Еңбек қорғаудың түсінігі туралы
1. Еңбек қауіпсіздігі мен қорғаудың түсінігі.
2. Еңбек қорғау пәннің мазмұны.
3. Еңбекті қорғау саласының мақсаты мен міндеті
4. Еңбекті қорғау саласының қағидалары.
5. Еңбекті қоғау саласының субьектілері
2. Еңбек қорғау пәннің мазмұны.
3. Еңбекті қорғау саласының мақсаты мен міндеті
4. Еңбекті қорғау саласының қағидалары.
5. Еңбекті қоғау саласының субьектілері
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың қауіпсіздік және тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығы жарияланған. Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбекті қорғау пәні – бұл қызметкерлердің еңбек процесі барысында еңбекпен қорғалуын, яғни олардың өмірі мен денсаулығының қорғалуын қамтамасыз ететін, өндірістегі қауіпті жағдайларды, кәсіптік зияндарды болдырмау және оқыс жағдайлардың алдын-алу шараларын жасайтын, оқытатын, зерттейтін пән. Яғни, Еңбек құқығының бір институты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 5-бөлімі, 33-тарауының 306-бабында тоқталып, еңбектi қорғауға былай анықтама берілген, еңбектi қорғау - құқықтық, әлеуметтiк-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарын қамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе болып табылады. Қысқаша айтқанда, еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкердің еңбек қызметі барысында оның өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі.
Жалпы алып қарағанда еңбекті қорғау 1) құқықтық, 2) медициналық, 3) экономикалық, 4) техникалық құрамдас элементтерден тұрады. Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір құрамдас элементі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп саналады.
Мысалы: еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірісте қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз.
1) Егерде, қызметкердің еңбек қызметі барысында өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі бұзылса, яғни қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтірілген жағдайларда, олардың еңбекті қорғаудағы құқықтары қорғалмаса еңбекті қорғаудың құқықтық құрамдас элементі бұзылған болып табылады.
2) Егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-гигиеналық бөлмелер жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса, немесе бөлмелер ластанған, қоқыстанған, газданған болса, не оларда зиянды заттардың рұқсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас элементінің бұзылғанын білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылды, яғни, сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төніп тұр деген сөз.
3) Егерде еңбекті қорғау қаржыландырылмаса, және осының нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын тудыратыны сөзсіз, бұл дегеніміз, еңбекті қорғаудың экономикалық құрамдас элементі бұзылды деген сөз.
4) Өндірісте машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігі міндетті. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз, ал, бұл еңбекті қорғаудың техникалық құрамдас элемент бұзылды деген сөз.
Еңбекті қорғау пәні – бұл қызметкерлердің еңбек процесі барысында еңбекпен қорғалуын, яғни олардың өмірі мен денсаулығының қорғалуын қамтамасыз ететін, өндірістегі қауіпті жағдайларды, кәсіптік зияндарды болдырмау және оқыс жағдайлардың алдын-алу шараларын жасайтын, оқытатын, зерттейтін пән. Яғни, Еңбек құқығының бір институты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 5-бөлімі, 33-тарауының 306-бабында тоқталып, еңбектi қорғауға былай анықтама берілген, еңбектi қорғау - құқықтық, әлеуметтiк-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-гигиеналық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарын қамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығының қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе болып табылады. Қысқаша айтқанда, еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкердің еңбек қызметі барысында оның өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі.
Жалпы алып қарағанда еңбекті қорғау 1) құқықтық, 2) медициналық, 3) экономикалық, 4) техникалық құрамдас элементтерден тұрады. Бұл жерде ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір құрамдас элементі бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп саналады.
Мысалы: еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірісте қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз.
1) Егерде, қызметкердің еңбек қызметі барысында өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі бұзылса, яғни қызметкердің өмірі мен денсаулығына зиян келтірілген жағдайларда, олардың еңбекті қорғаудағы құқықтары қорғалмаса еңбекті қорғаудың құқықтық құрамдас элементі бұзылған болып табылады.
2) Егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-гигиеналық бөлмелер жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су болмаса, немесе бөлмелер ластанған, қоқыстанған, газданған болса, не оларда зиянды заттардың рұқсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас элементінің бұзылғанын білдіреді, бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылды, яғни, сол жерде жұмыс істейтін қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төніп тұр деген сөз.
3) Егерде еңбекті қорғау қаржыландырылмаса, және осының нәтижесінде қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз етілмесе, ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын тудыратыны сөзсіз, бұл дегеніміз, еңбекті қорғаудың экономикалық құрамдас элементі бұзылды деген сөз.
4) Өндірісте машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігі міндетті. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз, ал, бұл еңбекті қорғаудың техникалық құрамдас элемент бұзылды деген сөз.
1. В.И Скала.-Алматы: LEM 2002 Охрана труда и техники безопасности в практической деятельности субьектов РК
2. Абузярова Н.А. Обеспечение законности в трудовых отношениях..Алматы.Жеті жарғы.1997.
3. Абузярова Н.А.Комментарий к закону «О труде в Республике Казахстан»-Алматы.:Жеті жарғы , 2001.
4. Абузярова Н.А. Трудовое право:Учебник.-Алматы:ЮРИСТ, 2002.-264с.
5. Айымханова Н.М. Қазақстан Републикасының еңбек құқығы:Оқу құралы-Алматы:Жеті жарғы, 2002.-240б.
6. Нурбаев Д А Трудовое право Республики Казахстан-Бастау Алматы,2004
Қосымша әдебиеттер:
7. Денисенко Г.Ф. Охрана труда Москва: Высшая школа, 1985. – 346 с. 14.
8. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций. – Алматы: ВШП «Адилет», 2000. – 366с.
9. Нургалиева Е.Н.Механизм правового регулирования труда. Алматы: Жеті-Жарғы, - 1996
10. Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. - Алматы. ТОО "Баспа".1998. -192с.
11. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузов/С.В. Белов, А.В. Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; Под общ. ред. С.В. Белова. – М.: Высшая школа, 1999. -448с.
12. Адбаева К. А., Спатаев Н. Д. Сборник нормативных актов Республики Казахстан по охране труда. Караганда, 2002. – 256 с
13. Уваров В.Н. Казақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық. -Алматы: КазГЮА, 2002.
14. Хамзин А.Ш.,Хамзина Ж.А., Хамзина Л,А. Трудовое право Республики Казахстан: Учебник.- Алматы, 2004
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 30.08.
2. Қазақстан Республикасының 15.05.2007 жылғы N251 Еңбек кодексі.
2. Абузярова Н.А. Обеспечение законности в трудовых отношениях..Алматы.Жеті жарғы.1997.
3. Абузярова Н.А.Комментарий к закону «О труде в Республике Казахстан»-Алматы.:Жеті жарғы , 2001.
4. Абузярова Н.А. Трудовое право:Учебник.-Алматы:ЮРИСТ, 2002.-264с.
5. Айымханова Н.М. Қазақстан Републикасының еңбек құқығы:Оқу құралы-Алматы:Жеті жарғы, 2002.-240б.
6. Нурбаев Д А Трудовое право Республики Казахстан-Бастау Алматы,2004
Қосымша әдебиеттер:
7. Денисенко Г.Ф. Охрана труда Москва: Высшая школа, 1985. – 346 с. 14.
8. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций. – Алматы: ВШП «Адилет», 2000. – 366с.
9. Нургалиева Е.Н.Механизм правового регулирования труда. Алматы: Жеті-Жарғы, - 1996
10. Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. - Алматы. ТОО "Баспа".1998. -192с.
11. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузов/С.В. Белов, А.В. Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; Под общ. ред. С.В. Белова. – М.: Высшая школа, 1999. -448с.
12. Адбаева К. А., Спатаев Н. Д. Сборник нормативных актов Республики Казахстан по охране труда. Караганда, 2002. – 256 с
13. Уваров В.Н. Казақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық. -Алматы: КазГЮА, 2002.
14. Хамзин А.Ш.,Хамзина Ж.А., Хамзина Л,А. Трудовое право Республики Казахстан: Учебник.- Алматы, 2004
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 30.08.
2. Қазақстан Республикасының 15.05.2007 жылғы N251 Еңбек кодексі.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 52 бет
Таңдаулыға:
1-2 тақырып: Еңбек қорғаудың түсінігі.
Жоспар:
1. Еңбек қауіпсіздігі мен қорғаудың түсінігі.
2. Еңбек қорғау пәннің мазмұны.
3. Еңбекті қорғау саласының мақсаты мен міндеті
4. Еңбекті қорғау саласының қағидалары.
5. Еңбекті қоғау саласының субьектілері
Лекция мақсаты: Студенттерге Еңбекті қорғау пәнін түсіндіру, еңбекті қорғау
саласының міндеті мен қағидаларын оқыту және еңбекті қорғау саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні. Қазақстан Республикасының Конституциясында
адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың
қауіпсіздік және тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбекті қорғау пәні – бұл қызметкерлердің еңбек процесі барысында
еңбекпен қорғалуын, яғни олардың өмірі мен денсаулығының қорғалуын
қамтамасыз ететін, өндірістегі қауіпті жағдайларды, кәсіптік зияндарды
болдырмау және оқыс жағдайлардың алдын-алу шараларын жасайтын, оқытатын,
зерттейтін пән. Яғни, Еңбек құқығының бір институты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 5-бөлімі, 33-тарауының 306-
бабында тоқталып, еңбектi қорғауға былай анықтама берілген, еңбектi қорғау
- құқықтық, әлеуметтiк-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-
гигиеналық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарын
қамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығының
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе болып табылады. Қысқаша айтқанда,
еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкердің еңбек қызметі барысында оның
өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі.
Жалпы алып қарағанда еңбекті қорғау 1) құқықтық, 2) медициналық, 3)
экономикалық, 4) техникалық құрамдас элементтерден тұрады. Бұл жерде
ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір құрамдас элементі
бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп саналады.
Мысалы: еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды,
жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті
қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар,
станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірісте қайғылы оқиғалар,
өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз.
1) Егерде, қызметкердің еңбек қызметі барысында өмірі мен денсаулығын
қорғауға бағытталған шаралар жүйесі бұзылса, яғни қызметкердің өмірі мен
денсаулығына зиян келтірілген жағдайларда, олардың еңбекті қорғаудағы
құқықтары қорғалмаса еңбекті қорғаудың құқықтық құрамдас элементі бұзылған
болып табылады.
2) Егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-
гигиеналық бөлмелер жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су
болмаса, немесе бөлмелер ластанған, қоқыстанған, газданған болса, не оларда
зиянды заттардың рұқсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл
еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас элементінің бұзылғанын білдіреді,
бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылды, яғни, сол жерде жұмыс істейтін
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төніп тұр деген сөз.
3) Егерде еңбекті қорғау қаржыландырылмаса, және осының нәтижесінде
қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз етілмесе,
ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын тудыратыны сөзсіз, бұл
дегеніміз, еңбекті қорғаудың экономикалық құрамдас элементі бұзылды деген
сөз.
4) Өндірісте машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу
және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігі
міндетті. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс
істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда
өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз,
ал, бұл еңбекті қорғаудың техникалық құрамдас элемент бұзылды деген сөз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет.
Еңбекті қорғау барлық меншік нысанындағы ұйымдардағы еңбекке, сонымен
қатар, қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, еңбек мүшелерінің, тәжірибеден
өтіп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп жүрген
азаматтардың еңбегіне де қатысты болып табылады.
Тар мағынада еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар
мен шаралардың жүйесі.
Бұл шаралар мен құралдар мыналардан тұрады:
• еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқаулардан;
• ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін
жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормалардан;
• әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен
тұлғалардың еңбегін қорғау жөніндегі нормалардан;
• өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінен;
• қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі ережелерден
тұрады.
Қазіргі таңда Елбасы Жолдауындағы басты бағыттардың бірі – еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласына ерекше көңіл бөлініп, оның
орындалуы жөнінде Үкімет тарапынан нақты шаралар жасалынуда. 2007 жылы
Қазақстан Республикасында тұңғыш рет Еңбек Кодексі қолданысқа енгізілді.
Бұрынғы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау заңдарына біріктірілген заң
жобасы жасалынды. Қазақстандағы еңбекті қорғау жүйесі көптеген
онжылдықтар бойы қалыптасты. Егер осы жылдар ішінде ие болған бағалы
тәжірибе жөнінде айтар болсақ, онда бұған қызметкерлерді оқытуды,
жауапкершіліктің көп сатылы жүйесін, қорғану құралдарын пайдалануды,
қызметкерлерге медициналық қызмет көрсетуді жатқызуға болады, сонымен
қатар, еңбекті қорғау қызметін ретке салатын жаңа нормативтік актілер
қабылданды. Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған еңбек
қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
бағдарлама іске асырылды. Еңбекті қорғау мәселелеріне қатысты ХЕҰ-ның
бірқатар Конвенциялары күшіне енгізілді. Халықаралық еңбек ұйымы 1989
жылдың 28 сәуірінде Канадалық, Американдық жұмысшылардың бастауымен өндіріс
орындарына қайғылы жағдайға душар болған, жарақаттанған жұмысшы өкілдерін
еске алу, олардың әлеуметтік қорғалуын үкімет тарапынан қолдау жөнінде
бастама көтерді. Бұл ұсынысты бүкіләлемдік ерікті кәсіподақ мақұлдап,
қазіргі уақытта барлық елде осы күн айрықша маңызға ие болып келеді.
Қазіргі уақытта республиканың кәсіпорындары мен ұйымдарында еңбек
заңнамасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша
нормаларын сақтау үлкен мәнге ие болып отыр, себебі оған қызметкерлердің
әлеуметтік қорғалуы, олардың денсаулығы мен өмірлерінің сақталуы тікелей
байланысты.
Еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсартуда ең негізгі
міндеттердің бірі-қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау
саласындағы құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған кәсіптік одақтардың
қызметі елеулі рөл атқарады. Басқа да кез келген қоғамдық ұйым тәрізді
кәсіподақ та ықпал етудің ең саналуан формаларын пайлаланады. Осы тектес
ықпал етулердің неғұрлым қонымды және тиімді формаларының бірі - еңбек
заңнамасының еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы талаптарын
сақтауға қоғамдық бақылауды ұйымдастыру болып табылады.
