Орталық Ферғана аймағыдағы мәдени мұралар

1 Ішкі Азияның жер.жерлеріндегі мәдениеттердің біртектестігі
2 Ұлы Далада мезолит пен неолиттік дәуірлер

1. Түркі халықтарының тарихы. Түркістан, 2004, І том, 97–112-б.
2. Никольский В.К. «Очерки первобытной кульуры». М – Пг. 1924, 77-92 беттер.
3. Фрейденберг О.М. «Поэтика сюжета и жанра» (период античной литературы). Москва, 1936, 54-бет.

Пән: Жалпы тарих
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 3 бет
Таңдаулыға:

Археологтар Орталық Ферғана аймағындағы Обишир (12000-9000 ж.б.) және
Самарқант тұрақтары мәдениетінің жәдігерліктерінің Мальта-Буретпен
жақындығы байқалады. Ғалымдар Қаратау мәдениетін де Обишер мәдениетімен
ұқсастырады. Бұлардың бәрі Әмудария алабындағы Келтеминар мәдениетінің, сол
арқылы Ойықты (б.з.д. VІ-V мыңжылдықтар), Атбасар (VІІ–VІ м), Маханжар
(VІІ–ІV м), Қараүңгір (V м) неолиттік мәдениеттердің түзілуіне ықпалын
тигізген.
Археологтар Самарқант маңынан жоғарғы палеолиттік тұрақтардың жоғары
қабатынан алынған тасқұралдар мен шалаш тәрізді баспаналарды тапқан.
Джурақұловтың жазғанындай [24], табылған мүрделерге қызыл жоса (қызғылт-
сарғыш түсті бояу топырақ) себілген. Бұл салт мезолиттік, неолиттік,
энеолиттік және андроновтық ескерткіштерге де тән болып, жоғары палеолиттен
кейінгі мыңжылдықтарда да жалғасын тауып жатты деп айтуға болады.
А.П.Окладников Ангара жағалауындағы Буреттен табылған тұрақтардағы мәдениет
жұрнақтарының Самарқанттың ежелгі ескерткіштерімен ұқсастығы таңқаларлық
деп жазған болатын. Гастон Жоржель Евразияны өз алдына дербес мәдениетін
қалыптастырған тұтас ойкумен деп қарастырып, оның мәдениеті ешқашан
қоспасыз төл мәдениет еді, деген.
Қазақстанның соңғы палеолиттік ескерткіштерінің (Шүлбі тұрағы) Алтай мен
Сібір тұрақтарындағы бұйымдармен бірдей екендігі анықталды. Оның мезолиттік
ескерткіштерінің де Оңтүстік Орал, Батыс Сібір, Шығыс Каспий өңірлерінің
ескерткіштерінен елеулі айырмашылығы жоқ.
Мезолит кезіндегі Қазақстаннан табылған жебенің ұзындығы 1 метр. Дәл
осындай садақтың суреті Өзбекстандағы Зарауытсайдағы жартастарда
бейнеленген.
Гастон Жоржельдің айтуынша, біртұтас географиялық ойкумен – Еуразия
тұрғындары бұл аймаққа атланттар (яғни арийлер) келместен бұрын-ақ төл
мәдениетін қалыптастырып үлгерген еді. Автор оның иегерлері ретінде
тұрандықтарды көрсеткен.
Ендеше,    американдық     зерттеуші Денис   Синор   мен    француз
тарихшысы Жан Пауль Роуж жазғандай, түркілер Ішкі Азияның далалық жерлеріне
Тайга мен Тундрадан қоныс аударып келмеген деп тұжыруға болады. Өйткені,
б.з.б. ІІІ мыңжылдықтағы Далалық жерлерде бой көрсеткен Афанасьев
мәдениетінің ыдыстары Тайга-Тундра ескерткіштеріне мүлдем ұқсамайды [25].
Ол, ол ма, археологтар Зайтберт пен Кисленконың куәлік бергеніндей,
неолиттік Атбасар мәдениеті жергілікті мезолиттік тұрғындар тұрмысының
негізінде қалыптасқан. Бұлардың бірсыпырасында Хорезм мәдениетінің іздері
сайрап жатыр (Толстов, Кисленко). Орта Азияның неолиттік Жайтун
мәдениетінің Қазақстанға Шығыс Каспий арқылы тарағандығын кезінде Массон
жазғантын.    Ал,   Қараүңгірден (Түлкібас   ауданы)   табылған
неолиттік тұрақтар мәдениеті Өзбекстанның неолит дәуіріндегі егіншілік
шаруашылығымен ұштасып жатыр. Бұл б.з.д. 5000-4000-ыншы жылдықтарға тура
келеді. Неолит дәуіріндегі Алтайлық мәдениттің Орта Азияның Хорезм және
басқа аймақтарының мұрасымен шендесетіндігі жөнінде сөз қозғауға болады.
Афанасьев дәуіріндегі Алтай ыдыстары Сібірдікіндей және Қазақстандық пен
Хорезмдік Келтеминар ыдыстарына ұқсап кетеді [26]. Бұл ретте мүрденің
жатқызыла көмілуі ең көне кездегі жерлеу рәсімінің сақталып қалғандығынан
дерек береді. Ендеше, қабір үстіне топырақ немесе тас үйетін арийлердің бұл
дәуірлерде (мезолит пен энеолит аралығында) Орта Азияда өмір сүргендігі
жөнінде айтып жатудың өзі артықша.
Сабақтастық осылайша жалғаса берген. Б.з.д. 3000 жылдықта Солтүстік
Қазақстандағы Виноградовка тұрағында өлген адамды өртеп жерлеу рәсімі
болған. Қола дәуірінде өмір сүрген андроновтықтарда да осындай дәстүр
күшінің сақталып қалғандығын көрсететін археологиялық ескерткіштер көптеп
табылды. Демек, мыңдаған жылдар бедерінде Ішкі Азияның жер-жерлеріндегі
мәдениеттердің біртектестігі мен сабақтастығы үзілмеген.
Н.Мерперт б.д.д. ІV мыңжылдықтың соңы мен ІІІ мыңжылдықта Днепр мен Енесей
өзендерінің аралығындағы кеңістікте тұтаса жайғасқан көнешұңқыр (древне-ям)
мәдениетін жасаушыларды сол өңірдің автохтон жұрттарының кейінгі ұрпақтары
деп біледі. Бұл мәдениетке қабір шұңқырларының бұрыштарын кең етіп қазу,
қабырғаларын ағашпен, бөренелермен шегендеу, табанына шалқасынан, не
бүйірінен тізелерін бүгіп, қолдарын созып жатқызу, басын шығысқа немесе
шығыс-солтүстікке қарату, қабірлерден түбі сүйір қыш ыдыстардың кездесуі,
мәйіттердің сүйектері мен көрдің табанына қызыл жоса себу, шұңқырдың бетін
ағашпен, бөренелермен жабу, үстіне биік оба (қорған) үю сияқты
археологиялық нышандар тән [27].
Ендігі жерде Афанасьев, Көнешұңқыр, Хвалын, Келтеминар, Ботай мәдениеттері
туралы деректер мен пайымдауларды, сондай-ақ авторлардың еңбектерінен
келтірілген үзінділерді Бейсембайұлының “Арғы түрктер ақиқатының ізімен”
атты кітабынан алып, пайдаланып отырғанымызды оқырманның есіне сала
кеткіміз келеді.
Афанасьев мәдениетін түзген малшы тайпалардың дәстүрі еуразиялық аймақтағы
көптеген зәулім обаларда, жерлеу ғұрыптарындағы ортақ жораларда таңбаланып
қалған. Бұған дейінгі кезеңде бұл жерлерде мүрделерді шалқасынан тізесін
бүгіп жерлеу рәсімі болмапты. Бұл белгі-нышандар б.д.д. VІІ мыңжылдықтардан
бастап, Каспийдің оңтүстік бетіндегі Жейтун сияқты отырықшылық-егіншілік
орталықтарында тарай бастаған. Жалпы бұл ерекшеліктер – шалқасынан жатқызып
тізесін бүгіп жерлеу, үстіне жоса құю Сібірдегі Мальта қабірлерінде
кездескені белгілі. Осының өзі Орталық және Ішкі Азияда бұл үрдістің
ежелден ұласқан тарихы барлығын байқатады.
Зерттеушілер мезолит пен неолит дәуірлерінде Каспий, Еділ маңында
“геометриялық микролиттердің” кеңінен тарағандығын көрсетеді. Сонымен бірге
Жебел үңгірлеріндегі мезолиттік ыдыс үлгілерінің Оңтүстік Еділ мен Жайық
маңының неолиттік ыдыстарымен ұқсастығы байқалған. Сүйір келген ыдыстарды
аңшы-балықшы қауымдар көбірек пайдаланған.
Балқантау, Келтеминар мәдениеттерінің іздері б.д.д. VІІ–V мыңжылдықтарда
Маңғыстаудағы Ойықты, Есіл бойындағы Атбасар, Торғай иініндегі Маханжар
мәдениеттері мен Ертіс атырабындағы неолиттік қоныстары жәдігерлерінің
түзілімдерімен үйлесім табады екен.
Ерте неолиттік Хвалын мәдениетінің артефактілері (Еділ бойы) – ыдыстарының
түбінің формасы, жерлеу әдістері Көнешұңқырлық (ямдық) мәдениетке де тән.
Бұл үрдіс Самара мәдениетінде де қайталанады. Бұл ерекшеліктер б.д.д. V–ІV
мыңжылдықтарда Днепр мен Жем аралығындағы кеңістік түзіліміндегі далалық
мәдениет аясына енгізілді. Б.д.д. V–ІV мыңжылдықтарда Самара, Жайық, Еділ
өзендері өңірлеріне тән сипаттар – микролиттер, түбі сүйір ыдыстар
ұшырасады. Сондай-ақ, осы мыңжылдықтарда Балқантау, Маңғыстаудың теріскейі,
Каспий маңы, Орта Еділ өңірі тұрғындарының тығыз байланыста болғандығы
көзге шалынады.
Ерте энеолиттік хвалын кезеңіндегі қабірлер үстіне оба үйілмейтін-ді. Ал,
мыс-тас дәуірінде биік обалар көтерілетін болған.
Кавказдың теріскей баурайындағы Майкоп мәдениетінде (25000-2000)
көнешұңқырлық мәдениет ерекшеліктерінің ұшырасқаны белгілі. Зерттеушілер
Еділ-Жайық өңірлерінен шыққан арба жегу дәстүрлерінің батысқа жеткендігі
туралы сөз қозғаған. Көнешұңқыр мәдениетінің ерекшеліктері мыналар:
тізелері бүгілген мәйіттердің оң немесе сол қолын иіп, қырынан жатқыза
қабірге тас балта мен арбаларды бірдей алып көму.
Б.д.д. ІІІ мыңжылдықта Қара теңіздің теріскейі мен Еділдің төменгі ағысында
Катакомда тәсілдерін ұстанған (қырынан жатқызып, жоса құю арқылы ақымдап -–
қабірдің батыс жағынан кеулеп қазылған қуыс жерге жерлеу) жұрттар болды.
Олар биік обалар тұрғызыпты. Қола дәуірінің қима мен андрон мәдениеттері
кезінде көнешұңқырлықтар бастап берген дала төсінде биік оба-қорғандар үю
дәстүрі одан әрі жалғасып, далалық сақтар мен хун жұрттарына үзілмей
ұласты.
Қазақстан жерлерінде де неолит, ерте энеолиттік (хвалын, ойықты,
келтеминар, маханжар) мәдениеттерін сомдаған жұрттардың дәстүрлерін әрі
қарай көшпелі тұрмыс талабына сай жаңғыртушылар болғанына күмән жоқ.
Осынау мәдениеттердің Ботай (Көкшетау, Қызылжар, Қостанай атырабындағы)
мәдениетінің (б.д.д. ІV–ІІІ мыңжылд.) қалыптасуына еткен әсері қомақты
болды. Бұл мәдениеттің өкілдерінің әлемде жылқыны алғаш қолға үйретумен
кеңінен айналысқандығы жөніндегі мәліметтер бізге дейін
жеткен.
1983 жылы жылқы малы алғаш рет Қазақстанда қолға үйретіліп бағылғандығы
жөніндегі    жаңалық       жарияланған еді. Енді,   міне 2008 жылдың
сәуір айында Көкшетау маңынан қымыз сақталатын ыдыс табылып, оның жасын
археологтар (В. Зайберт) 6000 ж. деп белгілеп отыр. Бұл – неолит дәуірі
деген сөз [28]. Міне, сол дәуірдің тағы бір қомақты тарихи жәдігерлерінің
(тасқа қашалып, суреті бедерленген домбыра) табылуы жоғарыда жасалған
тұжырымызды нықтай түседі [29].
Ұлы Далада мезолит пен неолиттік дәуірлерде Атбасар, Маханжар, Усть-Нарын
және т.б. мәдениеттер өркен жайса, энеолитте Ботай мәдениетінің әсері
Минусинск ойпатында қылаң берді. Зерттеушілер Ботай мәдениетін Атбасар
мәдениетінің тікелей ізбасары ретінде таниды. Ал, Атбасар мәдениетінің арғы
тегі мезолиттік Балқантау, Сыр бойы, Ферғана үрдістерімен сабақтасып жатыр.
Ботай тектес мәдениет жол-жөнекей ықпалдасуды бастан кешіре отырып Ертіс
пен Енесей алаптарына тұяқ тіреп, көнешұңқырлықтар үрдістерінің шығысындағы
түрі – ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.