Кәсіпкерлік құқық пәнінен дәрістер
1.лекция тақырыбы: Кәсіпкерлік құқық пәні ретінде
2 ТАҚЫРЫП. Кәсіпкерлік қызмет түсінігі. Кәсіпкердің іскерлік этикасы.
3.тақырып.Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу.
4.лекция сабағының тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің түрлері және нысандары.
5.лекция тақырыбы: Жеке кәсіпкерлік.
6.лекция сабағының тақырыбы: Заңды тұлғалардың дара кәсіпкерлігі.
7. лекция сабағының тақырыбы: Мемлекеттік кәсіпкерліктің нысандары.
8.лекция сабағының тақырыбы: Кәсіпкерлік саладағы міндетті.құқықтық қатынастар
9.лекция сабағының тақырыбы: Кәсіпкерлік қатынастағы инвестициялық қызметті құқықтық реттеу
10.лекция сабағының тақырыбы: Кредиттік қатынастардың құқықтық реттелуі
11. лекция сабағының тақырыбы:.Кәсіпкерлік субъектілерінің банкроттығын құқықтық реттеу
12. лекция тақырыбы: Бәсекелестік құқығының негіздері.
13.лекция сабағының тақырыбы: Тұтынушылардың құқықтарын қорғау.
14. лекция сабағының тақырыбы : Кәсіпкерлік құқық туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылық.
15.лекция тақырыбы: Кәсіпкерлердің сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік құқықтық реттеу.
2 ТАҚЫРЫП. Кәсіпкерлік қызмет түсінігі. Кәсіпкердің іскерлік этикасы.
3.тақырып.Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу.
4.лекция сабағының тақырыбы: Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерліктің түрлері және нысандары.
5.лекция тақырыбы: Жеке кәсіпкерлік.
6.лекция сабағының тақырыбы: Заңды тұлғалардың дара кәсіпкерлігі.
7. лекция сабағының тақырыбы: Мемлекеттік кәсіпкерліктің нысандары.
8.лекция сабағының тақырыбы: Кәсіпкерлік саладағы міндетті.құқықтық қатынастар
9.лекция сабағының тақырыбы: Кәсіпкерлік қатынастағы инвестициялық қызметті құқықтық реттеу
10.лекция сабағының тақырыбы: Кредиттік қатынастардың құқықтық реттелуі
11. лекция сабағының тақырыбы:.Кәсіпкерлік субъектілерінің банкроттығын құқықтық реттеу
12. лекция тақырыбы: Бәсекелестік құқығының негіздері.
13.лекция сабағының тақырыбы: Тұтынушылардың құқықтарын қорғау.
14. лекция сабағының тақырыбы : Кәсіпкерлік құқық туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылық.
15.лекция тақырыбы: Кәсіпкерлердің сыртқы экономикалық қызметін мемлекеттік құқықтық реттеу.
1.Кәсіпкерлік құқық – кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты коммерцтялық емес, кәсіпкерлік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
2. Кәсіпкерлік құқықтың пәні кәсіпкерлік іс-әркет саласында қалыптасатын қоғамдық қатынастар және сол қатынастармен тығыз байланыстағы коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты қатынастарды қамтиды. Бұл қатынастарды: а) кәсіпкерлік (кәсіпкер мен кәсіпкер арасындағы көлденең қатынастар) және коммерциялық емес (мемлекет пен кәсіпкер арасындағы тік қатынастар) деп екіге бөлуге болады. Кәсіпкерлік құқықтың әдістері. Кәсіпкерлік қатынастарды реттеуде және кәсіпкердің құқықтық субъектілерінің өз бетімен шешім қабылдауына мүмкіншілік туғызатын келісім әдісі. Бұл әдістің мәні кәсіпкерлік құқықтың субъектілері бір-бірімен заңға сәйкес әрекеттер жасағанда ешкімнің күштеуінсіз, зорлауынсыз өз еріктерімен, өзара келісімге келу арқылы мәселелерін шешуге құқықтары мен бостандықтары бар. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу барысында міндетті орындалуға тиісті құқықтық кесімдер беруі мүмкін. Көп жағдайда бұндай құқықтық кесімдер мемлекет тарапынан кәсіпкерлік әрекетінің барысында қоршаған ортаға зиян келтіретін болса, онда мемлекет сол келтірілген зиянды қайта қалпына келтіруді талап ете алады. Бұндай мемлекеттік құзіретті органдар тарпынан берілген кесімдер кәсіпкерліктің субъектілері үшін орындалуға міндетті. Осындай әдістердің бірі тиым салу әдісі. Оның мәні, егер де кәсіпкерлік субъектілерінің кәсіпкерлік іс-әрекетінің барысында қоршаған ортаға қауіпті зиян келуі мүмкін. Келесі әдістердің бірі кепілдеме, ұсыныс беру әдісі. Тараптар кәсіпкерлік қатынастардың барысында бір-біріне ұсыныс жасауға мүмкіншіліктері бар.
3.Кәсіпкерлік құқықтық қатынастар мынадай қағидаларға негізделеді.: 1) кәсіпкерлік істің еркіндігі – кез-келген ақыл-есі дұрыс, жасы толған адам заңнамаларда көрсетілген талаптарға сәйкес жағдайларда кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар; 2) кәсіпкерлік іс барысында пайдаланылатын барлық меншік түрлері мен түр-пішіндерінің құқықтық (заңдық) теңдігі; 3) бәсеке еркіндігі және монополияны тежеу; 4) кәсіпкерлік істің негізгі мақсаты пайда табу; 5) кәсіпкерлік іс барысындағы заңдылық; 6) кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу.
2. Кәсіпкерлік құқықтың пәні кәсіпкерлік іс-әркет саласында қалыптасатын қоғамдық қатынастар және сол қатынастармен тығыз байланыстағы коммерциялық емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты қатынастарды қамтиды. Бұл қатынастарды: а) кәсіпкерлік (кәсіпкер мен кәсіпкер арасындағы көлденең қатынастар) және коммерциялық емес (мемлекет пен кәсіпкер арасындағы тік қатынастар) деп екіге бөлуге болады. Кәсіпкерлік құқықтың әдістері. Кәсіпкерлік қатынастарды реттеуде және кәсіпкердің құқықтық субъектілерінің өз бетімен шешім қабылдауына мүмкіншілік туғызатын келісім әдісі. Бұл әдістің мәні кәсіпкерлік құқықтың субъектілері бір-бірімен заңға сәйкес әрекеттер жасағанда ешкімнің күштеуінсіз, зорлауынсыз өз еріктерімен, өзара келісімге келу арқылы мәселелерін шешуге құқықтары мен бостандықтары бар. Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу барысында міндетті орындалуға тиісті құқықтық кесімдер беруі мүмкін. Көп жағдайда бұндай құқықтық кесімдер мемлекет тарапынан кәсіпкерлік әрекетінің барысында қоршаған ортаға зиян келтіретін болса, онда мемлекет сол келтірілген зиянды қайта қалпына келтіруді талап ете алады. Бұндай мемлекеттік құзіретті органдар тарпынан берілген кесімдер кәсіпкерліктің субъектілері үшін орындалуға міндетті. Осындай әдістердің бірі тиым салу әдісі. Оның мәні, егер де кәсіпкерлік субъектілерінің кәсіпкерлік іс-әрекетінің барысында қоршаған ортаға қауіпті зиян келуі мүмкін. Келесі әдістердің бірі кепілдеме, ұсыныс беру әдісі. Тараптар кәсіпкерлік қатынастардың барысында бір-біріне ұсыныс жасауға мүмкіншіліктері бар.
3.Кәсіпкерлік құқықтық қатынастар мынадай қағидаларға негізделеді.: 1) кәсіпкерлік істің еркіндігі – кез-келген ақыл-есі дұрыс, жасы толған адам заңнамаларда көрсетілген талаптарға сәйкес жағдайларда кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар; 2) кәсіпкерлік іс барысында пайдаланылатын барлық меншік түрлері мен түр-пішіндерінің құқықтық (заңдық) теңдігі; 3) бәсеке еркіндігі және монополияны тежеу; 4) кәсіпкерлік істің негізгі мақсаты пайда табу; 5) кәсіпкерлік іс барысындағы заңдылық; 6) кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу.
1. Дойников И.В. «Предпринимательское право». Москва, 1998.
2.Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. Москва, 1999.
3.Мартемьянов B.C. «Хозяйственное право» том 1, Москва, 1994.
4.Предпринимательское право. Курс лекций/ Под ред. Н.И.Клейн. М, 1993 г.
5. Лаптев В.В. «Предпринимательское право: понятие и субъекты». Москва, 1997
6. ҚР Президентінің 1995 жылғы 2 мамырдағы "Шаруашылық серіктестіктер туралы" N 2255 заң күші бар Жарлығы.
7.ҚР "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220-I Заңы.
8. ҚР Әділет министрінің 1997 жылы 28 шілдеде №539 бұйрығымен бекітілген «ҚР нотариустарының нотариалдық әрекеттерді жүзеге асыру туралы» Нұсқаулық.
9. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
10.ҚР "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы" 1995 жылғы 17 сəуiрдегі N 2198 Заңы.
23.ҚР-ның «Сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімдері туралы» 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 223 Заңы
11.ҚР Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы 2006 жылғы 5 маусымдағы N 145 Заңы.
12.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж.
13.ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
14.ҚР "Акционерлік қоғамдар туралы" 2003 жылғы 13 мамырдағы Заңы
15.ҚР "Өндірістік кооператив туралы” 5 қазан 1995 жылғы № 2486 Заңы.
16. ҚР "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" 1995 ж. 19 маусымдағы № 2335 Заңы
2.Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. Москва, 1999.
3.Мартемьянов B.C. «Хозяйственное право» том 1, Москва, 1994.
4.Предпринимательское право. Курс лекций/ Под ред. Н.И.Клейн. М, 1993 г.
5. Лаптев В.В. «Предпринимательское право: понятие и субъекты». Москва, 1997
6. ҚР Президентінің 1995 жылғы 2 мамырдағы "Шаруашылық серіктестіктер туралы" N 2255 заң күші бар Жарлығы.
7.ҚР "Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы" 1998 жылғы 22 сәуірдегі N 220-I Заңы.
8. ҚР Әділет министрінің 1997 жылы 28 шілдеде №539 бұйрығымен бекітілген «ҚР нотариустарының нотариалдық әрекеттерді жүзеге асыру туралы» Нұсқаулық.
9. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы .
10.ҚР "Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркеу жəне филиалдар мен өкілдіктерді есептік тіркеу туралы" 1995 жылғы 17 сəуiрдегі N 2198 Заңы.
23.ҚР-ның «Сәйкестендіру нөмірлерінің ұлттық тізілімдері туралы» 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 223 Заңы
11.ҚР Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығы туралы 2006 жылғы 5 маусымдағы N 145 Заңы.
12.Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Қазақстан Республикасының кодексі, 01.01.2009ж.
13.ҚР 2007 жылғы 11 қаңтардағы Қазақстан Республикасының №214-ІІІ "Лицензиялау туралы" Заңы.
14.ҚР "Акционерлік қоғамдар туралы" 2003 жылғы 13 мамырдағы Заңы
15.ҚР "Өндірістік кооператив туралы” 5 қазан 1995 жылғы № 2486 Заңы.
16. ҚР "Мемлекеттік кәсіпорын туралы" 1995 ж. 19 маусымдағы № 2335 Заңы
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 128 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 128 бет
Таңдаулыға:
1-лекция тақырыбы: Кәсіпкерлік құқық пәні ретінде
1.Лекция сабағының жоспары:
1.Кәсіпкерлік құқық түсінігі.
2.Кәсіпкерлік құқық пәні.
3.Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің негізгі қағидалары.
4.Кәсіпкерлік құқық жүйесі.
5.Кәсіпкерлік құқықтың қайнар көздері.
2.Лекция мақсаты: Кәзіргі кезде нарықтық қатынастарға байланысты
кәсіпкерлік құқықтың түсінігі мен мәні, кәсіпкерлік құқықтың пәні, жүйесі,
қайнар көздерімен қағидаларын таныстыру.
3.Лекция мәтіні:
1.Кәсіпкерлік құқық – кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты
коммерцтялық емес, кәсіпкерлік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
2. Кәсіпкерлік құқықтың пәні кәсіпкерлік іс-әркет саласында қалыптасатын
қоғамдық қатынастар және сол қатынастармен тығыз байланыстағы коммерциялық
емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты қатынастарды қамтиды.
Бұл қатынастарды: а) кәсіпкерлік (кәсіпкер мен кәсіпкер арасындағы көлденең
қатынастар) және коммерциялық емес (мемлекет пен кәсіпкер арасындағы тік
қатынастар) деп екіге бөлуге болады. Кәсіпкерлік құқықтың әдістері.
Кәсіпкерлік қатынастарды реттеуде және кәсіпкердің құқықтық субъектілерінің
өз бетімен шешім қабылдауына мүмкіншілік туғызатын келісім әдісі. Бұл
әдістің мәні кәсіпкерлік құқықтың субъектілері бір-бірімен заңға сәйкес
әрекеттер жасағанда ешкімнің күштеуінсіз, зорлауынсыз өз еріктерімен, өзара
келісімге келу арқылы мәселелерін шешуге құқықтары мен бостандықтары бар.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу барысында міндетті орындалуға тиісті
құқықтық кесімдер беруі мүмкін. Көп жағдайда бұндай құқықтық кесімдер
мемлекет тарапынан кәсіпкерлік әрекетінің барысында қоршаған ортаға зиян
келтіретін болса, онда мемлекет сол келтірілген зиянды қайта қалпына
келтіруді талап ете алады. Бұндай мемлекеттік құзіретті органдар тарпынан
берілген кесімдер кәсіпкерліктің субъектілері үшін орындалуға міндетті.
Осындай әдістердің бірі тиым салу әдісі. Оның мәні, егер де кәсіпкерлік
субъектілерінің кәсіпкерлік іс-әрекетінің барысында қоршаған ортаға қауіпті
зиян келуі мүмкін. Келесі әдістердің бірі кепілдеме, ұсыныс беру әдісі.
Тараптар кәсіпкерлік қатынастардың барысында бір-біріне ұсыныс жасауға
мүмкіншіліктері бар.
3.Кәсіпкерлік құқықтық қатынастар мынадай қағидаларға негізделеді.: 1)
кәсіпкерлік істің еркіндігі – кез-келген ақыл-есі дұрыс, жасы толған адам
заңнамаларда көрсетілген талаптарға сәйкес жағдайларда кәсіпкерлікпен
айналысуға құқығы бар; 2) кәсіпкерлік іс барысында пайдаланылатын барлық
меншік түрлері мен түр-пішіндерінің құқықтық (заңдық) теңдігі; 3) бәсеке
еркіндігі және монополияны тежеу; 4) кәсіпкерлік істің негізгі мақсаты
пайда табу; 5) кәсіпкерлік іс барысындағы заңдылық; 6) кәсіпкерлікті
мемлекеттік реттеу.