Еңбек жағдайларын жақсарту әлеуметтік жақсы нәтижелер береді –
қызметкерлердің денсаулығы артады, жұмысы қанағаттандырады, еңбек тәртібі
артады, өндірістік және қоғамдық белсенділік пен басқа да еңбекшілердің
жоғары сатылы дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жоғарылайды. Азаматтардың
еңбек еркінділігіне сай конституциялық құқығына байланысты туындайтын
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген еңбек қатынастарын
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңы реттейді, ол Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделген және жекелеген қызметкерлер
категорялары арасында еңбек қатынастарын реттейтін Заң мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Еңбек қауіпсіздігін қорғау саласында басшылардың, сала мамандарының
біліктілігін тексеру, оларды оқыту, арнайы сертификат алу шаралары, оған
жұмсалатын қаржы көздері ұжымдық шартпен айқындалып, нақтылы орындалып
отыруы тиіс. Бірінші кезекте әр сала бойынша нұсқамалық ержелер жасау,
онымен таныстыру мекеменің тікелей басшысының міндеті болып саналады. Адам
құқығы, оның қорғалуы жөнінде әрбір мекеме басшысы қатаң тәртіп орнатып,
қауіпсіздік шараларының бұзылуына жол бермеуі тиіс.
2. Еңбекті қорғау саласының міндеті және қағидалары. Еңбекті
қорғау саласының мінтеті – адамдарды жұмыстың қауіпсіз әдістері мен
тәсілдеріне үйрету және қызметкерлердің жұмыстарды атқару кезінде еңбекті
қорғау ережелері мен нормаларын бұзушылықтарды болдырмау болып табылады.
Еңбекті қорғау саласының қағидалары мыналар болып табылады:
1. өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен
денсаулығының басымдығы;
2. қызметкердің өмірі мен денсаулығына өндірістік факторлардың зиянды
әсерінің қайтымсыз салдарына жол бермеу;
3. адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол
бермеу;
4. қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарына сай
келетін еңбек жағдайларына құқықтарын қорғауға мемлекеттің кепілдік
беруі;
5. еңбек бостандығы;
6. кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
7. нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау арқылы еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында бірыңғай талаптарды
белгілеу;
8. еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
9. уәкілетті орган, оның аумақтық бөлімшелері және жұмыс берушілер мен
қызметкерлер өкілдері арасында еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласындағы келісілген iс-қимылдарды қамтамасыз ету;
10. еңбек қауіпсiздiгiнің және еңбекті қорғаудың жай-күйi туралы
ақпараттың жариялылығы, толымдылығы және дұрыстығы;
11. мемлекеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға, нормативтiк құқықтық
актiлерді әзiрлеуге, еңбек қауiпсiздігі және еңбекті қорғау саласында
ғылыми жұмыстар мен зерттеулер жүргiзуге мемлекеттiң қатысуы;
12. кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
13. қауіпсіздік және гигена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына
құқықты қамтамассыз ету;
14. өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірімен
денсаулығының басымдығы;
15. еңбегі үшін жалақының ең төменгі мөлшерінен кем емес, әділетті
сыйақыға құқығын қамтамассыз ету;
16. тынығу құқығын қамтамассыз ету;
17. қызметкерлердің құқықтары мен мүмкүндіктерінің теңдігі;
18. қызметкерлер мен жұмыс берушілердің өздерінің құқықтары мен мүдделерін
қорғау үшін бірігу құқығын қамтамассыз ету;
19. еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
20. қызметкерлер өкілдерінің ҚР еңбек заңнемасының сақталуына қоғамдық
бақылауды жүзеге асыру құқығын қамтамассыз ету болып табылады;
21. қызметкерлер өкiлдерiнiң еңбек қауiпсiздігі және еңбектi қорғау
жөніндегi мемлекеттік бағдарламаларды қалыптастыруға, еңбек
қауіпсiздігі және еңбектi қорғау нормаларынан тұратын нормативтiк
құқықтық актiлердi әзiрлеуге, сондай-ақ еңбек қауiпсiздiгi және
еңбектi қорғау туралы Қазақстан Республикасы заңдарының сақталуын
бақылауды жүзеге асыруға қатысуы.
Бақылау сұрақтары:
1. Еңбекті қорғауғаудың түсінігі және пәннің мазмұны.
2. Еңбекті қорғау саласының міндеті және қағидалары.
3. Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары.
Пайдаланылған әдебиеттер мен
нормативтік құқықтық актілер тізімі:
1. В.И Скала.-Алматы: LEM 2002 Охрана труда и техники безопасности в
практической деятельности субьектов РК
2. Абузярова Н.А. Обеспечение законности в трудовых отношениях..Алматы.Жеті
жарғы.1997.
3. Абузярова Н.А.Комментарий к закону О труде в Республике Казахстан-
Алматы.:Жеті жарғы , 2001.
4. Абузярова Н.А. Трудовое право:Учебник.-Алматы:ЮРИСТ, 2002.-264с.
5. Айымханова Н.М. Қазақстан Републикасының еңбек құқығы:Оқу құралы-
Алматы:Жеті жарғы, 2002.-240б.
6. Нурбаев Д А Трудовое право Республики Казахстан-Бастау Алматы,2004
Қосымша әдебиеттер:
7. Денисенко Г.Ф. Охрана труда Москва: Высшая школа, 1985. – 346 с. 14.
8. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций. – Алматы:
ВШП Адилет, 2000. – 366с.
9. Нургалиева Е.Н.Механизм правового регулирования труда. Алматы: Жеті-
Жарғы, - 1996
10. Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. -
Алматы. ТОО "Баспа".1998. -192с.
11. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузовС.В. Белов, А.В.
Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; Под общ. ред. С.В. Белова. – М.: Высшая
школа, 1999. -448с.
12. Адбаева К. А., Спатаев Н. Д. Сборник нормативных актов Республики
Казахстан по охране труда. Караганда, 2002. – 256 с
13. Уваров В.Н. Казақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық. -Алматы:
КазГЮА, 2002.
14. Хамзин А.Ш.,Хамзина Ж.А., Хамзина Л,А. Трудовое право Республики
Казахстан: Учебник.- Алматы, 2004
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 30.08.
2. Қазақстан Республикасының 15.05.2007 жылғы N251 Еңбек кодексі.
2-тақырып: Еңбекті қорғаудың қайнар көзі
Жоспар:
1.ҚР-ның еңбекті қорғау саласындағы заңдары.
2.Еңбекті қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілері, ережелер.
Лекция мәтіні.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамдардың еңбегі мен
денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың қауіпсіздік және
тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі бағыттары ҚР Еңбек
кодексінің 306-бабында көзделген.
Еңбекті қорғауды мемлекеттік басқару ҚР Еңбек кодексінің 307-бабына
сәйкес, еңбекті қорғауға мемлекеттік басқаруды мыналар жүзеге асырады:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі;
- ҚР Үкіметі арнайы құратын мемлекеттік орган және оның жергілікті
жерлердегі бөлімшелері.
Ал, еңбекті қорғауға мемлекеттік бақылау мен қадағалауды жүзеге асыратын
органдар болып мыналар табылады:
- Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, бұл орган еңбек,
еңбекті қорғау, жұмыспен қамту туралы заңдардың орындалуына мемлекеттік
бақылауды жүзеге асырады;
- Ауыл шаруашылық министрлігі, бұл министрлік машина-тракторлық парктердің
техникалық жағдайына, өртке қарсы қауіпсіздік ережелерінің сақталуына
мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады;
- Төтенше жағдайлар жөніндегі министрлік, бұл орган орталық және жергілікті
атқарушы органдардың табиғи және техникалық сипаттағы төтенше жағдайлар
саласындағы ғылыми мекемелердің жұмысын үйлестіреді, сонымен қатар,
өнеркәсіпте жұмыс жүргізудің қауіпсіздігіне қадағалау жүргізеді;
- Облыстардың, Алматы және Астана қалаларының әкімі жанындағы тәртіптік
кеңес, бұл орган мемлекеттік тәртіпті нығайту және жергілікті атқарушы
органдардың лауазымды тұлғаларының жауапкершілігін қамтамасыз ету
мәселелерін қарайды;
- Бас Прокуратура, бұл орган республика аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына жоғарғы қадағалауды жүзеге
асырады;
- жергілікті өкілдік және атқарушы органдар, бұлар тиісті аумақтың
әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларын орындауды, жергілікті
жерлерде ҚР Конституциясының, ҚР заңдарының, Жоғарғы Сот қаулыларының, ҚР
Президентінің және
Үкіметінің актілерінің, мәслихаттардың және әкімшілік басшыларының
актілерінің орындалуын, республикалық және жергілікті билік органдарының
өзара байланысын, халықты жергілікті істерді басқаруға тартуды қамтамасыз
етеді.
Әрбір азамат еңбекті қорғау құқығына, яғни қауіпсіздік пен еңбек
тазалығы талаптарына жауап беретін еңбек жағдайлары құқығына ие. Бұл ҚР
Конституциясында және ҚР Еңбек кодексінде белгіленген негізгі құқықтардың
бірі.
Еңбекті қорғауға құқық дегеніміз бұл:
1.Зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан қорғаулы тиіс қауіпсіз жұмыс
орны; мұндай факторлар өндірістік жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе жұмысқа
қабілеттің төмендеуіне келмеуі тиіс;
2. Қайғылы оқиғалар мен кәсіптік ауруларды міндетті түрде тергеу және
мұндай жағдайларда әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
3. Ұжымдық және жеке қорғану құралдарымен тегін қамтамасыз ету;
4. Жұмыстың және еңбек тәсілдерінің қауіпсіз әдістеріне үйрету;
5. Өзінің жұмыс орнындағы еңбекті қорғау жағдайы туралы, денсаулыққа келуі
мүмкін зақымдарға қатысты тәуекелдер туралы және оларды қорғау жөнінде
қабылданған шаралар туралы шынайы ақпарат алу;
·6. Өзінің өмірі мен денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда осы қауіпті
жойғанға дейін жұмысты орындаудан бас тарту;
·7. Кәсіпорындарды жобалау, салу және қолданысқа беру кезінде еңбекті
қорғау талаптарын қамтамасыз ету;
8. Еңбекті қорғау бойынша мамандарды дайындау;
·9. Еңбекті қорғауды қаржыландыру.
Қауіпсіз жұмыс орнына құқық кәсіпорындардағы, әрбір жұмыс орнындағы
еңбек жағдайлары еңбекті қорғауға қатысты стандарттарға, ережелерге және
нормаларға сәйкес болуы тиіс екендігін білдіреді.
Мемлекеттік стандарттарға, еңбекті қорғауға байланысты нормаларға,
ережелерге жауап бермейтін өндірістік ғимараттар мен құрылыстарды
жобалауға, салуға және қолданысқа беруге, машиналарды, механизмдерді,
жабдықтарды және өзге де өнімдерді, соның ішінде, шетелден .келінген
құралдарды шығаруға жол берілмейді. Олардың адамның ағзасына және
денсаулығына әсері туралы токсикологиялық, санитарлық-гигиеналық,
радиациялық, медициналық-биологиялық бағалаудан өтпеген заттарды,
материалдарды, шикізаттарды қолдануға тыйым салынады. Еңбекті қорғауды
қаржыландыру мемлекеттік және жергілікті бюджеттер, бюджеттен тыс қорлар,
кәсіпорындар қаржысы және өзге де көздер есебінен жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қызметкерлері осы мақсаттарға қатысты шығындарды
көтермейді.
Еңбекті қорғау туралы заңдарда қызметкерлер мен жұмыс берушілердің
міндеттері де көзделген. Қызметкерлер өндірістік цехтардағы, құрылыс
алаңдарындағы жүріс-тұрыс және жұмысты орындаудың белгілі бір ережелерін
белгілейтін еңбекті қорғауға қатысты нормаларды, ережелерді және
нұсқауларды сақтауға міндетті. Сонымен қатар, қызметкерлер ұжымдық және
өзіндік қорғану құралдарын дұрыс пайдалануға және қолдануға міндетті. Егер
жұмысқа кірісудің міндетті шарты болып қауіпсіздік техникасына қатысты
арнайы білім алу, нұсқама алу немесе емтихан тапсыру болса, онда қызметкер
бұл талаптарды орындауға міндетті. Бұл талаптарды орындаудан бас тарту
еңбек тәртібін бұзу ретінде қарастырылады.
В.Н.Уваров атағандай, нормативтік құқықтық актілер екі түрге
бөлінеді:
1.негізгі
2.туынды
Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге ҚР
Конституциясы, конституциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар,
Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР
Үкіметінің, Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соттың қаулылары,
министрліктердің және өзге де орталық мемлекеттік органдар басшыларының
нормативтік бұйрықтары, еңбек мәселелері жөніндегі мемлекеттік
комитеттердің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік
қаулылары, мәслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілкті
мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдері жатады. Еңбек заңнамасы
саласындағы туынды нормативтік құқықтық актілерге әр түрлі ережелер,
нұсқаулар, ұсыныстар және т.б.жатады. Туынды актілер негізгі нормативтік
құқықтық актілердің негізінде қабылданады және олармен бірге біртұтас
жүйені құрайды. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 Нормативтік құқықтық
актілер туралы заңының 4-бабына сәйкес, Конституцияны қоспағанда, өзге
нормативтік-құкықтық актілердің заң күшінің арақатынасы мынадай төмендей
беретін деңгейлерге сәйкес болады: Қазақстандық құқықтың, соның ішінде,
еңбек құқығының қайнар көздерінің арасында ерекше орынды Қазақстан
Республикасының Конституциясы иеленген. Конституцияның ең жоғары заңдық
күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады.
1) Конституция заңдар мен заңға сәйкес актілерге қарағанда артықшылық рөлге
ие;
2) Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен заңға сәйкес
актілерді қабылдау тәртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы ағымдағы заңнама үшін
негізгі база, құқықтың басты қайнар көзі болып табылады. Ол жалпы құқық,
соның ішінде, еңбек құқығының қайнар көздеріне қатысты бірқатар жаңа
ережелерді бекітті. ҚР Конституциясы адам және азаматтың құқықтарын,
бостандықтарын және міндеттерін, заң мен сот алдында жұрттың бәрінің
теңдігін заңнамалық тұрғыда бекітті. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. Конституция әркімнің еңбек ету
бостандығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығын; еріксіз еңбекке
тыйымды және қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығын;
еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғалуға құқығын жариялады. Конституция қызметкерлердің заңмен
белгіленген тәсілдерді пайдалана отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын
шешу құқығын мойындады. Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша
жұмыс істейтіндерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс
және мереке күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Конституциялық нормалардың мазмұны еңбек туралы заңдарда және заңға сәйкес
актілерде сипатталады. Еңбек туралы заңдар жүйесінде заң шығарушы
актілердің маңызы ерекше. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы Нормативтік құқықтық
актілер туралы заңына сәйкес заң шығарушы актілерге мыналар жатады:
-Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар;
-Констиуциялық заңдар;
-ҚР Президентінің конституциялық заң күшіне ие жарлықтары;
-Қазақстан Республикасының кодекстері; заңдар; ҚР Президентінің заң күшіне
ие жарлықтары;
- Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары;
- ҚР Парламентінің нормативтік қаулылары;
-Министрлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік комитеттердің
нормативтік қаулылары;
-Орталық мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары және қаулылары;
-Мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.
Төменгі деңгейде тұрған нормативтік актілердің ешбірі жоғары
деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы болмауы тиіс. ҚР
Конституциялық Кеңесінің, ҚР Жоғарғы Сотының және ҚР Орталық сайлау
комиссиясының нормативтік қаулылары жоғарыдағы иерархиядан тыс тұрады.
Заңның өзге заңға сәйкес актілерге қарағанда жоғары күші болады. Бұл
заңдылық қағидасының мәнінен де байқалады. Заңдар еңбекті пайдалану
саласындағы барлық маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді, жұмыс берушілер
мен азаматтардың еңбек қабілеттігі мәселелері жөніндегі негізгі қағидалар
мен нормаларды бекітеді, еңбек жағдайы, әлеуметтік қорғау, еңбекті қорғау
сияқты маңызды мәселелерді анықтайды. Бұдан өзге қатынастардың барлығы
кодекске сәйкес актілермен реттеледі.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші аумақ деген
түсінікпен тығыз байланысты. Жалпы алғанда аумақ ретінде мемлекеттік шекара
шегіндегі жер қабаты, жер қойнауы, су және әуе кеңістігі танылады. Бұл
жағдайда Қазақстан Республикасының аумағы нормативтік құқықтық актілердің
әрекет ету күшінің құқықтық кеңістігі болып табылады. Егер актілердің
өзінде немесе осы актілердің күшіне енуі туралы актілерде өзгеше
көзделмесе, ҚР Президенті, ҚР Парламенті және ҚР Үкіметі, орталық атқарушы
және өге де орталық Уәкілетті органдары қабылдаған нормативтік құқықтық
актілердің күші Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына таралады.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші туралы сөз қозғай отырып,
олардың күші Қазақстан Республикасының елшіліктеріне, өкілдіктеріне, сауда
кемелеріне және шетелдегі өзгеде аумақтық құрылымдарына таралатынын ескеріп
өткен жөн. Себебі, Қазақстан Республикасының аумағы түсінігі жер-
аумақтық, теңіз және әуе шектерімен ғана шектеліп қоймайды, сонымен қатар,
халықаралық-құқықтық актілермен де анықталады. Атап өтетін тағы бір жайт,
егер сыртқы еңбек миграциясы саласындағы халықаралық келісімдерде көзделсе,
Қазақстан Республикасы еңбек туралы нормативтік құқықтық актілерінің күші
өзге мемлекеттерде жұмыс істеп жүрген азаматтарға да таралады. Жергілікті
өкілдік және атқарушы органдар қабылдаған нормативтік құқықтық актілердің
күші тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағына ғана таралады. Қазақстан
Республикасының жекелеген жерлеріндегі (шалғайелді мекендер, сусыз жерлер,
таулы өлке және т.б.) еңбек жағдайының ерекшеліктерін ескере отырып,
қызметкерлердің жекелеген санаттарының жалақысына қатысты аудандық
коэффиценттерді, әр түрлі жеңілдіктерді, кепілдіктерді және т.б.көздейтін
арнайы құқықтық актілер қабылданады.
Нормативтік құқықтық актілердің тұлғалар шеңбері бойынша күші. Бұл
ерекшелік белгілі бір тұлғалар санатына қандай да бір нормативтік құқықтық
актіні күшінің таралу ерекшелігінен көрініс табады. Егер ҚР
Конституциясында, заңдарда және Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, нормативтік
құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге
асырушы ҚР азаматтарына, шетелдік азаматтарға және азаматтығы жоқ
тұлғаларға таралады. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан,
құрылтайшылары немесе меншік иелері (толығымен немесе ішінара) шетелдік
заңды және жеке тұлғалар болып табылатын ұйымдардың қызметкерлеріне ҚР
еңбек заңнамасының нормалары қолданылады. Қазақстан Республикасындағы
шетелдік азаматтар ретінде Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде дәлелдері бар
тұлғалар танылады. Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын
және өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде дәлелдері жоқ тұлғалар
азаматтығы жоқ тұлғалар ретінде танылады. Шетелдік азаматтар еңбек
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарына тиесілі құқықтарды
иеленіп, міндеттерді орындайды. Егер Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес осындай лауазымға тағайындалу немесе еңбек қызметімен айналысу
Қазақстан Республикасының азаматтығына тиесілігімен байланысты болса,
шетелдік азаматтар белгілі бір лауазымдарға тағайындала алмайды немесе
белгілі бір еңбек қызметімен айналаса алмайды (ҚР Президентінің 1995 жылғы
16 маусымдағыҚазақстан Республикасындағы шетелдік азамтатардың құқықтық
жағдайы туралы заң күші бар жарлығы). Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына
қатысушы-мемлекеттер азаматтарының Қазақстан Республикасы аумағындағы еңбек
қызметі осы мемлекеттер арасында екіжақты, сонымен қатар, көпжақты негізде
бекітілген шарттарға және заңға сәйкес жүзеге асырылады (ҚР 1997 жылғы 13
желтоқсандағы Тұрғындардың көшіп-қонуы туралы заң). Еңбек саласындағы
құқықтық нормалар екі үлкен топқа бөлінеді (бұлай бөлудің негізіне
объективтік факторлар, соның ішінде, Қазақстанның әр түрлі аудандарындағы
ауыр табиғи-климаттық жағдайлар алынған.
1) экономика саласына және еңбек жағдайына қарамастан, жалданбалы еңбек
қызметкерлерінің барлығына таралатын жалпы нормалар. Мысалы, ҚР ҚР еңбек
кодексі заңының күші тек Қазақстан Республикасының азаматтарына ғана емес,
сонымен қатар, Қазақстан Республикасы аумағында еңбек қызметін жүзеге
асырушы шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға да таралады;
2) қызметкерлердің жекелеген санаттарына (әйел адамдарға, кәмелетке
толмағандарға, бюджет саласының қызметкерлеріне, ауыр және зиянды өндіріс
жұмысшыларына, уақытша және маусымдық қызметкерлерге және т.б.) таралатын
арнайы нормалар.Осы заңда қызметкерлердің белгілі бір санаттары – еңбек
құқық қабілеттігі шектеулі тұлғалар, кәмелетке толмағандар, жасы кіші
балалары бар әйелдер үшін жеңілдіктер көзделген.
Бұл заңда 18 жасқа толмаған қызметкерлер үшін еңбек жағдайы саласында
бір қатар жеңілдіктер көзделген, түнгі уақытта жұмыс істеуге қатысты,
қосымша жұмысқа және т.б. қатысты тыйым-нормалар бар. Мұндай қызметкерлер
санатының еңбек қатынастарын реттеу ҚР еңбек кодексімен, сонымен қатар,
қызметкерлердің тиісті санаттарының еңбек жағдайын анықтайтын өзге де заң
шығарушы актілермен де жүзеге асырылады. Еңбек қабілеттігі шектеулі
тұлғалар үшін жекелеген жеңілдіктер көзделген. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы
Қаз КСР-да мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында мүгедектердің
еңбек қатынастары саласындағы құқықтары анықталған. Олар үшін жеке
сауықтыру бағдарламасына негізделген еңбек жағдайы жасалады. Ұжымдық шартта
мүгедектер үшін еңбек жағдайы, соның ішінде, жалақы төлеу мәселесі, жұмыс
уақыты мен демалыс уақыты және өзге де жағдайлар көзделіп өтуі тиіс. Бұл
жағдайлар өзге қызметкерлермен салыстырғанда мүгедектердің құқықтарын
шектемеуі немесе олардың жағдайын нашарлатпауы керек. Жекелеген
қызметкерлер санатының еңбек жағдайы тек ҚР ҚР еңбек кодексі мен ғана
емес, сонымен қатар, өзге де нормативтік құқықтық актілермен реттелуі
мүмкүн. Мысалы, ҚР Мемлекеттік қызмет туралы заңы барлық мемлекеттік
қызметшілерге таралады. Мемлекеттік қызметке қабылданатын тұлғаларға
төмендегідей талаптар қойылады:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек;
2) жекелген лауазымдарға қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасында
өзгеше көзделмесе, жасы 18-ден төмен болмауы тиіс;
3) қажетті білімі, кәсіби дайындық деңгейі болуы және белгіленген
біліктілік талаптарына сай болуы тиіс (ҚР Мемлекеттік қызмет туралы
заңының 13-бабы).
Қызметкерлерді санаттарға бөлудің негізгі мәні мынада:
-жалпы ережелермен қатар олар үшін жұмысқа кіру мен жұмыстан босатуда;
-жұмыс уақыты мен демалыс уақытын реттеуде; жалақы төлеудегі жеңілдіктер
мен артықшылықтарға;
-тәртіптік және материалдық жауапкершілік және өзге де мәселелерге қатысты
арнайы нормалар белгіленеді.
Бұл мысалы, он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін –жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы; олардың еңбегі түнгі уақытта пайдалануға қатысты
тыйым-нормалар, мерзімнен тыс жұмыстар істеуге тыйым т.б.
Еңбек жөніндегі арнайы орган – ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі. Бұл министрлік еңбекті қорғау, жалақы, халықты еңбекпен қамту
және әлеуметтік қорғау және өзге де мәселелер жөнінде актілер қабылдайды.
Мәслихаттар және әкімдер өз құзыреті шегінде өздеріне бағынысты аумақтарда
еңбекті қолдану және ұйымдастыру мәселелері бойынша нормативтік шешімдер
қабылдайды. Қазақстан Республикасының Конституциясының 88-бабына сәйкес
маслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері тиісті әкімшілік-аумақтық
бірліктің аумағында міндетті күшке ие. Егер мәслихаттардың шешімдері ҚР
Конституциясына және заң шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші сот
тәртібімен жойылуы мүмкүн. Ал әкімдердің шешімдері ҚР Конституциясы мен заң
шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші ҚР Президентінің, ҚР
Үкіметінің немесе жоғары тұрған әкімдердің актілерімен жойылады, сонымен
қатар, сот тәртібімен де жойылуы мүмкүн. Нормативтік құқықтық актілер өз
күшіне келесі мерзімдерде енеді:
1. Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР
Үкіметінің қаулылары – егер осы актілердің өздерінде не олардың күшіне енуі
туралы актілерде өзге мерзім көрсетілмесе, ресми түрде алғаш жариялағаннан
кейін күнтізбелік он күн өткен соң;
2. ҚР Парламентінің және оның Палаталарының қаулылары –егер осы актілердің
өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланған күннен бастап;
3. ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулылары – қабылданған күннен бастап;
4. ҚР Үкіметінің құрамына кіретін және кірмейтін орталық атқарушы және өзге
де орталық мемлекеттік органдардың, соның ішінде, ҚР Жоғарғы Сотының, ҚР
Ұлттық Банкісінің нормативтік құқықтық актілері – егер осы актілердің
өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннан кейін
күнтізбелік он күн өткен соң. Бұл заңның тек күшіне енген сәтінен бастап
қана құқықтық қатынастарды реттеп, белгілі бір заңды салдарды тудыратынын
білдіреді.
ызметкерлердің белгілі бір санаттары – еңбек құқыққабілеттігі шектеулі
тұлғалар, кәмелетке толмағандар, жасы кішібалалары бар әйелдер үшін
жеңілдіктер көзделген.
Бұл заңда 18 жасқа толмаған қызметкерлер үшін еңбек жағдайы саласында
бірқатар жеңілдіктер көзделген, түнгі уақытта жұмысістеуге қатысты, қосымша
жұмысқа және т.б. қатысты тыйым-нормалар бар. Мұндай қызметкерлер санатының
еңбек қатынастарын реттеу ҚР еңбек кодексімен, сонымен қатар,
қызметкерлердің тиісті санаттарының еңбек жағдайын анықтайтын өзге де заң
шығарушы актілермен де жүзеге асырылады.Еңбек қабілеттігі шектеулі тұлғалар
үшін жекелеген жеңілдіктер көзделген. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы Қаз КСР-
дамүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында мүгедектердің еңбек
қатынастары саласындағы құқықтары анықталған. Олар үшін жеке сауықтыру
бағдарламасына негізделген еңбек жағдайы жасалады. Ұжымдық шартта
мүгедектер үшін еңбек жағдайы, соның ішінде, жалақы төлеу мәселесі, жұмыс
уақыты мен демалыс уақыты және өзге де жағдайлар көзделіп өтуі тиіс. Бұл
жағдайлар өзге қызметкерлерме нсалыстырғанда мүгедектердің құқықтарын
шектемеуі немесе олардың жағдайын нашарлатпауы керекәЖекелеген қызметкерлер
санатының еңбек жағдайы тек ҚР ҚР еңбек кодексі мен ғана емес, сонымен
қатар, өзге де нормативтік құқықтық актілермен реттелуі мүмкүн. Мысалы,
ҚРМемлекеттік қызмет туралы заңы барлық мемлекеттік қызметшілерге
таралады.Мемлекеттік қызметке қабылданатын тұлғаларға төмендегідей талаптар
қойылады:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек;
2) жекелген лауазымдарға қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасында
өзгеше көзделмесе, жасы 18-ден төмен болмауы тиіс;
3) қажетті білімі, кәсіби дайындық деңгейі болуы және белгіленген
біліктілік талаптарына сай болуы тиіс (ҚР Мемлекеттік қызмет туралы
заңының 13-бабы).Қызметкерлерді санаттарға бөлудің негізгі мәні мынада:
жалпыережелермен қатар олар үшін жұмысқа кіру мен жұмыстан босатуда; жұмыс
уақыты мен демалыс уақытын реттеуде; жалақы төлеудегі жеңілдіктер мен
артықшылықтарға; тәртіптік және материалдық жауапкершілік және өзге де
мәселелерге қатысты арнайы нормалар белгіленеді. Бұл мысалы, он сегіз жасқа
толмаған қызметкерлер үшін –жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы ; олардың
еңбегі түнгі уақытта пайдалануға қатысты тыйым-нормалар , мерзімнен тыс
жұмыстар істеуге тыйым т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер мен
нормативтік құқықтық актілер тізімі:
1. В.И Скала.-Алматы: LEM 2002 Охрана труда и техники безопасности в
практической деятельности субьектов РК
2. Абузярова Н.А. Обеспечение законности в трудовых
отношениях..Алматы.Жеті жарғы.1997.
3. Абузярова Н.А.Комментарий к закону О труде в Республике Казахстан-
Алматы.:Жеті жарғы , 2001.
4. Абузярова Н.А. Трудовое право:Учебник.-Алматы:ЮРИСТ, 2002.-264с.
5. Айымханова Н.М. Қазақстан Републикасының еңбек құқығы:Оқу құралы-
Алматы:Жеті жарғы, 2002.-240б.
6. Нурбаев Д А Трудовое право Республики Казахстан-Бастау Алматы,2004
Қосымша әдебиеттер:
7. Денисенко Г.Ф. Охрана труда Москва: Высшая школа, 1985. – 346 с. 14.
8. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций. – Алматы:
ВШП Адилет, 2000. – 366с.
9. Нургалиева Е.Н.Механизм правового регулирования труда. Алматы: Жеті-
Жарғы, - 1996
10. Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. -
Алматы. ТОО "Баспа".1998. -192с.
11. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузовС.В. Белов, А.В.
Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; Под общ. ред. С.В. Белова. – М.:
Высшая школа, 1999. -448с.
12. Адбаева К. А., Спатаев Н. Д. Сборник нормативных актов Республики
Казахстан по охране труда. Караганда, 2002. – 256 с
13. Уваров В.Н. Казақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық. -Алматы:
КазГЮА, 2002.
14. Хамзин А.Ш.,Хамзина Ж.А., Хамзина Л,А. Трудовое право Республики
Казахстан: Учебник.- Алматы, 2004
Нормативтік құқықтық актілер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 30.08.
2. Қазақстан Республикасының 15.05.2007 жылғы N251 Еңбек кодексі.
3-тақырып:Еңбекті қоргау саласындағы мемлекеттік басқару
Жоспар:
1.Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары.
2.Еңбекті қорғау саласында мемлекеттік басқару мен бақылауды жүргізу
органдары
3.Мемлекеттік еңбек инспекциясының қызметінің қағидалары мен құзыреті.
Лекция мақсаты: Студенттерге еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласында мемлекеттік басқару мен бақылауды жүргізу тәртібі, еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегi іс-шараларды қаржыландыру
көздері туралы оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні.
Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары. Еңбекті
қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары мыналар:
1) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласындағы нормативтік құқықтық актілерін, мемлекеттік стандарттарды,
ережелерді, нормаларды әзірлеу мен қабылдау;
2) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік, салалық
(секторлық) және аймақтық бағдарламаларды әзірлеу;
3) еңбек жағдайларын, қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды әзірлеу мен
жақсарту, қауіпсіз техника мен технологияларды әзірлеу және енгізу, еңбекті
қорғау, қызметкерлердің жеке және ұжымдық қорғану құралдарын шығару
жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыру жүйесін құруға және іске асыру;
4) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мониторингті жүзеге
асыру;
5) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау проблемалары бойынша ғылыми-
зерттеулер жүргізу;
6) өндірістегі жазатайым оқиғалар мен кәсіби ауруларды есепке алудың
бірыңғай тәртібін белгілеу;
7) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласындағы заңдары талаптарының сақталуын мемлекеттік қадағалау мен
бақылау;
8) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында қызметкерлердің
құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге
асыруға жәрдемдесу;
9) өндірістегі жазатайым оқиғалар мен кәсіби аурулардан зардап шеккен
қызметкерлердің, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерінің заңды мүдделерін
қорғау;
10) өндірістің және еңбекті ұйымдастырудың қазіргі заманғы техникалық
деңгейінде жойылмайтын ауыр жұмыс үшін және еңбек жағдайлары зиянды және
(немесе) қауіпті жұмыс үшін өтемақылар белгілеу;
11) еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі жұмыстың
отандық және шетелдік озық тәжірибелерін тарату;
12) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі мамандарды даярлауға
және олардың біліктілігін арттыру;
13) еңбек жағдайлары туралы, сондай-ақ өндірістік жарақат, кәсіби ауру
туралы және олардың салдары туралы мемлекеттік статистикалық есептілікті
ұйымдастыру;
14) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында бірыңғай ақпараттық
жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
15) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы халықаралық
ынтымақтастыққа бағытталған.
ҚР Еңбек кодексінің 306-бабына сәйкес, еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда мынадай
саясаттар жүргізіледі:
- еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы ҚР-ның нормативтік
құқықтық актілерін әзірлеуге дәне қабылдау;
- еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік, салалық
(секторлық) және өңірлік бағдарламаларды әзірлеу;
- еңбек жағдайларын, оның қауіпсіздігі мен қорғалуын әзірлеу және жақсарту,
қауіпсіз техникалар мен технологияларды әзірлеу және енгізу;
- еңбекті қорғау, қызметкерлердің жеке және ұжымдық қорғану құралдарын
өндіру жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыру жүйелерін құру және іске
асыру;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында мониторинг жүзеге асыру;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау проблемалары бойынша ғылыми
зерттеулер жүргізу;
- өндірістегі жазатайым оқиғаларды және кәсіптік ауруларды есепке алудың
біріңғай тәртібін белгілеу;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы ҚР заңнемасының
сақталуын мемлекеттік қадағалау мен бақылау;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында қызметкерлердің құқықтары
мен заңды мүдделерінің сақталуын қоғамдық бақылауды жүзеге асыру тәртібін
нормативті түрде бекіту:
- өндірістегі жазатайым оқиғалардан және кәсіптік аурулардан зардап шеккен
қызметкерлердің, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерінің заңды мүдделерін
қорғау;
- ауыр жұмыс және өндіріспен еңбекті ұйымдастырудың қазіргі заманғы
техникалық денгейінде жойылмайтын зиянды ( ерекше зиянда), қауіпті еңбек
жағдайлары бар жұмыс үшін еңбекақы төлеу шарттарын белгілеу;
- еңбек жағдайларын жақсарту және еңбекті қорғау жөніндегі отандық және
шетелдік озық жұмыс тәжірибесін таратуға;
- еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі мамандарды даярлау және
олардың біліктілігін арттыру;
- өндірістік жарақат алу, кәсіптік ауру туралы мемлекеттік статистикалық
есептілікті ұйымдастыру;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы біртұтас ақпараттық
жүйенің жұмысын істеуін қамтамассыз ету;
- еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы халықаралық
ынтымақтастыққа бағытталған. Толық қауіпсіз не зиянсыз кәсіпорындар мүлдем
жоқ. Еңбекті қорғаудың мақсаты – жұмыс істеушінің қауіпсіздігіне және
ауырмауы үшін қолайлы жағдай жасап, еңбек өнімділігін барынша жоғары
көрсете алатындай жағдайлармен қамтамасыз ету. Еңбек өнімділігі адамның
денсаулығы мен жұмыс істеу қабілетін сақтау, адам еңбегін жұмыс мезгілін
үнемдеу, оның белсенді жұмыс істеу кезеңін ұзарту, өнімнің жоғары сапасын
көтеріп, қоғамдық еңбекті үнемдеу, негізгі өндірістік қорларды қолдануды
жақсарту апаттар санын азайту және тағы басқалар арқылы артады.
Еңбек жағдайларын жақсарту және оның қауіпсіздігі өндірістік
жарақаттануды, кәсіптік ауруларды төмендетеді, бұл еңбекшілердің
денсаулығын сақтайды және сонымен қатар қолайсыз жағдайларда жұмыс
барысындағы төленетін жеңілдіктер мен қосымша ақша төлемдерін азайтады..
Бұл жүргізілетін саясат мына қағидаттарға негізделеді:
• қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының кәсіпорынның өндірістік
қызметінің нәтижелеріне қатысты артықшылығына;
• меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген өкілдің (жұмыс берушінің)
толық жауаптылығына;
• еңбекті қорғау міндеттерін бұл мәселелер жөніндегі мемлекеттік
бағдарламалар негізінде кешенді шешуге және еңбекті қорғау саласындағы
қызметті экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен
үйлестіруге;
• барлық кәсіпорындарға меншік пен шаруашылықты жүргізу түрлеріне
қарамастан еңбекті қорғау саласында бірыңғай талап орнатуға;
• кәсіпорындарда еңбек қорғау талаптары мен қауіпсіздік техникасының
барлық жерде орындалуы үшін мемлекеттік қадағалау мен бақылауды жүзеге
асыруға;
• еңбекті қорғау жөніндегі ғылымның, техниканың жетістіктері мен ұлттық
және шетелдік озық тәжірибені кеңінен пайдалануға;
• қауіпсіз техника, технология мен жұмыс істеушілерді қорғау құралдарын,
еңбекті қорғау жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарын әзірлеу мен
енгізуді ынталандыруға;
• мемлекеттің еңбекті қорғауды қаржыландыруға қатысуына;
• кәсіпорындардың еңбектің салауатты және қауіпсіз жағдайларын
қамтамасыз етуге, ал қызметкерлердің – еңбекті қорғау және қауіпсіздік
техникасы ережелері мен нормаларын сақтауға экономикалық
мүдделілігіне;
• кәсіпорынның қызметін еңбекті қорғау тұрғысынан лицензиялауға;
• өндірістік мақсатқа қолданылатын өнімнің қауіпсіздік талаптарына
сәйкестігін сертификаттауды өткізуге;
• мемлекеттік сараптама органдарының тікелей жұмыс орындарындағы еңбек
жағдайларын, сондай-ақ жаңа салынатын және қайта жаңғыртылатын
кәсіпорындардың жобаларындағы өндірістің қауіптілігі мен зияндығын
бағалауға;
• меншік иесі қаржысы есебінен қызметкерлерді арнаулы киіммен және аяқ
киіммен, жеке қорғану құралдарымен, емдеу алдын-алу тамағымен
қамтамасыз етуге;
• өндірістегі әрбір жазатайым жағдайды және әрбір кәсіби ауруды тексеру
мен есепке алудың міндеттілігі, өндірістік жарақаттың, кәсіби аурудың
деңгейі туралы және еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі шаралар туралы
қызметкерлердің хабардарлығын қамтамасыз етуге;
• өндірістегі жазатайым жағдайда немесе кәсіби аурудан зардап шеккен
қызметкерлердің мүдделерін әлеуметтік қорғауға;
• жоғары және арнаулы орта оқу орындарында енбекті қорғау мен
қауіпсіздік техникасы жөнінде мамандар даярлауға;
• еңбекшілердің, жұмыс берушілердің өкілетті ұйымдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, кәсіпорындар мен жеке адамдардың еңбекті қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған қызметін барынша қолдауға негізделеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 қыркүйектегі № 851
Қаулысы бойынша осы Ереже Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы
Еңбек кодексінің 15-бабының ІІІ тармақшасына сәйкес әзірленді және еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында мемлекеттік бақылауды
ұйымдастыру мен жүргізудің тәртібін белгілейді. Мемлекеттік бақылау
жүргізудің мақсаты еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарының
сақталуын қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттік бақылауды ұйымдастыру
және жүргізу тәртібі Мемлекеттік бақылау мемлекеттік еңбек инспекторының
жұмыс берушінің немесе қызметкердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
талаптарын орындауына тексеру (бұдан әрі - тексерулер) жүргізуі жолымен
жүзеге асырылады.
Тексерулер жоспарлы және жоспардан тыс болып бөлінеді:
1. жоспарлы - еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган немесе оның
аумақтық бөлімшесі жоспарлаған, алдыңғы тексерулерге қатысты Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген уақыт аралықтары ескеріліп
жүргізілетін тексеру. Жоспарлы тексеру еңбек қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау талаптарын сақтау мәселелері жөніндегі басқа да бақылаушы
органдармен және қызметкерлердің өкілдерімен бірлесе отырып, кешенді түрде
де жүргізілуі мүмкін.
Егер Қазақстан Республикасының зандарында өзгеше көзделмесе, бір жеке
немесе заңды тұлғаға қатысты жоспарлы тексеру жылына бір реттен асырылмай,
ал шағын кәсіпкерпік субъектілеріне қатысты - үш жылда бір реттен жиі емес
өткізілуі тиіс. Жекелеген ұйымдарда немесе экономиканың тиісті салалары
ұйымдарында кешенді тексеру жүргізу қажеттілігін еңбек жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік орган еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарын
сақтаудың қалыптасқан жай-күйін немесе өндірістік жарақаттанушылық
деңгейін ескере отырып айқындайды және еңбек жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органның аумақтық бөлімшелеріне тиісті тапсырмалар жібереді.
Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның аумақтық бөлімшелері
тапсырмалардың негізінде, сондай-ақ ұйымдардағы еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау талаптарының сақталуы жөніндегі талдау нәтижелеріне сәйқес
тиісті айға, тоқсанға, жарты жылдыққа және бір жылға арналған тексеру
жүргізу жоспарын жасайды.
2. жоспардан тыс тексерулер - жеке немесе заңды тұлғалар, мемлекеттік
органдар еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарының бұзылуы туралы
өтініш білдірген, сондай-ақ мемлекеттік еңбек инспекторы қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін және еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау саласындағы құқық бұзушылықтарды дереу жоюды талап ететін
фактілерді анықтаған немесе осындай құқық бұзушылықтар белгілерінің болуын
куәландыратын немесе өндірістегі жазатайым оқиғаларды тексеруді жүргізу
кезінде анықталған құжаттармен және өзге де дәлелдемелермен расталатын өзге
ақпарат алған жағдайларда жүргізіледі.
Мемлекеттік еңбек инспекторы жоспардан тыс тексеру немесе өндірістегі
жазатайым оқиғаға тексеру жүргізген жағдайда, жоспарлы тексерулер тексеру
жүргізу жоспарын бекіткен лауазымды адаммен келісім бойынша басқа мерзімге
ауыстырылады. Анонимдік өтініштер жоспардан тыс тексеру жүргізуге негіз
болып табылмайды.
Тексерудің ұзақтығы он күнтізбелік күннен аспауға тиіс. Ерекше айларда,
арнайы зерттеулер, сынақтар, сараптамалар жүргізу қажет болған кезде,
сондай-ақ тексеру көлемі ауқымды болған кезде мемлекеттік еңбек
инспекциясының немесе оның аумақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар:
1. Еңбек қауіпсіздігі мен қорғаудың түсінігі.
2. Еңбек қорғау пәннің мазмұны.
3. Еңбекті қорғау саласының мақсаты мен міндеті
4. Еңбекті қорғау саласының қағидалары.
5. Еңбекті қоғау саласының субьектілері
Лекция мақсаты: Студенттерге Еңбекті қорғау пәнін түсіндіру, еңбекті қорғау
саласының міндеті мен қағидаларын оқыту және еңбекті қорғау саласындағы
мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні. Қазақстан Республикасының Конституциясында
адамдардың еңбегі мен денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың
қауіпсіздік және тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбекті қорғау пәні – бұл қызметкерлердің еңбек процесі барысында
еңбекпен қорғалуын, яғни олардың өмірі мен денсаулығының қорғалуын
қамтамасыз ететін, өндірістегі қауіпті жағдайларды, кәсіптік зияндарды
болдырмау және оқыс жағдайлардың алдын-алу шараларын жасайтын, оқытатын,
зерттейтін пән. Яғни, Еңбек құқығының бір институты болып табылады.
Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 5-бөлімі, 33-тарауының 306-
бабында тоқталып, еңбектi қорғауға былай анықтама берілген, еңбектi қорғау
- құқықтық, әлеуметтiк-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-
гигиеналық, емдеу-алдын алу, оңалту және өзге де іс-шаралары мен құралдарын
қамтитын, еңбек қызметi процесiнде қызметкерлердiң өмiрi мен денсаулығының
қауiпсiздiгiн қамтамасыз ететiн жүйе болып табылады. Қысқаша айтқанда,
еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкердің еңбек қызметі барысында оның
өмірі мен денсаулығын қорғауға бағытталған шаралар жүйесі.
Жалпы алып қарағанда еңбекті қорғау 1) құқықтық, 2) медициналық, 3)
экономикалық, 4) техникалық құрамдас элементтерден тұрады. Бұл жерде
ескеретін бір жайт, еңбекті қорғаудың кем дегенде бір құрамдас элементі
бұзылса, онда бүкіл еңбекті қорғау бұзылды деп саналады.
Мысалы: еңбекті қорғаудың техникалық аспектісі машиналарды,
жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу және т.б. кезінде еңбекті
қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігін білдіреді. Егер жабдықтар,
станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс істейтін адамдардың өмірі мен
денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда өндірісте қайғылы оқиғалар,
өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз.
1) Егерде, қызметкердің еңбек қызметі барысында өмірі мен денсаулығын
қорғауға бағытталған шаралар жүйесі бұзылса, яғни қызметкердің өмірі мен
денсаулығына зиян келтірілген жағдайларда, олардың еңбекті қорғаудағы
құқықтары қорғалмаса еңбекті қорғаудың құқықтық құрамдас элементі бұзылған
болып табылады.
2) Егер ластанумен байланысты жұмыстар өндірісінде жуыну, санитарлық-
гигиеналық бөлмелер жабдықталмаса, ал ыстық цехтарда тиісті тұзды су
болмаса, немесе бөлмелер ластанған, қоқыстанған, газданған болса, не оларда
зиянды заттардың рұқсат етілген нормалары шамадан тыс асып кетсе – бұл
еңбекті қорғаудың медициналық құрамдас элементінің бұзылғанын білдіреді,
бұл дегеніміз бүкіл еңбекті қорғау бұзылды, яғни, сол жерде жұмыс істейтін
қызметкерлердің өмірі мен денсаулығына қауіп төніп тұр деген сөз.
3) Егерде еңбекті қорғау қаржыландырылмаса, және осының нәтижесінде
қызметкерлер қорғау құралдарымен, арнайы киіммен қамтамасыз етілмесе,
ескірген жабдықтар, машиналар ауыстырылмаса, бұл жағдайлар қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығы үшін қауіпті еңбек жағдайларын тудыратыны сөзсіз, бұл
дегеніміз, еңбекті қорғаудың экономикалық құрамдас элементі бұзылды деген
сөз.
4) Өндірісте машиналарды, жабдықтарды жасау, өндірістік, ғимараттарды салу
және т.б. кезінде еңбекті қорғау ережелерінің сақталуы тиіс екендігі
міндетті. Егер жабдықтар, станоктар, машиналар және т.б. оларда жұмыс
істейтін адамдардың өмірі мен денсаулығына қауіпті етіп жасалса, онда
өндірістегі қайғылы оқиғалар, өндірістік жарақаттар орын алатыны сөзсіз,
ал, бұл еңбекті қорғаудың техникалық құрамдас элемент бұзылды деген сөз.
Кең мағынада еңбекті қорғау адам еңбек ететін кез келген жерде қажет.
Еңбекті қорғау барлық меншік нысанындағы ұйымдардағы еңбекке, сонымен
қатар, қызметкерлердің, жұмыс берушілердің, еңбек мүшелерінің, тәжірибеден
өтіп жүрген студенттердің, соттың үкімі бойынша жазасын өтеп жүрген
азаматтардың еңбегіне де қатысты болып табылады.
Тар мағынада еңбекті қорғау дегеніміз - бұл қызметкерлердің өмірі мен
денсаулығы үшін қауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуі тиіс құралдар
мен шаралардың жүйесі.
Бұл шаралар мен құралдар мыналардан тұрады:
• еңбекті қорғау жөніндегі ережелер мен нұсқаулардан;
• ауыр, зиянды және қауіпті жұмыстарда істейтін тұлғалар үшін
жеңілдіктер мен өтемақылар туралы арнайы нормалардан;
• әйелдердің, кәмелетке толмағандардың және еңбекке қабілеті төмен
тұлғалардың еңбегін қорғау жөніндегі нормалардан;
• өндірістегі қайғылы оқиғаларды тергеу және есепке алу ережелерінен;
• қауіпсіздік техникасы және өндірістік санитария жөніндегі ережелерден
тұрады.
Қазіргі таңда Елбасы Жолдауындағы басты бағыттардың бірі – еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласына ерекше көңіл бөлініп, оның
орындалуы жөнінде Үкімет тарапынан нақты шаралар жасалынуда. 2007 жылы
Қазақстан Республикасында тұңғыш рет Еңбек Кодексі қолданысқа енгізілді.
Бұрынғы еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау заңдарына біріктірілген заң
жобасы жасалынды. Қазақстандағы еңбекті қорғау жүйесі көптеген
онжылдықтар бойы қалыптасты. Егер осы жылдар ішінде ие болған бағалы
тәжірибе жөнінде айтар болсақ, онда бұған қызметкерлерді оқытуды,
жауапкершіліктің көп сатылы жүйесін, қорғану құралдарын пайдалануды,
қызметкерлерге медициналық қызмет көрсетуді жатқызуға болады, сонымен
қатар, еңбекті қорғау қызметін ретке салатын жаңа нормативтік актілер
қабылданды. Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған еңбек
қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі мемлекеттік
бағдарлама іске асырылды. Еңбекті қорғау мәселелеріне қатысты ХЕҰ-ның
бірқатар Конвенциялары күшіне енгізілді. Халықаралық еңбек ұйымы 1989
жылдың 28 сәуірінде Канадалық, Американдық жұмысшылардың бастауымен өндіріс
орындарына қайғылы жағдайға душар болған, жарақаттанған жұмысшы өкілдерін
еске алу, олардың әлеуметтік қорғалуын үкімет тарапынан қолдау жөнінде
бастама көтерді. Бұл ұсынысты бүкіләлемдік ерікті кәсіподақ мақұлдап,
қазіргі уақытта барлық елде осы күн айрықша маңызға ие болып келеді.
Қазіргі уақытта республиканың кәсіпорындары мен ұйымдарында еңбек
заңнамасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелері бойынша
нормаларын сақтау үлкен мәнге ие болып отыр, себебі оған қызметкерлердің
әлеуметтік қорғалуы, олардың денсаулығы мен өмірлерінің сақталуы тікелей
байланысты.
Еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсартуда ең негізгі
міндеттердің бірі-қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау
саласындағы құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған кәсіптік одақтардың
қызметі елеулі рөл атқарады. Басқа да кез келген қоғамдық ұйым тәрізді
кәсіподақ та ықпал етудің ең саналуан формаларын пайлаланады. Осы тектес
ықпал етулердің неғұрлым қонымды және тиімді формаларының бірі - еңбек
заңнамасының еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы талаптарын
сақтауға қоғамдық бақылауды ұйымдастыру болып табылады.
Еңбек жағдайларын жақсарту әлеуметтік жақсы нәтижелер береді –
қызметкерлердің денсаулығы артады, жұмысы қанағаттандырады, еңбек тәртібі
артады, өндірістік және қоғамдық белсенділік пен басқа да еңбекшілердің
жоғары сатылы дамуын сипаттайтын көрсеткіштер жоғарылайды. Азаматтардың
еңбек еркінділігіне сай конституциялық құқығына байланысты туындайтын
Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделген еңбек қатынастарын
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңы реттейді, ол Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделген және жекелеген қызметкерлер
категорялары арасында еңбек қатынастарын реттейтін Заң мен басқа да
нормативтік құқықтық актілерден тұрады.
Еңбек қауіпсіздігін қорғау саласында басшылардың, сала мамандарының
біліктілігін тексеру, оларды оқыту, арнайы сертификат алу шаралары, оған
жұмсалатын қаржы көздері ұжымдық шартпен айқындалып, нақтылы орындалып
отыруы тиіс. Бірінші кезекте әр сала бойынша нұсқамалық ержелер жасау,
онымен таныстыру мекеменің тікелей басшысының міндеті болып саналады. Адам
құқығы, оның қорғалуы жөнінде әрбір мекеме басшысы қатаң тәртіп орнатып,
қауіпсіздік шараларының бұзылуына жол бермеуі тиіс.
2. Еңбекті қорғау саласының міндеті және қағидалары. Еңбекті
қорғау саласының мінтеті – адамдарды жұмыстың қауіпсіз әдістері мен
тәсілдеріне үйрету және қызметкерлердің жұмыстарды атқару кезінде еңбекті
қорғау ережелері мен нормаларын бұзушылықтарды болдырмау болып табылады.
Еңбекті қорғау саласының қағидалары мыналар болып табылады:
1. өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен
денсаулығының басымдығы;
2. қызметкердің өмірі мен денсаулығына өндірістік факторлардың зиянды
әсерінің қайтымсыз салдарына жол бермеу;
3. адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол
бермеу;
4. қызметкерлердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарына сай
келетін еңбек жағдайларына құқықтарын қорғауға мемлекеттің кепілдік
беруі;
5. еңбек бостандығы;
6. кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
7. нормативтік құқықтық актілерді әзірлеу және қабылдау арқылы еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында бірыңғай талаптарды
белгілеу;
8. еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
9. уәкілетті орган, оның аумақтық бөлімшелері және жұмыс берушілер мен
қызметкерлер өкілдері арасында еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласындағы келісілген iс-қимылдарды қамтамасыз ету;
10. еңбек қауіпсiздiгiнің және еңбекті қорғаудың жай-күйi туралы
ақпараттың жариялылығы, толымдылығы және дұрыстығы;
11. мемлекеттiк бағдарламаларды қаржыландыруға, нормативтiк құқықтық
актiлерді әзiрлеуге, еңбек қауiпсiздігі және еңбекті қорғау саласында
ғылыми жұмыстар мен зерттеулер жүргiзуге мемлекеттiң қатысуы;
12. кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
13. қауіпсіздік және гигена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына
құқықты қамтамассыз ету;
14. өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірімен
денсаулығының басымдығы;
15. еңбегі үшін жалақының ең төменгі мөлшерінен кем емес, әділетті
сыйақыға құқығын қамтамассыз ету;
16. тынығу құқығын қамтамассыз ету;
17. қызметкерлердің құқықтары мен мүмкүндіктерінің теңдігі;
18. қызметкерлер мен жұмыс берушілердің өздерінің құқықтары мен мүдделерін
қорғау үшін бірігу құқығын қамтамассыз ету;
19. еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік реттеу;
20. қызметкерлер өкілдерінің ҚР еңбек заңнемасының сақталуына қоғамдық
бақылауды жүзеге асыру құқығын қамтамассыз ету болып табылады;
21. қызметкерлер өкiлдерiнiң еңбек қауiпсiздігі және еңбектi қорғау
жөніндегi мемлекеттік бағдарламаларды қалыптастыруға, еңбек
қауіпсiздігі және еңбектi қорғау нормаларынан тұратын нормативтiк
құқықтық актiлердi әзiрлеуге, сондай-ақ еңбек қауiпсiздiгi және
еңбектi қорғау туралы Қазақстан Республикасы заңдарының сақталуын
бақылауды жүзеге асыруға қатысуы.
Бақылау сұрақтары:
1. Еңбекті қорғауғаудың түсінігі және пәннің мазмұны.
2. Еңбекті қорғау саласының міндеті және қағидалары.
3. Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары.
Пайдаланылған әдебиеттер мен
нормативтік құқықтық актілер тізімі:
1. В.И Скала.-Алматы: LEM 2002 Охрана труда и техники безопасности в
практической деятельности субьектов РК
2. Абузярова Н.А. Обеспечение законности в трудовых отношениях..Алматы.Жеті
жарғы.1997.
3. Абузярова Н.А.Комментарий к закону О труде в Республике Казахстан-
Алматы.:Жеті жарғы , 2001.
4. Абузярова Н.А. Трудовое право:Учебник.-Алматы:ЮРИСТ, 2002.-264с.
5. Айымханова Н.М. Қазақстан Републикасының еңбек құқығы:Оқу құралы-
Алматы:Жеті жарғы, 2002.-240б.
6. Нурбаев Д А Трудовое право Республики Казахстан-Бастау Алматы,2004
Қосымша әдебиеттер:
7. Денисенко Г.Ф. Охрана труда Москва: Высшая школа, 1985. – 346 с. 14.
8. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций. – Алматы:
ВШП Адилет, 2000. – 366с.
9. Нургалиева Е.Н.Механизм правового регулирования труда. Алматы: Жеті-
Жарғы, - 1996
10. Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. -
Алматы. ТОО "Баспа".1998. -192с.
11. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузовС.В. Белов, А.В.
Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; Под общ. ред. С.В. Белова. – М.: Высшая
школа, 1999. -448с.
12. Адбаева К. А., Спатаев Н. Д. Сборник нормативных актов Республики
Казахстан по охране труда. Караганда, 2002. – 256 с
13. Уваров В.Н. Казақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық. -Алматы:
КазГЮА, 2002.
14. Хамзин А.Ш.,Хамзина Ж.А., Хамзина Л,А. Трудовое право Республики
Казахстан: Учебник.- Алматы, 2004
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 30.08.
2. Қазақстан Республикасының 15.05.2007 жылғы N251 Еңбек кодексі.
2-тақырып: Еңбекті қорғаудың қайнар көзі
Жоспар:
1.ҚР-ның еңбекті қорғау саласындағы заңдары.
2.Еңбекті қорғау саласындағы нормативтік құқықтық актілері, ережелер.
Лекция мәтіні.
Қазақстан Республикасының Конституциясында адамдардың еңбегі мен
денсаулығы мемлекетпен қорғалатыны, әрбір азаматтың қауіпсіздік және
тазалық талаптарына жауап беретін жағдайда еңбек ету құқығы жарияланған.
Мемлекет бұл талаптарды, ең алдымен, еңбекті қорғау және оларды орындауға
қадағалау жүргізу туралы нормалар жүйесі арқылы орындайды.
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың негізгі бағыттары ҚР Еңбек
кодексінің 306-бабында көзделген.
Еңбекті қорғауды мемлекеттік басқару ҚР Еңбек кодексінің 307-бабына
сәйкес, еңбекті қорғауға мемлекеттік басқаруды мыналар жүзеге асырады:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі;
- ҚР Үкіметі арнайы құратын мемлекеттік орган және оның жергілікті
жерлердегі бөлімшелері.
Ал, еңбекті қорғауға мемлекеттік бақылау мен қадағалауды жүзеге асыратын
органдар болып мыналар табылады:
- Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі, бұл орган еңбек,
еңбекті қорғау, жұмыспен қамту туралы заңдардың орындалуына мемлекеттік
бақылауды жүзеге асырады;
- Ауыл шаруашылық министрлігі, бұл министрлік машина-тракторлық парктердің
техникалық жағдайына, өртке қарсы қауіпсіздік ережелерінің сақталуына
мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады;
- Төтенше жағдайлар жөніндегі министрлік, бұл орган орталық және жергілікті
атқарушы органдардың табиғи және техникалық сипаттағы төтенше жағдайлар
саласындағы ғылыми мекемелердің жұмысын үйлестіреді, сонымен қатар,
өнеркәсіпте жұмыс жүргізудің қауіпсіздігіне қадағалау жүргізеді;
- Облыстардың, Алматы және Астана қалаларының әкімі жанындағы тәртіптік
кеңес, бұл орган мемлекеттік тәртіпті нығайту және жергілікті атқарушы
органдардың лауазымды тұлғаларының жауапкершілігін қамтамасыз ету
мәселелерін қарайды;
- Бас Прокуратура, бұл орган республика аумағында заңдардың, Қазақстан
Республикасы Президентінің жарлықтарының және өзге де нормативтік құқықтық
актілердің дәл және бірыңғай қолданылуына жоғарғы қадағалауды жүзеге
асырады;
- жергілікті өкілдік және атқарушы органдар, бұлар тиісті аумақтың
әлеуметтік және экономикалық даму бағдарламаларын орындауды, жергілікті
жерлерде ҚР Конституциясының, ҚР заңдарының, Жоғарғы Сот қаулыларының, ҚР
Президентінің және
Үкіметінің актілерінің, мәслихаттардың және әкімшілік басшыларының
актілерінің орындалуын, республикалық және жергілікті билік органдарының
өзара байланысын, халықты жергілікті істерді басқаруға тартуды қамтамасыз
етеді.
Әрбір азамат еңбекті қорғау құқығына, яғни қауіпсіздік пен еңбек
тазалығы талаптарына жауап беретін еңбек жағдайлары құқығына ие. Бұл ҚР
Конституциясында және ҚР Еңбек кодексінде белгіленген негізгі құқықтардың
бірі.
Еңбекті қорғауға құқық дегеніміз бұл:
1.Зиянды және қауіпті өндірістік факторлардан қорғаулы тиіс қауіпсіз жұмыс
орны; мұндай факторлар өндірістік жарақатқа, кәсіптік ауруға немесе жұмысқа
қабілеттің төмендеуіне келмеуі тиіс;
2. Қайғылы оқиғалар мен кәсіптік ауруларды міндетті түрде тергеу және
мұндай жағдайларда әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
3. Ұжымдық және жеке қорғану құралдарымен тегін қамтамасыз ету;
4. Жұмыстың және еңбек тәсілдерінің қауіпсіз әдістеріне үйрету;
5. Өзінің жұмыс орнындағы еңбекті қорғау жағдайы туралы, денсаулыққа келуі
мүмкін зақымдарға қатысты тәуекелдер туралы және оларды қорғау жөнінде
қабылданған шаралар туралы шынайы ақпарат алу;
·6. Өзінің өмірі мен денсаулығына тікелей қауіп төнген жағдайда осы қауіпті
жойғанға дейін жұмысты орындаудан бас тарту;
·7. Кәсіпорындарды жобалау, салу және қолданысқа беру кезінде еңбекті
қорғау талаптарын қамтамасыз ету;
8. Еңбекті қорғау бойынша мамандарды дайындау;
·9. Еңбекті қорғауды қаржыландыру.
Қауіпсіз жұмыс орнына құқық кәсіпорындардағы, әрбір жұмыс орнындағы
еңбек жағдайлары еңбекті қорғауға қатысты стандарттарға, ережелерге және
нормаларға сәйкес болуы тиіс екендігін білдіреді.
Мемлекеттік стандарттарға, еңбекті қорғауға байланысты нормаларға,
ережелерге жауап бермейтін өндірістік ғимараттар мен құрылыстарды
жобалауға, салуға және қолданысқа беруге, машиналарды, механизмдерді,
жабдықтарды және өзге де өнімдерді, соның ішінде, шетелден .келінген
құралдарды шығаруға жол берілмейді. Олардың адамның ағзасына және
денсаулығына әсері туралы токсикологиялық, санитарлық-гигиеналық,
радиациялық, медициналық-биологиялық бағалаудан өтпеген заттарды,
материалдарды, шикізаттарды қолдануға тыйым салынады. Еңбекті қорғауды
қаржыландыру мемлекеттік және жергілікті бюджеттер, бюджеттен тыс қорлар,
кәсіпорындар қаржысы және өзге де көздер есебінен жүзеге асырылады.
Кәсіпорындардың қызметкерлері осы мақсаттарға қатысты шығындарды
көтермейді.
Еңбекті қорғау туралы заңдарда қызметкерлер мен жұмыс берушілердің
міндеттері де көзделген. Қызметкерлер өндірістік цехтардағы, құрылыс
алаңдарындағы жүріс-тұрыс және жұмысты орындаудың белгілі бір ережелерін
белгілейтін еңбекті қорғауға қатысты нормаларды, ережелерді және
нұсқауларды сақтауға міндетті. Сонымен қатар, қызметкерлер ұжымдық және
өзіндік қорғану құралдарын дұрыс пайдалануға және қолдануға міндетті. Егер
жұмысқа кірісудің міндетті шарты болып қауіпсіздік техникасына қатысты
арнайы білім алу, нұсқама алу немесе емтихан тапсыру болса, онда қызметкер
бұл талаптарды орындауға міндетті. Бұл талаптарды орындаудан бас тарту
еңбек тәртібін бұзу ретінде қарастырылады.
В.Н.Уваров атағандай, нормативтік құқықтық актілер екі түрге
бөлінеді:
1.негізгі
2.туынды
Еңбек заңнамасы саласындағы негізгі нормативтік құқықтық актілерге ҚР
Конституциясы, конституциялық заңдар, еңбек туралы жекелеген заңдар,
Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік құқықтық жарлықтары, ҚР
Үкіметінің, Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Соттың қаулылары,
министрліктердің және өзге де орталық мемлекеттік органдар басшыларының
нормативтік бұйрықтары, еңбек мәселелері жөніндегі мемлекеттік
комитеттердің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік
қаулылары, мәслихаттар мен әкімдердің еңбекті ұйымдастырудың жергілкті
мәселелері жөніндегі нормативтік шешімдері жатады. Еңбек заңнамасы
саласындағы туынды нормативтік құқықтық актілерге әр түрлі ережелер,
нұсқаулар, ұсыныстар және т.б.жатады. Туынды актілер негізгі нормативтік
құқықтық актілердің негізінде қабылданады және олармен бірге біртұтас
жүйені құрайды. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 Нормативтік құқықтық
актілер туралы заңының 4-бабына сәйкес, Конституцияны қоспағанда, өзге
нормативтік-құкықтық актілердің заң күшінің арақатынасы мынадай төмендей
беретін деңгейлерге сәйкес болады: Қазақстандық құқықтың, соның ішінде,
еңбек құқығының қайнар көздерінің арасында ерекше орынды Қазақстан
Республикасының Конституциясы иеленген. Конституцияның ең жоғары заңдық
күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қолданылады.
Конституцияның жоғары заңды күші мынадан көрініс табады.
1) Конституция заңдар мен заңға сәйкес актілерге қарағанда артықшылық рөлге
ие;
2) Конституция тиісті мемлекеттік органдардың заңдар мен заңға сәйкес
актілерді қабылдау тәртібін белгілейді.
Басқаша айтар болсақ, конституциялық нормалар заңдар мен өзге де
нормативтік құқықтық актілерді қабылдау үшін қайнар көз болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы ағымдағы заңнама үшін
негізгі база, құқықтың басты қайнар көзі болып табылады. Ол жалпы құқық,
соның ішінде, еңбек құқығының қайнар көздеріне қатысты бірқатар жаңа
ережелерді бекітті. ҚР Конституциясы адам және азаматтың құқықтарын,
бостандықтарын және міндеттерін, заң мен сот алдында жұрттың бәрінің
теңдігін заңнамалық тұрғыда бекітті. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және
мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар
бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды. Конституция әркімнің еңбек ету
бостандығын, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдау құқығын; еріксіз еңбекке
тыйымды және қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету құқығын;
еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан
әлеуметтік қорғалуға құқығын жариялады. Конституция қызметкерлердің заңмен
белгіленген тәсілдерді пайдалана отырып, жеке және ұжымдық еңбек дауларын
шешу құқығын мойындады. Әркімнің тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша
жұмыс істейтіндерге заңмен белгіленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс
және мереке күндеріне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепілдік беріледі.
Конституциялық нормалардың мазмұны еңбек туралы заңдарда және заңға сәйкес
актілерде сипатталады. Еңбек туралы заңдар жүйесінде заң шығарушы
актілердің маңызы ерекше. ҚР 1998 жылғы 24 наурыздағы Нормативтік құқықтық
актілер туралы заңына сәйкес заң шығарушы актілерге мыналар жатады:
-Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізетін заңдар;
-Констиуциялық заңдар;
-ҚР Президентінің конституциялық заң күшіне ие жарлықтары;
-Қазақстан Республикасының кодекстері; заңдар; ҚР Президентінің заң күшіне
ие жарлықтары;
- Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік жарлықтары;
- ҚР Парламентінің нормативтік қаулылары;
-Министрлердің нормативтік бұйрықтары; мемлекеттік комитеттердің
нормативтік қаулылары;
-Орталық мемлекеттік органдардың нормативтік бұйрықтары және қаулылары;
-Мәслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері.
Төменгі деңгейде тұрған нормативтік актілердің ешбірі жоғары
деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге қайшы болмауы тиіс. ҚР
Конституциялық Кеңесінің, ҚР Жоғарғы Сотының және ҚР Орталық сайлау
комиссиясының нормативтік қаулылары жоғарыдағы иерархиядан тыс тұрады.
Заңның өзге заңға сәйкес актілерге қарағанда жоғары күші болады. Бұл
заңдылық қағидасының мәнінен де байқалады. Заңдар еңбекті пайдалану
саласындағы барлық маңызды қоғамдық қатынастарды реттейді, жұмыс берушілер
мен азаматтардың еңбек қабілеттігі мәселелері жөніндегі негізгі қағидалар
мен нормаларды бекітеді, еңбек жағдайы, әлеуметтік қорғау, еңбекті қорғау
сияқты маңызды мәселелерді анықтайды. Бұдан өзге қатынастардың барлығы
кодекске сәйкес актілермен реттеледі.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші аумақ деген
түсінікпен тығыз байланысты. Жалпы алғанда аумақ ретінде мемлекеттік шекара
шегіндегі жер қабаты, жер қойнауы, су және әуе кеңістігі танылады. Бұл
жағдайда Қазақстан Республикасының аумағы нормативтік құқықтық актілердің
әрекет ету күшінің құқықтық кеңістігі болып табылады. Егер актілердің
өзінде немесе осы актілердің күшіне енуі туралы актілерде өзгеше
көзделмесе, ҚР Президенті, ҚР Парламенті және ҚР Үкіметі, орталық атқарушы
және өге де орталық Уәкілетті органдары қабылдаған нормативтік құқықтық
актілердің күші Қазақстан Республикасының бүкіл аумағына таралады.
Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші туралы сөз қозғай отырып,
олардың күші Қазақстан Республикасының елшіліктеріне, өкілдіктеріне, сауда
кемелеріне және шетелдегі өзгеде аумақтық құрылымдарына таралатынын ескеріп
өткен жөн. Себебі, Қазақстан Республикасының аумағы түсінігі жер-
аумақтық, теңіз және әуе шектерімен ғана шектеліп қоймайды, сонымен қатар,
халықаралық-құқықтық актілермен де анықталады. Атап өтетін тағы бір жайт,
егер сыртқы еңбек миграциясы саласындағы халықаралық келісімдерде көзделсе,
Қазақстан Республикасы еңбек туралы нормативтік құқықтық актілерінің күші
өзге мемлекеттерде жұмыс істеп жүрген азаматтарға да таралады. Жергілікті
өкілдік және атқарушы органдар қабылдаған нормативтік құқықтық актілердің
күші тиісті әкімшілік-аумақтық бірліктің аумағына ғана таралады. Қазақстан
Республикасының жекелеген жерлеріндегі (шалғайелді мекендер, сусыз жерлер,
таулы өлке және т.б.) еңбек жағдайының ерекшеліктерін ескере отырып,
қызметкерлердің жекелеген санаттарының жалақысына қатысты аудандық
коэффиценттерді, әр түрлі жеңілдіктерді, кепілдіктерді және т.б.көздейтін
арнайы құқықтық актілер қабылданады.
Нормативтік құқықтық актілердің тұлғалар шеңбері бойынша күші. Бұл
ерекшелік белгілі бір тұлғалар санатына қандай да бір нормативтік құқықтық
актіні күшінің таралу ерекшелігінен көрініс табады. Егер ҚР
Конституциясында, заңдарда және Қазақстан
Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, нормативтік
құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасында еңбек қызметін жүзеге
асырушы ҚР азаматтарына, шетелдік азаматтарға және азаматтығы жоқ
тұлғаларға таралады. Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан,
құрылтайшылары немесе меншік иелері (толығымен немесе ішінара) шетелдік
заңды және жеке тұлғалар болып табылатын ұйымдардың қызметкерлеріне ҚР
еңбек заңнамасының нормалары қолданылады. Қазақстан Республикасындағы
шетелдік азаматтар ретінде Қазақстан Республикасының азаматтары болып
табылмайтын және өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде дәлелдері бар
тұлғалар танылады. Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын
және өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде дәлелдері жоқ тұлғалар
азаматтығы жоқ тұлғалар ретінде танылады. Шетелдік азаматтар еңбек
қатынастарында Қазақстан Республикасының азаматтарына тиесілі құқықтарды
иеленіп, міндеттерді орындайды. Егер Қазақстан Республикасының заңнамасына
сәйкес осындай лауазымға тағайындалу немесе еңбек қызметімен айналысу
Қазақстан Республикасының азаматтығына тиесілігімен байланысты болса,
шетелдік азаматтар белгілі бір лауазымдарға тағайындала алмайды немесе
белгілі бір еңбек қызметімен айналаса алмайды (ҚР Президентінің 1995 жылғы
16 маусымдағыҚазақстан Республикасындағы шетелдік азамтатардың құқықтық
жағдайы туралы заң күші бар жарлығы). Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына
қатысушы-мемлекеттер азаматтарының Қазақстан Республикасы аумағындағы еңбек
қызметі осы мемлекеттер арасында екіжақты, сонымен қатар, көпжақты негізде
бекітілген шарттарға және заңға сәйкес жүзеге асырылады (ҚР 1997 жылғы 13
желтоқсандағы Тұрғындардың көшіп-қонуы туралы заң). Еңбек саласындағы
құқықтық нормалар екі үлкен топқа бөлінеді (бұлай бөлудің негізіне
объективтік факторлар, соның ішінде, Қазақстанның әр түрлі аудандарындағы
ауыр табиғи-климаттық жағдайлар алынған.
1) экономика саласына және еңбек жағдайына қарамастан, жалданбалы еңбек
қызметкерлерінің барлығына таралатын жалпы нормалар. Мысалы, ҚР ҚР еңбек
кодексі заңының күші тек Қазақстан Республикасының азаматтарына ғана емес,
сонымен қатар, Қазақстан Республикасы аумағында еңбек қызметін жүзеге
асырушы шетелдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғаларға да таралады;
2) қызметкерлердің жекелеген санаттарына (әйел адамдарға, кәмелетке
толмағандарға, бюджет саласының қызметкерлеріне, ауыр және зиянды өндіріс
жұмысшыларына, уақытша және маусымдық қызметкерлерге және т.б.) таралатын
арнайы нормалар.Осы заңда қызметкерлердің белгілі бір санаттары – еңбек
құқық қабілеттігі шектеулі тұлғалар, кәмелетке толмағандар, жасы кіші
балалары бар әйелдер үшін жеңілдіктер көзделген.
Бұл заңда 18 жасқа толмаған қызметкерлер үшін еңбек жағдайы саласында
бір қатар жеңілдіктер көзделген, түнгі уақытта жұмыс істеуге қатысты,
қосымша жұмысқа және т.б. қатысты тыйым-нормалар бар. Мұндай қызметкерлер
санатының еңбек қатынастарын реттеу ҚР еңбек кодексімен, сонымен қатар,
қызметкерлердің тиісті санаттарының еңбек жағдайын анықтайтын өзге де заң
шығарушы актілермен де жүзеге асырылады. Еңбек қабілеттігі шектеулі
тұлғалар үшін жекелеген жеңілдіктер көзделген. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы
Қаз КСР-да мүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында мүгедектердің
еңбек қатынастары саласындағы құқықтары анықталған. Олар үшін жеке
сауықтыру бағдарламасына негізделген еңбек жағдайы жасалады. Ұжымдық шартта
мүгедектер үшін еңбек жағдайы, соның ішінде, жалақы төлеу мәселесі, жұмыс
уақыты мен демалыс уақыты және өзге де жағдайлар көзделіп өтуі тиіс. Бұл
жағдайлар өзге қызметкерлермен салыстырғанда мүгедектердің құқықтарын
шектемеуі немесе олардың жағдайын нашарлатпауы керек. Жекелеген
қызметкерлер санатының еңбек жағдайы тек ҚР ҚР еңбек кодексі мен ғана
емес, сонымен қатар, өзге де нормативтік құқықтық актілермен реттелуі
мүмкүн. Мысалы, ҚР Мемлекеттік қызмет туралы заңы барлық мемлекеттік
қызметшілерге таралады. Мемлекеттік қызметке қабылданатын тұлғаларға
төмендегідей талаптар қойылады:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек;
2) жекелген лауазымдарға қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасында
өзгеше көзделмесе, жасы 18-ден төмен болмауы тиіс;
3) қажетті білімі, кәсіби дайындық деңгейі болуы және белгіленген
біліктілік талаптарына сай болуы тиіс (ҚР Мемлекеттік қызмет туралы
заңының 13-бабы).
Қызметкерлерді санаттарға бөлудің негізгі мәні мынада:
-жалпы ережелермен қатар олар үшін жұмысқа кіру мен жұмыстан босатуда;
-жұмыс уақыты мен демалыс уақытын реттеуде; жалақы төлеудегі жеңілдіктер
мен артықшылықтарға;
-тәртіптік және материалдық жауапкершілік және өзге де мәселелерге қатысты
арнайы нормалар белгіленеді.
Бұл мысалы, он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін –жұмыс уақытының
қысқартылған ұзақтығы; олардың еңбегі түнгі уақытта пайдалануға қатысты
тыйым-нормалар, мерзімнен тыс жұмыстар істеуге тыйым т.б.
Еңбек жөніндегі арнайы орган – ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігі. Бұл министрлік еңбекті қорғау, жалақы, халықты еңбекпен қамту
және әлеуметтік қорғау және өзге де мәселелер жөнінде актілер қабылдайды.
Мәслихаттар және әкімдер өз құзыреті шегінде өздеріне бағынысты аумақтарда
еңбекті қолдану және ұйымдастыру мәселелері бойынша нормативтік шешімдер
қабылдайды. Қазақстан Республикасының Конституциясының 88-бабына сәйкес
маслихаттар мен әкімдердің нормативтік шешімдері тиісті әкімшілік-аумақтық
бірліктің аумағында міндетті күшке ие. Егер мәслихаттардың шешімдері ҚР
Конституциясына және заң шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші сот
тәртібімен жойылуы мүмкүн. Ал әкімдердің шешімдері ҚР Конституциясы мен заң
шығарушы актілеріне қайшы болса, олардың күші ҚР Президентінің, ҚР
Үкіметінің немесе жоғары тұрған әкімдердің актілерімен жойылады, сонымен
қатар, сот тәртібімен де жойылуы мүмкүн. Нормативтік құқықтық актілер өз
күшіне келесі мерзімдерде енеді:
1. Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Президентінің жарлықтары, ҚР
Үкіметінің қаулылары – егер осы актілердің өздерінде не олардың күшіне енуі
туралы актілерде өзге мерзім көрсетілмесе, ресми түрде алғаш жариялағаннан
кейін күнтізбелік он күн өткен соң;
2. ҚР Парламентінің және оның Палаталарының қаулылары –егер осы актілердің
өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланған күннен бастап;
3. ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулылары – қабылданған күннен бастап;
4. ҚР Үкіметінің құрамына кіретін және кірмейтін орталық атқарушы және өзге
де орталық мемлекеттік органдардың, соның ішінде, ҚР Жоғарғы Сотының, ҚР
Ұлттық Банкісінің нормативтік құқықтық актілері – егер осы актілердің
өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннан кейін
күнтізбелік он күн өткен соң. Бұл заңның тек күшіне енген сәтінен бастап
қана құқықтық қатынастарды реттеп, белгілі бір заңды салдарды тудыратынын
білдіреді.
ызметкерлердің белгілі бір санаттары – еңбек құқыққабілеттігі шектеулі
тұлғалар, кәмелетке толмағандар, жасы кішібалалары бар әйелдер үшін
жеңілдіктер көзделген.
Бұл заңда 18 жасқа толмаған қызметкерлер үшін еңбек жағдайы саласында
бірқатар жеңілдіктер көзделген, түнгі уақытта жұмысістеуге қатысты, қосымша
жұмысқа және т.б. қатысты тыйым-нормалар бар. Мұндай қызметкерлер санатының
еңбек қатынастарын реттеу ҚР еңбек кодексімен, сонымен қатар,
қызметкерлердің тиісті санаттарының еңбек жағдайын анықтайтын өзге де заң
шығарушы актілермен де жүзеге асырылады.Еңбек қабілеттігі шектеулі тұлғалар
үшін жекелеген жеңілдіктер көзделген. ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы Қаз КСР-
дамүгедектердің әлеуметтік қорғалуы туралы заңында мүгедектердің еңбек
қатынастары саласындағы құқықтары анықталған. Олар үшін жеке сауықтыру
бағдарламасына негізделген еңбек жағдайы жасалады. Ұжымдық шартта
мүгедектер үшін еңбек жағдайы, соның ішінде, жалақы төлеу мәселесі, жұмыс
уақыты мен демалыс уақыты және өзге де жағдайлар көзделіп өтуі тиіс. Бұл
жағдайлар өзге қызметкерлерме нсалыстырғанда мүгедектердің құқықтарын
шектемеуі немесе олардың жағдайын нашарлатпауы керекәЖекелеген қызметкерлер
санатының еңбек жағдайы тек ҚР ҚР еңбек кодексі мен ғана емес, сонымен
қатар, өзге де нормативтік құқықтық актілермен реттелуі мүмкүн. Мысалы,
ҚРМемлекеттік қызмет туралы заңы барлық мемлекеттік қызметшілерге
таралады.Мемлекеттік қызметке қабылданатын тұлғаларға төмендегідей талаптар
қойылады:
1) Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек;
2) жекелген лауазымдарға қатысты Қазақстан Республикасының заңнамасында
өзгеше көзделмесе, жасы 18-ден төмен болмауы тиіс;
3) қажетті білімі, кәсіби дайындық деңгейі болуы және белгіленген
біліктілік талаптарына сай болуы тиіс (ҚР Мемлекеттік қызмет туралы
заңының 13-бабы).Қызметкерлерді санаттарға бөлудің негізгі мәні мынада:
жалпыережелермен қатар олар үшін жұмысқа кіру мен жұмыстан босатуда; жұмыс
уақыты мен демалыс уақытын реттеуде; жалақы төлеудегі жеңілдіктер мен
артықшылықтарға; тәртіптік және материалдық жауапкершілік және өзге де
мәселелерге қатысты арнайы нормалар белгіленеді. Бұл мысалы, он сегіз жасқа
толмаған қызметкерлер үшін –жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы ; олардың
еңбегі түнгі уақытта пайдалануға қатысты тыйым-нормалар , мерзімнен тыс
жұмыстар істеуге тыйым т.б.
Пайдаланылған әдебиеттер мен
нормативтік құқықтық актілер тізімі:
1. В.И Скала.-Алматы: LEM 2002 Охрана труда и техники безопасности в
практической деятельности субьектов РК
2. Абузярова Н.А. Обеспечение законности в трудовых
отношениях..Алматы.Жеті жарғы.1997.
3. Абузярова Н.А.Комментарий к закону О труде в Республике Казахстан-
Алматы.:Жеті жарғы , 2001.
4. Абузярова Н.А. Трудовое право:Учебник.-Алматы:ЮРИСТ, 2002.-264с.
5. Айымханова Н.М. Қазақстан Републикасының еңбек құқығы:Оқу құралы-
Алматы:Жеті жарғы, 2002.-240б.
6. Нурбаев Д А Трудовое право Республики Казахстан-Бастау Алматы,2004
Қосымша әдебиеттер:
7. Денисенко Г.Ф. Охрана труда Москва: Высшая школа, 1985. – 346 с. 14.
8. Приходько Н.Г. Безопасность жизнедеятельности: Курс лекций. – Алматы:
ВШП Адилет, 2000. – 366с.
9. Нургалиева Е.Н.Механизм правового регулирования труда. Алматы: Жеті-
Жарғы, - 1996
10. Нурмагамбетов А.М. Рынок труда: правовые проблемы и перспективы. -
Алматы. ТОО "Баспа".1998. -192с.
11. Безопасность жизнедеятельности: Учебник для вузовС.В. Белов, А.В.
Ильницкая, А.Ф. Козьяков и др.; Под общ. ред. С.В. Белова. – М.:
Высшая школа, 1999. -448с.
12. Адбаева К. А., Спатаев Н. Д. Сборник нормативных актов Республики
Казахстан по охране труда. Караганда, 2002. – 256 с
13. Уваров В.Н. Казақстан Республикасының Еңбек құқығы: Оқулық. -Алматы:
КазГЮА, 2002.
14. Хамзин А.Ш.,Хамзина Ж.А., Хамзина Л,А. Трудовое право Республики
Казахстан: Учебник.- Алматы, 2004
Нормативтік құқықтық актілер:
1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 30.08.
2. Қазақстан Республикасының 15.05.2007 жылғы N251 Еңбек кодексі.
3-тақырып:Еңбекті қоргау саласындағы мемлекеттік басқару
Жоспар:
1.Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары.
2.Еңбекті қорғау саласында мемлекеттік басқару мен бақылауды жүргізу
органдары
3.Мемлекеттік еңбек инспекциясының қызметінің қағидалары мен құзыреті.
Лекция мақсаты: Студенттерге еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласында мемлекеттік басқару мен бақылауды жүргізу тәртібі, еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегi іс-шараларды қаржыландыру
көздері туралы оқытып, үйрету.
Лекция мәтіні.
Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары. Еңбекті
қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттары мыналар:
1) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласындағы нормативтік құқықтық актілерін, мемлекеттік стандарттарды,
ережелерді, нормаларды әзірлеу мен қабылдау;
2) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік, салалық
(секторлық) және аймақтық бағдарламаларды әзірлеу;
3) еңбек жағдайларын, қауіпсіздігін және еңбекті қорғауды әзірлеу мен
жақсарту, қауіпсіз техника мен технологияларды әзірлеу және енгізу, еңбекті
қорғау, қызметкерлердің жеке және ұжымдық қорғану құралдарын шығару
жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыру жүйесін құруға және іске асыру;
4) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы мониторингті жүзеге
асыру;
5) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау проблемалары бойынша ғылыми-
зерттеулер жүргізу;
6) өндірістегі жазатайым оқиғалар мен кәсіби ауруларды есепке алудың
бірыңғай тәртібін белгілеу;
7) Қазақстан Республикасының еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
саласындағы заңдары талаптарының сақталуын мемлекеттік қадағалау мен
бақылау;
8) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында қызметкерлердің
құқықтары мен заңды мүдделерінің сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге
асыруға жәрдемдесу;
9) өндірістегі жазатайым оқиғалар мен кәсіби аурулардан зардап шеккен
қызметкерлердің, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерінің заңды мүдделерін
қорғау;
10) өндірістің және еңбекті ұйымдастырудың қазіргі заманғы техникалық
деңгейінде жойылмайтын ауыр жұмыс үшін және еңбек жағдайлары зиянды және
(немесе) қауіпті жұмыс үшін өтемақылар белгілеу;
11) еңбек жағдайлары мен еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі жұмыстың
отандық және шетелдік озық тәжірибелерін тарату;
12) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі мамандарды даярлауға
және олардың біліктілігін арттыру;
13) еңбек жағдайлары туралы, сондай-ақ өндірістік жарақат, кәсіби ауру
туралы және олардың салдары туралы мемлекеттік статистикалық есептілікті
ұйымдастыру;
14) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында бірыңғай ақпараттық
жүйенің жұмыс істеуін қамтамасыз ету;
15) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы халықаралық
ынтымақтастыққа бағытталған.
ҚР Еңбек кодексінің 306-бабына сәйкес, еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқаруды жүзеге асыруда мынадай
саясаттар жүргізіледі:
- еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы ҚР-ның нормативтік
құқықтық актілерін әзірлеуге дәне қабылдау;
- еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік, салалық
(секторлық) және өңірлік бағдарламаларды әзірлеу;
- еңбек жағдайларын, оның қауіпсіздігі мен қорғалуын әзірлеу және жақсарту,
қауіпсіз техникалар мен технологияларды әзірлеу және енгізу;
- еңбекті қорғау, қызметкерлердің жеке және ұжымдық қорғану құралдарын
өндіру жөніндегі қызметті экономикалық ынталандыру жүйелерін құру және іске
асыру;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында мониторинг жүзеге асыру;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау проблемалары бойынша ғылыми
зерттеулер жүргізу;
- өндірістегі жазатайым оқиғаларды және кәсіптік ауруларды есепке алудың
біріңғай тәртібін белгілеу;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы ҚР заңнемасының
сақталуын мемлекеттік қадағалау мен бақылау;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында қызметкерлердің құқықтары
мен заңды мүдделерінің сақталуын қоғамдық бақылауды жүзеге асыру тәртібін
нормативті түрде бекіту:
- өндірістегі жазатайым оқиғалардан және кәсіптік аурулардан зардап шеккен
қызметкерлердің, сондай-ақ олардың отбасы мүшелерінің заңды мүдделерін
қорғау;
- ауыр жұмыс және өндіріспен еңбекті ұйымдастырудың қазіргі заманғы
техникалық денгейінде жойылмайтын зиянды ( ерекше зиянда), қауіпті еңбек
жағдайлары бар жұмыс үшін еңбекақы төлеу шарттарын белгілеу;
- еңбек жағдайларын жақсарту және еңбекті қорғау жөніндегі отандық және
шетелдік озық жұмыс тәжірибесін таратуға;
- еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау жөніндегі мамандарды даярлау және
олардың біліктілігін арттыру;
- өндірістік жарақат алу, кәсіптік ауру туралы мемлекеттік статистикалық
есептілікті ұйымдастыру;
- еңбек қаіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы біртұтас ақпараттық
жүйенің жұмысын істеуін қамтамассыз ету;
- еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласындағы халықаралық
ынтымақтастыққа бағытталған. Толық қауіпсіз не зиянсыз кәсіпорындар мүлдем
жоқ. Еңбекті қорғаудың мақсаты – жұмыс істеушінің қауіпсіздігіне және
ауырмауы үшін қолайлы жағдай жасап, еңбек өнімділігін барынша жоғары
көрсете алатындай жағдайлармен қамтамасыз ету. Еңбек өнімділігі адамның
денсаулығы мен жұмыс істеу қабілетін сақтау, адам еңбегін жұмыс мезгілін
үнемдеу, оның белсенді жұмыс істеу кезеңін ұзарту, өнімнің жоғары сапасын
көтеріп, қоғамдық еңбекті үнемдеу, негізгі өндірістік қорларды қолдануды
жақсарту апаттар санын азайту және тағы басқалар арқылы артады.
Еңбек жағдайларын жақсарту және оның қауіпсіздігі өндірістік
жарақаттануды, кәсіптік ауруларды төмендетеді, бұл еңбекшілердің
денсаулығын сақтайды және сонымен қатар қолайсыз жағдайларда жұмыс
барысындағы төленетін жеңілдіктер мен қосымша ақша төлемдерін азайтады..
Бұл жүргізілетін саясат мына қағидаттарға негізделеді:
• қызметкерлердің өмірі мен денсаулығының кәсіпорынның өндірістік
қызметінің нәтижелеріне қатысты артықшылығына;
• меншік иесінің немесе ол уәкілдік берген өкілдің (жұмыс берушінің)
толық жауаптылығына;
• еңбекті қорғау міндеттерін бұл мәселелер жөніндегі мемлекеттік
бағдарламалар негізінде кешенді шешуге және еңбекті қорғау саласындағы
қызметті экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен
үйлестіруге;
• барлық кәсіпорындарға меншік пен шаруашылықты жүргізу түрлеріне
қарамастан еңбекті қорғау саласында бірыңғай талап орнатуға;
• кәсіпорындарда еңбек қорғау талаптары мен қауіпсіздік техникасының
барлық жерде орындалуы үшін мемлекеттік қадағалау мен бақылауды жүзеге
асыруға;
• еңбекті қорғау жөніндегі ғылымның, техниканың жетістіктері мен ұлттық
және шетелдік озық тәжірибені кеңінен пайдалануға;
• қауіпсіз техника, технология мен жұмыс істеушілерді қорғау құралдарын,
еңбекті қорғау жөніндегі ғылыми-зерттеу жұмыстарын әзірлеу мен
енгізуді ынталандыруға;
• мемлекеттің еңбекті қорғауды қаржыландыруға қатысуына;
• кәсіпорындардың еңбектің салауатты және қауіпсіз жағдайларын
қамтамасыз етуге, ал қызметкерлердің – еңбекті қорғау және қауіпсіздік
техникасы ережелері мен нормаларын сақтауға экономикалық
мүдделілігіне;
• кәсіпорынның қызметін еңбекті қорғау тұрғысынан лицензиялауға;
• өндірістік мақсатқа қолданылатын өнімнің қауіпсіздік талаптарына
сәйкестігін сертификаттауды өткізуге;
• мемлекеттік сараптама органдарының тікелей жұмыс орындарындағы еңбек
жағдайларын, сондай-ақ жаңа салынатын және қайта жаңғыртылатын
кәсіпорындардың жобаларындағы өндірістің қауіптілігі мен зияндығын
бағалауға;
• меншік иесі қаржысы есебінен қызметкерлерді арнаулы киіммен және аяқ
киіммен, жеке қорғану құралдарымен, емдеу алдын-алу тамағымен
қамтамасыз етуге;
• өндірістегі әрбір жазатайым жағдайды және әрбір кәсіби ауруды тексеру
мен есепке алудың міндеттілігі, өндірістік жарақаттың, кәсіби аурудың
деңгейі туралы және еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі шаралар туралы
қызметкерлердің хабардарлығын қамтамасыз етуге;
• өндірістегі жазатайым жағдайда немесе кәсіби аурудан зардап шеккен
қызметкерлердің мүдделерін әлеуметтік қорғауға;
• жоғары және арнаулы орта оқу орындарында енбекті қорғау мен
қауіпсіздік техникасы жөнінде мамандар даярлауға;
• еңбекшілердің, жұмыс берушілердің өкілетті ұйымдарының, қоғамдық
бірлестіктердің, кәсіпорындар мен жеке адамдардың еңбекті қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған қызметін барынша қолдауға негізделеді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 қыркүйектегі № 851
Қаулысы бойынша осы Ереже Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы
Еңбек кодексінің 15-бабының ІІІ тармақшасына сәйкес әзірленді және еңбек
қауіпсіздігі және еңбекті қорғау саласында мемлекеттік бақылауды
ұйымдастыру мен жүргізудің тәртібін белгілейді. Мемлекеттік бақылау
жүргізудің мақсаты еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарының
сақталуын қамтамасыз ету болып табылады. Мемлекеттік бақылауды ұйымдастыру
және жүргізу тәртібі Мемлекеттік бақылау мемлекеттік еңбек инспекторының
жұмыс берушінің немесе қызметкердің еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
талаптарын орындауына тексеру (бұдан әрі - тексерулер) жүргізуі жолымен
жүзеге асырылады.
Тексерулер жоспарлы және жоспардан тыс болып бөлінеді:
1. жоспарлы - еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган немесе оның
аумақтық бөлімшесі жоспарлаған, алдыңғы тексерулерге қатысты Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген уақыт аралықтары ескеріліп
жүргізілетін тексеру. Жоспарлы тексеру еңбек қауіпсіздігі және еңбекті
қорғау талаптарын сақтау мәселелері жөніндегі басқа да бақылаушы
органдармен және қызметкерлердің өкілдерімен бірлесе отырып, кешенді түрде
де жүргізілуі мүмкін.
Егер Қазақстан Республикасының зандарында өзгеше көзделмесе, бір жеке
немесе заңды тұлғаға қатысты жоспарлы тексеру жылына бір реттен асырылмай,
ал шағын кәсіпкерпік субъектілеріне қатысты - үш жылда бір реттен жиі емес
өткізілуі тиіс. Жекелеген ұйымдарда немесе экономиканың тиісті салалары
ұйымдарында кешенді тексеру жүргізу қажеттілігін еңбек жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік орган еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарын
сақтаудың қалыптасқан жай-күйін немесе өндірістік жарақаттанушылық
деңгейін ескере отырып айқындайды және еңбек жөніндегі уәкілетті
мемлекеттік органның аумақтық бөлімшелеріне тиісті тапсырмалар жібереді.
Еңбек жөніндегі уәкілетті мемлекеттік органның аумақтық бөлімшелері
тапсырмалардың негізінде, сондай-ақ ұйымдардағы еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау талаптарының сақталуы жөніндегі талдау нәтижелеріне сәйқес
тиісті айға, тоқсанға, жарты жылдыққа және бір жылға арналған тексеру
жүргізу жоспарын жасайды.
2. жоспардан тыс тексерулер - жеке немесе заңды тұлғалар, мемлекеттік
органдар еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау талаптарының бұзылуы туралы
өтініш білдірген, сондай-ақ мемлекеттік еңбек инспекторы қызметкерлердің
өмірі мен денсаулығына қауіп төндіретін және еңбек қауіпсіздігі және
еңбекті қорғау саласындағы құқық бұзушылықтарды дереу жоюды талап ететін
фактілерді анықтаған немесе осындай құқық бұзушылықтар белгілерінің болуын
куәландыратын немесе өндірістегі жазатайым оқиғаларды тексеруді жүргізу
кезінде анықталған құжаттармен және өзге де дәлелдемелермен расталатын өзге
ақпарат алған жағдайларда жүргізіледі.
Мемлекеттік еңбек инспекторы жоспардан тыс тексеру немесе өндірістегі
жазатайым оқиғаға тексеру жүргізген жағдайда, жоспарлы тексерулер тексеру
жүргізу жоспарын бекіткен лауазымды адаммен келісім бойынша басқа мерзімге
ауыстырылады. Анонимдік өтініштер жоспардан тыс тексеру жүргізуге негіз
болып табылмайды.
Тексерудің ұзақтығы он күнтізбелік күннен аспауға тиіс. Ерекше айларда,
арнайы зерттеулер, сынақтар, сараптамалар жүргізу қажет болған кезде,
сондай-ақ тексеру көлемі ауқымды болған кезде мемлекеттік еңбек
инспекциясының немесе оның аумақтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz