ҚР-ның мемлекеттік құрылысының ерекшеліктерін көрсету



Кіріспе
2. Конституциялық құқық . Қазақстан Республикасы ұлттық құқық жүйесінің жетекші саласы
3. ҚР.ның конституциялық құқығының қайнар көздері
4. Қазақстан Республикасы конституциялық құқық ғылымының түсінігі, пәні және әдістемесі
5. Конституцияға тарихи, саяси.әлеуметтік және құқықтық сипаттама
6. Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясына жалпы сипаттама
7. ҚР.ғы тұлғаның құқықтық мәртебесі
8. Адам және азамат: конституциялық дәрежесінің негізі
9. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымы
10. Қазақстан Республикасының сайлау құқығы мен сайлау жүйесі
11. Қазақстан Республикасының Президенті және оның конституциялық дәрежесі
12. Қазақстан Республикасының Парламенті және заң шығару билігінің конституциялық негізі
13. Үкіметтің және ҚР атқару билік органдарының конституциялық дәрежесі
14. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі
15. Қазақстан Республикасындағы сот билігінің конституциялық дәрежесі
16. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін.өзі басқарудың конституциялық негізі
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Конституциялық құқық – құқықтық реттеудің жеке пәні болып табылатын, біркелкі қоғамдық қатынастарды реттейтін және ішкі бірлігімен сипатталатын құқық нормалар жиынтығын көрсететін ҚР құқық жүйесінің саласы.
Конституциялық құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты және мемлекеттік құрлыс, оның ұйымдарымен қатынасы, сондай-ақ адам мен мемлекет арасындағы қатынастар болып табылады. Сондықтан конституциялық құқықтың құқықтық реттеу пәні болып мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени сферасындағы тек негізгі қоғамдық қатынастар болады. Конституциялық құқықтық қатынастар келесі әдістермен реттелінеді: міндеттеу әдісі; тыйым салу әдісі; рұқсат ету әдісі; тану әдісі.
Конституциялық құқықтық реттеу әдісі саяси-құқықтық сипатта болады, өйткені Конституцияда қоғамдық идеялар, әлеуметтік құндылықтар, моральдық принциптер категориясы бекітілген.
Осылайша, Конституциялық құқық – бұл ҚР конституциялық құрлыс негізін, адам мен азаматтың, мемлекеттік құрлыстың, мемлекеттік билік органдарының жүйесін, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару негізін реттейтін құқық нормаларының жиынтығын көрсететін ҚР жетекші құқық саласы.
Конституциялық – құқықтық қатынастар дегеніміз – конституциялық құқық нормаларымен реттелінетін және өзара құқықтар мен міндеттер формасындағы субъектілердің арасындағы заңдық байланысты қамтитын қоғамдық қатынастар.
Конституциялық құқықтық субъектілері – бұл конституциялық – құқықтық қатынасқа қатысушылар. Субъектілердің шеңбері өте кең : бұл саланың құқықтық нормалары кімге міндет жүктеп және кімге құқық берсе сол субъект бола алады. Олардың ішінде мынандай субъектілер: мемлекет, халық, депутат, мемлекеттік билік органдары, сайлау комиссиялары, азаматтар, азаматтығы жоқ азаматтар, шет ел азаматтары және тағы басқалары болады.
1. ҚР Конституциясы – Алматы: Жеті Жарғы, 2000. – 36б.
2. ҚР Конституциясы. – Алматы: Жеті Жарғы, 1993. – 47б.
3. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. / Г.С.Сапаргалиев. – Алматы: Жеті Жағы, 2002. – 528с.
4. Сапаргалиев Г.С. Конституционное право РК. / Г.С.Сапаргалиев. – Алматы: Жеті Жағы, 2004. – 480с.
5. Сапаргалиев Г.С. Комментарий Конституции РК. / Г.С.Сапаргалиев- Алматы: Жеті Жарғы, 1998. – 432с.
6. Сагиндыкова Д.Н. Конституционное право РК: Курс лекций. / Д.Н.Сагиндыкова. – Алматы: Білім, 1999. – 336с.
7. Конституционные законы РК: О президенте, О парламенте, О правительстве, О референдуме, О выборах. – Алматы: Бархи, 1999. – 120с.
8. Закон РК «О внесений изменений и дополнений в Конституцию РК от 7 октября 1998» // Казахстанская правда. –Алматы. – 1998. – 8 октября.
9. Закон РК «О нормативных правовых актах» // Казахстанская правда. – Алматы, 1998. – 24 марта.
10. Абдрасулов Е.Б. Толкование закона и норм Конституции: тиеория, опыт и процедура./Е.Б.Абдрасулов. – Алматы: Оркениет, 2002. – 400с.
11. Назарбаев Н.А. Стратегия становления и развития Казахстана как суверенного государства / Н.Назарбаев. – Алматы, 1992 – 42с.
12. Назарбаев Н.А. На пороге XXI века. / Н.Назарбаев. – Алматы, 1996. – 272с.
13. Назарбаев Н.А. Пять лет независимости. / Н.Назарбаев. Алматы, 1996. – 285с.
14. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030: процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев: Послание Президента страны. / Н.Назарбаев. – Алматы: Білім, 1998.-96с.
15. Сапаргалиев Г.С. Становление Конституционного строя РК. / Г.С.Сапаргалиев. / Алматы: Жеті Жағы, 1997. – 168с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі:  Курстық жұмыс
Тегін:  Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:   
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
2. Конституциялық құқық - Қазақстан Республикасы ұлттық құқық жүйесінің
жетекші саласы
3. ҚР-ның конституциялық құқығының қайнар көздері
4. Қазақстан Республикасы конституциялық құқық ғылымының түсінігі, пәні
және әдістемесі
5. Конституцияға тарихи, саяси-әлеуметтік және құқықтық сипаттама
6. Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясына жалпы сипаттама
7. ҚР-ғы тұлғаның құқықтық мәртебесі
8. Адам және азамат: конституциялық дәрежесінің негізі
9. Қазақстан Республикасының конституциялық құрылымы
10. Қазақстан Республикасының сайлау құқығы мен сайлау жүйесі
11. Қазақстан Республикасының Президенті және оның конституциялық дәрежесі
12. Қазақстан Республикасының Парламенті және заң шығару билігінің
конституциялық негізі
13. Үкіметтің және ҚР атқару билік органдарының конституциялық дәрежесі
14. Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі
15. Қазақстан Республикасындағы сот билігінің конституциялық дәрежесі
16. Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі
басқарудың конституциялық негізі
Қолданылған әдебиеттер тізімі

К І Р І С П Е
 
Курстың міндеті:  ҚР-ның мемлекеттік құрылысының ерекшеліктерін
көрсету; студенттерді ҚР-ң мемлекеттік билік құрылымымен және құқықтың
қайнар көздерімен таныстыру; ҚР-ның билік тармақтарымен яғни заң шығарушы,
атрқарушы және сот билігін ажырату үшін таныстыру; студенттерді
конституциялық құқықтары мен міндеттерімен және сайлау процесін құқықтық
реттеу ерекшеліктерін білуге бағыт-бағдар беру; студенттерге Президент және
Парламент және өзге де мемлекеттік билік тармақтарының  арасындағы
қатынасты реттейтін ҚР-ның заң шығарушылық ерекшелігіне түсінік беру.
Курстың мазмұны: Қазақстан тәуелсіз мемлекет болу жолында, аса маңызды
және қолайлы құрал ретінде заңдылық орын алады. Қазіргі кезде республиканың
түбегейлі заңдылық процессінің  құқықтық-конституциялық біліктілікпен
сәйкес келуі республиканың дамуына аса қажет етіледі. Заңның басты көздеуі
– қоғамда заң үстемдігін орнату, құқықтық тәртіпті орнату, саяси өмірде
және экономикалық өмірде қатал тәртіппен тұрақтылықты орнату. Бұл курс,
конституция ұғымы, конституциялық заңдар және өзге де нормативті құқықтық
актілерді меңгеруге мүмкіншілік береді. Осы курста келесі тақырыптар
қарастырылған: Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылымы, мемлекетте
биліктің бөлінуі, Қазақстан Республикасы Президентінің құқықтық мәртебесі,
Қазақстан Республикасының Парламенті, Қазақстан Республикасының Үкіметі,
Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесі, Қазақстан Республикасының
жергілікті өкілді және атқарушы органдары.

Конституциялық құқық – Қазақстан Республикасы ұлттық  құқық жүйесінің
жетекші саласы

Конституциялық құқық – құқықтық реттеудің жеке пәні болып табылатын,
біркелкі қоғамдық қатынастарды реттейтін және ішкі бірлігімен сипатталатын
құқық нормалар жиынтығын көрсететін ҚР құқық жүйесінің саласы.
  Конституциялық құқықтың пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар
мемлекеттік билікті жүзеге асырумен тікелей байланысты және мемлекеттік
құрлыс, оның ұйымдарымен қатынасы, сондай-ақ адам мен мемлекет арасындағы
қатынастар болып табылады. Сондықтан конституциялық құқықтың құқықтық
реттеу пәні болып мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, экономикалық,
әлеуметтік және мәдени сферасындағы тек негізгі қоғамдық қатынастар болады.
Конституциялық құқықтық қатынастар келесі әдістермен реттелінеді: 
міндеттеу әдісі; тыйым салу әдісі; рұқсат ету әдісі; тану әдісі.
    Конституциялық құқықтық реттеу әдісі саяси-құқықтық сипатта болады,
өйткені Конституцияда қоғамдық идеялар, әлеуметтік құндылықтар, моральдық
принциптер категориясы бекітілген.
    Осылайша, Конституциялық құқық – бұл ҚР  конституциялық құрлыс
негізін, адам мен азаматтың, мемлекеттік құрлыстың, мемлекеттік билік
органдарының жүйесін, жергілікті мемлекеттік басқару мен өзін-өзі басқару
негізін реттейтін құқық нормаларының жиынтығын көрсететін ҚР жетекші құқық
саласы.
Конституциялық – құқықтық қатынастар дегеніміз – конституциялық құқық
нормаларымен реттелінетін және өзара құқықтар мен міндеттер формасындағы
субъектілердің арасындағы заңдық байланысты қамтитын қоғамдық қатынастар.
  Конституциялық құқықтық субъектілері – бұл конституциялық – құқықтық
қатынасқа  қатысушылар. Субъектілердің шеңбері өте кең : бұл саланың
құқықтық нормалары кімге міндет жүктеп және кімге құқық берсе сол субъект
бола алады. Олардың ішінде мынандай субъектілер: мемлекет, халық, депутат,
мемлекеттік билік органдары, сайлау комиссиялары, азаматтар, азаматтығы жоқ
азаматтар, шет ел азаматтары және тағы басқалары болады.
    Конституциялық – құқықтық нормаларға басқа құқұқ саласы нормаларының
барлық белгілері тән. Олар сондай-ақ қоғамдық қатынастарды тәртіпке салу
құралы болып табылады және мемлекетпен қабылданып реттеушілік және 
қорғаушылық функцияларды атқарады. Реттеуші нормаларға, құқықтық қатынас
мүшелеріне субъективтік құқық беру және оларға заңдық міндеттеме жүктеу
жолымен тәртіптің белгілі бір нұсқасын белгілейтін конституциялық-құқықтық
нормалар жатады. Құқық қорғаушы нормаларға субъектілер тәртібін, олар
тәртіпті бұзған жағдайда, мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын белгілеу жолымен
анықтайтын конституциялық-құқықтық нормалар жатады.
    Конституциялық - құқықтық нормалар бұл мемлекеттің мәжбүрлеу күшімен
қамтамасыз етілетін және нақты құқықтар мен міндеттермен жүзеге асырылатын
белгілі бір қоғамдық қатынастарды реттеу және қорғау мақсатында мемлектпен
бекітілген және санкцияланған жалпыға міндетті тәртіб ережелері.
Конституциялық – құқықтық институттар дегеніміз қоғамдық қатынастың
бір жақты және өзара байланысын реттейтін және біршама өзіндік топтар
құрайтын конституциялық құқық нормаларының жиынтығы.
    Мысалы, азаматтық институты, президенттік институты, сайлау құқығының
институты және тағы басқалар. Құқықтық нормалардың институты реттелетін
сфераның барлық жақтарын қамтиды. Оларда өздеріне тән түсініктер,
терминдер, жағдайлар болады. Мысалы, азаматтық институтының мазмұны
азамат, азаматтық, азаматтықтан шығу, азаматтардың құқығы, еркіндігі
мен міндеттері сияқты тусініктерде көрсетіледі. Құқықтық институттың
құрамына кіретін нормалар ортақ құқықтық принциптер мен идеялармен
біріктіріледі. Яғни, азаматық институты азаматардың бірлігі мен теңдігі
принципіне негізделінеді.

ҚР-ның конституциялық құқығының қайнар көздері

Конституциялық – құқықтық нормалар бекітіледі және заңдық күшке ие
болады.
Конституциялық құқықтың сала ретіндегі тура және тікелей  деректемесі
болады.. Конституцияның құқықтық нормаларының сипаттамасы:
а) ҚР-ның Конституциясында бүкіл конституциялық заңның негізі болып
табылатын құқықтық нормалар бекітілген. Яғни, конституцияның құқықтық
нормалары конституциялық – құқықтық қатынастарды реттейтін барлық
нормативтік құқықтық актілердің қалыптасуы мен даму базасы.
ә) ҚР Конституциялық құқық нормалары мемлекет пен қоғам өмірінің
барлық салаларын қамтиды: саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени.
б) ҚР Конституциясы конституциялық құқықтың басқа дерек көздерімен
салыстырғанда оның жоғарғы заңдық күші бар және Қазақстанның бүкіл
аумағында қолданылады. Қазақстан Республикасында қабылданған заңдар мен
басқа да нормативтік құқтық актілер Конституциядан негіз алуы қажет және
оған қайшы келмеуі қажет.
в) Негізгі заңның тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Конституцияға
толықтырулар енгізу мен өзгертудің ерекше тәртібі бар.
г) Конституцияда тікелей халықтың мемлекттік еркі жинақталған.
д) Конституцияның басқа дерек көздерінен ерекшелігінің тағы да бір
себебі, ол тек мемлекттің ғана емес бүкіл қоғамның негізгі заңы. Басқа
нормативтік құқықтық актілер қоғамдық өмірдің жеке жақтарын ғана қамтиды
е) Конституцияда: конституциялық, жай заңдар, Президенттің нормативтік
жарлықтары мен қаулылары, Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулылары,
сондай-ақ заңдық күшінің деңгейі, қабылдау, жариялау және күшін жою тәртібі
бекітіледі.
    Конституциялық құқық деректемелерінің қатарына мемлекеттік мағынадағы
нормаларды бекітетін конституциялық заңдар кіреді. Конституциялық заңдардың
өзіндік ерекшелігі - олар  Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар
енгізбейді, тек Конституцияның құқықтық нормаларын  нақтылайды.
    Конституциялық құқықтың деректемелері ҚР Парламентімен қабылданған
әдеттегі заңдар да болады.
    ҚР Конституциялық құқығының деректемелеріне ҚР Президентінің
нормативтік қаулылары да жатады: конституциялық заңдық күші бар қаулылар;
әдеттегі заң күші бар қаулылар; заңға сәйкес нормативтік актілер. Егер
Парламент өзінің заң шығару өкілеттілігін Президентке берген жағдайда онда
заңдық күші бар заңдардың күші Парламент қабылдаған заңдардың заңдық
күшімен тең. Республикада заң шығаратын орган жұмыс істемеген кезеңде ҚР
президенті қабылдаған конституциялық және әдеттегі заңдық күші бар
жарлықтар қабылдады. Олар әлі де күшінде және ҚР-сы  конституциялық
құқықғының деректемесі болады. Оларға Президенттің Парламент туралы,
референдум туралы, Конституциялық Кеңес туралы, соттардың дәрежесі туралы
және басқа жарлықтары жатады.
    Конституциялық құқық деректемелерінің ішінде ерекше орынды 1990 жылы 25
қазанда Қазақ КСР мемлекеттік егемендігі туралы декларация алады. Онда
егемендік принципі жарияланып, ол кейіннен ҚР Конституциялық Заңында
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы және 1993, 1995
ж.ж.  Қазақстан Республикасының Конституцияларында бекітілген.
    ҚР-сы таныған халықаралық-құқықтық актілердің нормалары да
конституциялық құқықтың деректемесі болады. Олар адам құқы, қоғамдық
құрылымдар және басқалар туралы конституциялық мәні бар құқықтық
нормалардан тұруы мүмкін.
    Саланың деректемесі конституциялық – құқық нормаларды қамтитын
жергілікті өкілетті органдардың, сондай-ақ жергілікті өзін басқару
органдардың нормативтік құқықтық актілері де жатады (шешімдер, қаулылар,
ережелер). Олардың заңдық сипаты кеңістікте шектеледі және олар жергілікті
сипатта болады.
          Ғылым конституциялық деп аталғандықтан, оның қайнар көзі
Конституция болып табылады. Ол Конституцияның негізінде өзінің басты
теорилық ережелерін қалыптастырады. Сонымен бірге жинақталып келіп
конституциялық заңдылықты құрайтын: конституциялық заңдар, жәй заңдар,
Президенттің нормативтік жарлықтары, үкіметтің қаулылары, жергілікті
өкілетті органдардың шешімдері де конституциялық құқық ғылымының қайнар
көздері болып табылады.
           Конституциялық құқық ғылымының басқа бір бастауы –
конституциялық-құқықтық нормаларды іс жүзінде жүзеге асыру. Нақ іс жүзінде
зерттеу ғана конституциялық-құқықтық нормалардың сыртқы табиғатын ғана
емес, сондай-ақ ішкі мәнін, қолданылу ақиқаттығын түсінуге де мүмкіндік
береді.
    Конституциялық – құқық ғылымының келесі қайнар көзі бұл салаға тікелей
және жанама қатысты, конституциялық құрлыстың философиялық, әлеуметтік және
т.б мәселелеріне арналған шет ел ғылымдары отандық ғалымдардың еңбектері
болады. Конституциялық – құқық ғылымы КСРО кезінде жеке құқық саласы емес,
кеңестік мемлекеттік құқық ғылымының құрамына кірген. Бұрынғы КСРО орнына
тәуелсіз мемлекеттердің қалыптасуы мемлекттік-құқық ғылымының дамуында жеке
құқық жүйесін  құрды. Қазақстанда конституциялық құқық ғылымының атауы
бекітілді. Қазақстанда бұл ғылымның теориялық деректемесі жеке
конституциялық даму мәселелерін зерттеуші республика ғалымдарының
еңбектері.

Қазақстан Республикасы конституциялық құқық ғылымының түсінігі, пәні және
әдістемесі
 
Конституциялық құқық ғылымы барлық құқықтық, заң ғылымдарының құрамдас
бөлігі болып табылады. Ол өз кезегінде қоғамдық ғылымдар жүйесіне кіреді.
Конституциялық құқыққа ғылым ретінде өзінің пәні, деректемесі, оны
зерттеудің өзіндік жолы тән. Конституциялық құқық ғылымы салалық
ғылымдардың қатарына жатады. Конституциялық құқық ғылымы конституциялық
құқықтың қалыптасу, даму, қызмет ету заңдылығын зерттеуге бағытталған,
конституциялық заңдылыққа сүйенетін негізгі ұғымдар мен санаттарды
қалыптастырады және конституциялық құқықтың құқықтық ғылым жүйесідегі орны
мен рөлін анықтайды. Конституциялық құқық ғылымы мемлекеттік басқару және
мемлекеттік құрылыс нысандарын, ҚР мемлекеті механизмін, мемлекеттік
органдардың өзара қарым-қатынасының, нысандарын, әдістері мен тәсілдерін
зерттейді. Ол конституциялық құқықтың мәнін, нормалары мен институттарының
бағыттарын және оны жүзеге асыруға байланысты процестерді зерттейді.
Осындай жұмыстарды жүзеге асырудың нәтижесінде конституциялық-құқықтық
қатынастар туралы, өзгертіледі және тоқтатылады. Сондықтан конституциялық
құқық ғылымы конституциялық-құқықтық қатынастардың сипатын және табиғатын,
олардың басқа салалық құқықтық қатынастармен салыстырғандағы ерекшеліктерін
зерттейді. Конституциялық құқық ғылымы реттелетін қоғамдық қатынастардың
конституциялық құқықтық нормалар әрекетінің тиімділігін зерттейді, ондай
тиімділік әлсіреген жағдайда оны күшейту үшін ұсыныстар жасайды.
Аталған гылым мәртебесі конституциялық заң арқылы белгіленетін
мемлекеттік органдардың қызметін реттейді. Сөйтіп, бұл мемлекеттік
органдар, оқшауланған күйде емес, олардың өзара байланысы деңгейінде
зерттеледі. Мұнда, сондай-ақ конституциялық-құқықтық нормалардың тиімділігі
де қарастырылады. Конституциялық құқық ғылымы құқықтық нормалардың
тиімділігін ғана қарастырып қоймайды, сонымен бірге қоғамдық қатынастардың
құқықтық реттелу шегін объективті түрде зерттейді. Былайша конституциялық-
құқықтық нормалармен реттелуі мүмкін қоғамдық қатынастарды жалпылама
анықтауға болғанмен, іс-жүзінде олар реттейтін қоғамдық қатынастар шегін
белгілеу оңай емес. Нәтижесінде конституциялық-құқықтық нормалар өз
табиғатында құқықтың басқа салаларының нормаларымен реттелуі тиіс
қатынастарды қоса барынша кең көлемдегі қатынастарды реттеуі мүмкін немесе,
керісінше өзінің әлеуметтік мәніне орай солар арқылы реттелуі тиіс қоғамдқ
қатынастар конституциялық-құқықтық нормалардың назарынан тыс қалдырмауы
мүмкін. Ғылым мұндай мәселелердің жауабын іздеп, табуы тиіс.
Конституциялық құқық ғылымы халық өкілдігі, ұлттық, халықтық және
мемлекеттік егемендік, мемлекеттік басқару мен құрылым, әкімшілік-аймақтық
бөлініс нысандары сияқты кешенді проблемалардың тұжырымдамасын жасайды.
Жергілікті өкілетті және жергілікті өзін-өзі басқару органдары жүйесі де
осы ғылым зерттейтін пән. Ғылым сайлау жүйесіне демократияның қайнар көзі
ретінде айрықша назар аударады. Аса маңыздылардың қатарына мемлекеттік
органдардың ұйымдастырылуы мен қызметінің конституциялық қағидаларын
зерттеу жатады.
Конституциялық құқық ғылымы адам мен азаматтың құқығы, шетел
азаматтары, конституциялық нормалардың адам құқығының халықаралық құқық
нормаларымен өзара байланысы проблемаларын зерттеуге айрықша назар аударуы
тиіс. Конституциялық құқық ғылымы оның пәні болып табылатын аталған
объектілерді зерттейді. Ол оларды социологиялық, тарихи, логикалық және
басқа әр түрлі әдістерді қолдана отырып, ғылыми методологиялық қағидаларға
сүйене отырып зерттеледі. Конституциялық заңдылықты оқып-үйрену, оның
әлеуметтік табиғатын, бағтын ашып көрсету, іс-жүзінде қолданылуын қарау
негізінде ғылым теориялық ережелерді, тұжырымдарды, тұжырымдамаларды
қалыптастырады. Бұл ережелер тек ғылымның дамуы үшін ғана емес, сонымен
бірге заңдылықты жетілдіру, мемлекеттік органдардың қызметін жақсарту үшін
де маңызды.
Конституциялық құқық ғылымы тұтас құбылыс болғандықтан оның
тұжырымдамалары, теориялық ережелері өзара байланыста болып қана
қоймайды,сондай-ақ біртұтастығымен ерекшеленуі тиіс. Конституциялық құқық
ғылымының бірлігі мен тұтастығы теориялық кешендердің шартты түрдегі
дербестігін жоққа шығармайды. Ол дербес зерттелелін мынадай айтарлықтай
кешендерден тұрады. Олардың қатарына, мысалы, биліктің бөлінуі,
парламентаризм, президенттік басқару нысандары, сайлау жүйесі, азаматтық,
егемендік, мемлекеттің сипаты мен мәні, халық билігі, азаматтық қоғам
тұжырымдамасы, саяси плюрализм және басқа теориялар жатады. Осы теориялар
мен тұжырымдамалардың қай-қайсысы болсын дербес қалыптасады, бірақ сонымен
бірге олар бір-біріне ықпал етеді.

Конституцияға тарихи, саяси-әлеуметтік және құқықтық сипаттама
 
Конституция термині (лат. соnstitutio – бекіту) Ежелгі Римде белгілі
болған және императордың әр түрлі бекітулері мен қаулыларын көрсетуде
қолданған. Бірақ құл иеленушілік, феодалдық мемлекетте де оның құрылымын
бекітетін мемлекеттің негізгі заңы ретіндегі конституциясы болған жоқ.
Заң ғылымында конституция деп жоғарғы заңдық күшке ие және қоғамдық
құрлыс пен мемлекеттік құрылым, мемлекет пен тұлға арасындағы өзара
байланыс, мемлекеттік орган жүйесінің қызметі мен ұйымдастырылу негізін
бекітетін негізгі заң түсіндіріледі.
Қазақстанның жаңа конституциялық заңының қалыптасу тарихы өзінің
бастауын 1990 жылы 24 сәуірдегі Президенттің қызмет орнын белгілеу туралы
Қазақ КСР-ның заңымен Қазақ ССР Конституциясына өзгеріс енгізу кезеңінен
басталады. Бұл заң Конституцияға бұрын талай енгізілген өзгерістердің
қатарына жатпайды. Атанған заң мемлекеттің басқару жүйесіне айтарлықтай
өзгеріс әкелді. Президенттң қызмет орны республикада жүргізіліп жатқан
терең саяси және экономикалық қайта құруларды қамтамасыз ету,
конституциялық құрлысты нығайту мақсатында белгіленеді.
1990 жылы 25 қазандағы Қазақ КСР-ның мемлекеттік егемендігі туралы
Декларациясы осы кезеңнің конституциялық сипаттағы маңызды актісі болып
табылады. Онда республиканың жаңа Конституциясын дайындау үшін негіз
ретінде маңызы жарияланды. Декларацияда Қазақ КСР-ның басқа
республикалармен бірге КСРО-ға ерікті түрде бірігетін және олармен шарт
негізінде өзара қарым-қатынас құратын егеменді мемлекет болып табылатындығы
бірінші рет жарияланды.
    Сонымен бірге Декларацияда: Қазақ КСР-ы ұлттық мемлекетті қорғау,
сақтау және нығайту жөнінде шаралар қолданады деп алғаш рет ұлттық
мемлекеттік туралы жария етілді, онда қазақ ұлтының және Қазақстанда
тұратын басқа ұлттардың Қазақ КСР-ның мемлекеттілігініңең маңызды
міндеттерінің бірі екендігі белгіленді.
Декларация – Қазақ КСР-ның бұрын буржазиялық саяси институт ретінде
үзілді-кесілді теріске шығаратын билік бөлісу принципін бірінші реет
жарияланған акт.
    Заң шағару билігі жоғарғы кеңеске беріледі, ал Президент республика
басшысы болады және жоғарғы атқарушы билікті иеленді. Сот билігі жоғарғы
сотта болды.
    Декларация Қазақстан аумағындағы бүкіл экономикалық және ғылыми-
техникалық, барлық табиғи ресурстары тек Қазақ КСР-ның меншігінде болатынын
жариялады.
    Декларацияда мемлекеттің әлеуметтік негізінің анықтамасы таптық
көзқарас жоқ. Қазақ КСР конституциясының 1 бабындағы жұмысшылар,
шаруалар,интеллигенция түсініктері заң нормаларынан алынды. Халық
егемендік пен мемлекеттік билікті ұстаушы деп жарияланды.
    Қазақ КСР-і халықаралық қатынасқа тәуелсіз субъект ретінде қатысу
құқығын алды. 1978 жылы Конституция бойынша Қазақ КСР-нің сыртқы істер
министрлігі болса да жеке халықаралық аренаға шыға алмады. Конституцияның
28 бабына сәйкес Қазақ КСР өзінің ішкі саяси қызметінде КСРО
Конституциясымен белгіленген ішкі саясаттың міндеттеріне, мақсаттарына және
принциптеріне сүйенуі қажет болды.
    Осылайша, Қазақстанда тәуелсіздікті жариялағанға дейін 1 жылдан көп
уақыт ішінде Конституциялық сипаттағы актілер қабылданды. Олар КСРО
Конституциясының негізгі нормаларының әрекетін тоқтатты және жеке, тәуелсіз
дамудың бастауына жол салды. Қазақ КСР 1978 жылғы Конституциясына
қабылданған әр түрлі заңдар мағналы өзгерістер енгізді. Бұл 1990 жылы 20
қарашадағы Мемлекетік билік пен басқару құрылымын жетілдіру туралы Заң.
Конституцияға Президент атқару биліктің басшысы болады, Министрлер кеңесі
Министрлер кабинеті болып ауыстырылып, оны жоғарғы кеңес бекітеді деген
жағдайлар енгізілді. Конституция Қазақ КСР өзінің барлық жоғарғы билік
органдарындағы сұрақтарды шешуге қатысады. Оларды бұрын КСРО шешкен
болатын.
    Маңызды конституциялық мағналы 1991 жылы 15 ақпандағы Жергілікті
өзін басқару және Қазақ КСР халық депутаттарының жергілікті Кеңесі туралы
Заңы да иеленді. Осы заңға сәйкес Қазақ КСР-нің 1978 жылғы Конституциясына
қосымша өзгертулер енгізілді. Заң жергілікті өзін басқару жүйесіне халық
депутаттарының жергілікті кеңесін, аумақтық қоғамдық өзін басқару
органдарын, жергілікті референдумдар , жиналыстар, азаматтардың
конференцияларын енгізді және олар Кеңес тарағанға дейін әрекет етті.
    Конституциялық заңдардың қалыптасуының екінші кезеңі 1991 жылы 10
желтоқсанда Қазақ Советтік Социалистік Республикасы атауын өзгерту туралы
Қазақстан Республикасының Заңын қабылдаумен басталады. Заң конституциялық
деп аталмаса да, ол шындығында сондай болды, өйткені Қазақ КСР
конституциясына және мемлекеттік егемендік туралы Декларацияға өзгерістер
енгізді. Мұнымен бірге мемлекеттік ұйымдастырудың идеологиялық негізі
алынды. 1991 жылы 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы Конституциялық Заң қабылданды, онда Республиканың
тәуелсіздігі жарияланып, Қазақ халқының еркін көрсетіп, қазақ ұлтының өзін
айқындау құқығы бекітілді.
    Бұл Конституциялық заңда алғаш рет тәуелсіздік жарияланып, онда
тәуелсіз мемлекеттерге тән элементтер бекітілді: ортақ азаматтық,
территориялық мемлекеттік органдардың өзіндік жүйесі, өзіндік экономикалық
жүйе, өзінің қарулы күштерінің болуы.
    Бұл кезеңде бұл конституциялық заңмен бірге Қазақ КСР Конституциясы
нормалары және КСРО мен Қазақ КСР заңдары әрекететті, өйткені олар
мемлекеттік тәуелсіздік туралы заңға қайшы келмеді.
    Сонымен қатар бұл кезеңде 1978 жылы Конституцияға мағналы өзгерістер
енгізген бірнеше конституциялық заңдар қабылданды. 1991 жылы 20
желтоқсандағы Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы Заң КСРО
азаматтығын және қос азаматтық институтын жойды. Бұл заңмен Қазақстан
Республикасының азаматтығын алудың жаңа негізі бекітілді.
    Осы енгізілген өзгерістер мен қосымшалардың ешқайсысы одақтың
республика Конституциясының егеменді мемлекет конституциясының талаптарына
сай келмейтінін көрсетті. Осыған байланысты 1991 жылы маусымда
Конституциялық комиссия мен жаңа Конституцияның жобасын дайындауға жұмыс
тобы құрылды.
    ҚР Конституциялық заңының қалыптасуының үшінші кезеңі 1993 жылы
қаңтарда Жоғарғы Кеңеспен жаңа Конституцияны қабылдаумен басталады. Бұл
құқықтық акт Қазақстанның мемлекеттік және құқықтық құрлысын жаңаша
анықтады. Конституция мемлекеттік егемендік жарияланған кезеңнен бастап
қабылданған көптеген құқықтық нормаларды, конституциялық заңдардың
принциптері мен идеяларын қабылдады. 1993 жылғы Конституция 1978 жылы
Қазақстанның КСР-ның кейбір жағдайларын сақтап қалды, мысалы, жоғарғы кеңес
бір палаталы өкілетті және заң шығару органы болып қалды, бірақ енді барлық
билікті қамтыған орган болмады. Жергілікті өкілетті орган ретінде кеңестер
сақталып қалды. Азаматтардың көптеген құқықтары мен еркіндіктерінің 1978
жылы Қазақ КСР-нің Конституциясында жарияланған жағдайлар мен идеяларды
сақтап қалды.
    Мұнымен бірге 1993 жылы Конституцияның бірқатар қайшылықтары да болды.
Қазақстан Республикасы қазақ ұлтын өзіндік айқындаушы мемлекеттік форма
ретінде жариялады, сондай-ақ қазақ халқы Республиканың мемлекеттік
билігінің жалғыз көзі деп бекітілді. Осыған байланысты мемлекеттік
егемендіктің негізінде  қазақ ұлтын айқындауда қиындықтар туындады.
    Конституцияда алғаш рет зайырлы және унитарлық мемлекет түсінігі
қолданылды, ол діни ұйымдар мемлекеттерінен бөлінгендігін және ҚР аумағында
саяси, сонымен қатар мәдени автономияны құру мүмін еместіг көрсетілді.
    Конституция қарама-қайшылық пен ұстамдылық жүйесін қолдана отырып билік
тармағы арасындағы өзара әрекеті туралы жағдайды бектті.
    1993 жылы 10 желтоқсанда республиканың жоғарғы кеңесі Президентке
уақытша заң шығару өкілеттілігін берді. Ол бойынша Конституциялық соттың
қаулысына сәйкес Президент әдеттегі заңдармен қатар конституциялық заңдық
күші бар қаулылар қабылдау құқығы берілді. Жоғарғы Кеңестің мұндай шешімін
Конституцияға енгізілген өзгерту мен толықтыру деп бағалауға болады,
өйткені 1993 жылы Конституция мұндай мүмкіндікті қарастырмаған.
    Конституциялық заңдардың қалыптасуының төртінші кезегі 1995 жылы
Конституцияны қабылдаумен байланысты. Онда енді КСРО мен Қаз КСР-ның
Конституциясы мен заңдарына болмады. Заңдарды конституциялық нормаларға
сәйкес келтіру-заң шығару органының міндеті. Президенттік басқару жүйесі
бекітілді, қос палаталық Парламент нығайтылды, Конституциялық сот
Конституциялық кеңеспен ауыстырылды және ол енді сот органы болмады. Сот
жүйесі реформаланды, құқық қорғау органдары қайта құрылды. Бұл кезең әлі
жалғасуда. Негізінен президенттік басқару жүйесінде бекітілген жоғарғы және
жергілікті мемлекеттік билік органдарын қайта құру аяқталды.
 
Қазақстан Республикасының 1995 ж. Конституциясына жалпы сипаттама
 
Конституцияның мәні неден тұрады деген сұрақ бойынша әр түрлі
теориялар бірдей емес қортындыларды ұстанады.
Кең тарған ұсыныстардың бірі қоғамдық келісім ретіндегі конституцияның
мәнін баяндау болып табылады. Қоғамның барлық мүшелері конституцияда жузеге
асырылған сол қоғам қандай негізде құрылады, ол қандай тәртібпен өмір
сүретіндігі болжалынылып, келісімге отырады. Бұл концепция бойынша
конституция-халық егемендігінің, оның ортақ еркінің көрінісі.
Теологиялық теория конституцияның мәнін өмір тәртібі туралы адамзат
қоғамының құдайлық алғы шартын іске асыруда көреді, онда жоғарғы
әділеттілік, ой идеясы жүзеге асырылады деп есептелінеді.
ҚР 1995 жылғы Конституциясына қоғамдық келісім ретіндегі баяндау
қолданылмады. Оның мағнасы Конституцияны қабылдау үшін барлығының жалпылама
келісімінің болуы, ал келіспегендер мемлекеттен кетуге немесе өздерін шет
елдіктер деп санауға мәжбүр болуы.
    Кеңестік мемлекеттік-құқықтық ғылымның теориялық негізі болған маркстік-
лениндік теория Конституция мәнін ол бүкіл қоғамның емес, бүкіл халықтың
емес, тек билеуші топтың мүддесін білдіреді деп көрсеткен, яғни Конституция
өзінің мәні бойынша таптық болып табылады.
ҚР қазіргі әрекет ететін Конституцияда Конституцияның таптық мәні туралы
жорамал жоқ, онда жалпы демократиялық бастаулар көрсетілген.
ҚР Конституциясы халықтық Конституция болып табылады, өйткені ол
мемлекетпен тағайындалған жоқ, референдумда халықпен қабылданған.
Қазақстан халқы Конституцияны қабылдайтын бірден-бір субьект деп танудан,
елдегі мемлекеттікбиліктің бірден-бір қайнар көзі және егемендікті қолдаушы
болып табылатындығынан құрылтайшылық сипат туындайды.
ҚР Конституциясының құрылтайшылық сипаты оны қабылдау мен оған
өзгерістер енгізудің ерекше тәртібін, ұлттық құқықтық жүйені қалыптастыру
мен дамытудағы мейілінше ерекше орын, Парламент, Президент, Үкімет үшін,
лауазымды адамдар, сот органдары үшін оның құқықтық қағидаларының еш
шүбәсіздігін қамтамасыз етеді.
    Конституция мемлекетті оның бүкіл атрибуттарымен құрады, ол оның
егемендігін барлық элементтермен бекітеді: аумағымен, жоғарғы билігімен,
азаматтығымен, өзіндік заңымен. Конституция мемлекеттің,
мемлекеттікоргандардың қоғаммен өзара қатынасының негізін орнатады,
қоғамдық құрлыстың негізін анықтайды.
ҚР Конституциясының мәні жалпы демократиялық бастауда бекітіліп,
нығайтылады және барлық қоғам мүшелері оның тең құқықтық азаматыретінде
мемлекетте өмір сүру мүмкіндігін, біреу келісіпжәне келіспей болжау.
ҚР әрекет етіп отырған Конституциясы демократиялық құқықтық
мемлекеттің Конституциясы ретінде бүкіл халықтық дауыс беру жолымен
Қазақстан халқының еркін; адамның жоғарғы құндылығы оның құқығы мен
еркіндігін танудан туындайтын жалпы демократиялық принциптерді қамтитын
қоғам мен мемлекет өмірінің негізінде бекітілген көп ұлтты халықтың еркін
көрсетеді.
Конституцияның саяси құжат ретіндегі негізгі белгілері оның қоғамның
дамуымен, ел өміріне конституциялық әсерінің ерекшелігінің байланысымен
сипатталынады. ҚР Конституциясы келесі негізгі белгілерге ие болады:
1. Негіз болатын  сипат. Конституция аса маңызды қоғамдық қатынастарды
реттейді, ал конституциялық реттеужинақтап қорту сипатта болады.
Конституция келесі міндеттерді шешуі қажет:
а) қоғамдық қатынастағы ең бастыны ашу және бекіту;
ә) бұған ең аз мөлшердегі нормаларды пайдалану;
б  нормаларда қатынастардың мәнін нақт және айқын көрсету, бағыт беру
және олардың одан кейін тәртібтік белгілеу принциптік мазмұнын анықтау
2. Халықтық сипат. ҚР Конституциясы-халықтық шығармашылық қызметінің
нәтижесі, оның тікелей қатысуы; ол халықтың мүддесіне қызмет етеді, оның
болашаққа мақсатын көрсетеді.
3. Шынайы сипат. ҚР Конституциясы өмір сүріп отырғанқоғамдық қатынасқа
сәйкес келеді.
4. Тұрақтылық сипат. Бұл қасиет Конституциялық мағналы өзгеріссіз ұзақ
уақыт бойы әрекет етуін көрсетеді.
Заңдық қасиет-бұл конституцияның негізгі заң ретіндегі белгісі, оның
материалдық-құқықтық және формалдық-құқықтық жиынтығы.
Конституцияның материалдық-құқықтық қасиеті-бұл конституцияны құқықтық
реттеу пәні тұрғысынан сипаттайтын заңдық қасиет.
ҚР Конституциясы келесі заңдық қасиеттерді иеленеді:
1. Бұлқұқықтық акт, заң. ҚР Конституциясы-бірыңғай ерекше заңдық
қасиетке ие құқықтық акт, оның көмегімен халық қоғам мен мемлекеттің
құрылымының негізгі принциптерін құрады, мемлекеттік биліктің
субъектілерін, оны жузеге асыру механизмі анықтайды, мемлекет қорғайтын
адам мен азамат құқығын бекітеді.
2. Заңдық жоғарылығы. Конституцияның жоғарылығы конституциялық
құрлысты нығайтады, яғни мемлекетің Конституцияға, құқыққа бағынуы.
Конституция барлық басқа нормативтік актілерге қатыст жоғарғы заңдық күшке
ие. Сондықтан заңдар және басқа құқықтық актілер Конституцияға қайшы
келмеуі керек. Бұл оны қорғаудың ерекше құралымен кепілделінетіндігінен
байқалады. Конституцияға қайшы келетін актілер өзгертіледі немесе онымен
сәйкестендіріледі.
ҚР Конституцияның жоғарылығы оның принциптерімен, нормаларымен,
салынған концепциялармен өмірдің барлық сфераларында барлық мемлекеттік,
қоғамдық құрлыс қызметі, азаматтар сәйкестендірілуі қажет. Конституция
барлық қоғамдық дамудың басым жағы ретінде алға шығады.
Конституцияның 2 бөлімінің 4 бабында ҚР Конститциясы Жоғарғы заңдық
күшке ие, Республика аумағында тікелей әрекет етеді деп бекітілген.
Конституцияның тіелей әрекеті конституциялық нормалар жүзеге асқанда қандай
да бір құқықтық дәлелдеуді қажет етпейтінін көрсетеді.
3. Ағымдағы заңның базасы болады. Нақ Конституция құқық шығармашылық
процессін анықтайды-әр түрлі органдар қандай негізгі акт қабылдайтындығын,
олардың атауын, заңдық күшін, заңдардың қабылдану тәртібі мен процедурасын
бекітеді.
Конституцияның өзінде онымен сәйкес қабылдануы тиіс көптеген
конституциялық заңдар атанған. Жаңа Конституцияны қабылдау ағымдағы
заңдарды мағналы өзгерту және жаңартуды қажет етеді, сондықтан ҚР
Конституциясының 91 бабында конституциялық заңдарды бір жыл ішінде, ал
басқа Конституцияда аталған заңдарды ол күшіне енген соң 2 жыл ішінде
қабылдау қажеттігі көрсетілген.
4. Қабылдау және өзгертудің ерекше тәртібі. ҚР Конституциясына
өзгерістер енгізумен қайта қарау үшін ерекше, күрделі тәртіб бекітілген. Ол
туралы төменде айтылады.
Конституция формасы бойынша жазылған және жазылмаған болады. Жазылған
Конституция дегеніміз құқықтық нормаларды модификациялайтын және анықталған
жүйеде көрсетілген маңызды қоғамдық және мемлекеттік институттарды
бекітетін жалпы ортақ заңды айтамыз. Жазылмаған Конституция бірнеше
заңдардың, Конституциялық әдеттер мен дәстүрлердің жиынтығы. Мұндай
Конституцияның мысалына ағылшын Конституциясы жатады, ол көптеген
актілердің жиынтығынан тұрады, 1925 жылы Еркіндіктің Ұлы хартиясынан
бастап 1937 жылы Корона министрлері туралы Заң және жазылмаған жалпы
құқық пен сот прецеденттері негізінде.
Оларда көрсетілген өзгертулер тәртібіне байланысты икемді, қатаң және
өте қатаң Конституциясының түрлері болады.
Икемді Конституция – бұл белгілі бір тәртібте өзгертуге болатын
конституциялар, яғни әдеттегі заңдарды қабылдау жолымен.
Қатаң конституция – бұл тек күрделі процедура жолымен өзгертуге болатын
конституциялар. Мұнда парламент мүшелерінің көпшілік дауыс талап етіледі.
Ерекше қатаң конституциялар – бұл өзгерту процедурасында тек түзету
енгізу сатысын ғана қарастырмайды, сонымен қатар конституциялық процесс
үшін қосымша, спецификалық референдум жолымен жүзеге асырылатын ратификация
сатысымен немесе парламентте екі рет вотуммен (дауыс беру) немесе федерация
субъектілерінің түзетулер бекіту жолымен қабылдаған конституциялар.
ҚР Конституциясы 1995 жылы бүкіл халықтық дауыс беру жолымен
қабылданды және қатаң конституциялардың қатарына жатады.
Бұрынғы кеңестік Конституциялар оларды өзгертудің тәртібін бекіткен
бұл үшін тек жоғарғы өкілетті органның квалификациясын көпшілік
депутаттарын құрған.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы оны өзгерту мен
толықтыруды қабылдау үшін Жоғарғы Кеңестің жалпы депутаттар санының үштен
екісінен аз емес келісімі қажет деп бекіткен.
ҚР әрекет етіп отырған Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда болған
республикалық референдумда қабылданған және оған өзгертулер мен
толықтырулар енгізу тәртібінің ерекшелігін қарастырған.
Конституциялық құрлыстың негізіне жататын Республиканың біртұтастығы
территориялық тұтастығы мен басқару формасы өзгертілмейді.
Конституцияны құқықтық қорғау – бұл конституциялық заңдылық режимін
сақтауды қамтамасыз ететін заңдық құрамдардың жиынтығы.
Конституцияны және конституциялық құрлысты қорғауда ерекше орынды ҚР
Президенті алады, өйткені оның мемлекет басшысы және оның жоғарғы лауазымды
тұлға ретінде Конституцияның мызғымастығының кепілі болып табылады.
Конституцияға қатаң жүгіну ол қабылдаған анттың мазмұны.
Конституциялық бақылаудың міндеттерін шешуде және Конституциялық
орындалуын қамтамасыз етуде басқа да билік органдары қатысады. ҚР соттары,
ҚР прокуратурасы өздеріне берілген өкіметтің шеңберінде.

ҚР тұлғаның құқықтық мәртебесі
 
Тұлғаның құқықтық дәрежесі әрекет ететін құқықтың барлық салаларының
нормаларында көрсетілген адам мен азаматтың құқығының бүкіл жиынтығымен 
анықталады.
Тұлғаның құқықтық дәрежесінің  негізі бүкіл құқық пен еркіндіктің
аздаған бөлігін құрайтын, конституциямен бекітілген құқығы мен еркіндігін
қамтиды.
Неге бір құқық конституциямен бекітіледі, ал басқалары ағымдағы заңмен
бекітілетінділігінің келесі себептерін көрсетуге болады.
Сол құқық пен еркіндіктің адам мен қоғам үшін мәні: Конституция жеке
адам үшін, сондай-ақ толығымен қоғам үшін өмірлік маңызды және неғұрлым
әлеуметтік маңызды құқықтар мен еркіндіктерді бекітеді. Сондықтан негізгі
құқықтар мен еркіндіктер мемлекетпен тек қана танылмайды, сонымен бірге
оның өмір сүруіндегі қажетті шарт ретінде қорғанылады.
ҚР Конституциясының 12 бабында көрсетілген, адам құқықтары мен
бостандықтары әркімге тумысынан жазылған, олар абсолютті деп танылады,
олардан ешкім айыра алмайды. Дәл осы тұрғыдағы құқықтар конституцияда
бекітіледі.
Негізгі еркіндіктер мен құқықтарға ерекше заңдық қасиет тән:
а) конституциялық құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның құқықтық
дәрежесінің ядросын құрайды және басқа құқық салаларында бекітілген барлық
құқықтың негізінде болады;
б) әрбір адам мен азаматқа негізгі құқықтар мен еркіндктер бекітіледі.
Барлық басқа ( негізгі емес) құқықтар мен еркіндіктер тұлғаның әртүрлі
дәрежені иеленуімен байланысты (жұмысшылар мен қызметшілердің, мүлік
иелерінің, тұрғын үйді иеленушілер және т.б.)
в) негізгі құқық, еркіндік пен міндеттердің негізгі сипаты олардың
жалпыға бірдейлілігі. Олар тең және бәрі үшін түгелімен ортақ, сәйкесінше
әр адам немесе әр азамат үшін. Мемлекеттің қандай да бір құқықты негізгі
деп тануы оның барлығымен жүзеге асырылу мүмкіндігінен туындайды.
г) ҚР азаматтарының негізгі еркіндіктері мен құқықтары басқа құқықтар
мен міндеттердің пайда болу негізінен ерекшеленеді. Жалғыз мұндай негіз ҚР
азаматтығында болу болып табылады. Негізгі құқықтар мен еркіндіктер
тұлғаның мемлекетпен байланысын, оның азамат ретіндегі дәрежесін көрсетеді;
д) ҚР азаматының негізгі құқықтары мен еркіндіктерін азамат өзін еркін
білдіру бойынша иелене алмайды және айырылмайды. Олар оған азаматтықтың
күшімен келеді, құқықтық дәрежеден бөлінбейді және тек азаматтықты
жоғалтқан кезде ғана жоғалтуы мүмкін.
е) негізгі құқықтар мен еркіндіктер оларды жүзеге асыру механизмімен
ерекшеленеді. Басқа құқықтар мен азаматтың нақты құқықтық қатынастарға
қатысуы арқылы оның құқықтық қабілеттілігін жүзеге асыру процессінде адам
мен азаматтың игілігі болуы мүмкін. Негізгі құқықтар нақты сферада кез-
келген құқықтық қатынастың алғы шарты ретінде және әр бір құқықтық
қатынасқа қатысушының тұрақты ажырамас құқығы болады.
ж) негізгі құқықтар, еркіндіктер мен міндеттердің басты сипаты олардың
бекітілуінің ерекше заңдық формасы, олар жоғарғы заңдық күші бар
мемлекеттің құқықтық актісі – Конституцияда жазылған.
Жоғарыда көрсетілген белгілер адам және азаматтық негізгі құқығы мен
еркіндігін сипаттайды. Оған төмендегідей тұжырым жасауға болады.
Адам мен азаматтың конституциялық (негізгі) құқықтары мен еркіндіктері
– бұл оған тумысынан немесе азаматтық күшіне сәйкес берілетін, мемлекетпен
қорғанатын және тұлғаның құқықтық дәрежесінің ядросын құрайтын, оның
ажырамас құқығы мен еркіндігі. Адам құқығы – бұл адам өмірге келген соң ие
болатын және оның белгілі бір мемлекетке қатыстылығына байланысты емес өмір
сүру, еркіндік пен құқығына жеке қол сұғылмау сияқты табиғи ажырамас
құқықтар мен еркіндіктердің жиынтығы.
Азаматтық құқығы – бұл тұлғаға тек мемлекетке қатыстылығының күшіне
байланысты бекітілетін құқықтар мен еркіндіктер.
ҚР Конституциясының 2 бөлімі адам мен азаматтың құқығы мен еркіндігіне
арналған, олардың басым бөлігі нақты құқықтар мен еркіндіктерді қамтып 29
бабтан тұрады. Олар логикалық негізі бар қарапайым емес нақты бір жүйенің
жиынтығын көрсетеді. 
Нақты жүйе адам мен азаматтың өміріне қатысты құқық пен еркіндіктің
өзіне тән ерекшелік сипатын көрсетеді.
Бұл белгінің негізінде конституциялық құқықтар мен еркіндіктерді үш
топқа бөлу қарастырылады: жеке; әлеуметтік-экономикалық; саяси.
1. Жеке бас құқығы мен еркіндіктері іс-жүзінде әрбір адамның жеке
құқығы болып есептеледі, оның тұлғаның мемлекетке қаншалықты байланысы
барына ешқандай қатысы жоқ. Бұл құқықтар әрбір адамның бөлінбес құқығы, ол
құқық оған туылған кезінен бастап тиісті болады. Адамның жеке құқығы болып
есептелетін құқықтарға адамның табиғи құқығы жатады. Бұл құқық адамның жеке
басы өмірімен байланысты көрінеді. Негізгі адам құқықтары болып: өмір сүру
құқығы (15 бап), жеке басының бостандығы құқығы (16 бап), мемлекеттің оның
жеке басының ар-намысын қорғауы құқығы (17 бап), жеке өмірі, телефон
байланысы, хат жазу құпиясы құқықтары болып бөлінеді.
2. Саяси құқық пен еркіндік – бұл тек мемлекеттің азаматтарына
берілетін және оларға елдің қоғамдық және саяси өміріне қатысуға мүмкіндік
беретін конституциялық құқықтар мен еркіндіктердің бір тобы.
Саяси құқықтар мен еркіндіктер мемлекет азаматтығын алумен тығыз
байланысты болады. Оған жататындар: бірлесу бостандығы (23 бап),
мемлекеттік істергі қатысу мен басқару құқықтары (33 бап), бейбіт түрде
жиналу, соның ішінде қарусыз жиналу құқығы, жиналыстар мен митинглер,
шерулер ұйымдастыру құқығы (32 бап).
3. Адам мен азаматтың негізгі құқығы мен еркіндігінің ерекше тобын
әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар құрайды. Олар жеке меншік
құқығы(26 бап), еңбек қатынастары, демалыс салалары (24 бап), денсаулық
сақтау (29 бап), білім алу (30 бап), әлеуметтік қамтамасыз ету (28 бап)
қоршаған ортаны қорғау саласы (31 бап) сияқты адам өмірінің маңызды
сферасына қатысты және тұлғаның материалдық, рухани және басқа әлеуметтік
мақсаттағы сұранысын қамтамасыз етеді.

Адам және азамат: конституциялық дәрежесінің негізі
 
Азаматтықты алу сол тұлғаға заңмен танылған барлық құқықтар мен
еркіндіктердің толық тарайтынын, тұлғаны тек мемлекет ішіндегі ғана емес,
оның шегінде де қорғалатынының алғы шартын көрсетеді.
Азаматтықпен байланысты қатынастар ҚР Конституциясымен және Қазақстан
Республикасының азаматтығы туралы ҚР Заңымен реттелінеді.
Осы заңның негізінде ҚР Президентінің жарлығымен азаматтықпен байланысты
сұрақтарды қарастыру тәртібі туралы жағдай бекітілген.
Азаматтық – бұл адамдардың дара құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын
көрсететін адам мен мемлекет арасындағы тұрақты саяси – құқықтық байланысы.
Бұл анықтамада азаматтықты сипаттайтын негізгі белгілер көрсетілген.
Азаматтық қатынасын қалыптастыратын тұлға мен мемлекет арасындағы
байланыстың құқықтық сипаты оның ресми рәсімделуінде көрініс табады.
Азаматтық – фактілік жағдай емес, ол құқықтық.
Мемлекеттің азаматтары деп оның аумағында өмір сүретін тұлғалардың
жиынтығы ретінде қарастыруға болмайды. Бұл белгі бойынша тұлғалар елдің
халқын құрып – демографиялық категорияны қалыптастырады. Мұндай түсінік тек
азаматтарды ғана емес, сонымен бірге елде өмір сүретін азаматтығы жоқ, шет
ел азаматтарын да қамтиды.
  Жалпы ортақ құқықтық реттеу өз бойына мыналарды кіргізеді: тұлғаның
азамат болып танылуы үшін, азаматтықты алуы және азаматтықтан шығу үшін
мемлекет өз заңдарында құқықтық негіз болатын заңдарда осы мәселелерге
шешім тауып береді, әрбір адамға байланысты азаматтық алу тәртібі заңды
түрде мынадай құжаттармен тіркеледі:
1. ҚР-сы азаматының төл құжаты.
1. Туу туралы куәлігі және азаматтығын дәлелдейтін басқа да құжат
түрі. Мемлекет, сонымен бірге туылуы және қайтыс болуы сияқты азаматтың хал-
ахуал Актілерін де тіркеп отырады. Азаматтыққа байланысты болатын тұрақты
сипаты, әдетте азаматтың туылуы мен қайтыс болуына дейін және азаматтықты
бір жақты тоқтатуға жол бермейтін шаралардан айқын көрінеді. Азаматтың өз
бастамасымен азаматтықты тоқтату туралы ұсынысы мемлекеттің келісімін қажет
етеді. Қазіргі кезде мемлекеттің бастамасы бойынша азаматтықты тоқтатуға
мүлдем болмайды.
Азаматтықтыңқұқықтық негізі ретінде ҚР конституциялық нормалары және
1991 жылы шығып, 1995 жылы өзгерістер мен толықтырулар енгізілген ҚР
азаматтығы туралы заңы және азаматтыққа қатысты құқықтық-нормативтік
актілері есептеледі.
ҚР заңы бойынша азаматтықты алу:
а) тууы бойынша; б) азаматтыққа алыну нәтижесінде; в) ҚР халықаралық
келісімінде қарастырылған негіздер бойынша; г) заңда қарастырылған басқа да
негіздер бойынша.
Бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де ҚР-ның азаматтығында
болса, қай жерде туғанына қарамастан бала ҚР-ның азаматы болып табылады.
Егер бала өмірге келген кезде ата-аналарының екеуі де ҚР-нан тыс жерде
тұрақты тұрса баланың азаматтығы ата-аналарының жазбаша нысанда білдірген
келісіміне орай белгіленеді. Егер ата-аналарының бірі бала өмірге келген
кезде ҚР-ның азаматтығында болса, егер бала: 1) Қазақстан аумағында туған;
2) Қазақстаннан тыс жерде туған, бірақ ата-аналарының немесе олардың
біреуінің осы кезде Қазақстан аумағында тұрақты тұратын орны болса, бала ҚР-
ның азаматы болып табылады. бала өмірге келген кезде ата-аналарының біреуі
ҚР-ның азаматтығында болса, ал екіншісі азаматтығы жоқ адам болса, бала қай
жерде туғанына қарамастан Қазақстан азаматы болып табылады.
Шет елдік азаматтар мен азаматтығы жоқ тұлғалар үшін әдеттегі шарт
олардың өтініш бергенге дейін ҚР-да 5 жыл тұруы болып табылады.
ҚР азаматтығының тоқтатылуына азаматтықтан шығу мен ҚР азаматтығынан
айрылу негіз болып табылады.
Азаматтықтан шығу – бұл ҚР Президентінің атына өтініш бойынша жүзеге
асырылатын, өз еркімен азаматтықты тоқтату.
ҚР азаматтығынан шығар кезде, егер өтініш беруші адам республика
алдындағы міндеттемелерін немесе республика аумағындағы азаматтардың,
кәсіпорындардың, мекемелер мен ұйымдардың, қоғамдық бірлестіктердің
алдындағы мүліктік міндеттемелерін орындамаса, онда азаматтықтан шығуға
рұқсат етілмеуі мүмкін.
ҚР азаматтығын жоғалту: а) адамдардың, ҚР мемлекетаралық шарттарында
көзделгеннен басқа жағдайларды қоспағанда, басқа мемлекеттің әскери
қызметінде, қауіпсіздік, әділет органдары немесе өзге де мемлекеттік өкімет
және басқару органдарында істейтіндер; б) егер Республика азаматтығы теріс
мәліметтер немесе жалған құжаттар ұсыну нәтижесінде алынса; в) Қазақстан
Республикасының мемлекетаралық шарттарында көзделген негіздер бойынша
жүзеге асырылады.
Қазақстан Республикасының азаматтығы туралы заңның арнайы жағдайлары
ата-анасының азаматтығы өзгерген кезде, асырап алған кезде әр түрлі өмірлік
жағдайда баланың мүддесін толық ескере отырып баланың азаматтығын реттеуге
арналған. Мұндағы басты принциптер: отбасының барлық мүшелеріне бірдей
азаматтықты қамтамасыз етуге тырысу; баланың қалауын ескеру; балада
азаматтықтың болмауына жол бермеу; мүмкін жағдайда баланың мүддесіне сай
Қазақстандық азаматтықты сақтау. 
           
ҚР конституциялық құрылымы
 
Конституциялық құрлыс – бұл мемлекетті құқыққа бағындыруды қамтамасыз
ететін және оны конституциялық мемлекет ретінде сипаттайтын мемлекетті
ұйымдастыру формасы.
Демократиялық конституциялық мемлекетте қоғам бір уақытта мемлекетті
басқарушы ретінде және өзін реттеуші жүйе ретінде өзін реттеуші азаматтық
қоғам мен оның қажеттілігінен тәуелді болады.
Әрекет ететін Қазақстан Конституцияда ҚР Конституциялық құрлысының
концепциясының негізіне Конституцияның 2 бөлімінің 1 бабаында бекітілген
негізгі принцип гуманистік идея қойылған: қоғамдық келісім және саяси
тұрақтылық, бүкіл халық игілігіне экономикалық даму, қазақстандық
патриотизм, мемлекеттік өмірдің маңызды сұрақтарын шешуде демократиялық
әдістер қолдану бұған референдумда және Парламентте дауыс беру де кіреді.
ҚР Конституциялық құрлысына қоғамда қалыптасқан қоғамдық қатынастың
бүкіл жүйесі кіреді. Оның нығаюында Қазақстан Республикасының бүкіл құқық
саласы мен заңдары қатысады.
Қазақстан Республикасының конституциялық құрлысын реттеуде құқықтау
нормалардың ішінде жетекші орынды ҚР Конституциялық нормалары алады. Бұл
Конституцияның жоғарғы заңдық күшке ие және ағымдағы заңдардың базасы
болатындығынан туындайды.
Конституциялық мемлекеттің негізін мемлкеттің адам, оның өмірін,
құқығы мен еркіндігін ең жоғарғы құндылық деп тануда құрайды (1 баб).
Мұндай негізге жеке меншікті тану және қорғау, сондай-ақ идеологиялық және
саяси көп түрлілікті рухани көп түрлілік принципімен толықтыратын зайырлы
мемлекеттілік те жатады.
Конституциялық құрлыс негізінің ішінде унитарлық, территориялық
тұтастық және басқарудың президенттік формасы да бар. Қазақ
мемлекеттілігінің негізі болып табылғандықтан, олар өзгертілмейді.
Конституциялық құрлыс негізін конституциялық формада нығайтудың маңызы
зор. Ол бұл негіздеоді Қазақстан халқының атынан жариялауды қамтамасыз
етеді. Конституцияның преамбуласы бұл негіздерді құруда халықтың егеменді
құқығын көрсетеді. Мұнымен олардың заңдық мағнасы, құқықтық қатынастың
барлық субъектілері үшін жоғарылығы және міндеттілігі көрсетіледі, қоғамдық
қатынастың барлық жүйелерінің құқықтық реттелуіне белсенді әсер етуін
қамтамасыз етеді.
Сондықтан Конституцияда бекітілген конституциялық құрлыс негіздері
мемлекеттілік пен Қазақстан Республикасы қоғамдық өмірінің құқықтық
реттелуінің фундаментін қалыптастырады.
Конституциялық құрлысты конституциялық бекітудің арқасында оның
жүйесіне материалдық, саяси, әлеуметтікпен қатар құқықтық кепілдер де
кіреді. Олардың жүзеге асуы мемлекетпен қамтамасыз етілуі керек.
ҚР Конституциясына сәйкес (1 б) Қазақстан Республикасы өзін
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп бекітеді.
Қазақстан Республикасы демократиялық мемлекет деп жариялайды (ежелгі грек
сөзі демократия аударғанда халық билігі). Оның демократиялық сипаты
келесіден көрінеді: онда халық билігін қамтамасыз ету; биліктің заң
шығарушы, атқарушы, сот тармақтарына бөлінуі; идологиялық және саяси
алуандылық; меншіктің барлық формасын тану және тең қорғау.
Конституция Қазақстанда мемлекеттік биліктің бірден-бірі өзі халық деп
анықтайды.
Халық сөзі заңдық көзқарас тұрғысынан азамат түсінігімен
теңестіріледі және адамдар тобының белгілі бір мемлекетке тиістілігін
анықтайды. Халық мемлекеттің құқықтық субстратын құрайды.
Билік біреуді өзіне бағындыру мүмкіндігін көрсетеді, өзінің еркіне
басқаларды бағындырады. Мемлекеттің пайда болуымен, мемлекеттің маңызды бір
белгілерінің бірі мемлекеттік билік те пайда болады. Мемлекеттік биліктің
қоғамның барлық мүшелерін өзіне бағындырудың негізгі элементі жалпы ерік
пен күш қабілеті бар. Мемлекеттік билік мемлекеттің егемендігін сипаттайды.
Мемлекеттік егемендік – бұл ел ішіндегі мемлекеттік биліктің жоғарылығы
(мемлекет территориядағы заң шығару, тақару және сот билігінің толық жүзеге
асуы) және оның халықаралық қатынастар сферасында шет ел мемлекеттерінің
билігінен тәуелсіз болуы. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Қазақстанның банктік жүйесіндегі ипотекалық несиелеудің қазіргі жағдайы
Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің қазіргі жағдайы және даму үрдісі
Конституциялық құқығының түсінігі, қоғамымызда қалыптасқан құқықтық қатынастардың пайда болу негіздерін, ерекшеліктерін талдау
ҚР КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҒЫ – ҰЛТТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҢ ЖЕТЕКШI САЛАСЫ
Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеу жүйесін жетілдіру бойынша ғылыми-теориялық және тәжірибелік ұсыныстар дайындау
Тұрғын үйді ипотекалық несиелеу механизмінің тұжырымын жасау
Орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары
Қазақстан Республикасының тұрғын үй құрылысы жүйесін дамытудағы аналитикалық талдау (ОҚО мысалында)
Конституциялық құқық саласы ретінде
Қазақстан Республикасындағы жылжымайтын мүлік рыногының даму мәселелері
Пәндер