4.Кәсіпкерлік құқықтың жүйесі жалпы және рекше деген екі бөлімнен тұрады.
Кәсіпкерлік құқықтың жалпы бөліміне:
1) кәсіпкерлік құқыққа кіріспе;
2) шет елдердің сауда құқығы;
3) кәсіпкерлік құқықтық қатынастар;
4) банкроттық;
5) республикалық және коммуналдық меншікті мемлекетсіздендіру,
жекешелендіру;
6) кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу;
7) кәсіпкерлік іс саласындағы құқық бұзушылық пен жауаптылық;
8) кәсіпкерлік істің субъектілерінің мүддесін қорғау;
9) экономикалық қауіпсіздіктің құқықтық салалары сияқты қатынастар
жатады.
Ерекше бөліміне:
1) монополистік әрекетті құқықтық реттеу;
2) өнімдердің, қызмет көрсетудің сапасын құқықтық қамтамасыз ету;
3) баға мен тарифтерді құқықтық реттеу;
4) инвестицияландыру мен қаржыландыруды құқықтық реттеу;
5) несие мен қарыз беруді құқықтық реттеу;
6) есеп пен бақылауды құқықтық реттеу;
7) сыртқы кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу;
8) еркін экономикалық аймақтарды құқықтық реттеу сияқты қатынастарды
қамтиды.
5.Кәсіпкерлік құқықтың қайнар көздері Конституция, Конституциялық заңдар,
халықаралық шарттар мен келісімдер, заңдар, Президенттің, Үкіметтің,
Парламенттің, жергілікті жердегі атқару және өкілетті органдарының актілері
жатады. Мысалы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.
4. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Дойников И.В. Предпринимательское право. Москва, 1998.
2.Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. Москва, 1999.
3.Мартемьянов B.C. Хозяйственное право том 1, Москва, 1994.
4.Предпринимательское право. Курс лекций Под ред. Н.И.Клейн. М, 1993 г.
5. Лаптев В.В. Предпринимательское право: понятие и субъекты. Москва,
1997
5.Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпкерлік құқығының ұғымы.
2. Кәсіпкерлік құқығының ерекшеліктері
3. Кәсіпкерлік құқығының пәні.
4. Кәсіпкерлік құқығының жүйесі.
5. Кәсіпкерлік құқығының бастаулары.
2 ТАҚЫРЫП. Кәсіпкерлік қызмет түсінігі. Кәсіпкердің іскерлік этикасы.
Жоспар
1. Кәсіпкерлік қызметтің түсінігі және қағидалары.
2. Кәсіпкерлік қызметтің белгілері.
3. Кәсіпкерлік тәуекел: түсінігі, оның түрлері, қүұрамды бөлімдері,
кәсіпкерлік тәуекелді басқару әдістері.
4.Кәсіпкерлік іскердің этикасы.
5.Коммерциялық құпия.
1. Кәсіпкерлік қызметтің түсінігі және қағидалары. Қазақстанда
кәсіпкерлік жөнінде 90-жылдардардың басында, қайта құрудың басталуымен
айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық кәсіпкерлік
басталды, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол жетекшілері,
жастардың шығармашылық ғылыми-техникалық орталықтары негізінде
кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдің жағдайлары жасалды. Мұның
үстіне, өспелі инфляция жағдайына дәл осы кәсіпкерліктің алғашқы толқыны
төтеп беріп қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша айтқанда, бастапқы
капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып, арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрынғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылданған
СССР азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендірді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана
аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды біршама
ырықтандырды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттік болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік
белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды. Қазақстанда
кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен шаруашылық
қызметтің еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау
туралы (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болды. 1994 жылдың басында-ақ жеке
кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен қамтылғандар саны
164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. Шағын кәсіпкерліктің субъектілер саны 307
мыңды құрады, оларда 1,2 миллион адам жұмыспен қамтылды. Кәсіпкерлік
қызметтің негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға өндіріс те емесе,
тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық те емес, сауда
шықты.
Экономиканы тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
• Кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы
болуы қажет. Ол – шаруашылық қызметінің бағытын таңдау,
өндірістік, сауда бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау,
өнімдерді тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына
жұмсау;
• Кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге
тәуекелдікті қажет етеді. Қабылдаған шешімдерге деген
жауапкершілік болмайтын болса, ол кәсіпкерліктің де болмағаны;
• Кәсіпкерлік қызметтің тбелгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар
ұстауы, экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты.
Яғни, кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-
экономикалық шарттары қалануы керек.
Төртінші шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік
меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Кәсіпкерлік – қызметтің ерекше бір түрі ғана емес. Бұл тағы да белгілі
стиль және тәртіптің типі, жинақтап айтсақ. үлкен бастама, дәстүрден тыс
шешімдерді іздестіру, тәуекелге бару, іскерлік қызметтің орын алар жері, ең
алдымен кәсіпорын.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық.
Оларға мыналар жатады:
1. Кәсіпкерлік қызметі еркіндігінің принципі.
Бұл негігі принцип. Ол ҚР Конституциясы 26-б. 1-т.-да: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар деп бекітілген.
Одан әрі бұл принципті ҚР АК-де, заңнамалық актілерде таба аламыз. Ол
кәсіпкердің мүліктің қолдана (айналымнан шығарылмаған) кез келген түрлерін
пайдалана отырып және т.б. кәсіпкерліктің кез келген саласында, заңмен
көзделген кез келген нысанда өз ісін бастауға және жүргізуге құқығын
білдіреді.
Бірақ Қазақстан заңнамасымен кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғам
мүддесіне орай конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың
адамгершілігін, денсаулығын, заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысы мен
мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына қажетті шамада шектелуі
мүмкін. Сонымен, ол шаруашылық қызметтің кейбір түрлерін лицензиялаудың кең
тәжірибесімен жарым-жартылай шектеледі.
2. Меншіктің алуан түрлерін танудың, меншік құқықтарына заңдық теңдік
пен олардың бірдей қорғалуының конституциялық принципі. Ол
Конституцияның 6-б.-да бекітілген. Қазақстан Республикасында
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады.
Оған сәйкес заңнамамен кәсіпкерлік қызметін республикалық,
коммуналдық немесе жеке меншіктегі мүлік қолданып жүргізетін
субъектілер үшін меншіктің белгілі бір түрлеріне қандай да болмасын
артықшылықтар немесе шектеулерді белгілеуге болмайды.
3. Бәсекелестікті ұстап тұру мен монополизациялауға және жосықсыз
бәсекеге бағытталған (Конституцияның 26-бабы) экономикалық қызметке
жол бермеу принципі. Бұл принцип сақтау – нарықтық экономиканы
дамытудың және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың қажетті шарты.
Мұнда ҚР 2001 ж. 19-қаңтардағы Бәсекелсу және монополистік қызметті
шектеу туралы заңына маңызды рөл беріледі.
4. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу принципі. Ең бастысы,
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу барысында – кәсіпкерлердің
және мемлекеттің жұрт алдындағы және қоғамның мүдделерінің сақталуына
қол жеткізілуі тиіс.
5. Заңдылық принципі. Ол өте маңызды және оның іске асырылуы – құқықтық
мемлекетті құрудың негізі. Біріншіден, кәсіпкерлік қызмет заңнама
талаптары қатал сақталған кезде жүзеге асырылуы тиіс. Екіншіден,
маңыздырағы, мемлекет құқықтық актілердің заңдылығын мемлекеттік
билік және кәсіпкерлікті реттейтін жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қызметін қамтамасыз етуі тиіс.
6. Кәсіпкерлердің, солар сияқты тұтынушылардың құқықтарын қорғауды
кәсіпкерлік принциптерінің қатарына жатқызуға болады. Бұл принциптің
түпкі мақсаты – тұтынушылардың мүдделерін толық қанағаттандыру
жолымен кәсіпкерлікті дамытуды көздейді. Екінші жағынан,
кәсіпкерлердің өздері өз құрылымдарын құру тәртібін оңайлатуға,
дәлелсіз тексерулерге және керексіз мемлекеттік бақылауға жол
бермеуге, коммерциялық құпияны сақтауға, әділ салық салуға мұқтаж
болады. Дәп осыған ҚР АК 10-бабының, 1992 ж. 4-шілдесіндегі Жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы; 1997 ж. 19-маусымдағы Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы; 1997 ж. 19-маусымдағы
Жеке кәсіпкерлік туралы; 1998 ж. 31-наурыздағы Шаруа (фермер)
қожалығы және кәсіпкерлік қызметті реттейтін басқа заңдардың
нормалары бағытталған.
2.Кәсіпкерлік қызметтің белгілері. ҚР Азаматтық кодексінің (бұдан әрі ҚР
АК) 10-б. 1-т.-на сәйкес Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке
кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына
(мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады. Бұл анықтама толық емес шығар, бірақ оны талдауы
кәсіпкерліктің төмендегідей белгілерін атауға мүмкіндік береді:
1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты түрде
бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік
дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады.
Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық
атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым
басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпкорындардың да
айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық
дербестік – кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау
мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің
түрін, ұйымдық-құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау – мұның
бәрі-ұйымдық дербестіктің көрінуі.
Бұл анықтама толық емес шығар, бірақ оны талдауы кәсіпкерліктің
төмендегідей белгілерін атауға мүмкіндік береді:
1. Дербестік.
Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты түрде бөліп
көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік дербестік
кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады. Мүліктік
дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық атағына
байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым басым.
Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да айтарлықтай
мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық дербестік —
кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау мүмкіншілігі.
Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің түрін, ұйымдық
– құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау – мұның бәрі -
ұйымдық дербестіктің көрінуі.
2. Тәуекел.
Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол шаруашылық
жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге мүмкіндігі болған
зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік - жоспарлы экономика
кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде ерекшеленеді. Кәсіпкерлік
тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта.
3. Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған.
4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер
табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден
алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада,
кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы
ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске
асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау - иелік
ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде
алады, басқа дамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына
құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады.
5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде
заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық.
Оларға мыналар жатады:
1. Кәсіпкерлік қызметі еркіндігінің принципі.
Бұл негізгі принцип. Ол ҚР Конституциясы 26-б. 1-т.-да: "Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар" деп бекітілген.
Одан әрі бұл принципті ҚР АК-де, заңнамалық актілерде таба аламыз. Ол
кәсіпкердің мүліктің қолдана (айналымнан шығарылмаған) кез келген түрлерін
отырып және т. б. кәсіпкерліктің кез келген саласында, заңмен көзделген
кез келген нысанда өз ісін бастауға және жүргізуге құқығын білдіреді.
Бірақ Қазақстан заңнамасымен кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғам
мүддесіне орай конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың
адамгершілігін, денсаулығын, заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысы мен
мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына қажетті шамада шектелуі
мүмкін.
Сонымен, ол шаруашылық қызметтің кейбір түрлерін лицензиялаудың кең
тәжірибесімен жарым-жартылай шектеледі.
2. Меншіктің алуан түрлерін танудың, меншік құқықтарына заңдық теңдік
пен олардың бірдей қорғалуының конституциялық принципі. Ол Конституцияның 6-
б.-да бекітілген: "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылады және бірдей қорғалады". Оған сәйкес
заңнамамен кәсіпкерлік қызметін республикалық , коммуналдық немесе жеке
меншіктегі мүлік қолданып, жүргізетін субъектілер үшін меншіктің белгілі
бір түрлеріне қандай да болмасын артықшылықтар немесе шектеулерді
белгілеуге болмайды.
3. Бәсекелестікті ұстап тұру мен монополизациялауға және жосықсыз
бәсекеге бағытталған (Конституцияның 26-б-ы) экономикалық қызметке жол
бермеу принцип. Бұл принцип сақтау – нарықтық экономиканы дамытудың және
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың қажетті шарты. Мұнда ҚР 2001 ж. 19-
қаңтардағы "Бәсекелесу және монополистік қызметті шектеу туралы" заңына
маңызды рөл беріледі.
4. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу принципі. Ең бастысы,
кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу барысында - кәсіпкерлердің және
мемлекеттің жұрт алдындағы және жалпы қоғамның мүдделерінің сақталуына қол
жеткізілуі тиіс.
5. Заңдылық принципі[1]. Ол өте маңызды және оның іске асырылуы
- құқықтық мемлекетті құрудың негізі. Біріншіден, кәсіпкерлік қызмет
заңнама талаптары қатал сақталған кезде жүзеге асырылуы тиіс. Екіншіден,
маңыздырағы, мемлекет құқықтық актілердің заңдылығын мемлекеттік билік
және кәсіпкерлікті реттейтін жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қызметін қамтамасыз етуі тиіс.
6. Кәсіпкерлердің, солар сияқты тұтынушылардың құқықтарын қорғауды
кәсіпкерлік принциптерінің қатарына жатқызуға болады. Бұл принцип түпкі
мақсатты - тұтынушылардың мүдделерін толық қанағаттандыру жолымен
кәсіпкерлікті дамытуды көздейді. Екінші жағынан, кәсіпкерлердің өздері өз
құрылымдарын құру тәртібін оңайлатуға, дәлелсіз тексерулерге және керексіз
мемлекеттік бақылауға жол бермеуге, коммерциялық құпияны сақтауға, әділ
салық салуға мұқтаж болады. Дәп осыған ҚР АК 10-бабының, 1992 ж. 4-
шілдесіндегі "Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы"; 1997 ж. 19-
маусымдағы "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы"; 1997 ж. 19-
маусымдағы "Жеке кәсіпкерлік туралы"; 1998 ж. 31-наурыздағы "Шаруа (фермер)
қожалығы" және кәсіпкерлік қызметті реттейтін басқа заңдардың нормалары
бағытталған.
Біздің көзқарасымызша мыналар кәсіпкердің үстел үстіне қоятын кітаптары
болуы тиіс:
- Қазақстан Республикасының 1995 ж. 30-тамыздағы Конституциясы;
- ҚР 1999 ж. 1- шілдедегі №409-1 Азаматтық кодексі;
- ҚР 2001 ж. 12-маусымдағы №209-11 Салықтар және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдер туралы кодексі;
- ҚР 2001 ж. 30- қаңтардағы №155-11 Әкімшілік құқық бұзушылықтар
туралы кодексі
- ҚР 1995 ж. 17- сәуірдегі №2200 Лицензиялау туралы заңы;
- ҚР 1999 ж. 10- желтоқсандағы №493-1Қазақстан Республикасындағы еңбек
туралы заңы;
- ҚР 2004 ж. 28- ақпандағы №528-11 Еңбек қауіпсіздігі және қорғау
туралы заңы.
Бұдан басқа 2003 ж. 18.10. ҚР № 487-ІІ ҚР кәсіпкерлік мәселелері
бойынша кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы заңының заңдық күшіне енгенін кәсіпкерлердің есіне салғымыз келеді.
Оған сәйкес 1992 ж. 04.07. ҚР Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау
мәселелері туралы заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бұрын
Заңда кәсіпкерліктің нысаны – жеке және жекеше нысандары жайлы айтылса,
қазір көрсетілген заңның жаңа редақцияда баяндалған бабы жекеше
кәсіпкерліктің барлық субъектілеріне - жеке кәсіпкерліктің
субъектілеріне, микробизнес субъектілеріне, шағын, орта кәсіпкерліктің және
ірі бизнестің субъектілеріне бөлінеді.
Жеке кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлға құрылмай кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады. Олар тұрғылықты жеріндегі салық
комитеттерінде тіркеледі.
Заңдық тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар, жұмыскерлердің жылдық орташа
саны 10 адамға дейінгі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалар
микробизнес субъектілері болып табылады. Микробизнес субъектілері шағын
кәсіпкерліктің құрамына кіреді және тиісінше шағын кәсіпкерліктің
субъектілері үшін көзделген жеңілдіктерді пайдаланады.
Шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке
тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны
60 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады.
Олар тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі.жатады. Олар
тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі.
Орта кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке
тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамға дейінгі,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны
325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады.
Ірі кәсіпкерліктің субъектілеріне жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250
адамнан асатын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі
активтерінің жалпы құны 325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен асатын
заңды тұлғалар жатады.
Бұдан басқа 1997 ж. 19.06. ҚР Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Өзгертулер қабылданғанға дейін шағын кәсіпкерліктің субъектілері ойын-
сауық және шоу-бизнесі саласындағы қызметпен, банк қызметімен және
сақтандыру рыногындағы қызметпен (сақтандыру агенті қызметін қоспағанда):
бағалы қағаздардың рыногындағы қызметпен айналыса алмады.
Бүгінгі таңда ҚР Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңның
3-бабының 7-тармағына өзгертулер мен толықтырулардың енгізілуіне
байланысты шағын кәсіпкерліктің субъектілері айналыса алмайтын қызметтің
жоғарыда аталған тізбесі айтарлықтай кең.
Қазіргі уақытта заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және есірткі,
психотроптық заттардың және прекурсорларының айналымымен байланысты
қызметті: акцизделетін өнімдерді (алтын, платина мен күмістен жасалған
зергерлік бұйымдарды өндіруді қоспағанда); өндіру және (немесе) өткеру,
ойын-сауық және шоу-бизнесі, стандарттау, метрология, сертификаттау, сапаны
тіркеу мен басқару саласындағы қызметті; сақтандыру рыногындағы қызметті
(сақтандыру агенті қызметін қоспағанда): бағалы қағаздардың рыногындағы
қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерліктің субъектілері
бола алмайды.
Акцизделетін өнімдердің тізбесі ҚР Салық кодексінің 257-бабында нақты
анықталғанын атап көрсетеміз. Атап айтқанда спирттің барлық түрлерi,
алкоголь өнiмi, темекi бұйымдары, құрамында темекi бар басқа бұйымдар,
албырт және бекіре балықтың уылдырығы, бензин (авиациялық бензиндi
қоспағанда), дизель отыны, жеңiл автомобильдер, оқпен ататын және газ
қаруы, шикi мұнай жатады. Ойын бизнесi, лотереяны ұйымдастыру мен өткiзу
қызметтің акцизделетiн түрлерi болып табылады.
Көрсетілген заңда енгізілген өзгертулермен байланысты ойын бизнесiнің
жаңа ұғымы берілген. Бұрын ойын бизнесi делініп құмар ойындарды (казино,
бильярд), лотереяларды өткiзу түсіндірілсе, қазіргі уақытта ойын бизнесi -
құмар ойындарды ұйымдастырып, өткiзуге және (немесе) табыс табу мақсатымен
бәс тiгуге байланысты кәсiпкерлiк қызмет;
Құзырлы мемлекеттік органдардың рұқсатынан кейін ғана ашылатын заңды
тұлғалар туралы ерекше айту керек. Сөз банк қызметінің кейбір түрлерімен
(валюталық-айырбастау операциялары, ломбардтар) айналысатын заңды
тұлғалардың банк, сақтандыру қызметі туралы болып отыр. "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" 1995 ж. 31 тамыздағы
Заңға сәйкес Банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйым -
банк болып табылмайтын заңды тұлға уәкiлеттi органның және (немесе) Ұлттық
Банктiң лицензиясы негiзiнде осы Заңға көзделген жекелеген банк
операцияларын жүргiзуге құқылы. Заңды тұлғалардың қызметі сондай-ақ
Қазақстан Республикасының 2003 жылдың 6-наурызындағы № 392-ІІ Шағын
несиелік ұйымдар туралы заңымен; Қазақстан Республикасының 2003 жылдың
28-наурызындағы № 400-ІІ Несиелік серіктіктестер туралы заңымен, Банк
операцияларының кейбір түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарды құру,
лицензиялау, реттеу, қызметін тоқтату ережелерімен, Ломбардтарды ашу,
лицензиялау, реттеу, қызметін тоқтату және олардың басқарушы
жұмыскерлерімен уағдаласу ережелерімен реттеледі.
ҚР Ұлттық банкінің қолдағы бар шет ел ваютасымен айырбастау
операциялары қызметінің жалғыз түрі блып табылатын серіктестерді тіркеуге
рұқсатын алу үшін банкке төмендегідей құжаттарды: (нотариаттық түрде
куәландырылған) 2 жарғыны, уәкілетті ұйымның құрылтайшылары туралы
мәліметтерді, өтінішті ұсыну керек. Рұқсат құрылтай құжаттарында
ескертпелері жоқ болса, 10-20 күн ішінде беріледі. Сақтандыру компанияларды
және басқаларды тіркеу осындай рәсімді талап етеді.
Төменде көрсетілген сұлбалар мен кестелерді зерттеп, қолданыстағы
заңнаманың кейбір ережелері мен нормаларын сіз қарап шыға алаcыз. Мұнда
сіз: өз ісіңізді қандай нысанда ашуға болады, заңды тұлға құрылған жеке
кәсіпкерлік; заңды тұлғаны тіркеудің, қайта тіркеудің, қайта ұйымдастыру
мен таратудың тәртібі қандай деген сұрақтарға жауаптарды табаcыз.
2.Тәуекел. кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік-
жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде
ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекел – табысты жұмысқа қуатты ынта.
3.Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған.
4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер
табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден
алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада,
кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы
ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске
асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау – иелік
ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде
алады, басқа адамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына
құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады.
5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде
заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
3. Кәсіпкерлік тәуекел: түсінігі, оның түрлері, қүұрамды бөлімдері,
кәсіпкерлік тәуекелді басқару әдістері.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің
ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік
болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет
туралы заңда жазылғандай кәсіпкерлік қызмет өз тәуекелділігіне,
кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік
жауапкершілігіне негізделген.
Нарық жағдайында тәуекелділікті бәсеңдету үшін бірнеше әдістер бар:
кәсіпкерлік жоба жасауға істі жетік білетін кеңесшілерді, мамандарды тарту;
жобалау алдындағы мүмкін болатын қиындықтарды жете білу; өндірілетін өнімге
сұранысты болжау; тәуекелділікті жобаға қатынасушылардың өзара бөлісуі;
сақтандыру; болжамсыз шығындарды жабуға кректі қаражатты кезекке ұстау.
Тәуекелділіктің бірнеше түрі бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық,
инвестициялық, нарықтық.
Өндірістік тәуекел . бұл өнімді өндірумен және оны өткізумен байланысты.
Бұл тәуекелге өнімнің белгіленген көлемінің өзгеруі және өткізу қарқыны,
материалдық және еңбек шығындарының артық жұмсалуы. Нарықтағы баға
деңгейінің кемуі, бірақ, рекламация т.б. себептер тікелей ықпал жасайды.
Коммерциялық тәуекел – бұл кәсіпкердің сатып алған өнімді нарықта
өткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім жағдайында бағаның
төмендеуін, тауар өткізуде кездесетін қосымша шығындарды ескеру керек.
Қаржылық тәуекел – қаржылық кәсіпкерлік ісінде кездеседі. Мысалы,
қаржылық келісім тәуекелділік шарттасушылардың бір жағының төлем
қабілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.
Инвестициялық тәуекел – бұл кәсіпорынның өзінің және сатып алған құнды
қағаздарының құнсыздануы арқылы болуы мүмкін.
Нарықтық тәуекел – бұл ұлттық ақша бірлігінің нарықтағы процент
ставкасының немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының
өзгеруімен байланысты.
Ойлаған жобаны іске асыру мақсатында потенциалды серіктестіктерді
неғұрлым көп тарту үшін тәуекел талдау жасайды.
Тәуекелді талдаудың схемасы:
1. нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын
айқындау.
2. Айқындалған факторларды талдау.
3. Нақты тәуекел түрін қаржы жағынан екі тәсілмен бағалау:
А) қаржылық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;
Б) жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін анықтау.
4.Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5. Бөлек операцияларының тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6. Тәуекелді бәсеңдету үшін шаралар жасақтау.
Екінші басты мәселе тәуекелден келетін зияндар түрлерін анықтау.
1. Материалдық зиян – бұл жабада қаралмаған өндірістік шығындар, немесе
тікелей материалдық объектілерді, өнімдерді, материалдарды, шикізаттарды
жоғалту.
2.Еңбек зияны –жұмыс уақытын жою, кездейсоқ немесе болжамсыз себептермен
болған жағдайда.
3.Қаржылық зиян – бұл тікелей ақшалай зиянмен байланысты: төлемдер,
айыптар, уақыты озған несиелерді төлеу, қосымша салықтар т.б.
4. Уақытты жою – бұл егер кәсіпкерлік іс жобалы уақыттан кейін қалатын
болса пайда болады.
5. Арнайы зиян түрлері – бұл зияндар адам денсаулығына және адам өміріне,
қоршаған ортаға, кәсіпкердің беделіне кесел келтіретін жағдайлар.
6. Саяси фактолрларға байланысты: іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуі,
еңбек және орындау тәртібінің деңгейінің бәсеңдеуі, төлем мен өзара
есептесудің бұзылуы, салық ставкасының тұрақсыздығы т.б.
4.Кәсіпкерлік іскердің этикасы. Ұлттық мүддеге орай ескеру және
дүниежүзілік жалпыға бірдей әлемдік үрдіс жағдайында кәсіпкерлік қызметті
мәдениетті түрде жүргізуі ғаламдандыруға жаңа талаптарды ескеру керек.
Кәсіпкердің этикасы:
• Өз еңбегінің тек қана өзіне емес, басқаларға, қоғамға, мемлекетке де
пайдалы екеніне сенімді.
• Адамдардың, айналасындағылардың жұмыс істегісі келетінін және істей
білетінін ескеріп, кәсіпкермен бірге өздері де іске асыруға ұмтылады.
• Кәсіпкерлікке сенеді, оны тартымды шығармашылық ретінде бағалайды,
кәсіпкерлікке өнер ретінде қарайды.
• Бәсекенің қажеттілігін мақұлдайды, бірақ ынтымақтастықтың қажеттілігін
де түсінеді.
• Өзін адам ретінде, ал кез келген адамды - өзіндей сыйлайды.
• Кез келген меншікті, мемлекеттік билікті қоғамдық қозғалысты,
әлеуметтік тәртіпті, заңдарды сыйлайды.
• Өзіне және басқаларға сенеді, кәсібилікті және жете білушілікті
сыйлайды.
• Білім, ғылымды және техниканы, ақпараттануды, мәдениетті бағалайды,
экология проблемаларына түсіністікпен қарайды.
• Жаңалықтарға ұмтылады.
• Гуманист болып табылады.
• Көшбасшылықты қамтамасыз ету маңызды. Өзінің істейтін нәрсесі
айтқаныңызға сай болуы тиіс.
• Өз алдыңызға және фирма қызметкерлерінің алдында нақты міндеттер қою.
• Өнегелік нормаларын міндетті түрде ұстану керек.
• Өнегелік нормаларды бұзушыларды жазалаған жөн.
• Фирмада кәсіпкерлік әдептануы бойынша жұмыстардың өткізілуін
қамтамасыз ету қажет.
• Жақсы адамдар мен мамандарды қызметіне жалдауға ұмтылу керек.
5.Коммерциялық құпия
Коммерциялық құпия дегеніміз - шаруашылық жүргізуші субъектінің
мүдделеріне зиян келтіру мүмкін өндіріске, технологиялық хабарламаға,
басқаруға, қаржыға және оның басқа да қызметіне байланысты мемлекеттік
құпия емес мәліметтер. Коммерциялық (кәсiпкерлiк) құпия заңмен қорғалады.
Коммерциялық құпия болып табылатын мәлiметтердi анықтау тәртiбi, оның
қорғау құралдары, сондай-ақ коммерциялық құпия құрамына енбейтiн мәлiметтер
тiзбесi заңдарда белгiленедi.
Коммерциялық құпия өндірістік құпия нысанында ежелгі дәуірден бастап
қалыптасты. Ежелгі шеберлер тастан қару жасаудың тәсілдерін құпия етіп
ұстады. Бұл шеберлер құқықтық қорғауға дейінгі уақытта бұл құпияны білуден
елеулі тиімділік алатынын білген. Бірақ бұл құпияларды білу шектелген
қорғауды ғана қамтамасыз етіп отырды. Тек мыңдаған жылдар өткен соң ғана
өндірістің құпиясын қорғайтын құқық пайда болды. Құпияларды қорғау бұрын
болмаған салаға, ал техникалық білім және де компьютерлік құпия аса маңызды
бизнестің құндылықтарына айналды.
Коммерциялық құпия болып табылатын мәліметтердің құрамы мен көлемін
шаруашылық жүргізуші субъектілер анықтайды, бұл туралы мүдделі адамдарға
жазбаша түрде хабарланады.
Комерциялық құпияны қорғау дегеніміз - шаруашылық жүргізуші субъектінің
мүдделеріне зиян келтіру мүмкін өндіріске, технологиялық хабарламаға,
басқаруға, қаржыға және оның басқа да қызметіне байланысты мемлекеттік
құпия емес мәліметтерді жариялауға тиым салу, яғни мәліметтерді белгілі бір
немесе белгісіз адамдар тобы арасында қабылдауға болатын кез келген түрде
таратуға тыйым салу, сондай-ақ ондай мәліметтерді басқа бір адамға беруге
тиым салу, сондай-ақ ондай мәліметтерді басқа бір адамға беруге тиым салу.
Егер ол коммерциялық құпия құқы субъектісіне зиян келтіретін болса,
коммерциялық құпия болып табылатын мәліметтерді заңсыз алған адам оларды
қарақан басының қамына пайдалауға құқы жоқ.
Басқа шаруашылық жүргізуші субъектінің коммерциялық құпиясы болып
табылатын өндірістік, ұйымдық, қаржылық және өзге жаңалықтар коммерциялық
құпия режимін бұзбай алынған болса, оларды пайдаланатын шаруашылық
жүргізуші субъектілерге тыйым салынбайды.
Мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың коммерциялық құпияны
қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері, коммерциялық құпия болып саналмайтын
мәліметтер тізбесі Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Қазақстан
Республикасының 1992 ж. 4 шілдедегі Заңында көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің 158-
бабына сәйкес коммерциялық құпия, банк құпиясы, не кредиттік бюроның
кредиттік тарих деректері базасынан алынған кредиттік есептердің
мәліметтері немесе ақпарат бар мәлiметтердi сақтау мiндеттерiн, ол кәсiптiк
немесе қызметтiк мiндетiне байланысты өзiне мәлiм болған адамның олардың
иелерiнiң келiсiмiнсiз бұзуы, егер онда қылмыстық жаза қолданылатын әрекет
белгiлерi болмаса, айлық есептiк көрсеткiштiң елуге дейiнгi мөлшерiнде
айыппұл салуға әкеп соғады.
Меншiк иесiне немесе, заң актiлерiне сәйкес осындай мәлiметтердi алу
құқығы бар адамдарға олардың заңды талабы бойынша коммерциялық құпия, банк
құпиясы, не кредиттік бюроның кредиттік тарих деректері базасынан алынған
кредиттік есептердің мәліметтері немесе ақпарат бар мәлiметтердi берген
жағдайда тұлға жауапты болмайды. Осы бапта көзделген әрекеттi жасағаны үшiн
әкiмшiлiк жауаптылыққа тарту, залал келтiрiлген ұйымның, меншiк иесiнiң
немесе жеке кәсiпкердiң арызы бойынша жүзеге асырылады.
Үшiншi жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе
потенциалды коммерциялық құны болып, онымен заңды негiзде еркiн танысуға
болмайтын және ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара
қолданатын ретте, қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпарат азаматтық заңдармен қорғалады.
Өндірістік құпияны басқа айналым қатысушыларынан сақтау шығармашылық
нәтиженің қорғаудың ең басты және ежелгі нысандарының бірі болып табылады.
Бірақ өндірістік меншік объектілермен байланысты құқықтық реттеу әрекеттері
соңғы жүз жылдықта заңшығарушы бәсекені бұзуға қарсы күрес жүргізуді
бастағаннан кейін ғана пайда болды. Қазақстанда 70 жылға жуық әкімшілік-
жоспарлы экономиканың әрекет етуіне байланысты құқықтық реттеудің мұндай
түрі болмаған. Өндірістік құпияны сақтау ең алғаш рет 04.06.1990 жылы КСРО-
ң кәсіпорындары туралы КСРО заңының негізінде пайда болды. Аталған заңның
33-бабына сәйкес Коммерциялық құпия дегеніміз - өндіріспен, технологиялық
ақпаратпен, басқарумен, зиян тигізуі мүмкін өнеркәсіптің қаржы және басқа
мәліметтерді тарату әрекеттерімен байланысты мемлекеттік құпия болып
табылмайтын құпияны айтамыз.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық құпия
– бұл үшiншi жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе
потенциалды коммерциялық құны болып, онымен заңды негiзде еркiн танысуға
болмайтын және ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара
қолданатын ретте, қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпарат болып табылады (АК-ң 126-бабының 1-тармағы).
Мұндай ақпаратты заңсыз әдiстермен алған адамдар сондай-ақ еңбек
шартына қарамастан қызметшiлер немесе азаматтық-құқықтық шартқа қарамастан
контрагенттер қызметтiк немесе коммерциялық құпияны жария етсе, келтiрiлген
залалдың орнын толтыруға мiндеттi.
Интеллектуалдық меншікке тиесілі барлық белгілерге сәйкес оның
объектісі бола отырып, коммерциялық құпияның өзіне қатысты ерекшеліктері
бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасы көптеген мемлекеттердің заңнамалары
сияқты коммерциялық құпияға келесі үш талапты қояды. Біріншіден, ақпараттың
үшінші тұлға білмейтін нақты немесе потенциалды құпиясы болуы керек.
Екіншіден, заңның негізінде коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратқа
ешкімнің де қолы жетпеуі керек. Егер тиісті ақпаратқа заңның негізінде
мүдделі адамның қолы жетсе, мысалы, ашық мәліметтерді зерттеу жолымен,
шығарылатын өнімнің үлгісін анализдеу, баспалармен танысу және т.б. мұндай
ақпарат коммерциялық құпия болып танылмайды.
Үшіншіден, ақпарат коммерциялық құпия болып саналуы үшін оның иесі
құпияны қорғауға тиісті шараларын жүргізуі керек. Бұл техникалық шаралар,
ұйымдық және заңдық сипатқа ие үшінші тұлғадан ақпаратты қорғайтын әр түрлі
шаралар болуы мүмкін.
Коммерциялық құпия терминімен қатар заңдарда және тәжірибеде
өндірістің құпиялары, ноу-хау, сауда құпиялары, конфиденциальды
ақпарат сияқты терминдер кең таралған. Аталған терминдерінің әрбіреуінің
өзіне тән ерекшеліктеріне және белгілі бір жағдайда қолданатынына
қарамастан, олардың барлығы бір атауға ие болып Азаматтық Кодексте
қызметтік және коммерциялық құпия деп бекітілген. Коммерциялық құпияның
арнайы бір белгісі ретінде оның қорғалуының мерзімі көрсетілмеген.
Коммерциялық құпия иесінің ақпаратқа монополияны сақтағанша қорғалады.
Қорғаудың мұндай түрі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын адамдарға патенттік
қорғау қамтамасыз етпеген кезде өте қолайлы.
• ҚР Азаматтық Кодексі ақпаратты заңсыз жолмен алудың қандай екенін
нақты көрсетпейтіндіктен, аса қауіптілік туындамайды. Дүние жүзі
бойынша мұндай тәсілдер болып шпионаж, коммерциялық құпияны білетін
қызметкерден пара беріп сатып алу, ғимаратқа заңсыз кіру, байланыс
құралдарын заңсыз тыңдау табылады. Жоғары аталған тәсілдерді
қолданудың арқасында әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік туындайды.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Дойников И.В. Предпринимательское право. Москва, 1998.
2.Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. Москва, 1999.
3.Мартемьянов B.C. Хозяйственное право том 1, Москва, 1994.
4.Предпринимательское право. Курс лекций Под ред. Н.И.Клейн. М, 1993
г.
5. Лаптев В.В. Предпринимательское право: понятие и субъекты. Москва,
1997
СӨЖ үшін бақылау тапсырмалары (2 тақырып) [1,2,3,4,5,6]
1. Кәсіпкерлік қатынастар кәсіпкерлік құқықты құқықтық реттеудің пәні
ретінде
2. Шаруашылық және кәсіпкерлік құқық, шаруашылық және
кәсіпкерлік қатынастар түсініктерінің арақатынасы.
3. Кәсіпкерлік құқықтың еріктілігі.
4. Азаматтық құқықтың кейбір субъектілері үшін кәсіпкер мәртебесін
қабылдауды құқықтық реттеу.
5. Кәсіпкерлердің құқықтық мәртебесінің мемлекеттік қызметкерлер және
депутаттардың құқықтық жағдайларымен сәйкессіздігі.
6. Кәсіпкерлердің іскерлік этикасы.
7. Алыс шетел, ТМД және ҚР заңнамалары бойынша кәсіпкер және
коммерсент түсініктеріне салыстырмалы анализ жасау. Осы елдердің
заңнамалары бойынша кәсіпкерлердің мәртебесін қабылдау және анықтау
ерекшеліктері.
3-тақырып.Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу.
Лекция жоспары
1.Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты.
2.Мемлекеттік органдардың жеке кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау саласындағы
құзыретi
3.Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау ережелері
4. Мемлекеттік бақылау
1.Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - кәсіпкерлікті
дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау және мемлекеттік мүдделері мен
тұтынушылардың құқықтарын қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа, макроэкономикалық
реттеуге өтуге қадам басты. Новелл сыйлығының лауреаты В. Леонтьевтің айтуы
бойынша экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады. Іс жақсы жүру
үшін жел керек – ол мүдде. Руль – мемлекеттік реттеу. Швецияның тиімді
экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша реттелмейтін
экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында
экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік-дейді. Қазір
экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық мектептерінің уәкілдері
нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі автоматты реттеледі деген
пікірде.
Осы проблема жөнінде жан-жақты дәлелді теориялық қортынды берген
атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс (1883-1946жж.). Оның теориялық
қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние жүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда практикалық қолдау алды. Ол әлеуметтік-экономикалық процессті
реттеуді мемлекеттік реттеудің керек екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай сұраныста ынталандыру және барлық
ресурстарды түгел қамту, жинақты және инвестициялық ресурстарды тиімді
пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық және ақша-кредит саясатын тиімді
іске асыру басты мақсат деген пікірге келген.
Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады.
Жоғарыдағы көрсетілген ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы
реттеуге батыл араласуы керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс
елдерінің Жапония, Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл
елдердің тәжірибесінен алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел
және тиімді пайдалану арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып
өндірістік потенциалын арттыру, яғни елдің байлығын арттыру.
Сонымен нарықтық экономика барлық әлеуметтік экономикалық процесстерді
бүкіл қоғам үшін және оның әрбір азаматы үшін автоматты реттей алмайды.
Нарықтық экономика елдің табысын әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік
бермейді, қоршаған ортаны сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың
қорғансыз бұқара топтарын қолдай алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда
бермейтін халық шаруашылық салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін,
қоғам үшін өте қажет болса да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік
экономикалық мәні бар актуалды проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек
қана мемлекеттік іс болады. Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы
бірқалыпты даму үшін мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы
керек. Қазіргі созылып кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел
төмендегенін инфляция, қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз
жағдайлар мемлекеттің экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне
жүктелген функцияларды атқара алмайтындығын көрсетеді.
2.Кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Кәсіпкерлікті қаржылай қолдау саясаты қызметтің басқа түрлерін ұзақ
мерзімді және орта мерзімді несиелеу үлесін ұлғайтуға, аймақтық деңгейінде
кепілдік қорлар мен несие серіктестерін құруға бағытталады. Бүгінгі күнге,
коммерциялық банктерден шағын бизнеске берілетін несиелер бойынша пайыздық
ставкалар мөлшері валютада 16-18% және теңгеде 20-24 %-ға дейін құрайды.
Алынған несие ресуртсарын игерудің орташа мерзімі шамамен 11-12 ай. Ұлттық
банк пен Үкіметке шағын бизнес секторын дамытудың арзан халықаралық
бағдарламалық заңдарына қызмет көрсету кезінде банк маржасының төмен
ставкаларын белгілейтін шараларды, екінші деңгейдегі банктерді басқа
көздерден несиелеу ставкаларын төмендетуге ынталандыру жөніндегі шаралар
қолданған.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттарының бірі
қолайлы жағдай жасаудың, онда кеден бажын төлеудің жеңілдікті режимі де
қамтылады, құқықтық режимін белгілеу болып табылады.
Бұл саладағы негізгі шара сыртқы экономикалық операциялар бойынша
құжаттарды хаттау процедураларын оңайлату мен мерзімдерін қысқарту, шағын
кәсіпкерлік субъектілері үшін кеден тарифтерінің жеңілдікті жүйесі
жөніндегі ұсыныстарды талдап-жасау болып табылады.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың инфрақұрылымдарын қалыптастыру
ыңғайында тану болашақта шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының жұмысын қайта
құру көзделген.
Қазір қор қажетті инфрақұрылымдар мен аймақтардағы өкімет органдарының
өзара ықпалдастығы болмауы себепті шағын кәсіпкерлердің қолы жетпес ұйымға
айналып отыр. Осыған байланысты мемлекеттік өкіметтің жергілікті орындарын
қор қызметіне кеңінен тарту жоспарланған.
Қор қарыз алушылар мен банктер арасындағы делдал қызметін өзіне алады.
Бұл тапсырылған жобаларды қарау мен мақұлдау тәртібін жеделдетеді,
берекесіздікті жолды, кәсіпкерлердің шығындарын едәуір азайтады.
Шағын бизнесті ойдағыдай дамыту үшін аймақтарда инфрақұрылымның барлық
элементтерін құруды жүзеге асыру белгіленген кейін олар біртұтас ұйымдық-
технологиялық жүйеге біріктіреді.
Бүгінгі таңда шағын кәсіпкерлікті дамыту саласында жедел және қаржы
лизингі операциялары іс-жүзінде дами алмай отыр.Мұндай жағдайға лизингтің
заңдық және нормативтік базасының жоқтығы себеп болып табылады.
Лизингтік қатынастарды тезірек енгізу мақсатында олардың дамуын
мемлекеттік қолдау жөнінде бірқатар шаралар қабылдау қажет.Франчайзинг
шағын кәсіпкерлік өнімдерінің ірі бизнеспен қарым- қатынасының мейлінше
тиімді үлгісі ретінде өз дамуының зор әлеуетті мүмкіндіктеріне ие.
Қазақстанда франчайзинг ассоциациясы-кеңестік орталығын құруға жәрдемдесу
қажет.
Шағын бизнестің ортақ мүдделерін және әр субъектінің мүдделерін қорғау,
мемлекеттік емес ұйымдардың ролін күшейту мақсатында Жемқорлықпен күрес
туралы заңды жүзеге асыру үшін шағын кәсіпкерлік субъектілерінің құқығын
заңды тұрғыда тиянақтау, тұтынушылар құқығын қорғау қоғамы үлгісі бойынша
мамандандырылған ассоциацияларға бірігу көзделеді. ҚР Президенті, Үкіметі,
жергілікті атқарушы органдар жанынан шағын кәсіпкерлікті дамытудың қоғамдық-
сарапшы кеңестері құрылған.
Қазіргі уақытта республикада 390 мыңнан астам шағын бизнес нысандары
бар болса, оларда 1 млн-ға жуық адам еңбек етеді. Саланың ЖҰӨ өндірісіндегі
үлесі 1998 жылға қарағанда екі еседен астамға өсіп, 2006 жылы 47,2%
құраған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 6 наурыздағы Шағын
кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
бойынша шаралар туралы жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы үкіметінің,
қазақстандық заңды тұлғалардың және кәсіпкерлердің, халықаралық қаржы
ұйымдарының, шетелдік, үкіметтік және үкіметтік емес құрылымдардың
қатысуымен дамыту қорын құру көзделген. Әртүрлі үкіметтік және үкіметтік
емес ұйымдарды және шетел ұйымдарын кеңінен тарту бұл қорды қалыптастыруда
бюджеттік шығындарды едәуір қысқартуға мүмкіндік береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Лекция сабағының жоспары:
1.Кәсіпкерлік құқық түсінігі.
2.Кәсіпкерлік құқық пәні.
3.Қазақстандағы кәсіпкерлік қызметтің негізгі қағидалары.
4.Кәсіпкерлік құқық жүйесі.
5.Кәсіпкерлік құқықтың қайнар көздері.
2.Лекция мақсаты: Кәзіргі кезде нарықтық қатынастарға байланысты
кәсіпкерлік құқықтың түсінігі мен мәні, кәсіпкерлік құқықтың пәні, жүйесі,
қайнар көздерімен қағидаларын таныстыру.
3.Лекция мәтіні:
1.Кәсіпкерлік құқық – кәсіпкерлік қатынастармен тығыз байланысты
коммерцтялық емес, кәсіпкерлік реттеуге және тағы да басқа қатынастарды
реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
2. Кәсіпкерлік құқықтың пәні кәсіпкерлік іс-әркет саласында қалыптасатын
қоғамдық қатынастар және сол қатынастармен тығыз байланыстағы коммерциялық
емес, кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеуге байланысты қатынастарды қамтиды.
Бұл қатынастарды: а) кәсіпкерлік (кәсіпкер мен кәсіпкер арасындағы көлденең
қатынастар) және коммерциялық емес (мемлекет пен кәсіпкер арасындағы тік
қатынастар) деп екіге бөлуге болады. Кәсіпкерлік құқықтың әдістері.
Кәсіпкерлік қатынастарды реттеуде және кәсіпкердің құқықтық субъектілерінің
өз бетімен шешім қабылдауына мүмкіншілік туғызатын келісім әдісі. Бұл
әдістің мәні кәсіпкерлік құқықтың субъектілері бір-бірімен заңға сәйкес
әрекеттер жасағанда ешкімнің күштеуінсіз, зорлауынсыз өз еріктерімен, өзара
келісімге келу арқылы мәселелерін шешуге құқықтары мен бостандықтары бар.
Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеу барысында міндетті орындалуға тиісті
құқықтық кесімдер беруі мүмкін. Көп жағдайда бұндай құқықтық кесімдер
мемлекет тарапынан кәсіпкерлік әрекетінің барысында қоршаған ортаға зиян
келтіретін болса, онда мемлекет сол келтірілген зиянды қайта қалпына
келтіруді талап ете алады. Бұндай мемлекеттік құзіретті органдар тарпынан
берілген кесімдер кәсіпкерліктің субъектілері үшін орындалуға міндетті.
Осындай әдістердің бірі тиым салу әдісі. Оның мәні, егер де кәсіпкерлік
субъектілерінің кәсіпкерлік іс-әрекетінің барысында қоршаған ортаға қауіпті
зиян келуі мүмкін. Келесі әдістердің бірі кепілдеме, ұсыныс беру әдісі.
Тараптар кәсіпкерлік қатынастардың барысында бір-біріне ұсыныс жасауға
мүмкіншіліктері бар.
3.Кәсіпкерлік құқықтық қатынастар мынадай қағидаларға негізделеді.: 1)
кәсіпкерлік істің еркіндігі – кез-келген ақыл-есі дұрыс, жасы толған адам
заңнамаларда көрсетілген талаптарға сәйкес жағдайларда кәсіпкерлікпен
айналысуға құқығы бар; 2) кәсіпкерлік іс барысында пайдаланылатын барлық
меншік түрлері мен түр-пішіндерінің құқықтық (заңдық) теңдігі; 3) бәсеке
еркіндігі және монополияны тежеу; 4) кәсіпкерлік істің негізгі мақсаты
пайда табу; 5) кәсіпкерлік іс барысындағы заңдылық; 6) кәсіпкерлікті
мемлекеттік реттеу.
4.Кәсіпкерлік құқықтың жүйесі жалпы және рекше деген екі бөлімнен тұрады.
Кәсіпкерлік құқықтың жалпы бөліміне:
1) кәсіпкерлік құқыққа кіріспе;
2) шет елдердің сауда құқығы;
3) кәсіпкерлік құқықтық қатынастар;
4) банкроттық;
5) республикалық және коммуналдық меншікті мемлекетсіздендіру,
жекешелендіру;
6) кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу;
7) кәсіпкерлік іс саласындағы құқық бұзушылық пен жауаптылық;
8) кәсіпкерлік істің субъектілерінің мүддесін қорғау;
9) экономикалық қауіпсіздіктің құқықтық салалары сияқты қатынастар
жатады.
Ерекше бөліміне:
1) монополистік әрекетті құқықтық реттеу;
2) өнімдердің, қызмет көрсетудің сапасын құқықтық қамтамасыз ету;
3) баға мен тарифтерді құқықтық реттеу;
4) инвестицияландыру мен қаржыландыруды құқықтық реттеу;
5) несие мен қарыз беруді құқықтық реттеу;
6) есеп пен бақылауды құқықтық реттеу;
7) сыртқы кәсіпкерлік істі құқықтық реттеу;
8) еркін экономикалық аймақтарды құқықтық реттеу сияқты қатынастарды
қамтиды.
5.Кәсіпкерлік құқықтың қайнар көздері Конституция, Конституциялық заңдар,
халықаралық шарттар мен келісімдер, заңдар, Президенттің, Үкіметтің,
Парламенттің, жергілікті жердегі атқару және өкілетті органдарының актілері
жатады. Мысалы Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі.
4. Сабақ тақырыбына сәйкес әдебиеттер:
1. Дойников И.В. Предпринимательское право. Москва, 1998.
2.Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. Москва, 1999.
3.Мартемьянов B.C. Хозяйственное право том 1, Москва, 1994.
4.Предпринимательское право. Курс лекций Под ред. Н.И.Клейн. М, 1993 г.
5. Лаптев В.В. Предпринимательское право: понятие и субъекты. Москва,
1997
5.Бақылау сұрақтары:
1. Кәсіпкерлік құқығының ұғымы.
2. Кәсіпкерлік құқығының ерекшеліктері
3. Кәсіпкерлік құқығының пәні.
4. Кәсіпкерлік құқығының жүйесі.
5. Кәсіпкерлік құқығының бастаулары.
2 ТАҚЫРЫП. Кәсіпкерлік қызмет түсінігі. Кәсіпкердің іскерлік этикасы.
Жоспар
1. Кәсіпкерлік қызметтің түсінігі және қағидалары.
2. Кәсіпкерлік қызметтің белгілері.
3. Кәсіпкерлік тәуекел: түсінігі, оның түрлері, қүұрамды бөлімдері,
кәсіпкерлік тәуекелді басқару әдістері.
4.Кәсіпкерлік іскердің этикасы.
5.Коммерциялық құпия.
1. Кәсіпкерлік қызметтің түсінігі және қағидалары. Қазақстанда
кәсіпкерлік жөнінде 90-жылдардардың басында, қайта құрудың басталуымен
айтыла бастады. Бұл кезде былайша айтқанда, комсомолдық кәсіпкерлік
басталды, көптеген белсенді жас адамдар, негізінен комсомол жетекшілері,
жастардың шығармашылық ғылыми-техникалық орталықтары негізінде
кооперативтер құра бастады. Несиелеудің жеңілдің жағдайлары жасалды. Мұның
үстіне, өспелі инфляция жағдайына дәл осы кәсіпкерліктің алғашқы толқыны
төтеп беріп қана қоймай, сондай-ақ қажетті, былайша айтқанда, бастапқы
капитал жинай алды, себебі несие ақша қымбат алынып, арзан қайтарылды.
Кәсіпкерлік қызметін бұрынғы Кеңес Одағы кезінде 1987 жылы қабылданған
СССР азаматтарының жеке еңбек қызметі туралы заңы алғаш рет
ресмилендірді. 1988 жылы Кооперация туралы заң қабылданды. Кооперативтер
мен серіктестіктердің жаппай құрылуы басталды. Дегенмен нарықтық
инфрақұрылымның болмауына байланысты кооперативтердің аз бөлігі ғана
аяғынан тұрып кете алды. Кейінірек 1988-1991 жылдары жалға беру, бірлескен
кәсіпорындар мен банк қызметі туралы заңдар экономикалық жағдайды біршама
ырықтандырды. Тұтастай алғанда, негізгі меншік мемлекеттік болып қала
бергенімен, жалға беру түріндегі аздаған босаңсулар біршама дәрежеде
кәсіпкерлік белсенділікке жағдай жасады.
Қазақстан Республикасы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік
белсенділікті қолдауға байланысты бірқатар заңдар қабылданды. Қазақстанда
кәсіпкерліктің дамуына Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуы мен шаруашылық
қызметтің еркіндігі туралы (1991), Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау
туралы (1992) заңы сияқты заңдар түрткі болды. 1994 жылдың басында-ақ жеке
кәсіпорындар саны 15,7 мыңды құрады және жалпы жұмыспен қамтылғандар саны
164 мыңға жетті. 01.10.1998 ж. Шағын кәсіпкерліктің субъектілер саны 307
мыңды құрады, оларда 1,2 миллион адам жұмыспен қамтылды. Кәсіпкерлік
қызметтің негізгі үш саласының ішінен бірінші орынға өндіріс те емесе,
тұтынушылар мен тауар өндірушілер арасындағы делдалдық те емес, сауда
шықты.
Экономиканы тұрақты болуы және оның бәсекелік сипатын қалыптастырудың
басты күштерінің бірі кәсіпкерлікті жетілдіру болып табылады. Жалпы
кәсіпкерлікті дамыту үшін бірнеше белгілі шарттар орындалуы қажет:
• Кәсіпкерлік субъектінің белгілі бір дәрежеде еркіндігі мен құқығы
болуы қажет. Ол – шаруашылық қызметінің бағытын таңдау,
өндірістік, сауда бағдарламаларын анықтау, қаржы көзін таңдау,
өнімдерді тасымалдау, өнімге баға белгілеу, табысты өз мұқтажына
жұмсау;
• Кәсіпкерлік қабылданатын шешімдерге, одан туындайтын нәтижелерге
тәуекелдікті қажет етеді. Қабылдаған шешімдерге деген
жауапкершілік болмайтын болса, ол кәсіпкерліктің де болмағаны;
• Кәсіпкерлік қызметтің тбелгілі коммерциялық табысқа жетуге бағдар
ұстауы, экономикада қажетті нарықтық құрылым орнатумен байланысты.
Яғни, кәсіпкерлік дамуы үшін оның құқықтық базасы, әлеуметтік-
экономикалық шарттары қалануы керек.
Төртінші шарт жоғарыда аталған шарттардан туындайды. Еркін кәсіпкерлік
меншіктің әр түрлі формада, түрде, типте болуын қалайды.
Кәсіпкерлік – қызметтің ерекше бір түрі ғана емес. Бұл тағы да белгілі
стиль және тәртіптің типі, жинақтап айтсақ. үлкен бастама, дәстүрден тыс
шешімдерді іздестіру, тәуекелге бару, іскерлік қызметтің орын алар жері, ең
алдымен кәсіпорын.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық.
Оларға мыналар жатады:
1. Кәсіпкерлік қызметі еркіндігінің принципі.
Бұл негігі принцип. Ол ҚР Конституциясы 26-б. 1-т.-да: Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар деп бекітілген.
Одан әрі бұл принципті ҚР АК-де, заңнамалық актілерде таба аламыз. Ол
кәсіпкердің мүліктің қолдана (айналымнан шығарылмаған) кез келген түрлерін
пайдалана отырып және т.б. кәсіпкерліктің кез келген саласында, заңмен
көзделген кез келген нысанда өз ісін бастауға және жүргізуге құқығын
білдіреді.
Бірақ Қазақстан заңнамасымен кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғам
мүддесіне орай конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың
адамгершілігін, денсаулығын, заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысы мен
мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына қажетті шамада шектелуі
мүмкін. Сонымен, ол шаруашылық қызметтің кейбір түрлерін лицензиялаудың кең
тәжірибесімен жарым-жартылай шектеледі.
2. Меншіктің алуан түрлерін танудың, меншік құқықтарына заңдық теңдік
пен олардың бірдей қорғалуының конституциялық принципі. Ол
Конституцияның 6-б.-да бекітілген. Қазақстан Республикасында
мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады.
Оған сәйкес заңнамамен кәсіпкерлік қызметін республикалық,
коммуналдық немесе жеке меншіктегі мүлік қолданып жүргізетін
субъектілер үшін меншіктің белгілі бір түрлеріне қандай да болмасын
артықшылықтар немесе шектеулерді белгілеуге болмайды.
3. Бәсекелестікті ұстап тұру мен монополизациялауға және жосықсыз
бәсекеге бағытталған (Конституцияның 26-бабы) экономикалық қызметке
жол бермеу принципі. Бұл принцип сақтау – нарықтық экономиканы
дамытудың және кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың қажетті шарты.
Мұнда ҚР 2001 ж. 19-қаңтардағы Бәсекелсу және монополистік қызметті
шектеу туралы заңына маңызды рөл беріледі.
4. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу принципі. Ең бастысы,
Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу барысында – кәсіпкерлердің
және мемлекеттің жұрт алдындағы және қоғамның мүдделерінің сақталуына
қол жеткізілуі тиіс.
5. Заңдылық принципі. Ол өте маңызды және оның іске асырылуы – құқықтық
мемлекетті құрудың негізі. Біріншіден, кәсіпкерлік қызмет заңнама
талаптары қатал сақталған кезде жүзеге асырылуы тиіс. Екіншіден,
маңыздырағы, мемлекет құқықтық актілердің заңдылығын мемлекеттік
билік және кәсіпкерлікті реттейтін жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының қызметін қамтамасыз етуі тиіс.
6. Кәсіпкерлердің, солар сияқты тұтынушылардың құқықтарын қорғауды
кәсіпкерлік принциптерінің қатарына жатқызуға болады. Бұл принциптің
түпкі мақсаты – тұтынушылардың мүдделерін толық қанағаттандыру
жолымен кәсіпкерлікті дамытуды көздейді. Екінші жағынан,
кәсіпкерлердің өздері өз құрылымдарын құру тәртібін оңайлатуға,
дәлелсіз тексерулерге және керексіз мемлекеттік бақылауға жол
бермеуге, коммерциялық құпияны сақтауға, әділ салық салуға мұқтаж
болады. Дәп осыған ҚР АК 10-бабының, 1992 ж. 4-шілдесіндегі Жеке
кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы; 1997 ж. 19-маусымдағы Шағын
кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы; 1997 ж. 19-маусымдағы
Жеке кәсіпкерлік туралы; 1998 ж. 31-наурыздағы Шаруа (фермер)
қожалығы және кәсіпкерлік қызметті реттейтін басқа заңдардың
нормалары бағытталған.
2.Кәсіпкерлік қызметтің белгілері. ҚР Азаматтық кодексінің (бұдан әрі ҚР
АК) 10-б. 1-т.-на сәйкес Кәсіпкерлік – меншік түрлеріне қарамастан,
азаматтар мен заңды тұлғалардың, тауарларға (жұмысқа, қызметке) сұранымды
қанағаттандыру арқылы таза табыс табуға бағытталған, жеке меншікке (жеке
кәсіпкерлік) не мемлекеттік кәсіпорынды шаруашылық басқару құқығына
(мемлекеттік кәсіпкерлік) негізделген ынталы қызметі. Кәсіпкерлік қызмет
кәсіпкердің атынан, оның тәуекел етуімен және мүліктік жауапкершілігімен
жүзеге асырылады. Бұл анықтама толық емес шығар, бірақ оны талдауы
кәсіпкерліктің төмендегідей белгілерін атауға мүмкіндік береді:
1. Дербестік. Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты түрде
бөліп көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік
дербестік кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады.
Мүліктік дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық
атағына байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым
басым. Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпкорындардың да
айтарлықтай мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық
дербестік – кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау
мүмкіншілігі. Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің
түрін, ұйымдық-құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау – мұның
бәрі-ұйымдық дербестіктің көрінуі.
Бұл анықтама толық емес шығар, бірақ оны талдауы кәсіпкерліктің
төмендегідей белгілерін атауға мүмкіндік береді:
1. Дербестік.
Кәсіпкердің мүліктік және ұйымдық дербестігін шартты түрде бөліп
көрсетуге болады. Қызметтің экономикалық базасы сияқты мүліктік дербестік
кәсіпкерде айрықша өзіндік мүліктің бар болуымен анықталады. Мүліктік
дербестік көлемі негізінде осы мүліктік субъекті жататын заңдық атағына
байланысты болады. Мүліктің меншік иесінің дербестігі анағұрлым басым.
Шаруашылық жүргізу құқығында жұмыс істейтін кәсіпорындардың да айтарлықтай
мүліктік, бірақ заңмен шектелген дербестігі бар. Ұйымдық дербестік —
кәсіпкерлік қызмет барысында дербес шешімдерді қабылдау мүмкіншілігі.
Осындай қызметпен шұғылдану туралы шешім қабылдау, қызметтің түрін, ұйымдық
– құқықтық нысанын, құрылтайшылардың шеңберін таңдау – мұның бәрі -
ұйымдық дербестіктің көрінуі.
2. Тәуекел.
Кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол шаруашылық
жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге мүмкіндігі болған
зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік - жоспарлы экономика
кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде ерекшеленеді. Кәсіпкерлік
тәуекел - табысты жұмысқа қуатты ынта.
3. Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған.
4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер
табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден
алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада,
кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы
ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске
асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау - иелік
ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде
алады, басқа дамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына
құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады.
5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде
заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
Енді кәсіпкерліктің негізгі құқықтық принциптеріне қысқаша тоқталайық.
Оларға мыналар жатады:
1. Кәсіпкерлік қызметі еркіндігінің принципі.
Бұл негізгі принцип. Ол ҚР Конституциясы 26-б. 1-т.-да: "Әркімнің
кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне, өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік
қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы бар" деп бекітілген.
Одан әрі бұл принципті ҚР АК-де, заңнамалық актілерде таба аламыз. Ол
кәсіпкердің мүліктің қолдана (айналымнан шығарылмаған) кез келген түрлерін
отырып және т. б. кәсіпкерліктің кез келген саласында, заңмен көзделген
кез келген нысанда өз ісін бастауға және жүргізуге құқығын білдіреді.
Бірақ Қазақстан заңнамасымен кәсіпкерлік қызмет еркіндігі қоғам
мүддесіне орай конституциялық құрылыс негіздерін, басқа адамдардың
адамгершілігін, денсаулығын, заңды мүдделерін қорғау, елдің қорғанысы мен
мемлекет қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатына қажетті шамада шектелуі
мүмкін.
Сонымен, ол шаруашылық қызметтің кейбір түрлерін лицензиялаудың кең
тәжірибесімен жарым-жартылай шектеледі.
2. Меншіктің алуан түрлерін танудың, меншік құқықтарына заңдық теңдік
пен олардың бірдей қорғалуының конституциялық принципі. Ол Конституцияның 6-
б.-да бекітілген: "Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке
меншік танылады және бірдей қорғалады". Оған сәйкес
заңнамамен кәсіпкерлік қызметін республикалық , коммуналдық немесе жеке
меншіктегі мүлік қолданып, жүргізетін субъектілер үшін меншіктің белгілі
бір түрлеріне қандай да болмасын артықшылықтар немесе шектеулерді
белгілеуге болмайды.
3. Бәсекелестікті ұстап тұру мен монополизациялауға және жосықсыз
бәсекеге бағытталған (Конституцияның 26-б-ы) экономикалық қызметке жол
бермеу принцип. Бұл принцип сақтау – нарықтық экономиканы дамытудың және
кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырудың қажетті шарты. Мұнда ҚР 2001 ж. 19-
қаңтардағы "Бәсекелесу және монополистік қызметті шектеу туралы" заңына
маңызды рөл беріледі.
4. Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу принципі. Ең бастысы,
кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу барысында - кәсіпкерлердің және
мемлекеттің жұрт алдындағы және жалпы қоғамның мүдделерінің сақталуына қол
жеткізілуі тиіс.
5. Заңдылық принципі[1]. Ол өте маңызды және оның іске асырылуы
- құқықтық мемлекетті құрудың негізі. Біріншіден, кәсіпкерлік қызмет
заңнама талаптары қатал сақталған кезде жүзеге асырылуы тиіс. Екіншіден,
маңыздырағы, мемлекет құқықтық актілердің заңдылығын мемлекеттік билік
және кәсіпкерлікті реттейтін жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қызметін қамтамасыз етуі тиіс.
6. Кәсіпкерлердің, солар сияқты тұтынушылардың құқықтарын қорғауды
кәсіпкерлік принциптерінің қатарына жатқызуға болады. Бұл принцип түпкі
мақсатты - тұтынушылардың мүдделерін толық қанағаттандыру жолымен
кәсіпкерлікті дамытуды көздейді. Екінші жағынан, кәсіпкерлердің өздері өз
құрылымдарын құру тәртібін оңайлатуға, дәлелсіз тексерулерге және керексіз
мемлекеттік бақылауға жол бермеуге, коммерциялық құпияны сақтауға, әділ
салық салуға мұқтаж болады. Дәп осыған ҚР АК 10-бабының, 1992 ж. 4-
шілдесіндегі "Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы"; 1997 ж. 19-
маусымдағы "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттің қолдауы туралы"; 1997 ж. 19-
маусымдағы "Жеке кәсіпкерлік туралы"; 1998 ж. 31-наурыздағы "Шаруа (фермер)
қожалығы" және кәсіпкерлік қызметті реттейтін басқа заңдардың нормалары
бағытталған.
Біздің көзқарасымызша мыналар кәсіпкердің үстел үстіне қоятын кітаптары
болуы тиіс:
- Қазақстан Республикасының 1995 ж. 30-тамыздағы Конституциясы;
- ҚР 1999 ж. 1- шілдедегі №409-1 Азаматтық кодексі;
- ҚР 2001 ж. 12-маусымдағы №209-11 Салықтар және бюджетке төленетін
басқа міндетті төлемдер туралы кодексі;
- ҚР 2001 ж. 30- қаңтардағы №155-11 Әкімшілік құқық бұзушылықтар
туралы кодексі
- ҚР 1995 ж. 17- сәуірдегі №2200 Лицензиялау туралы заңы;
- ҚР 1999 ж. 10- желтоқсандағы №493-1Қазақстан Республикасындағы еңбек
туралы заңы;
- ҚР 2004 ж. 28- ақпандағы №528-11 Еңбек қауіпсіздігі және қорғау
туралы заңы.
Бұдан басқа 2003 ж. 18.10. ҚР № 487-ІІ ҚР кәсіпкерлік мәселелері
бойынша кейбір заңнамалық актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізу
туралы заңының заңдық күшіне енгенін кәсіпкерлердің есіне салғымыз келеді.
Оған сәйкес 1992 ж. 04.07. ҚР Жекеше кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау
мәселелері туралы заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Бұрын
Заңда кәсіпкерліктің нысаны – жеке және жекеше нысандары жайлы айтылса,
қазір көрсетілген заңның жаңа редақцияда баяндалған бабы жекеше
кәсіпкерліктің барлық субъектілеріне - жеке кәсіпкерліктің
субъектілеріне, микробизнес субъектілеріне, шағын, орта кәсіпкерліктің және
ірі бизнестің субъектілеріне бөлінеді.
Жеке кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлға құрылмай кәсіпкерлік
қызметпен айналысатын жеке тұлғалар жатады. Олар тұрғылықты жеріндегі салық
комитеттерінде тіркеледі.
Заңдық тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар, жұмыскерлердің жылдық орташа
саны 10 адамға дейінгі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлғалар
микробизнес субъектілері болып табылады. Микробизнес субъектілері шағын
кәсіпкерліктің құрамына кіреді және тиісінше шағын кәсіпкерліктің
субъектілері үшін көзделген жеңілдіктерді пайдаланады.
Шағын кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке
тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 50 адамнан аспайтын,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны
60 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады.
Олар тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі.жатады. Олар
тұрғылықты жеріндегі салық комитеттерінде тіркеледі.
Орта кәсіпкерліктің субъектілеріне заңды тұлғасы құрылмаған жеке
тұлғалар және жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250 адамға дейінгі,
кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі активтерінің жалпы құны
325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен аспайтын заңды тұлғалар жатады.
Ірі кәсіпкерліктің субъектілеріне жұмыскерлердің жылдық орташа саны 250
адамнан асатын, кәсіпкерлік қызметпен айналысатын, жыл ішіндегі
активтерінің жалпы құны 325 000 еселік айлық есептік көрсеткіштен асатын
заңды тұлғалар жатады.
Бұдан басқа 1997 ж. 19.06. ҚР Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау
туралы заңына өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.
Өзгертулер қабылданғанға дейін шағын кәсіпкерліктің субъектілері ойын-
сауық және шоу-бизнесі саласындағы қызметпен, банк қызметімен және
сақтандыру рыногындағы қызметпен (сақтандыру агенті қызметін қоспағанда):
бағалы қағаздардың рыногындағы қызметпен айналыса алмады.
Бүгінгі таңда ҚР Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы заңның
3-бабының 7-тармағына өзгертулер мен толықтырулардың енгізілуіне
байланысты шағын кәсіпкерліктің субъектілері айналыса алмайтын қызметтің
жоғарыда аталған тізбесі айтарлықтай кең.
Қазіргі уақытта заңды тұлғасы құрылмаған жеке тұлғалар және есірткі,
психотроптық заттардың және прекурсорларының айналымымен байланысты
қызметті: акцизделетін өнімдерді (алтын, платина мен күмістен жасалған
зергерлік бұйымдарды өндіруді қоспағанда); өндіру және (немесе) өткеру,
ойын-сауық және шоу-бизнесі, стандарттау, метрология, сертификаттау, сапаны
тіркеу мен басқару саласындағы қызметті; сақтандыру рыногындағы қызметті
(сақтандыру агенті қызметін қоспағанда): бағалы қағаздардың рыногындағы
қызметті жүзеге асыратын заңды тұлғалар шағын кәсіпкерліктің субъектілері
бола алмайды.
Акцизделетін өнімдердің тізбесі ҚР Салық кодексінің 257-бабында нақты
анықталғанын атап көрсетеміз. Атап айтқанда спирттің барлық түрлерi,
алкоголь өнiмi, темекi бұйымдары, құрамында темекi бар басқа бұйымдар,
албырт және бекіре балықтың уылдырығы, бензин (авиациялық бензиндi
қоспағанда), дизель отыны, жеңiл автомобильдер, оқпен ататын және газ
қаруы, шикi мұнай жатады. Ойын бизнесi, лотереяны ұйымдастыру мен өткiзу
қызметтің акцизделетiн түрлерi болып табылады.
Көрсетілген заңда енгізілген өзгертулермен байланысты ойын бизнесiнің
жаңа ұғымы берілген. Бұрын ойын бизнесi делініп құмар ойындарды (казино,
бильярд), лотереяларды өткiзу түсіндірілсе, қазіргі уақытта ойын бизнесi -
құмар ойындарды ұйымдастырып, өткiзуге және (немесе) табыс табу мақсатымен
бәс тiгуге байланысты кәсiпкерлiк қызмет;
Құзырлы мемлекеттік органдардың рұқсатынан кейін ғана ашылатын заңды
тұлғалар туралы ерекше айту керек. Сөз банк қызметінің кейбір түрлерімен
(валюталық-айырбастау операциялары, ломбардтар) айналысатын заңды
тұлғалардың банк, сақтандыру қызметі туралы болып отыр. "Қазақстан
Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы" 1995 ж. 31 тамыздағы
Заңға сәйкес Банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйым -
банк болып табылмайтын заңды тұлға уәкiлеттi органның және (немесе) Ұлттық
Банктiң лицензиясы негiзiнде осы Заңға көзделген жекелеген банк
операцияларын жүргiзуге құқылы. Заңды тұлғалардың қызметі сондай-ақ
Қазақстан Республикасының 2003 жылдың 6-наурызындағы № 392-ІІ Шағын
несиелік ұйымдар туралы заңымен; Қазақстан Республикасының 2003 жылдың
28-наурызындағы № 400-ІІ Несиелік серіктіктестер туралы заңымен, Банк
операцияларының кейбір түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарды құру,
лицензиялау, реттеу, қызметін тоқтату ережелерімен, Ломбардтарды ашу,
лицензиялау, реттеу, қызметін тоқтату және олардың басқарушы
жұмыскерлерімен уағдаласу ережелерімен реттеледі.
ҚР Ұлттық банкінің қолдағы бар шет ел ваютасымен айырбастау
операциялары қызметінің жалғыз түрі блып табылатын серіктестерді тіркеуге
рұқсатын алу үшін банкке төмендегідей құжаттарды: (нотариаттық түрде
куәландырылған) 2 жарғыны, уәкілетті ұйымның құрылтайшылары туралы
мәліметтерді, өтінішті ұсыну керек. Рұқсат құрылтай құжаттарында
ескертпелері жоқ болса, 10-20 күн ішінде беріледі. Сақтандыру компанияларды
және басқаларды тіркеу осындай рәсімді талап етеді.
Төменде көрсетілген сұлбалар мен кестелерді зерттеп, қолданыстағы
заңнаманың кейбір ережелері мен нормаларын сіз қарап шыға алаcыз. Мұнда
сіз: өз ісіңізді қандай нысанда ашуға болады, заңды тұлға құрылған жеке
кәсіпкерлік; заңды тұлғаны тіркеудің, қайта тіркеудің, қайта ұйымдастыру
мен таратудың тәртібі қандай деген сұрақтарға жауаптарды табаcыз.
2.Тәуекел. кәсіпкерлік қызмет тәуекелге ұшырайды. Осы арқылы ол
шаруашылық жүргізудің нашар нәтижелері кезінде мемлекетке жүгінуге
мүмкіндігі болған зиянды кәсіпорындардың біле тұра жол берген әкімшілік-
жоспарлы экономика кезеңінің шаруашылық қызметінен түпкілікті түрде
ерекшеленеді. Кәсіпкерлік тәуекел – табысты жұмысқа қуатты ынта.
3.Кәсіпкерлік қызмет әрқашан табысты жүйелі түрде алуға бағытталған.
4. Жоғарыда келтірілген кәсіпкерлік анықтамасына сәйкес субъектілер
табысты тауарларды сатудан, жұмыстарды орындаудан немесе қызмет көрсетуден
алады. Бірақ бұл тұжырым түзетуді талап етеді. Істің мәні мынада,
кәсіпкерлік қызмет көп қырлы және оның бағыттарын көрсетілген тізім арқылы
ұсынуға болмайды. Осылайша, субъект табысты мүлікті иелену құқығын іске
асыру барысында ала алады (мысалы, оны жалға беру кезінде. Жалдау – иелік
ету және пайдалану, бірақ иелену емес). Патент иесі табысты жүйелі түрде
алады, басқа адамдарға өзінің зияткерлік қызметі нәтижесін пайдалануына
құқығын беріп, лицензиялық шарттар жасасады.
5. Кәсіпкерлік қызметті заңмен анықталған ретте кәсіпкерлер ретінде
заңмен белгілеген тәртіппен тіркелген адамдар жүзеге асырады.
3. Кәсіпкерлік тәуекел: түсінігі, оның түрлері, қүұрамды бөлімдері,
кәсіпкерлік тәуекелді басқару әдістері.
Нарық жағдайында тәуекел кәсіпкерліктің шешуші элементі. Тәуекелдің
ерекшеліктері кәсіпкерлік істе белгісіздік, күтпегендік, сенбеушілік
болжамдылық жетістікке жетуге кедергі болуы мүмкін. Кәсіпкерлік қызмет
туралы заңда жазылғандай кәсіпкерлік қызмет өз тәуекелділігіне,
кәсіпорынның ұйымдастыру құқықтық формасы шегіндегі мүліктік
жауапкершілігіне негізделген.
Нарық жағдайында тәуекелділікті бәсеңдету үшін бірнеше әдістер бар:
кәсіпкерлік жоба жасауға істі жетік білетін кеңесшілерді, мамандарды тарту;
жобалау алдындағы мүмкін болатын қиындықтарды жете білу; өндірілетін өнімге
сұранысты болжау; тәуекелділікті жобаға қатынасушылардың өзара бөлісуі;
сақтандыру; болжамсыз шығындарды жабуға кректі қаражатты кезекке ұстау.
Тәуекелділіктің бірнеше түрі бар: өндірістік, коммерциялық, қаржылық,
инвестициялық, нарықтық.
Өндірістік тәуекел . бұл өнімді өндірумен және оны өткізумен байланысты.
Бұл тәуекелге өнімнің белгіленген көлемінің өзгеруі және өткізу қарқыны,
материалдық және еңбек шығындарының артық жұмсалуы. Нарықтағы баға
деңгейінің кемуі, бірақ, рекламация т.б. себептер тікелей ықпал жасайды.
Коммерциялық тәуекел – бұл кәсіпкердің сатып алған өнімді нарықта
өткізуінде пайда болады. Коммерциялық келісім жағдайында бағаның
төмендеуін, тауар өткізуде кездесетін қосымша шығындарды ескеру керек.
Қаржылық тәуекел – қаржылық кәсіпкерлік ісінде кездеседі. Мысалы,
қаржылық келісім тәуекелділік шарттасушылардың бір жағының төлем
қабілеттілігінің кемдігінен пайда болуы, т.б.
Инвестициялық тәуекел – бұл кәсіпорынның өзінің және сатып алған құнды
қағаздарының құнсыздануы арқылы болуы мүмкін.
Нарықтық тәуекел – бұл ұлттық ақша бірлігінің нарықтағы процент
ставкасының немесе шет ел келісім серіктестіктерінің валюта курсының
өзгеруімен байланысты.
Ойлаған жобаны іске асыру мақсатында потенциалды серіктестіктерді
неғұрлым көп тарту үшін тәуекел талдау жасайды.
Тәуекелді талдаудың схемасы:
1. нақты тәуекел түрлерінің ішкі және сыртқы факторларының ықпалдарын
айқындау.
2. Айқындалған факторларды талдау.
3. Нақты тәуекел түрін қаржы жағынан екі тәсілмен бағалау:
А) қаржылық тұрақтылығын, дәулетін анықтау;
Б) жұмсалатын қаражаттың экономикалық тиімділігін анықтау.
4.Тәуекелдің жорамал деңгейін анықтау.
5. Бөлек операцияларының тәуекелдерінің жорамал деңгейін талдау.
6. Тәуекелді бәсеңдету үшін шаралар жасақтау.
Екінші басты мәселе тәуекелден келетін зияндар түрлерін анықтау.
1. Материалдық зиян – бұл жабада қаралмаған өндірістік шығындар, немесе
тікелей материалдық объектілерді, өнімдерді, материалдарды, шикізаттарды
жоғалту.
2.Еңбек зияны –жұмыс уақытын жою, кездейсоқ немесе болжамсыз себептермен
болған жағдайда.
3.Қаржылық зиян – бұл тікелей ақшалай зиянмен байланысты: төлемдер,
айыптар, уақыты озған несиелерді төлеу, қосымша салықтар т.б.
4. Уақытты жою – бұл егер кәсіпкерлік іс жобалы уақыттан кейін қалатын
болса пайда болады.
5. Арнайы зиян түрлері – бұл зияндар адам денсаулығына және адам өміріне,
қоршаған ортаға, кәсіпкердің беделіне кесел келтіретін жағдайлар.
6. Саяси фактолрларға байланысты: іскерлік белсенділіктің бәсеңдеуі,
еңбек және орындау тәртібінің деңгейінің бәсеңдеуі, төлем мен өзара
есептесудің бұзылуы, салық ставкасының тұрақсыздығы т.б.
4.Кәсіпкерлік іскердің этикасы. Ұлттық мүддеге орай ескеру және
дүниежүзілік жалпыға бірдей әлемдік үрдіс жағдайында кәсіпкерлік қызметті
мәдениетті түрде жүргізуі ғаламдандыруға жаңа талаптарды ескеру керек.
Кәсіпкердің этикасы:
• Өз еңбегінің тек қана өзіне емес, басқаларға, қоғамға, мемлекетке де
пайдалы екеніне сенімді.
• Адамдардың, айналасындағылардың жұмыс істегісі келетінін және істей
білетінін ескеріп, кәсіпкермен бірге өздері де іске асыруға ұмтылады.
• Кәсіпкерлікке сенеді, оны тартымды шығармашылық ретінде бағалайды,
кәсіпкерлікке өнер ретінде қарайды.
• Бәсекенің қажеттілігін мақұлдайды, бірақ ынтымақтастықтың қажеттілігін
де түсінеді.
• Өзін адам ретінде, ал кез келген адамды - өзіндей сыйлайды.
• Кез келген меншікті, мемлекеттік билікті қоғамдық қозғалысты,
әлеуметтік тәртіпті, заңдарды сыйлайды.
• Өзіне және басқаларға сенеді, кәсібилікті және жете білушілікті
сыйлайды.
• Білім, ғылымды және техниканы, ақпараттануды, мәдениетті бағалайды,
экология проблемаларына түсіністікпен қарайды.
• Жаңалықтарға ұмтылады.
• Гуманист болып табылады.
• Көшбасшылықты қамтамасыз ету маңызды. Өзінің істейтін нәрсесі
айтқаныңызға сай болуы тиіс.
• Өз алдыңызға және фирма қызметкерлерінің алдында нақты міндеттер қою.
• Өнегелік нормаларын міндетті түрде ұстану керек.
• Өнегелік нормаларды бұзушыларды жазалаған жөн.
• Фирмада кәсіпкерлік әдептануы бойынша жұмыстардың өткізілуін
қамтамасыз ету қажет.
• Жақсы адамдар мен мамандарды қызметіне жалдауға ұмтылу керек.
5.Коммерциялық құпия
Коммерциялық құпия дегеніміз - шаруашылық жүргізуші субъектінің
мүдделеріне зиян келтіру мүмкін өндіріске, технологиялық хабарламаға,
басқаруға, қаржыға және оның басқа да қызметіне байланысты мемлекеттік
құпия емес мәліметтер. Коммерциялық (кәсiпкерлiк) құпия заңмен қорғалады.
Коммерциялық құпия болып табылатын мәлiметтердi анықтау тәртiбi, оның
қорғау құралдары, сондай-ақ коммерциялық құпия құрамына енбейтiн мәлiметтер
тiзбесi заңдарда белгiленедi.
Коммерциялық құпия өндірістік құпия нысанында ежелгі дәуірден бастап
қалыптасты. Ежелгі шеберлер тастан қару жасаудың тәсілдерін құпия етіп
ұстады. Бұл шеберлер құқықтық қорғауға дейінгі уақытта бұл құпияны білуден
елеулі тиімділік алатынын білген. Бірақ бұл құпияларды білу шектелген
қорғауды ғана қамтамасыз етіп отырды. Тек мыңдаған жылдар өткен соң ғана
өндірістің құпиясын қорғайтын құқық пайда болды. Құпияларды қорғау бұрын
болмаған салаға, ал техникалық білім және де компьютерлік құпия аса маңызды
бизнестің құндылықтарына айналды.
Коммерциялық құпия болып табылатын мәліметтердің құрамы мен көлемін
шаруашылық жүргізуші субъектілер анықтайды, бұл туралы мүдделі адамдарға
жазбаша түрде хабарланады.
Комерциялық құпияны қорғау дегеніміз - шаруашылық жүргізуші субъектінің
мүдделеріне зиян келтіру мүмкін өндіріске, технологиялық хабарламаға,
басқаруға, қаржыға және оның басқа да қызметіне байланысты мемлекеттік
құпия емес мәліметтерді жариялауға тиым салу, яғни мәліметтерді белгілі бір
немесе белгісіз адамдар тобы арасында қабылдауға болатын кез келген түрде
таратуға тыйым салу, сондай-ақ ондай мәліметтерді басқа бір адамға беруге
тиым салу, сондай-ақ ондай мәліметтерді басқа бір адамға беруге тиым салу.
Егер ол коммерциялық құпия құқы субъектісіне зиян келтіретін болса,
коммерциялық құпия болып табылатын мәліметтерді заңсыз алған адам оларды
қарақан басының қамына пайдалауға құқы жоқ.
Басқа шаруашылық жүргізуші субъектінің коммерциялық құпиясы болып
табылатын өндірістік, ұйымдық, қаржылық және өзге жаңалықтар коммерциялық
құпия режимін бұзбай алынған болса, оларды пайдаланатын шаруашылық
жүргізуші субъектілерге тыйым салынбайды.
Мемлекеттік органдар мен лауазымды адамдардың коммерциялық құпияны
қамтамасыз ету жөніндегі міндеттері, коммерциялық құпия болып саналмайтын
мәліметтер тізбесі Жеке кәсіпкерлікті қорғау мен қолдау туралы Қазақстан
Республикасының 1992 ж. 4 шілдедегі Заңында көрсетілген.
Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық кодексінің 158-
бабына сәйкес коммерциялық құпия, банк құпиясы, не кредиттік бюроның
кредиттік тарих деректері базасынан алынған кредиттік есептердің
мәліметтері немесе ақпарат бар мәлiметтердi сақтау мiндеттерiн, ол кәсiптiк
немесе қызметтiк мiндетiне байланысты өзiне мәлiм болған адамның олардың
иелерiнiң келiсiмiнсiз бұзуы, егер онда қылмыстық жаза қолданылатын әрекет
белгiлерi болмаса, айлық есептiк көрсеткiштiң елуге дейiнгi мөлшерiнде
айыппұл салуға әкеп соғады.
Меншiк иесiне немесе, заң актiлерiне сәйкес осындай мәлiметтердi алу
құқығы бар адамдарға олардың заңды талабы бойынша коммерциялық құпия, банк
құпиясы, не кредиттік бюроның кредиттік тарих деректері базасынан алынған
кредиттік есептердің мәліметтері немесе ақпарат бар мәлiметтердi берген
жағдайда тұлға жауапты болмайды. Осы бапта көзделген әрекеттi жасағаны үшiн
әкiмшiлiк жауаптылыққа тарту, залал келтiрiлген ұйымның, меншiк иесiнiң
немесе жеке кәсiпкердiң арызы бойынша жүзеге асырылады.
Үшiншi жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе
потенциалды коммерциялық құны болып, онымен заңды негiзде еркiн танысуға
болмайтын және ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара
қолданатын ретте, қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпарат азаматтық заңдармен қорғалады.
Өндірістік құпияны басқа айналым қатысушыларынан сақтау шығармашылық
нәтиженің қорғаудың ең басты және ежелгі нысандарының бірі болып табылады.
Бірақ өндірістік меншік объектілермен байланысты құқықтық реттеу әрекеттері
соңғы жүз жылдықта заңшығарушы бәсекені бұзуға қарсы күрес жүргізуді
бастағаннан кейін ғана пайда болды. Қазақстанда 70 жылға жуық әкімшілік-
жоспарлы экономиканың әрекет етуіне байланысты құқықтық реттеудің мұндай
түрі болмаған. Өндірістік құпияны сақтау ең алғаш рет 04.06.1990 жылы КСРО-
ң кәсіпорындары туралы КСРО заңының негізінде пайда болды. Аталған заңның
33-бабына сәйкес Коммерциялық құпия дегеніміз - өндіріспен, технологиялық
ақпаратпен, басқарумен, зиян тигізуі мүмкін өнеркәсіптің қаржы және басқа
мәліметтерді тарату әрекеттерімен байланысты мемлекеттік құпия болып
табылмайтын құпияны айтамыз.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексіне сәйкес коммерциялық құпия
– бұл үшiншi жаққа белгiсiз болуына байланысты ақпараттың нақты немесе
потенциалды коммерциялық құны болып, онымен заңды негiзде еркiн танысуға
болмайтын және ақпаратты иеленушi оның құпиялылығын сақтауға шара
қолданатын ретте, қызметтiк немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпарат болып табылады (АК-ң 126-бабының 1-тармағы).
Мұндай ақпаратты заңсыз әдiстермен алған адамдар сондай-ақ еңбек
шартына қарамастан қызметшiлер немесе азаматтық-құқықтық шартқа қарамастан
контрагенттер қызметтiк немесе коммерциялық құпияны жария етсе, келтiрiлген
залалдың орнын толтыруға мiндеттi.
Интеллектуалдық меншікке тиесілі барлық белгілерге сәйкес оның
объектісі бола отырып, коммерциялық құпияның өзіне қатысты ерекшеліктері
бар.
Қазақстан Республикасының заңнамасы көптеген мемлекеттердің заңнамалары
сияқты коммерциялық құпияға келесі үш талапты қояды. Біріншіден, ақпараттың
үшінші тұлға білмейтін нақты немесе потенциалды құпиясы болуы керек.
Екіншіден, заңның негізінде коммерциялық құпияны құрайтын ақпаратқа
ешкімнің де қолы жетпеуі керек. Егер тиісті ақпаратқа заңның негізінде
мүдделі адамның қолы жетсе, мысалы, ашық мәліметтерді зерттеу жолымен,
шығарылатын өнімнің үлгісін анализдеу, баспалармен танысу және т.б. мұндай
ақпарат коммерциялық құпия болып танылмайды.
Үшіншіден, ақпарат коммерциялық құпия болып саналуы үшін оның иесі
құпияны қорғауға тиісті шараларын жүргізуі керек. Бұл техникалық шаралар,
ұйымдық және заңдық сипатқа ие үшінші тұлғадан ақпаратты қорғайтын әр түрлі
шаралар болуы мүмкін.
Коммерциялық құпия терминімен қатар заңдарда және тәжірибеде
өндірістің құпиялары, ноу-хау, сауда құпиялары, конфиденциальды
ақпарат сияқты терминдер кең таралған. Аталған терминдерінің әрбіреуінің
өзіне тән ерекшеліктеріне және белгілі бір жағдайда қолданатынына
қарамастан, олардың барлығы бір атауға ие болып Азаматтық Кодексте
қызметтік және коммерциялық құпия деп бекітілген. Коммерциялық құпияның
арнайы бір белгісі ретінде оның қорғалуының мерзімі көрсетілмеген.
Коммерциялық құпия иесінің ақпаратқа монополияны сақтағанша қорғалады.
Қорғаудың мұндай түрі кәсіпкерлік қызметпен айналысатын адамдарға патенттік
қорғау қамтамасыз етпеген кезде өте қолайлы.
• ҚР Азаматтық Кодексі ақпаратты заңсыз жолмен алудың қандай екенін
нақты көрсетпейтіндіктен, аса қауіптілік туындамайды. Дүние жүзі
бойынша мұндай тәсілдер болып шпионаж, коммерциялық құпияны білетін
қызметкерден пара беріп сатып алу, ғимаратқа заңсыз кіру, байланыс
құралдарын заңсыз тыңдау табылады. Жоғары аталған тәсілдерді
қолданудың арқасында әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік туындайды.
Ұсынылатын әдебиеттер
1. Дойников И.В. Предпринимательское право. Москва, 1998.
2.Круглова Н.Ю. Хозяйственное право. Москва, 1999.
3.Мартемьянов B.C. Хозяйственное право том 1, Москва, 1994.
4.Предпринимательское право. Курс лекций Под ред. Н.И.Клейн. М, 1993
г.
5. Лаптев В.В. Предпринимательское право: понятие и субъекты. Москва,
1997
СӨЖ үшін бақылау тапсырмалары (2 тақырып) [1,2,3,4,5,6]
1. Кәсіпкерлік қатынастар кәсіпкерлік құқықты құқықтық реттеудің пәні
ретінде
2. Шаруашылық және кәсіпкерлік құқық, шаруашылық және
кәсіпкерлік қатынастар түсініктерінің арақатынасы.
3. Кәсіпкерлік құқықтың еріктілігі.
4. Азаматтық құқықтың кейбір субъектілері үшін кәсіпкер мәртебесін
қабылдауды құқықтық реттеу.
5. Кәсіпкерлердің құқықтық мәртебесінің мемлекеттік қызметкерлер және
депутаттардың құқықтық жағдайларымен сәйкессіздігі.
6. Кәсіпкерлердің іскерлік этикасы.
7. Алыс шетел, ТМД және ҚР заңнамалары бойынша кәсіпкер және
коммерсент түсініктеріне салыстырмалы анализ жасау. Осы елдердің
заңнамалары бойынша кәсіпкерлердің мәртебесін қабылдау және анықтау
ерекшеліктері.
3-тақырып.Кәсіпкерлік қызметті мемлекеттік реттеу.
Лекция жоспары
1.Мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты.
2.Мемлекеттік органдардың жеке кәсіпкерлікті дамыту мен қолдау саласындағы
құзыретi
3.Кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау ережелері
4. Мемлекеттік бақылау
1.Кәсіпкерлікті мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты - кәсіпкерлікті
дамыту үшін қолайлы жағдайлар жасау және мемлекеттік мүдделері мен
тұтынушылардың құқықтарын қорғау болып табылады.
Қазақстан Республикасы толық нарықтық қатынасқа, макроэкономикалық
реттеуге өтуге қадам басты. Новелл сыйлығының лауреаты В. Леонтьевтің айтуы
бойынша экономиканың қызмет істеуін желқайыққа ұқсатады. Іс жақсы жүру
үшін жел керек – ол мүдде. Руль – мемлекеттік реттеу. Швецияның тиімді
экономика моделінің авторы Клас Эклундтың пікірі бойынша реттелмейтін
экономика болмайды және өндірістің тиімділігін арттыру мақсатында
экономиканы мемлекеттік реттеу объективтік қажеттілік-дейді. Қазір
экономикалық теорияның классикалық, неоклассикалық мектептерінің уәкілдері
нарықты реттеуге араласу керек емес, нарық өзі автоматты реттеледі деген
пікірде.
Осы проблема жөнінде жан-жақты дәлелді теориялық қортынды берген
атақты ағылшын экономисі Дж М. Кейнс (1883-1946жж.). Оның теориялық
қортындылары 1929-1939 жылдардағы дүние жүзілік экономикалық дағдарыстан
шығуда практикалық қолдау алды. Ол әлеуметтік-экономикалық процессті
реттеуді мемлекеттік реттеудің керек екендігін ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Дж М. Кейнс теориясы бойынша: тұтастай сұраныста ынталандыру және барлық
ресурстарды түгел қамту, жинақты және инвестициялық ресурстарды тиімді
пайдалану мақсатында ең алдымен фискалдық және ақша-кредит саясатын тиімді
іске асыру басты мақсат деген пікірге келген.
Кейнс теориясы практикалық тілге айналдырғанда: жұмыссыздық жойылса
халықта табыс көбейеді, табыстың көбеюі сұранысты арттырады. Сұраныс
ұсынысты, яғни өндірістің дамуын өрістетеді, өндіріс инвестицияны көп талап
етеді, ұсыныс пен сұраныстың өрлеуі салықтың массасын өсіреді. Ал салық
массасы бюджетке түседі, қортындысында мемлекет бойынша өндірілген жалпы
ұлттық өнім фискалдық саясат арқылы оның 40-45% қайта бөлініп елдің
әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартады.
Жоғарыдағы көрсетілген ойлардан шығатын қортынды: мемлекет экономиканы
реттеуге батыл араласуы керек. Бұл қағиданың дұрыстығы бүкіл жетілген Батыс
елдерінің Жапония, Оңтүстік Кореяның жетістіктері үлгі бола алады. Бұл
елдердің тәжірибесінен алынатын сабақ: 1) экономикалық ресурстарды түгел
және тиімді пайдалану арқылы елдің өндірістік өндіргіш күштердің дамытып
өндірістік потенциалын арттыру, яғни елдің байлығын арттыру.
Сонымен нарықтық экономика барлық әлеуметтік экономикалық процесстерді
бүкіл қоғам үшін және оның әрбір азаматы үшін автоматты реттей алмайды.
Нарықтық экономика елдің табысын әділ бөлмейді, еңбек ету құқығына кепілдік
бермейді, қоршаған ортаны сақтауға көңіл бөлмейді және тұрғындардың
қорғансыз бұқара топтарын қолдай алмайды. Жеке бизнес жоғары дәрежелі пайда
бермейтін халық шаруашылық салаларына капиталын салмайды, ол мемлекет үшін,
қоғам үшін өте қажет болса да. Нарықтық экономика көптеген әлеуметтік
экономикалық мәні бар актуалды проблемаларды шешпейді. Ол мәселелер тек
қана мемлекеттік іс болады. Қорытып айтқанда, кез келген елдің экономикасы
бірқалыпты даму үшін мемлекет қолынан келетін жағдайлардың бәрін жасауы
керек. Қазіргі созылып кеткен экономикалық дағдарыс өндірістің өрескел
төмендегенін инфляция, қоғамдағы әлеуметтік наразылық т.б. қолайсыз
жағдайлар мемлекеттің экономиканы реттеуді жете білмеушілігінен, өзіне
жүктелген функцияларды атқара алмайтындығын көрсетеді.
2.Кәсіпкерлікті дамыту қоры халықтың кәсіпкерлік әлеуеті мен
бастамашылығын іске асыруға тырысқан түрлі топтары үшін қаржы ресурстары
мен сараптама жасаудың нақты қайнарына айналуға тиіс.
Кәсіпкерлікті қаржылай қолдау саясаты қызметтің басқа түрлерін ұзақ
мерзімді және орта мерзімді несиелеу үлесін ұлғайтуға, аймақтық деңгейінде
кепілдік қорлар мен несие серіктестерін құруға бағытталады. Бүгінгі күнге,
коммерциялық банктерден шағын бизнеске берілетін несиелер бойынша пайыздық
ставкалар мөлшері валютада 16-18% және теңгеде 20-24 %-ға дейін құрайды.
Алынған несие ресуртсарын игерудің орташа мерзімі шамамен 11-12 ай. Ұлттық
банк пен Үкіметке шағын бизнес секторын дамытудың арзан халықаралық
бағдарламалық заңдарына қызмет көрсету кезінде банк маржасының төмен
ставкаларын белгілейтін шараларды, екінші деңгейдегі банктерді басқа
көздерден несиелеу ставкаларын төмендетуге ынталандыру жөніндегі шаралар
қолданған.
Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдаудың негізгі бағыттарының бірі
қолайлы жағдай жасаудың, онда кеден бажын төлеудің жеңілдікті режимі де
қамтылады, құқықтық режимін белгілеу болып табылады.
Бұл саладағы негізгі шара сыртқы экономикалық операциялар бойынша
құжаттарды хаттау процедураларын оңайлату мен мерзімдерін қысқарту, шағын
кәсіпкерлік субъектілері үшін кеден тарифтерінің жеңілдікті жүйесі
жөніндегі ұсыныстарды талдап-жасау болып табылады.
Шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың инфрақұрылымдарын қалыптастыру
ыңғайында тану болашақта шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының жұмысын қайта
құру көзделген.
Қазір қор қажетті инфрақұрылымдар мен аймақтардағы өкімет органдарының
өзара ықпалдастығы болмауы себепті шағын кәсіпкерлердің қолы жетпес ұйымға
айналып отыр. Осыған байланысты мемлекеттік өкіметтің жергілікті орындарын
қор қызметіне кеңінен тарту жоспарланған.
Қор қарыз алушылар мен банктер арасындағы делдал қызметін өзіне алады.
Бұл тапсырылған жобаларды қарау мен мақұлдау тәртібін жеделдетеді,
берекесіздікті жолды, кәсіпкерлердің шығындарын едәуір азайтады.
Шағын бизнесті ойдағыдай дамыту үшін аймақтарда инфрақұрылымның барлық
элементтерін құруды жүзеге асыру белгіленген кейін олар біртұтас ұйымдық-
технологиялық жүйеге біріктіреді.
Бүгінгі таңда шағын кәсіпкерлікті дамыту саласында жедел және қаржы
лизингі операциялары іс-жүзінде дами алмай отыр.Мұндай жағдайға лизингтің
заңдық және нормативтік базасының жоқтығы себеп болып табылады.
Лизингтік қатынастарды тезірек енгізу мақсатында олардың дамуын
мемлекеттік қолдау жөнінде бірқатар шаралар қабылдау қажет.Франчайзинг
шағын кәсіпкерлік өнімдерінің ірі бизнеспен қарым- қатынасының мейлінше
тиімді үлгісі ретінде өз дамуының зор әлеуетті мүмкіндіктеріне ие.
Қазақстанда франчайзинг ассоциациясы-кеңестік орталығын құруға жәрдемдесу
қажет.
Шағын бизнестің ортақ мүдделерін және әр субъектінің мүдделерін қорғау,
мемлекеттік емес ұйымдардың ролін күшейту мақсатында Жемқорлықпен күрес
туралы заңды жүзеге асыру үшін шағын кәсіпкерлік субъектілерінің құқығын
заңды тұрғыда тиянақтау, тұтынушылар құқығын қорғау қоғамы үлгісі бойынша
мамандандырылған ассоциацияларға бірігу көзделеді. ҚР Президенті, Үкіметі,
жергілікті атқарушы органдар жанынан шағын кәсіпкерлікті дамытудың қоғамдық-
сарапшы кеңестері құрылған.
Қазіргі уақытта республикада 390 мыңнан астам шағын бизнес нысандары
бар болса, оларда 1 млн-ға жуық адам еңбек етеді. Саланың ЖҰӨ өндірісіндегі
үлесі 1998 жылға қарағанда екі еседен астамға өсіп, 2006 жылы 47,2%
құраған.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 6 наурыздағы Шағын
кәсіпкерлікті дамытуды белсендету және мемлекеттік қолдауды күшейту
бойынша шаралар туралы жарлығына сәйкес Қазақстан Республикасы үкіметінің,
қазақстандық заңды тұлғалардың және кәсіпкерлердің, халықаралық қаржы
ұйымдарының, шетелдік, үкіметтік және үкіметтік емес құрылымдардың
қатысуымен дамыту қорын құру көзделген. Әртүрлі үкіметтік және үкіметтік
емес ұйымдарды және шетел ұйымдарын кеңінен тарту бұл қорды қалыптастыруда
бюджеттік шығындарды едәуір қысқартуға мүмкіндік береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz