бола ма деген сұрақ төңірегінде топтасады. Құрмалас сөйлемге байланысты
туындап жүрген қиындықтардың көпшілігі осы мәселеге қатысты екендігіне шүбә
жоқ. Өйткені ортақ бастауышты сөйлем, әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасқа негізделуі не оны саралай қолдану сияқты тіл біліміндегі
тартысты мәселелердің барлығы осыған қатысты.
Егер құрмалас сөйлемді кемінде екі жай сөйлемнің салаласа не сабақтаса
байланысуы деген қағидаға сүйенсек, құрмалас құрамындағы атаулы сөйлемдер
де, бөлшектелген сөйлемдер де, осы секілді күрделенген сөйлемдер мен
телінбе компонентті құрылымдар да сол талапқа жауап береді. Егер
күрделенген сөйлемдердің бір компонентінде субъект-предикаттық қатынасы
бар, екіншісі жартылай предикаттық қатынасқа құрылғандықтан, құрмалас
сөйлемдер аясында қарастыруға келмейтін тілдік құрылым деп танитын болсақ,
жоғарыда аталған сөйлемдерді сол деңгейде қарастырған жөн сияқты. Өйткені
құрмалас сөйлемге тән деп саналатын әр компоненттің субъект-предикаттық
қатынасының болмауы бұл мәселеге байыппен қарауды талап етеді [3, 40].
Құрмалас сөйлемнің компоненті мен әдеттегі дербес жай сөйлемдердің
арасына теңдік белгісін қоюға болмайды. Тіліміздегі субъект-предикаттық
қатынасқа негізделмеген немесе жартылай предикаттық қатынастағы деп
танылатын сөйлемдердің бәрі бірдей компонент бола алмайды. Осының бәрі
құрмалас сөйлемнің грамматикалық табиғаты саналады. Сондай-ақ құрмалас
сөйлемдердің жай сөйлемдерінің саны мен олардың байланысу тәсілдеріне қарай
екіқұрамды, көпқұрамды болып жіктелуі, олардың әрқайсысының өзіндік
ерекшеліктері жұмыстың өзектілігі болып табылады.
Жұмыстың мақсат, міндеттері. Құрмалас сөйлемнің ғылым ретінде даму,
қалыптасу жолы, құрылымдық түрлері мен олардың өзіндік ерекшеліктерін ашу –
диплом жұмысының мақсаты болса, құрмалас сөйлемнің түрлерінің өзіндік
белгілері мен олардың зерттелуін өзіндік белгілеріне қарай ғалымдардың
көзқарастарын топтастыру; екі құрамды құрмаластардың зерттелуін, ғылыми
көзқарастардың қалыптасуын нақтылау; көпқұрамды құрмаластардың түрлерінің
ғалымдар еңбектерінде зерттелу деңгейін анықтау, ғылыми пікірлердің
қалыптасуын таразылау, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің аралас құрмалас,
көпқұрамды салалас, көп бағыныңқылы сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, тек
бағыныңқылы сабақтас сияқты түрлерінің өзіндік белгілері мен жасалу
жолдары, мағыналық қатынастарын анықтау сияқты жұмыстар зерттеудің
міндеттері саналады.
Тақырыптың маңыздылығы. Қазіргі қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің
жасалуы, мағыналық, тұлғалық сипаттары тіл білімінде жеткілікті
зерттелінгенімен, көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің қазақ тіліндегі зерттелу
деңгейі мен олардың мағыналық, құрылымдық түрлерінің өзіндік ерекшеліктерін
арнайы қарастыруды қажет ететін мәселердің бірі екендігі анық. Сол себепті
де жұмыстың жаңалығы - арнайы зерттеуді қажет ететін көпқұрамды құрмалас
сөйлемдердің құрылымдық-семантикалық сипаты мен олардың құрылымдық түрлері,
соның ішінде көбінесе өлең синтаксисінде кездесетін тек бағыныңқылы
сабақтастардың көпқұрамды құрмалас сөйлемдердің бір түрі есебінде
қарастырылуы.
Зерттеудің практикалық, теориялық мәні. Құрмалас сөйлем синтаксисінің
теориясы міндетті түрде ғалымдардың ғылыми көзқарастарын саралаумен
ажыратылады. Осы себепті де осындай көпқұрамды құрмалас сөйлемдер туралы
жұмыстар құрмалас сөйлем синтаксисінің теориясына қосар үлесі мол, ал
тілдік деректері практикалық мәнін толықтырады.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысының құрылымы кіріспе, негізгі бөлім,
қорытынды бөлімдерден тұрады.
1 Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдердің құрылымдық сипаты мен зерттелу жайы
1.1 Екіқұрамды құрмалас сөйлемдер, олардың өзіндік ерекшеліктері
Құрмаластың қос құрамды түрін салалас және сабақтас құрайды. Сондықтан
олардың өзіндік ерекшеліктерін анықтау аса қажет. Бұл оларды ажырата білуге
көмектесіп, жеке сөйлем түрлері екенін тиянақтай түседі. Салалас құрмалас
сөйлемге енетін әр сөйлемнің баяндауышы тиянақты болса, сабақтас сөйлемнің
бағыныңқы сыңарының баяндауыштары тиянақсыз түрде келеді. Құрмалас
сөйлемнің осы екі түрінің ең күрделісі - сабақтас құрмалас сөйлем. Құрмалас
сөйлемнің бүл түрінің сабақтас деп айтылуының өзінде үлкен мән бар. Сөз
тіркесі де сабақтаса байланысқан сөздерден тұрады. Сабақтаса байланысқан
сөз тіркестері мен сабақтаса байланысқан сөйлемдерде де негізгі бағыт
олардың бірінші, яғни бағыныңқы, сыңарларының болатындығында. Ондай
синтаксистік категорияларды бағыныңқы сыңарлар дегеннің өзі, шындап
келгенде, келесі бір сөзге немесе сөйлемге қатыстылығымен ерекшеленеді. Осы
бағытпен құрмаластық құрылымдағы бағыныңқы сыңардың тиянақсыз түрде келуі
сабақтас құрмалас сөйлем деп атауға әкелді.
Тарихи жағынан сабақтас құрмалас сөйлемдер салалас құрмалас сөйлемнен
соң қалыптасқан. Өйткені алғашқы сөйлемдер жай сөйлемдерден құрала келіп,
сол жай сөйлемдер мағыналық жағынан өзара бірлесте айтылу арқылы күрделі
ойды білдіру де басты жетістік болды. Ондай күрделі ойды білдіруде алдымен
тең дәрежелі сөйлемдердің ғана бірлігі басты тірек еді. Осының негізінде
алдымен салалас құрмалас сөйлем қалыптасты. Келе-келе осындай құрамдағы
сөйлемдердің негізінде бағыныңқы сөйлемдердің қатысы туып, енді құрмалас-
тың сабақтас түрі тілде орын алды. Міне, құрмаласатын сөйлемдердің салалас,
сабақтас түрлері осы қалыпта осы кезге дейін орын алып келеді. Бірақ
салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемнің бір-біріне ұқсас, өзгеше
жақтары да кездеседі. Олардың ұқсастығы, біріншіден, екеуі де кемінде екі
сөйлемнен түрады, екіншіден, екеуі де күрделі ойды білдіреді, үшіншіден,
екеуі де пікір алмасу, ойды білдіру үшін жұмсалады, төртіншіден, екеуі де
біршама аяқталған ойды білдіреді. Солай бола тұра, ол сөйлем түрлерінің
өзіндік айырмашылықта-ры да жетерлік:
Салаласқа енген әрбір сөйлемнің баяндауыштары тиянақты түрде
келеді: Талаптың өзі де түрлі-түрлі болады,талап алушылар да неше түрлі
болады (Абай); Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сыңарының баяндауышы
тиянақсыз болады да, басыңқы сөйлемінің баяндауышы тиянақты келеді: Қалдық
қаншалықты аз болса, өндірістің негізгі өнімі соншалықты мол болады
(Егемен Қазақстан газеті);
Салаласқа енген сөйдердің орны жылжымалы. Сондықтан оларға қатысты
сөйлемдердің кейде орнын ауыстыруға болады. Ал сабақтас құрмаласқа енген
сөйлемдердің бағыңынқы сыңары, негізінен, басыңқы сөйлемнің алдында
орналасады. Поэзиялық шығармаларда бағыныңқы мен басыңқы сыңарлардың орын
алмасып отыруы кездеседі;
Салаласқа енген сөйлемдер өзара теңдік дәрежеде байланысады. Ал сабақтас
құрмалас сөйлем сыңарларының байланысы керісінше. Алғашқы сыңар
баяндауышының тиянақсыз болуына сәйкес, жеке сыңарлар теңдік дәрежеде
келмейді, бағыныңқы ыңғайда жұмсалады;
Салаласқа енген сөйлем баяндауыштарының тиянақты болуына сәйкес, олардың
айтылу интонациясы да тиянақты болады. Сабақтас құрмалас сөйлемге енген
бірінші сыңар баяндауышының тиянақсыз болуына орай, жалпы ондай сабақтас
сөйлемдегі интонация әр түрлі болады;
Салаласқа енген әрбір сөйлемнің баяндауыштары өз бастауышымен қиыса
байланысады. Сабақтас құрмалас сөйлемде қиыса байланысу басыңқы сыңарында
жүзеге асқанымен, бағыныңқы сыңарында ондай қасиет жоқ;
Салаласа байланысқан сөйлемдер өзара байланысу үшін негізінде жалғаулық
шылаулар қолданылады. Мысалы: Бірде ақ боран борады, Бірде ақ тұман орады,
Бірде төнді қара түн (Т.Жароков). Мұның атын сұрапыл дауыл дейді, бірақ бұл
да бізді түбірімізбен жұлып кете алмайды (Т.Ахтанов). Сабақтас құрмалас
сөйлемдегі бағыныңқы сыңарлар басыңқымен
септеулік шылаулар арқылы байланысуға бейім: Жетім баладай
бүк түсіп жатқан Бәкенді көрген соң, Раушанның іші елжіреп
кетті (Б.Майлин). Топыраққа сабан шөмелесі түсірілгеннен кейін, ол жерде
сабан мен топаннан қалдық қалады (Лениншіл жас газеті).
- Тарихи жағынан келгенде салалас құрмалас сөйлемдер алғаш, сабақтас
сөйлемдер салаласқа қарағанда кейін қалыптасқан;
- Салалас және сабақтас сөйлемдердің сыңарлары әрі есімді, етістікті,
тіпті құрама түрде келуі де орын алған: Бірақ оған қарағанда мұнда көп
өзгешелік бар, жиналыстағы әйел көп, жиылыс басқарушылардың ішінде еркек
жоқ. Ертеңіне Ермактың үйінің шомына шығып Бәкен қарауыл қараған адамға
ұқсап тұр еді, торы атты жегіп, Жақсылыққа делбесін ұстатып, бөкебайды
басына тұмшалап орап Раушан кетіп барады екен (Б.Майлин). Мұның атын
сұрапыл дауыл дейді, бірақ бұл да бізді түбірімізбен жұлып кете алмайды
(Т.Ахтанов). Біздерде шуақ күн көп, жылылық мол, топырақ жақсы (Жас алаш
газеті).
Осының бәрін жинақтай келгенде, сабақтас құрмалас сөйлем салалас
сөйлемдерден көптеген өзіндік ерекшеліктерімен дараланады. Сонда, сабақтас
құрмалас сөйлемнің ең негізгі белгісі - бағыныңқы сөйлемінің болуы, сол
сөйлем баяндауыштарының тиянақсыз түрде келуі. Осы негізде сабақтас
құрмалас сөйлем кемінде екі сөйлемнен құралып, тиянақсыз түрдегі бағыныңқы
сөйлемнің әртүрлі қасиеті сұрау қою арқылы басыңқы сөйлемнен айқындалады.
Бірақ сабақтас құрмалас сөйлем де сөйлеу, жазба тілінде салаластай қызмет
атқарып келеді. Сондықтан бұл сөйлем түрлерінің зерттелуі туралы ойлану
керек сияқты. Өйткені сабақтас құрмалас сөйлем Қазан төңкерісіне дейінгі
барлық түркологтардың еңбектерінде өз дәрежесінде қаралып келді. Сондықтан
да П.М.Мелиоранский, И.В.Гордлевский, Н.И.Дмитриев, П.М.Дыренкова,
Н.А.Баскаков сияқты көптеген ғалымдардың еңбектерінде сабақтас құрмалас
сөйлем, олардың байланысу тәсілдері мен түрлері үнемі сөз болып келеді.
Керісінше, аталған авторлардың еңбектерінде салалас құрмалас сөйлемдер
туралы ешқандай сөз болған емес. Мұның сыры неде деген сұраққа олар былайша
түсінік береді: Салалас құрмаласқа енген әрбір жай сөйлемнің баяндауыштары
тиянақты болып келеді. Сондықтан оны құрайтын әрбір жай сөйлем әдеттегі жай
сөйлемдерден ешқандай айырмашылығы жоқ.
Негізінде, ғалымдар арасында әдеттегі жай сөйлем мен салалас және
сабақтастың басыңқы сыңарларының арасындағы айырмашылықтарды, біріншіден,
құрмаласқа енген жай сөйлемдердің бүтіннің бір бөлшегі сияқты деген
тұжырымы, яғни ондай сөйлемдерде сөйлемдік еркіндік туралы, екіншіден,
олардың айтылуы жағынан да ерекшелігі үнемі айрылып келеді. Сөйте тұра,
әдеттегі жай сөйлем мен құрмаласқа енген жай сөйлемдердің ерекшелігін
ескермегендіктен, А.Н.Кононовқа дейінгі бірде-бір түрколог салалас сөйлем
туралы сөз еткен емес. Қайта, қазақ тілі мамандары А.Байтұрсынов,
Қ.Жұбанов, С.Аманжолов, Н.Сауранбаев, М.Балақаев, А.Ысқақов, Т.Қордабаев,
Қ.Есенов сынды ғалымдар әрі салалас, әрі сабақтас құрмалас сөйлемді бірдей
қарастырып келеді.
Құрмалас сөйлемнің салалас, сабақтас түрлерін екіқұрамды құрмалас десек,
жалпы дәстүрлі грамматикада құрмаластарды салалас, сабақтас, аралас деп
көрсету басым. Үш сөйлем түрінің бір-бірінен өзіндік ерекшеліктері айқын.
Құрмалас сөйлемнің өзіне тән белгілері тарапынан танылған өлшемдердің көп
дауға түспей, ғалымдардың қолдауына ие болғаны - ішкі сыңарлардың мағыналық
жақындығы мен құрылыс материалы. А.Байтұрсынұлының ішкі жақындыққа ерекше
көңіл аударуы да содан болса керек [4]. Ал Қ.Жұбанұлының: Сөйлемнің бір
мүшесі тек жайылма болып қалмай, өзі бір сөйлем болып құралса, өзін сөгіп
алып ішін ақтарғанда, бірі бастауыш, бірі баяндауыш болып шықса, ондай
сөйлемді күрделі сөйлем дейміз, - деп тұжырымдауы бұл сөйлем түрінің
құрылыс материалын жан-жақты байқатты [5,581]. Бұл пікірлерден мағыналық
үйлесімдегі жеке-жеке жай сөйлемдік үлгілердің қосындысын құрмалас сөйлем
деп танимыз. Бірақ мұнымен де іс бітпейді. Жай сөйлемдер қанша жайылма
болғанмен, тиянақты бір ғана ойды білдіреді. Күрделі ой жеке, дара жай
сөйлемнің шеңберіне симайды. Ал адамның ойы, көбінесе күрделі түрде
айтылуды керек қылады,- дейді С.Аманжолұлы бастаған авторлар тобы [6,136].
Демек, күрделі ой да құрмалас сөйлемге қойылар белгілердің бірі болып
саналады. Сөйлем құрмалас болуы үшін ең кемі екі жай сөйлем болып,
бұлардың оңаша бастауышы, баяндауышы болуға тиіс. Бұл -негізгі шарт
дегенді Ғ.Бегалиев ұсынса [7,27], жай сөйлемдік үлгілердің құр
интонациямен бағынатынын С.Жиенбаев көрсетеді [8,43].
Қазақ тіл біліміндегі құрмалас сөйлем белгілері аталған ғалымдардың
пікірлерінен бастау алды да, қазіргі күні әбден бекіді. Тіпті, ол соңғы
оқулықтарда [9,136] барынша жинақталып қорытындыланды. Қалай болғанда да,
Н.Сауранбаев көрсеткеніндей, Жай сөйлемдердің бірде тең дәрежеде салалас
болып, бірде бір-біріне бағынып сабақтасып құрмаласуының ең негізгі себебі
- адамның айналадағы табиғи, қоғамдық өмірдегі оқиғалардың, құбылыстардың
арасындағы байланысты аңдауы [10,86].
Күні бүгінге дейінгі еңбектерде салалас және сабақтас құрмалас туралы
біршама ғылыми топшылаулар, шынын айту керек, кейіннен өз қолдауын тапқан
топшылаулар болды. Ал аралас құрмалас сөйлем мәселесі ғылыми тұрғыда
талданғанымен, тек қолжазба күйінде сақталынып, көпшілік оқырманға
танылмады. Әрине, кез келген тілдік категория өзіне қарама-қарсы құрылымның
салыстырылуымен ашыла түседі. Бұл орайда оған тілде кеңінен танылған
құрмалас түрлерінің алынуы қажетті заңдылық болып саналады. Аралас құрмалас
сөйлемнің кемі үш сыңарлы болып келуі оны көп құрамды құрмалас сөйлемдер
қатарына ыңғайластырғанымен, ол, ең алдымен, құрмалас сөйлемнің үшінші түрі
болып қарастырылады.
Құрмалас сөйлемдер күрделі ойды білдіреді. Бұл белгі арқылы ол сөйлем
қатарына жатады, себебі ой күрделілігі құрмалас сөйлемнің басты өлшеуіші
екені аян. Күрделі ой іштей бірнеше ойдан тұратын біртұтас жеке ойға саяды:
Бұлар Игіліктің аулының тұсынан өте бергенде, жолдың жиегінде тұрған
Тілеуке кездесіп еді. Қоштасып шығуға рұқсат сұрап еді, Боткин Сейітті өзі
ертіп кірді. (Ғ.Мүсірепов) Мысалдағы сөйлемдердің әрқайсысы іштей екі ойдан
тұратын тұтас күрделі ойды береді. Бірінші сабақтас сөйлем олардың өте
беруі мен Тілеукенің кездесуін білдіретін біртұтас ойды қамтыса, ал осы
күрделі ойдың өз алдына ішкі екі ойдан тұратыны анық. Оларды жекелеп
көрсетсек, бірінші ой - Игіліктің аулының тұсынан өте беру де, екінші ой -
Тілеукенің оларға кездесуі. Бірақ олар жеке-жеке жай сөйлемдер арқылы
берілгенімен, жеке ойлардың тұтасуы нәтижесінде сабақтас құрмалас жасалған.
Және жеке ойлардың жиынтығы бір мезгілде ғана жасалған қимыл-әрекетті
білдірген. Соңғы салалас сөйлем де екі жеке ойдан құралған жай сөйлемдердің
басын қосып, күрделі біртұтас ойға әкелген.
Дәл осы қасиет аралас құрмалас сөйлемге де қатысты: Үсен манағы
пышақтың сыртымен тасқа қатты ұрып еді, от шығып, мақта тұтанды
(Ы.Алтынсарин). Бұл мысалда бір мезгілде бір адам жасаған бірнеше қимыл-
әрекет берілген, олардың әрқайсысы жеке ойды қамтиды: пышақтың ұрылғаны,
оттың шыққаны, мақтаның тұтанғаны. Бірақ осы аталғандар бір-бірімен
байланысты біртұтас күрделі ойға жатады. Демек, құрмалас сөйлемдердің
құрамындағы әр жай сөйлемдік сыңарлар күрделі ойдың ішкі мағыналық
бөлімдерін, ішкі жеке ойларды білдіреді екен. Бұл ретте жеке ойлардың бір-
бірімен тығыз байланыста болатынын байқадық. Бұған қоса мысалдық деректер
сабақтас, салалас және аралас құрмалас сөйлемдердің іштей байланыстағы жеке
ойлардан тұрып, күрделі ойды білдіретін сөйлем түрлері екенін дәлелдейді.
Құрмалас сөйлем түрлері бір-бірінен құрамдық жағынан да ерекшеленеді.
Тіліміздегі салалас, сабақтас сөйлемдер үшін екі жай сөйлемдік үлгінің
қосындысы жеткілікті. Мұндай құрам олар үшін заңды құбылыс, әрі осы
сөйлемдер үшін кең қолданысқа ие. Сондай-ақ, мұндай құрам санының екіден де
көп болып келуі қиындық тудырмайды. Сондықтан да олар ...бір-бірімен өзара
байланысқан екі немесе бірнеше жай сөйлемдердің тіркесінен құралады. Бұл
пікірдің аралас құрмалас сөйлемге де қатысы бар. Аралас құрмалас та өз
ішінде жеке сөйлемге жіктеле алатын үш жай сөйлемдік құрылымнан тұрады.
Осыдан аралас құрмаластың тағы бір белгісі анықталады. Ол кем дегенде үш
құрамды үлгіге бағыну және бұл заңдылық сыңарлар санының азаюына мүмкіндік
бермейді: Бұл кезде би музыкасы аяқталып, жұрт әнге көшкен еді, Асекең оны
да тыңдаған жоқ (Ә.Сәрсенбаев).
Құрмалас сөйлемдерді салалас, сабақтас деп екі топқа бөлу сөйлем
құрамындағы жай сөйлемдердің бір-бірімен синтаксистік байланыс түріне
бағынуынан шығып жататыны белгілі. Салалас құрмалас сөйлемнің аясындағы жай
сөйлемдер бір-бірімен салаласа байланысады. Ал сабақтас сөйлем құрамындағы
жай сөйлемдер біріне-бірі бағына, иек арта отырып байланысады. Бұл
заңдылықтар құрмалас сөйлемнің даусыз танылып жүрген салалас, сабақтас
түрлерінде қатаң сақталады. Ол өзгермейді. Құрмаластың құрамындағы
салаластың болсын, сабақтастың болсын синтаксистік байланысу түрі өзгерсе,
ол сөйлемнің түрін де өзгертеді. Құрмалас сөйлем - тұтас бір бүтін құбылыс.
Оның ішкі бөлімдерін байланыстыратын синтаксистік түр салалас пен
сабақтаста танылған.
Басқаша айтқанда, құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдерді
синтаксистік байланысу түріне бағындыру оларды түрге бөлудің негізгі,
тұрақты шарты болып саналады. Осы тұрғыдан келгенде, аралас құрмалас
сөйлемнің құрамындағы жеке компоненттерді бір-біріне бағындыруда әрі
сабақтасу, әрі салаласу қатысады. Сол арқылы аралас құрмалас сөйлем
сабақтас, салалас сөйлемдерден ерекшеленеді. Демек, ғалым Ғ.Әбуханов
айтпақшы, Құрмалас сөйлемге енген жай сөйлемдердің байланысу тәсіліне
қарай құрмаластың аралас құрмалас сөйлемдер деп аталатын үшінші бір тобы да
бар [11,288].
Аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдердің байланыс түрінің
салалас, сабақтас түрлерінің ешқайсысымен сәйкес келмейтінін С.Аманжолов
1930 жылдарда-ақ атап көрсеткен болатын. Ғалым: Бір жағында салалас, бір
жағында сабақтастың элементі араласып жатқан сөйлем құрылысын аралас
құрмалас сөйлем деп атаймыз. Бұл айтқанымыз осы сөйлемнің ең керек типі
саналады. Бұл неше түрлі ауысып та келе береді. Алдыңғы жағы сабақтас
сөйлем болып, артқы жағы салалас болып кетуі де мүмкін,- дейді [12,320].
Бұған сүйенсек, аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер әрі
салаласа, әрі сабақтаса немесе керісінше байланысады, яғни құрамындағы
предикаттылық бөліктерді байланыстырудың екі түрі де қатысады.
Жүністің үстінен бір бет қып материал жіберді, ол шығар болса, бірсыпыра
кісілер қараланбақ (Б.Майлин). Тұрсынбайды өзі аттандырып жатып, Жұман бай
әлі шарылдасып жүрген шөп машиналарына қарап еді, бидайығы ұша қоймаған кең
ойпат күзеліп қалған екен (Ғ.Мүсірепов). Алғашқы мысалдың құрамындағы жай
сөйлемдерді құрмаластыру бірінші сыңар мен екінші сыңар арасында салаластық
та, екінші мен үшінші сыңар арасында сабақтастық. Екінші мысал бұған кері
түзіліс құрған: бірінші мен екінші сабақтастық түрге бағынса, соңғы екеуі
салаластық түрде көрінген. Мұндай синтаксистік байланыс түрін әдеттегі
құрмалас түрлерінің бойынан кездестіре алмаймыз.
Бұл айтылғандарды ескере келгенде, аралас құрмаласқа тән өзіндік
байланыс түрі болуы керек. Аралас құрмаластағы байланыс түрі әрқилы болып
келіп, салалас пен сабақтастан ажыратылады. Сондықтан әрі салаласа, әрі
сабақтаса байланысудың бір сөйлемнің бойынан табылуын әртиптес (аралас)
байланыс деп таныған дұрыс. Әртиптес байланыс тек аралас құрмалас сөйлемге
ғана қатысты. Ондай синтаксистік байланыс түрі сөз тіркесінде, жай
сөйлемдердің құрамындағы сөздердің байланысуында, тіпті құрмалас сөйлемнің
салалас, сабақтас түрлерінде жоқ. Өйткені олар тек екі сыңардан тұрып,
байланыстың не салаласу, не сабақтасу түріне бағынады. Ал аралас құрмалас
сөйлем кемінде үш жай сөйлемнің байланысуынан жасалады. Осы себептен де
оның түрлі тәсілмен синтаксистік байланысқа түсуіне толық мүмкіндігі бар.
Сонда, әртиптес байланыс дегеніміз әрі салаласа, әрі сабақтаса құрмаласудың
бір синтаксистік құрылымда бір сөйлемнің ішкі бөлімдерін байланыстырудағы
байланыс түрі болып табылмақ. Мұның өзі аралас құрмалас сөйлем сыңарларының
синтаксистік байланысының ерекшелігіне жатады.
Мағына жақындығы болмаған жеке сөйлемдер құрмаластың қай түрін болмасын
түзей алмайтыны ақиқат. Ол жайында С.Аманжолов: Салалас құрмалас сөйлемдер
біріне-бірі тіркеліп, мағына жағынан бағынады да, сыртқы формасы жағынан
бағынбайды. Ондағы жай сөйлемдер бірімен-бірі тіркесіп, ойдың тұтастығына
байланысты болады да, белгілі мағына бірлігін сақтайды - дей келіп,
құрмаластың келесі түрі сабақтас туралы да, - бұлар өзара біріне-бірі
бағыну арқылы жасалады, мұнда күрделі ой жай сөйлеммен берілуі мүмкін
болмағандықтан, бірнеше жай сөйлемнің комплексі бір бүтінге айналады -
деген-ді [12,320].
Ғалым тұжырымдауларын салалас пен сабақтастың себеп мәнді түрлеріне
тән мысалдармен дәлелдейік. Май айында жер тоңы әлі жібімеген, жалаң
аяқтарынан өткен суық шекесінен бір-ақ шықты (Р.Тоқтаров). Сөйлем сыртқы
тұлғасы жағынан бір-біріне тәуелсіз, жеке жай сөйлемдерін бір-бірінен нүкте
арқылы ажыратып айтуға да болады. Бірақ олардың мағыналық тәуелділігі сол,
екінші сыңардағы суықтың өтуі алғашқы сыңарда баяндалған жер тоңының
жібімегеніне байланысты. Ал сабақтас сөйлемдерде мағыналық жақындықпен қоса
сыртқы формалық бағыну да бар. Мысалы: Өткен қыс жұтқа ұрынып шыққандықтан,
шаруаның малдары шығындалған (С.Дөнентаев). Мұнда алғашқы сыңар өз алдына
айтыла алмайды. Ал екінші сыңардың түсіндірілуі бірінші сыңарға байланысты.
Демек, шаруаның малдарының шығындалуы - өткен қыста жұтқа ұрынып шыққандық.
Қ.Есеновтің Сабақтас құрмалас сөйлемнің синтаксистік компоненттері бір-
біріне тұлғалық мағыналық жақтарынан тәуелді болып келеді дегені – осы
[9,136].
Кем дегенде үш жай сөйлемдік конструкциядан түзілетін аралас құрмалас
үшін құрылымдағы компоненттердің мағыналық бірлікте болуы шарт. Аралас
құрмалас сөйлем салаласқа тән мағыналық жақындықты да бойына жинайды. Жалма-
жан от жағылып еді, үй еңсесі көтеріліп, туырлықтың оюлары көзге шалынды
(Ғ.Мүсірепов). Бүл сөйлем осы тұрған қалпында үш бөлшектен құрмаласқан бір
бүтін. Үй еңсесінің көтерілуі, оюлардың көзге шалынуы міндетті түрде
алғашқы сөйлем бөлшегіне байланысты. Әрине, оның өзі жеке жай сөйлем бола
алар еді. Бірақ мұндай еркіндікті ортаңғы компонент көтере алмайды. Ол
соңғы бөлшексіз өмір сүре алмайды. Сонда алдыңғы екі сөйлемдер арасындағы
мағыналық байланыс салалас сөйлемге тән де, соңынан санағандағы екі
компонентте, сабақтас сөйлемдердегідей, бұған қоса формалық тәуелділікке де
тән белгі бар.
Мұндай құбылыстың керісінше түзілімде болуы да аралас құрмалас сөйлем
үшін оңай жол: Сен егер былтыр қол ұстасып Гуръев облысына кете барғанда,
Жомарт мүмкін ауыр науқасқа ұшырамас па еді, адамды ой жегідей жейді
(Н.Қапалбекұлы). Алғашқы сыңар өзінен кейінгіге, біріншіден, формасы
жағынан бағынышты, өйткені ол екінші сыңарсыз қолданылмайды. Екіншіден,
екінші сыңар біріншіге мағына жағынан бағынышты. Себебі Жомарттың ауыр
науқасқа ұшырауы оның Гурьевке кетпеуінен де болып түр. Ал үшінші сыңар
бұлардан бөлектеніп, жеке сөйлем де бола алады. Оны екінші сыңарға
біріктіретін жалпы сөйлемнің біртұтастық мағынасы. Осы себептен де мұндай
сөйлемдердің бірбүтіндік мағынасы олардың жеке-жеке тұрғандағы мағынасынан
әлдеқайда басым дейміз. Оның басымдылығы жеке сөйлем бөлшектерінің селбесіп
жұмсалуының бір мезетге болғандығымен беки түседі.
Абырой болғанда көмекшінің алдындағы қобдишаның көзі көгере жанып,
басшыға ене беруге болады деген белгі жазылды, опыр-топыр шалды жетелей
ішке еніп кетті (Д.Досжанов). Біз бұндағы байымдауды бір уақыттың ішінде
хабарлаушының аузынан естігенде ғана аламыз. Шын мәнінде, қимыл-әрекеттің
бір мезгілде болуы іс жүзінде мүмкін емес. Бірінші - қобдишаның көзі
жанады, екінші - белгі жазылады, үшінші - олар ішке кіреді. Мұндай
мезгілдік жақтан бірлікте болу аралас сөйлемнің әртиптес байланысуларының
қай-қайсысында болсын сақталады.
Құрмалас сөйлем құрамындағы ішкі бөліктерді жекелеп көрсетудегі енді бір
өлшеуіш - интонациялық құбылыс. Бұл орайда ғалым М.Алехинаның Основными
средствами связи предикативных частей сложного предложения является
интонация,- деп тұжырымдауынан жеке сөйлемдердің құрмаласуын- да
интонацияның амал-тәсілдік қызметті атқара алатындығын байқауға болады
[13,134]. Мұның үстіне интонацияны салаластырушы не болмаса сабақтастырушы
қызметтеріне қарай құрмалас түрлерін саралаудағы басты критерий ретінде де
қараймыз. Бүл оның сөйлем түрлерін танытудағы қызметі. Біртұтас дауыс
құйылысымен айтылған сөйлемдердің әрбір компонент жігіндегі интонациялық
кідірістің үзақтығы ол сөйлемнің салалас құрмалас екендігін танытып түрса,
сөйлемдер жігіндегі дауыстың бәсеңдеп, қысқа үзілістен кейін жалғасын табуы
сабақтас критерийінен шығып жатады.
Анасы есіне түседі де, көзінен екі моншақ домалап кетеді (Ж.Аймауытов).
Күсен бұзау арбаға жақындай бергенде, үйдің сыртында отырған екі адам
көрінді (Ғ.Мүсірепов). Алғашқы мысалдың бірінші сөйлем жігіндегі
интонациялық кідіріс айқын да, екінші мысалдағы сөйлемдер арасындағы
кідіріс алдыңғыға қарағанда, әлдеқайда шағын. Өйткені әр сөйлем жігіндегі
интонациялық тиянақсыздық олардың баяндауыш формаларының тиянақсыздығымен
сәйкесіп отырады, әрі ондағы сөйлемдер санын көрсетіп, ара шегін
нақтылайды.
Интонацияның мұндай амал-тәсілдік қызметте активтенуі аралас құрмалас
сөйлемде айқын. Себебі ол сөйлем сыңарларын - бірде алғашқы сыңарларды,
енді бірде соңғы сыңарларды байланыстыруда үнемі орын ауыстырып отырады.
Бала қасқырды жұқа шаптан құрықтың түбімен шанша қойып еді, ытып тұрған ол
құрыққа ұмтыла бергенде, бала тістетпей жұлып алды (С.Мұқанов). Тілі шығып
қалғанымен, оның әлі ондай сұраққа түсінетін шамасы жоқ еді, аңырайып
әкесіне қарады (Ж.Түменбаев). Мысалдардың танытып отырғанындай, алғашқы
сөйлемдегі бірінші сыңардан кейінгі, екінші сөйлемдегі екінші сыңардан
кейінгі компонентаралық байланысты интонация атқарып тұр.
Интонацияға байланысты айтылғандар - оның амал-тәсілдік және сөйлем
түрін танытудағы қызметі - аралас құрмаласқа да тән. Бүлардың барлығы жалпы
құрмалас сөйлемдердің ортақ белгісі болса, аралас құрмалас үшін ерекше деп
танитын жайлар бар. Біріншіден, аралас құрмалас сөйлем басқа сөйлем түрлері
сияқты біртұтас дауыс құйылысымен айтылатын сөйлем соңындағы тиянақты
интонацияға бағынады. Бірақ құрылымдағы предикаттылық бөліктерінің
жігіндегі кідіріс бір ғана тиянақсыз интонациямен өлшенбейді. Демек, аралас
құрмалас сөйлем салалас, сабақтас түрлерінен интонациялық құрамы жағынан да
күрделі. Екіншіден, аралас құрмалас сөйлемнің жеке компоненттерінің
арасындағы ұласпалы интонация бір ғана үлгіде емес. Онда салаласқа тән
тиянақты, сабақтасқа тән тиянақсыз интонациялық кідіріс орын ауысып келіп
отырады. Яғни, ұласпалы интонацияның өзі жеке сөйлем баяндауыштарының
тұлғалық көрсеткіштеріне қарай бірде тиянақты-тиянақсыз, бірде тиянақсыз-
тиянақты түрде келіп, құрмаластырушылық роль атқарады. Интонациялық
кідірістің айқындылығы немесе көмескілігі осы негізден шешіліп отырады.
Қараңыз:
Кітапқа үңіліп еді, үй іші күңгірт тартып, көзі бұлдырады (Қ.Жұмаділов).
Бірде мұның отары беткейді қаптай жайылып, өзі баяғы бабалары қазған
арықтың қабағында жамбастап жатыр еді, гүр етіп бір Уазик көрінді
(М.Байғұтов). Бірінші мысалдың алғашқы компоненттерінің, екінші мысалдың
соңғы компоненттерінің арасындағы интонациялық кідіріс айқын. Оның
айқындылығы интонацияның салаластырушы қызметіне байланысты. Ал бірінші
сөйлемнің екінші сыңарынан кейінгі кідіріспен екінші сөйлемнің бірінші
сыңарынан кейінгі интонациялық кідіріс, олардың сабақтастырғыш қызметіне
орай шағын, көмескі. Үшіншіден, мұндай үласпалы интонацияның көтерер жүгі
сол, ол біртұтас дауыс құйылысымен берілген сөйлем сыңарларының орнын
ауыстыруға келмейді.
Ендеше, аралас құрмалас сөйлемдегі ұласпалы интонация екі үлгіде қызмет
атқарады: бірінші - тиянақсыз-тиянақты ұласпалы интонация, екінші -
тиянақты-тиянақсыз ұласпалы интонация. Мұның өзі ұласпалы интонацияда қатаң
бір байлаулылықтың бар екенін көрсетеді. Себебі бірінші үлгімен берілген
сөйлемді екінші үлгідегі интонациямен беріп, сөйлем байланысуларын үзуге
болмайды. Мәселен, жоғарыдағы тиянақты-тиянақсыз ұласпалы интонацияға
бағынған сөйлемді үй іші күңгірт тартып, кітапқа үңіліп еді, көзі бұлдырады
десек, сөйлемнің алғашқы мағынасына нүқсан келген болар еді. Ал екінші
мысалды тиянақты-тиянақсыз ұласпалы интонацияға бағындырып құрсақ,
сөйлемдегі мағыналық та жойылады. Бүл аралас құрмалас сөйлемнің де өзіндік
интонациялық бірлігін, тұтастығын көрсетеді деп ойлаймыз.
Жалпы сөйлем атаулының, оның ішінде, құрмалас сөйлем түрлерінің жеке
компоненттері белгілі бір заңдылыққа бағынып, орын тәртібін қатаң сақтайды.
Құрмалас сөйлемнің салалас, сабақтас түрлерінің компоненттерінің орналасу
тәртібі алғаш пайда болғаннан-ақ белгіленіп, қазіргі тіл білімі саласында
әбден орын тепті деуге болады. Салалас сөйлем түрлерінің жеке сыңарлары
тиянақты тұлғада келіп, алдыңғысы соңғысына бағынушы сыңар ретінде телінсе,
сабақтас сөйлемнің алдыңғы компоненті тиянақсыз тұлғада бағыныңқылық
сипатты атқарады да, соңғы сыңары тиянақты тұлғада келіп, басыңқылық мәнге
ие болады. Мұның өзі аталмыш сөйлем түрлеріндегі жай сөйлемдерді
құрмаластырудың елеулі тәсілі болып саналады. Сыңарларының орын тәртібін
ауыстыру жай сөйлемдердің бір-бірімен байланысын жою ғана емес, кей
кездерде мұндай сөйлем сөйлем болудан да айрылады. Аталған белгілерді -
сөйлем түрінің алғаш пайда болуынан компоненттерінің орын тәртібін
белгілеу, олардың орнын ауыстыруға көнбеу — аралас құрмалас сөйлем бойынан
да табуға болады.
С.Аманжолов пен Н.Сауранбаевтың 1939 жылғы орталау және орта мектепке
арналған алғашқы оқулығында аралас құрмалас сөйлем компоненттерінің орын
тәртібінің бірінші үлгісі нақты көрсетілген: Кейде құрмаласқа бірнеше жай
сөйлемдер бір-бірімен сапаласып та, сонымен қатар бір-бірімен сабақтасып та
жалғасады [14,87]. Бірінші мен екінші сыңарлары салаласып, екінші мен
үшінші сыңарлары сабақтасып орналасқан сөйлем түрінің тиянақты-тиянақсыз-
тиянақты тұлғадағы аралас екендігі қазір әбден танылған нәрсе. Мұндай
құрамдағы үш жай сөйлемдердің орналасу тәртібін кейін ғалым С.Аманжолов
қатаң белгілеп, мынадай анықтама береді: Мағынасы жағынан тұтас, бағыну
жағынан аралас (бірі басыңқы, бірі бағыныңқы, бірі өз алдына тиянақты
болып) келген сөйлемдер шумағын аралас құрмалас сөйлем дейміз [12,320].
Бұған мысал ретінде мына сөйлемді келтіруге болады: Қыс басында Ертіс
бойының ызғырығы қандай қатты, кешке таман жел күшейіп, жаяу бұрқасын жүре
бастады (Ә.Әбішев).
Ғалымның аралас құрмаласқа байланысты пікірлері әр жыл сайын дамып
отырды. Профессор С.Аманжоловтың Ғылыми курсындағы Бұл құрмаластың
ішінде басыңқыдан басқа да өз алдына тиянақты баяндауышы бар жай сөйлем де
бола береді дегенінің өзі аралас сөйлем компоненттерінің орын тәртібіндегі
екінші бір үлгіні де байқатады. Яғни, басыңқы сөйлемнің өзі тиянақсыз-
тиянақты тұлғадан құрылса, оған тиянақты баяндауышы бар жай сөйлемдер
салаласа байланысса, олардың тиянақсыз-тиянақты-тиянақты тұлғадағы аралас
құрмаласты түзетінінің куәсы боламыз. Мысалдарымыз да бұл ыңғайдан табылып
жатады: Еламан күн мінезін жақтырмай, жүрегі шайылып тұр еді, қасына бір
топ балықшы келді (Ә.Нұрпейісов). Ғалым С.Аманжоловтың: Кейбір араластың
аяғында екі тиянақты сөйлем қатар келуі мүмкін [15,134], - деп меңзегені
де осындай құрылымды сөйлемдер екендігіне дау болмаса керек.
Мұндай құрылымға бағынған аралас құрмалас сөйлемнің тағы бір ерекшелігін
баса айтуымыз керек. Ол сөйлем ішіндегі компоненттердің бір-бірімен
байланысу жолындағы белгінің қатаң сақталуы. Мұндай түзілімдегі аралас
құрмаластардың тиянақсыз тұлғадағы түрі екінші тиянақты тұлғалы компонентке
бағынады, ал соңғы тиянақты тұлға тек екінші компонентпен байланыс құрады.
Бірінші сыңар мен үшінші сыңарлар өз алдына құрмаласа алмайды. Бүл
дәлелдемелердің өздері аралас құрмалас сыңарларының да орын тәртібі басқа
сабақтас, салалас түрлеріндей, алғашқы пайда болуында-ақ, байланысып
құрмаласқандығын көрсетеді.
Құрмалас сөйлем сыңарларының байланысу жолдары да көптеген
ерекшеліктерге толы. Әдетте, салалас, сабақтас құрмалас түрлерінің бірінде
интонация мен шылаудың қызметі баса айтылса, енді бірінде сөйлем
баяндауышының түрлі формада келіп, байланыстырушылық қызметі ескеріледі. Ал
аралас сөйлемде бұлардың қызметі еш кемімей-ақ көрініс табады. Яғни, аралас
құрмалас сөйлем құрамында құрмалас сөйлем компоненттерін құрмаластырудағы
тәсілдер түрінің барлығы да болады. Мұны да бүл сөйлем түрінің басты бір
ерекшелігі деп қабылдаған жөн. Біздіңше, аралас құрмалас сөйлем
сыңарларының басын біріктіруші, байланыстырушы қызметті атқаратын тәсілдің
аналитикалық және аналитикалық-синтетикалық немесе синтетикалық-
аналитикалық түрлері бар.
Аралас сөйлемдер үшін аналитикалық тәсілдің екі жолмен көрінетінін
байқадық. Бірінші - бірыңғай аналитикалық тәсіл де, екінші - әрыңғай
аналитикалық тәсіл. Бірыңғай аналитикалық түр үшін тек қана шылаулар қызмет
атқарады. Құрмалас сөйлемнің қай түрінде болмасын синтаксистік
компоненттерді құрмаластырудағы басты тәсілдердің бірі - шылаулар. Мұндай
байымдаудың аралас құрмалас сыңарларына қатысты екенін баса айтқан жөн.
1862 жылы император Сянъфан өлген соң, алты жасар Тунжи тақ мұрагері атанды
да, оның шешесі Цыси жас императорға регентша - бас уәзір болып
тағайындалды. Күдерінің айтысатын ойы жоқ екен, бірақ Дәмелінің өзі
бастырмалатып бара жатқан соң, амалсыз жауап қайтаруға тура келеді
(Қ.Жұмаділов). Алғашқы мысалымызда септеулік пен жалғаулық шылаулар өз
сыңарларының соңынан келіп, оларды өзара құрмаластырса, екінші мысалдағы
бірақ жалғаулығы өз сыңарларының басында тұрып, оны алғашқы компонентпен
байланыстырған. Бүдан шығатын қорытынды, шылаудың әр сыңарда келуі міндетті
емес, ал қатыса қалды екен, олардың орталық байланыс жібін тартуы керек-ақ.
Жалпы аралас құрмалас сөйлемдерде байланыстырушылық қызметті, көбіне,
жалғаулық, септеулік шылаулар атқарады да, демеулік мәндегі шылаулардың
сөйлем құрамында кездесуі мол ұшырасқанымен, құрмаластырушылық қызметі
шектеулі.
Аналитикалық тәсілдің екінші түрі деп тапқан әрыңғай аналитикалық тәсіл
үшін шылау түрлерімен қатар екі компоненттің басын түйістіруші қызметті
интонация да атқаратын болады. Сәлім бишігін үйіріп бір ысқырып еді, көк
арбаныц жүгі қанша ауыр болса да, қос күрең ұршықтай үйіріп ала жөнелді
(Ә.Әбішев). Жалғыз үй болған соң, ішің пысады екен, ертеден қара кешке
дейін екі қолым алдыма сыймайды (А.Нұрманов). Әрине, сөйлемдеріміздің
қайсысында болмасын компонентаралық ұласпалы интонация бар. Осы себептен де
Т.Қордабаев айтқандай, ...интонацияны құрмалас сөйлемнің мағынасына, оның
компоненттерінің баяндауыш формаларына қарай құбылып отыратын, соларға
тәуелді көмекші категория деп түсінген жөн [2,340]. Оның үстіне интонация
алғашқы сөйлемнің бірінші мен екінші сыңарларын үйлестіріп түр.
Аралас құрмалас сөйлем бірыңғай синтетикалық тәсілге бағына алмайды. Осы
негізден де бүл сөйлемнің сыңараралық қызметінде аналитикалық-синтетикалық
немесе синтетикалық-аналитикалық тәсіл болады дейміз. Оның аналитикалық
сыңарын жоғарыдағы келтірілген түрлер танытса, синтетикалық сыңары
қатарында сабақтас сөйлемнің бағыныңқы баяндауыштарының көріну жолдары
түгелдей түрады. Әрине, тиянақсыз формада айтылатын кез келген сөздер және
кез келген форма жай сөйлемдерді құрмаластыру үшін қолданыла бермейді.
Ондай сөздер құрмалас құрамына енуге тиісті белгілі бір жай сөйлемнің
баяндауышы қызметінде қолданылады да, ол сөйлемді өзінің тиянақсыз формасы
арқылы екінші сөйлемге бағындырады, соған тәуелді ете байланыстырады, сол
арқылы құрмалас сөйлем жасайды [2,340] .
Өзімізге мәлім құрмалас сөйлем баяндауышының тиянақсыз тұлғада көрінуі
етістіктің шартты райлы, көсемшелі, есімшелі түрлерінен шығады. Аралас
сыңарының шартты райлы болып тұлғалануында бір ескеретін жай сол,
Қ.Есеновтің Бағыныңқы сөйлемдердің бастауыш пен баяндауыш арасында жақтаса
байланыстың болуы тек шартты бағыныңқы сөйлемдерге тән деген
тұжырымдауымен астарлас [16,193]. Бәрекелді, аспанда бұлт бар екен, тұман
түссе, көзге түрткісіз болар (А.Нұрманов). Бұл үйде өз адамдары тұрса, бұл
маңда қауіп те жоқ болу керек деген ой келді білем, мектеп іші адамға толып
кетті (Ғ.Мүсірепов).
Ғ.Бегалиев аңғартқандай, Көсемшелердің дара күйінде баяндауыш болып
келуі тек бірыңғай баяндауышты сөйлем мен құрмалас сөйлемдерде ғана мүмкін
[12,255]. Итше шұбатылып он күндей жүрдік, сондағы алған тезегіміз жарты
қысқа жетпей, мен қыс бойы жалғыз өгізіммен қамыс тасып шықтым. Күн бір
жеті бойы қайта жылынып, күзгі қар еріп кетіп еді, күзетші екі күнге үйіне
кетті (Ғ. Мүсірепов).
Есімшенің де байланыстырушылық қызметі басым. Дей түрғанмен, Қ.Есеновтің
дәл көрсеткеніңдей, Есімшенің барлық формалары да бір дәрежеде бағыныңқы
сөйлемді жасауға қатынаса бермейді. Оның жатыс, шығыс және көмектес
формаларында келген жолдар сөйлем ішінде кеңістік мәнде жұмсалып,
баяндауыштық қызмет атқаруға икем тұрады [16,86]. Манағы әзірде бір
тоқтыны бір өзі жейтіндей ашығып-ақ келген сияқты еді, әйтсе де алдына
тамақ тартылғанда, Құланның жүрегіне бір түрлі ас батпады (А.Нұрманов).
Ауыл адамдары тарап кеткен, кешкі мезгіл болғандықтан, ел мал қамаудың
қамында болатын. Сот ағасы қоңыр дауыспен үкім оқуға кіріскенде, Абылай
терезе көзінде отырған Сәулеге қарап еді, қыздың жанарына жанары жолықты
(Р.Сейсенбаев). Тегі, жаңа күйінде оралған сандық болуы керек, біраз жерін
тот басқанмен, кей жерінің сары қаңылтыры әлі жалтырап тұр (Ғ.Мүсірепов).
Мағыналық топтастыру - құрмалас сөйлем түрлерін тәптіштеудегі басты
өлшемнің бірі, бірі емес бірегейі. Егер құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары
мен амал-тәсілдерінің үстіне мағыналық қатынасын анықтай білсек, ол сөйлем
түрлерінің де Қ.Есенов аңғартқан ... ең жоғары дәрежелі бір бүтін күрделі
мағыналық бірлігі беки түседі [17,68]. Қазіргі күні салалас құрмаластың
мағыналық жағынан сегіз топқа, сабақтас құрмаластың тоғыз топқа
топтастырылуы ол сөйлем түрлерінің өз деңгейінде танылғандығының белгісі
деп ұққан жөн. Ал аралас құрмалас сөйлем компоненттері арасындағы мағыналық
қатынасты анықтау осы уақытқа дейін тәжірибеде болмаған.
Демек, аралас құрмалас сөйлемнің мағыналық қатынастарының
таптастырылуында салалас, сабақтас сөйлем түрлерінен басқадай белгілер жоқ.
Салаластың да, сабақтастың да жасалу жолдарына сүйенеді. Мәселен,
құрмаластың шарт мәнді түрлерінде салаласта бұйрық рай формасымен,
сабақтаста шартты рай формасымен жасалу кең орын алған: Қару тауып бер,
алысып өлемін (Ш.Мұртазаев). Егер Пернебек таң атқанша тапжылмай отырса,
Жаңыл да орнынан қозғалмас еді (Қ.Найманбаев). Осындай формалық жасалудан
аралас құрмалас та шығып жатады. Бірақ салалас пен сабақтастан ерекшелігі
сол, сөйлемдегі бірінші сыңарға екінші, екіншіге үшінші сыңар сондай
қатынаста айтылып, белгілі бір қатынасты туындатады. Мысалы: Құдай оның
бетін ары қылсын, егер иен дала кемерінен асып толқитын болса, Ертіс пен
Жайықтың жағалауындағы бекіністерді жып-жылас шашып кетуі де мүмкін ғой
(Қ.Жұмаділов). Мұндай қасиеттер бірыңғай аралас құрмаластың себеп,
ыңғайлас, салыстырма мәнді топтарында да сақталып отырады. Ал түсіндірме
мәнді бірыңғай қатынасты аралас құрмаластың өзгешелігі бар. Онда, көбіне,
бірінші сыңардағы хабардың нәтижесін соңғы екі компонент бірігіп, жымдасқан
түрде ашып отырады: Менің түк ұқпай тұрғаным: саған бала керек болса,
Жұмекенге әке керек емес пе? (Б.Нұржекеұлы).
Қорыта келгенде, жалпы құрмалас сөйлемдер құрамындағы синтаксистік
компоненттердің бір-біріне қатысты ерекшеліктері оларды салалас, сабақтас,
аралас болып үшке бөлінуіне әкелді. Осы негізден олардың ереже анықтамасы
да орын алып отырды. Салалас құрмалас сөйлемде тиянақты тұлғада келген ішкі
бөліктер аналитикалық тәсіл негізінде байланысып, біртұтас күрделі ойды
құраса, сабақтас құрмалас сөйлемге алғашқы сыңарлары тиянақсыз тұлғада
келіп, соңғысымен өзара мағыналық қатынаста түратын және әр алуан тәсілдің
қызметін қалайтын құрмалас түрі жатады. Ал аралас құрмалас сөйлем деп
құрылымдағы предикативтілік бөліктердің әртиптес байланыс түріне бағынып,
өзара мағыналық, интонациялық тұтастықта күрделі ойды білдіретін сөйлем
түрін айтамыз.
1.2 Екі құрамды құрмалас сөйлемдердің зерттелуі
Құрау, құрылыс мәнін беретін құрмалас атауының қазақ тіл білімінде
танылып, ұғымына сай жадымызда қалыптасып қабылданып кетуі алғашы
тілтанымпаз А.Байтұрсынұлы есімімен тікелей байланысты. Ғалымның жалпы
сөйлем жүйесіне аса көңіл аударып, Сөйлегенде, жазғанда кім де болса ойын
айтады. Ойын айтуға тиісті сөздерді алады да, олардың басын құрап, біріне-
бірінің қырын келтіріп, қиындастыратынын сөйлемнің қай түріне болсын
бағыттаған [4,368]. Ол сөйлем ішіндегі сөздердің ғана емес, құрамы кең
сөйлем түрінің ішкі құрылымдарының да қиындасуын қалаған. Осыдан келіп
құрмалас сөйлем түрлерін ажыратқан: Қиысулы құрмаластағы сөйлемдер тең
болса, салалас құрмалас деп аталады. Тең болмай, бірінен-бірі кем болып
қиысса, онда қиысулы құрмалас сабақтас делініп аталады [4,302]. Ғалымның
одан әpi саралауларынан осы екі сөйлем түрінің мағыналық топтастырылуға
бағынғандығын байқаймыз. Мұнда 6ip ерекше көңіл бөлетін жайттар бар. Біздің
байымдауымызша, біріншіден, қазіргі әдеби тіліміздегідей құрмалас
сөйлемдерді мағыналық саралау алғашқы зерттеуші ілімінде болды. Екіншіден,
оның салалас құрмаласқа тән топтауларын тек салаластық, сабақтас құрмаласқа
тән топтауларын тек сабақтастық деп тану, таныту дұрыс бола қоймайды.
Мәселен, ғалым Олар көше алмайды, өйткені көлігі жоқ сынды сөйлем түрін
сабақтастың себеп пысықтауышының бағыныңқысы деп атайды. Қазipгi
талауымызда мұндай байланысудағы түзілім салалас құрмалас қатарында. Оның
дұрыстығына еш күмән келтірмесек те, танылған құрмалас түрлерінің қай-
қайсысы да бірыңғай атаудағы топтамаларына бірігеді. Сол себептен
қарсылықты салалас, я болмаса қарсылықты бағыныңқылы сабақтас т.с.с. болып
кете береді.
Қазіргі қазақ, тіл білімінде көп сыңарлы құрмалас сөйлемдер жеке
айтылмағанымен, оның ішкі түрлері (көп құрамды салалас, көп бағыныңқылы
сабақтас, көп басыңқылы сабақтас, аралас) әр кезең әдебиеттерінде
көрсетіліп жүрді. А.Байтұрсынұлы мұндай сөйлемдер түрін орамды немесе
өрнекті деп атаған. Рас, қазіргі үрдісте сөйлеудің мұндай түрлерін
күрделі синтаксистік тұтастық, тарапынан танытсақ, деген де пікіp бар
[18,210-213]. Бірақ, бұл бірліктің де жеке сөйлемнен, сөйлемдер тізбегінен
[19,244] болатынын ескеріп, ғалым еңбегінде мысалдарды көп сыңарлы
құрмаластардың түзілуіндегі алғашқы жол деп таныдық.
Мысалға негіз болған алғашқы синтаксистік құрылымдар аралас құрмалас
сөйлемге жақын. Олар тиянақсыз тұлға түрінде басталып, соңынан тиянақты
тұлғaлы алты компонентті ерткен. Оның бес компоненті салалас сөйлем тобын
құрап, соңғысы жай сөйлем түріне негізделген. Бұған сүйенсек, орамды
сейлемдердің құрамында сабақтаса және салаласа байланысу да және олардағы
тиянақсыз форма соңғы сыңармен тек сатылы түрде ғана грамматикалық,
байланысқа түскен. Оның үстіне сөйлем компоненттерінің бipi сабақтас
құрмалас болса, екіншісі -салаластың көп компонентті түрі де, үшіншісі
жай сөйлем түріне бағынған. Бұдан қазақ; тіл білімінде құрмалас сөйлемнің
құрамындағы компоненттердің салаласу және бағыныңқылық, сипатқа тән
белгілері алғаш А.Байтұрсынұлының еңбектерінен көрінгенін байқау қиын емес.
Eңбектeгi екінші және үшінші мысалдар қазіргі жарыспалы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz