Қырғызстанның табиғи ерекшілігі
I.Кіріспе.
II.Негізгі бөлім.
1.Қырғызстанның табиғи ерекшілігі.
2.Қырғызстанның су ресурсы.
III.Қорытынды.
II.Негізгі бөлім.
1.Қырғызстанның табиғи ерекшілігі.
2.Қырғызстанның су ресурсы.
III.Қорытынды.
Қырғыстан жері Тянь-Шань мен Памир-Алай тау жүйелеріне жайлас-қан. Мұнда биіктігі 500кл-ден төмен аймақ кездеспейді. Территория-сының %-і биік тау жоталары; солтүстік жағын Күнгей Алатау мен Қырғыз жотасы, батысын Талас Алатауы, Шатқал жотасы, шығысын Теріскей Алатау мен Көкшалтау жотасы, оңтүстік бөлігін Түркістан және Алай сырты жоталарының солт. беткейлері мен Алай жотасы алып жатыр. Ең биік жері — Жеңіс шыңы (7439 м). Талас, Алай аңғарлары мен Ферғана аңғары-ның солтүстік, оңтүстік және шығыс шеттері Қырғыстан территориясына енеді.
Геолиялық құрылымы жағынан Қырғыстан жері Тянъ-Шань қатпарлы аймағына жатады. Палеоген-неогеннен кейін интенсивті тектоникалық қозғалыстардың алғашқы белгілері байқалады, яғни өлкенің қазіргі биік таулы рельефі қалыптаса бастады. Қырғыстан таулары Солтүстік Тянь-Шаныіың алғашқы каледондық (Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Та-лас Алатауы, Қырғыз, Сусамыртау т. б. жоталар), Орта Тянь-Шаньның герциндік Сарыжаз, Келутау, Жетім, Молдатау, Ақширақ, Шатқал жоталары және Оңтүстік Тянь-Шаньның герциндік (Инылчектау, Борколдай, Атбашы, Кокшалтау, Ферғана, Алай, Түркістан жоталары) қатпарлы жүйелеріне бөлінеді. Тау аралық ойыстар мен терең жарылыстар мезозойлық, кайнозойлық, шөгінділердің қалың қабаттары-мен толысқан.
Геолиялық құрылымы жағынан Қырғыстан жері Тянъ-Шань қатпарлы аймағына жатады. Палеоген-неогеннен кейін интенсивті тектоникалық қозғалыстардың алғашқы белгілері байқалады, яғни өлкенің қазіргі биік таулы рельефі қалыптаса бастады. Қырғыстан таулары Солтүстік Тянь-Шаныіың алғашқы каледондық (Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Та-лас Алатауы, Қырғыз, Сусамыртау т. б. жоталар), Орта Тянь-Шаньның герциндік Сарыжаз, Келутау, Жетім, Молдатау, Ақширақ, Шатқал жоталары және Оңтүстік Тянь-Шаньның герциндік (Инылчектау, Борколдай, Атбашы, Кокшалтау, Ферғана, Алай, Түркістан жоталары) қатпарлы жүйелеріне бөлінеді. Тау аралық ойыстар мен терең жарылыстар мезозойлық, кайнозойлық, шөгінділердің қалың қабаттары-мен толысқан.
1.ЭКОНМИЧЕСКИЙ ГЕОГРАФИЯ СССР.-М,1991.
2.БОЛШОЙ СОВЕТСКОЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ,-М.1977.
2.БОЛШОЙ СОВЕТСКОЙ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ,-М.1977.
Кіріспе.
Қырғыстан жері Тянь-Шань мен Памир-Алай тау жүйелеріне жайлас-қан.
Мұнда биіктігі 500кл-ден төмен аймақ кездеспейді. Территория-сының %-і
биік тау жоталары; солтүстік жағын Күнгей Алатау мен Қырғыз жотасы, батысын
Талас Алатауы, Шатқал жотасы, шығысын Теріскей Алатау мен Көкшалтау жотасы,
оңтүстік бөлігін Түркістан және Алай сырты жоталарының солт. беткейлері мен
Алай жотасы алып жатыр. Ең биік жері — Жеңіс шыңы (7439 м). Талас, Алай
аңғарлары мен Ферғана аңғары-ның солтүстік, оңтүстік және шығыс шеттері
Қырғыстан территориясына енеді.
Геолиялық құрылымы жағынан Қырғыстан жері Тянъ-Шань қатпарлы аймағына
жатады. Палеоген-неогеннен кейін интенсивті тектоникалық қозғалыстардың
алғашқы белгілері байқалады, яғни өлкенің қазіргі биік таулы рельефі
қалыптаса бастады. Қырғыстан таулары Солтүстік Тянь-Шаныіың алғашқы
каледондық (Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Та-лас Алатауы, Қырғыз,
Сусамыртау т. б. жоталар), Орта Тянь-Шаньның герциндік Сарыжаз, Келутау,
Жетім, Молдатау, Ақширақ, Шатқал жоталары және Оңтүстік Тянь-Шаньның
герциндік (Инылчектау, Борколдай, Атбашы, Кокшалтау, Ферғана, Алай,
Түркістан жоталары) қатпарлы жүйелеріне бөлінеді. Тау аралық ойыстар мен
терең жарылыстар мезозойлық, кайнозойлық, шөгінділердің қалың қабаттары-мен
толысқан.
Солтүстік Тянь-Шань пайдалы қазындылары арасында полиметалл мен сирек
кездесетін металдардың өнеркәсіптік маңызы бар, шашыранды алтын, күкірт
колчеданы т. б. кездеседі. Орта Тянь-Шаньнан Жетім темір руда бассейні
(болжамды қоры 10 млрд. т), Оңт. Тянь-Шаньнан Хайдаркен, Чау-вай, Чонкой
сынап кендері, Касансай ауданынан сурьма, Ақширақ — Сарыжаз ауданынан
қалайы, Ферғана аңғарынан мұнай мен газ кендері ашыл-4 кған. Көмірдің геол.
қоры (31 млрд. т) жөнінен Қырғыстан Орта Азияда 1-орын алады. Жалпы қорда
тас көмірдің, өнер- ркәсіптік қорда қоңыр көмірдің мөлшері басым. Маңызды
тас көмір кен- дері негізінен Шығыс Ферғана тас көмір бассейнінде
оғырланған. Тер- малдық және минералдық бұлақтар бар; олардың негізінде
Ыстық-ата, Жалалабад курорттары салынған Қырғыстан жері сейсмикалық
аймақтар қатарына жатады: жер сілкіну әсіресе Ферғана,Атойнақ тектоникалық
жарылыстадрында көбірек байқалады. Қырғыстан климаты континенттік;
январьдың орта темперасы — аңғарлар мен тау бөктерлерінде —1,5°, —8° С, а
таудың биіктік орташа белігінде —8°, п —20° С, биік тауда —27,7° С. Ауа
суықтығы минимумы —53,6° С з (Ақсай аңғарында). Жазы қуаң, ыс- ( тық;
июльдің орта темперасы — ызғарлы оларда 20—27° С, таудың биіктік орташа
бөлігінде 15—17° С, биік тауда і] 5° С, ауаның ыстықтығы кейде 43° С- ( қа
(Шу аңғарында) жетеді. Желдің аңғарлық түрі басым келеді. Жылдық ( жауын-
шашын мөлшерінің ең аз (100 мм) жері — Ыстықкөл қазан шүңқырының батыс.
жағы; ең көбі (900—1000 мм) Ферғана жотасының оңтүстік.-батыс беткейіне
түседі. Тянь-Шань беткейлеріндегі қар жиегі 3600— 4600 м биіктіктен өтеді.
Республиканың 6578,3 км2 жерін мұз басқан, Бас-ты мұздықтары: Оңтүстік
Инылчек (800 км2), Солтүстік Инылчек (211 км2), Қайынды (84 км2), Семёнов
мұздағы (65 км2), Мушкетов мұздағы (69 км2).
Қырғыстан өзендері Арал теңізі, Тарим, Ыстықкөл, Балқаш алаптарына
жатады. Барлық өзеядерінің жылдық орташа жалпы ағыны 52 км3 (СССР-дегі
жалпы өзен ағынының 3%-і). Көптеген өзендерінің жоғарғы және орта ағыс-тары
ғана Қырғыстан жерінде. Аса ірі өзені — Нарын; ол Қарадария өзенімен
қосылып Сырдарияны құрайды. Нарынның басты салалары Атбашы, Алабүқа,
Кёкёмерен. Солтүстік Қырғыстандағы ірі өзен — Шу Солтүстік.-Батыс
Қырғыстанда — Талас, Қиыр Оңтүстік Қырғысттанда — Қызылсу. Республика
территориясында 3 мыңға жуық көл бар; ірілері — Ыстықкөл, Соңкөл Чатыркөл.
Оңтүстік Қырғыстанның шөлді және Солтүстік Қырғыстанның шөлейт аймақтары
сүр, Ішкі және Орт. Тянь-Шаньның шелді-далалы белдеуі мен Ыстықкөл қазан
шұңқырының батыс бөлігі қоңыр топырақты, таудың қуаң беткейлері қызыл
қоңыр, ылғалды жақтары қара топырақты келеді. Қырғыстанда өсімдіктің 3,5
мың түрі кездеседі: Территориясының 3,3 %-і орман (әсіресе шырша, арша,
жаңғақ ағаштары көбірек өседі). Тау беткейлерінде альпілік жәнө субальпілік
шалғындар өседі. Шөлейт аймақта толай қоян, саршұнақ, кірпі, далалық өңірде
сүр аламан, ақшыл күзен, орманда қоңыр аю, сілеусін, жабайы шогпқа, елік,
ақкіс, сусар, марал, құстардан аққу, үйрек, қаршыға т. б. кездеседі. Өзен-
көлдерінде балықтың 40-қа жуық түрі бар. Жанат, американ күзені, тиін,
ондатра, нутрия т. б. бағалы аңдар жерсіндірілген. Республикада ыстықкөл,
Сарычелек қорытары ұйымдастырылған.
Табиғи жағдайына қарай Тянь-Шань тауының Қырғыстаң жері қамтыған
бөлігі 5 физ.-геогр. провинцияға (солт. Тянь-Шань, Ыстықкөл, Ішкі Тянь-
Шань, Орт. Тянь-Шанъ, Оңт.-Бат. Тянь-Шань) бөлінеді; Памир — Алай таулы
аймағы — Алай және Солт. Памир провинцияларына ажыратыладьь
Халңы. Негізгі тұрғындары қырғыздар (1285 мың); олардан басқа орыс-
тар, өзбектер, украиндар, немістер, татарлар, қазақтар (22 мың, 1970) тә-
жіктер түрады. 1913—71 жылдары арасында Қ. халқы 3,6 есе өсті. Орта-ша
тығызд. 1 км2 жерге 15,5 адамнан келеді, тау аралық аңғарларда, жазық
жерлерде 80 адамға дейін жетеді (1972). Халқының 71,3% 4 жүмысшылар мен
қызметкерлер, 28,4%-і кол-хозшылар. Қала халқы 37% (1970); ірі қалалары
(мың, 1972) — Фрунзе (452), Ош (132), Жалалабад (44,3), Пржевальск
(Қарақол) (42,3), Тоқмақ (42,1).
Археологиялың ескерткіштер Қырғыз жерін адам баласы бұдан 300 мың жыл
бұрын, ертедегі тас дәуірі (палеолит) кезінен мекендегендігін анықтайды.
Ертедегі тас дәуірінің құралдары Орт. Тянь-Шань, Ыстықкөл, Ферғана маңынан,
Неолит дәуірінің ескерткіштері Фрунзе, Тоқмақ қ-лары мен Ыстықкөл
аймағынан, Алтай даласынан табылды. Сарыжаз өзені маңындағы 2 үңгірде (Ақ
шұңқыр ) қызыл бояумен қабырғаға салынған хайуанаттар суреті саңталған.
Неолит кезіндегі тайпалар тас өңдеудің жетілген техникасын (тегістеу, қашау
техникасы) игерген, садақ пен жебені қолданған, балшықтан ыдыстар жасаған.
Сол кезеңде (б. з. б. 5—3 мыңж.) мал шаруашылығы мен егіншілік пайда
болған. Б. з. б. 3 мың жылдықтың аяғында әуелі мыстан, кейін қоладан
жасалған ңарулар тарады. Қола дәуірінде (б. з. б. 1-мың жылдықтың басы)
Қырғыстан жеріндегі адамдар 2 топқа — егіншілік және мал шаруашылығы тобына
бөлінгендігін археол. материалдан байқауға болады. Б. з. б. 7— 6 ғ-да
темірден соғылған құралдар мен қарулар пайда болды, көшпелі мал шаруашылығы
шешуші шаруашылыққа айналды, мүліктік жіктелу күшейді. Таптың ңатынас шыға
бастады. Көшпелілер арасында рулық одақ, ал егіншілік аудандарда құл
иеленуші мемлекет пайда болды. Солтүстік Қырғыстанда сақтар (б. з. б. 7—3
ғ.), кейін үйсіндер (б. з. б. 2 ғ.— б. з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік
аудандар (б.з.б.2—1 ғ.) Пиркан мемлекетіне, кейін (1—4 ғ.) Кушан
патшалығына қарады. Қырғыстанның оңтүстік. аудандарында 4—5 ғ. тоған тоспа
техникасы қолданылды, су диірмені пайда болды, канал жүйесі көбейді, а. ш.
дақылдарының жаңа түрлері (маңта) егілді. Экономикалық өмірдің және
қоғамдық қатынастардың өзгеруіне байланысты егіншілік аймағында құл
иеленуші мемлекетті феодық мемлекет бірлестіктер ауыстырды, көшпелі
тайпаларда да ерте феод. мемлекет пайда болды. 5 ғ-да солтүстік Қырғызстан
көпгпенділері отырыңщылана бастады. 6—7 ғ-да Қырғызстан батыс түрік
қағандығының орталығына айналды. Астанасы — Суяб. Қалалар, қоғамдық еңбек
бөлінісі пайда болды. 6—8 ғ-да Батыс түрік қағандығына қараған тайпалармен
бірге көшпелілері Орхон, отырықшылары соғда жазуын қолданды. 10 ғ-дан
бастап қырғыздардың Тянь-Шаньды мекендегені жайлы жазба деректерде
баяндалады. Ол кез-де Шу, Талас далаларында, Ыстық-көл жағалауында қалалар
мен оты-рықшылар көбейе бастады. Олар Орта Азияның басқа аймақтарымен ңарым-
ңатынас жасады. 10 ғ-дың орта шенінен 12 ғ-дың орта кезіне дейін Қырғызстан
жеріне Қарахан мемлекетінің негізгі бөлігі қоныс тепті. Оның астанасы Шу
бойындағы — Баласағұн болды. Бұл кезде феодалдық қатынас едәуір дамыды.
10—12 ғ-да өндіргіш күштер сол кездегі дамудың жоғары сатысына жетті. Талас
даласы күміс және басқа металлшығарудың орталығына айналды, біраз қалаларда
(Баласағұн, Үзген) қол өнер, сауда жәнө мәдениет дамыды. 13 ғ-дың 1-
ширегінде басталған монғолтатар шапқыншылығы даму процесін ұзақ уақытқа
тоқыратты.
Монғолдар Орта Азияны жаулап алып, оған көшпелі тайпаларды қо-
ныстандырды. Тянь-Шаньның бір бөлігі және шығыс Түркістан Шағатай ұлысының
құрамына кірді. Оның тұрғындары — Жетісу, Қашқар көпшелі-лері өздерін
ерекше Моғол ұлымыз деп атады. 15 ғ-дың 2-жартысында солтүстік Қырғыстан
жерінде қырғыз тайпалары бірігіп, жөке хандық қүрды. 16 ғ-дыц 1-жартысында
Ң-дар ойрат шапқыншылығына қарсы табанды күрес жүр-гізді. 17 ғ. мен 18 ғ-
дың басында қырғыздардың шығыс Түркістанның мемлекеттік -саяси өміріне
араласуы күшейді. 18 ғ-дың аяғы мен 19 ғ-дың бас кезінде сыртқы саяси
жағдайының қиындауына және сауда мен ішкі жағдайының тұрақты болмауына
байланысты қырғыздар Россия патшалығынан қамқорлық сүрауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қырғыстан жері Тянь-Шань мен Памир-Алай тау жүйелеріне жайлас-қан.
Мұнда биіктігі 500кл-ден төмен аймақ кездеспейді. Территория-сының %-і
биік тау жоталары; солтүстік жағын Күнгей Алатау мен Қырғыз жотасы, батысын
Талас Алатауы, Шатқал жотасы, шығысын Теріскей Алатау мен Көкшалтау жотасы,
оңтүстік бөлігін Түркістан және Алай сырты жоталарының солт. беткейлері мен
Алай жотасы алып жатыр. Ең биік жері — Жеңіс шыңы (7439 м). Талас, Алай
аңғарлары мен Ферғана аңғары-ның солтүстік, оңтүстік және шығыс шеттері
Қырғыстан территориясына енеді.
Геолиялық құрылымы жағынан Қырғыстан жері Тянъ-Шань қатпарлы аймағына
жатады. Палеоген-неогеннен кейін интенсивті тектоникалық қозғалыстардың
алғашқы белгілері байқалады, яғни өлкенің қазіргі биік таулы рельефі
қалыптаса бастады. Қырғыстан таулары Солтүстік Тянь-Шаныіың алғашқы
каледондық (Күнгей Алатау, Теріскей Алатау, Та-лас Алатауы, Қырғыз,
Сусамыртау т. б. жоталар), Орта Тянь-Шаньның герциндік Сарыжаз, Келутау,
Жетім, Молдатау, Ақширақ, Шатқал жоталары және Оңтүстік Тянь-Шаньның
герциндік (Инылчектау, Борколдай, Атбашы, Кокшалтау, Ферғана, Алай,
Түркістан жоталары) қатпарлы жүйелеріне бөлінеді. Тау аралық ойыстар мен
терең жарылыстар мезозойлық, кайнозойлық, шөгінділердің қалың қабаттары-мен
толысқан.
Солтүстік Тянь-Шань пайдалы қазындылары арасында полиметалл мен сирек
кездесетін металдардың өнеркәсіптік маңызы бар, шашыранды алтын, күкірт
колчеданы т. б. кездеседі. Орта Тянь-Шаньнан Жетім темір руда бассейні
(болжамды қоры 10 млрд. т), Оңт. Тянь-Шаньнан Хайдаркен, Чау-вай, Чонкой
сынап кендері, Касансай ауданынан сурьма, Ақширақ — Сарыжаз ауданынан
қалайы, Ферғана аңғарынан мұнай мен газ кендері ашыл-4 кған. Көмірдің геол.
қоры (31 млрд. т) жөнінен Қырғыстан Орта Азияда 1-орын алады. Жалпы қорда
тас көмірдің, өнер- ркәсіптік қорда қоңыр көмірдің мөлшері басым. Маңызды
тас көмір кен- дері негізінен Шығыс Ферғана тас көмір бассейнінде
оғырланған. Тер- малдық және минералдық бұлақтар бар; олардың негізінде
Ыстық-ата, Жалалабад курорттары салынған Қырғыстан жері сейсмикалық
аймақтар қатарына жатады: жер сілкіну әсіресе Ферғана,Атойнақ тектоникалық
жарылыстадрында көбірек байқалады. Қырғыстан климаты континенттік;
январьдың орта темперасы — аңғарлар мен тау бөктерлерінде —1,5°, —8° С, а
таудың биіктік орташа белігінде —8°, п —20° С, биік тауда —27,7° С. Ауа
суықтығы минимумы —53,6° С з (Ақсай аңғарында). Жазы қуаң, ыс- ( тық;
июльдің орта темперасы — ызғарлы оларда 20—27° С, таудың биіктік орташа
бөлігінде 15—17° С, биік тауда і] 5° С, ауаның ыстықтығы кейде 43° С- ( қа
(Шу аңғарында) жетеді. Желдің аңғарлық түрі басым келеді. Жылдық ( жауын-
шашын мөлшерінің ең аз (100 мм) жері — Ыстықкөл қазан шүңқырының батыс.
жағы; ең көбі (900—1000 мм) Ферғана жотасының оңтүстік.-батыс беткейіне
түседі. Тянь-Шань беткейлеріндегі қар жиегі 3600— 4600 м биіктіктен өтеді.
Республиканың 6578,3 км2 жерін мұз басқан, Бас-ты мұздықтары: Оңтүстік
Инылчек (800 км2), Солтүстік Инылчек (211 км2), Қайынды (84 км2), Семёнов
мұздағы (65 км2), Мушкетов мұздағы (69 км2).
Қырғыстан өзендері Арал теңізі, Тарим, Ыстықкөл, Балқаш алаптарына
жатады. Барлық өзеядерінің жылдық орташа жалпы ағыны 52 км3 (СССР-дегі
жалпы өзен ағынының 3%-і). Көптеген өзендерінің жоғарғы және орта ағыс-тары
ғана Қырғыстан жерінде. Аса ірі өзені — Нарын; ол Қарадария өзенімен
қосылып Сырдарияны құрайды. Нарынның басты салалары Атбашы, Алабүқа,
Кёкёмерен. Солтүстік Қырғыстандағы ірі өзен — Шу Солтүстік.-Батыс
Қырғыстанда — Талас, Қиыр Оңтүстік Қырғысттанда — Қызылсу. Республика
территориясында 3 мыңға жуық көл бар; ірілері — Ыстықкөл, Соңкөл Чатыркөл.
Оңтүстік Қырғыстанның шөлді және Солтүстік Қырғыстанның шөлейт аймақтары
сүр, Ішкі және Орт. Тянь-Шаньның шелді-далалы белдеуі мен Ыстықкөл қазан
шұңқырының батыс бөлігі қоңыр топырақты, таудың қуаң беткейлері қызыл
қоңыр, ылғалды жақтары қара топырақты келеді. Қырғыстанда өсімдіктің 3,5
мың түрі кездеседі: Территориясының 3,3 %-і орман (әсіресе шырша, арша,
жаңғақ ағаштары көбірек өседі). Тау беткейлерінде альпілік жәнө субальпілік
шалғындар өседі. Шөлейт аймақта толай қоян, саршұнақ, кірпі, далалық өңірде
сүр аламан, ақшыл күзен, орманда қоңыр аю, сілеусін, жабайы шогпқа, елік,
ақкіс, сусар, марал, құстардан аққу, үйрек, қаршыға т. б. кездеседі. Өзен-
көлдерінде балықтың 40-қа жуық түрі бар. Жанат, американ күзені, тиін,
ондатра, нутрия т. б. бағалы аңдар жерсіндірілген. Республикада ыстықкөл,
Сарычелек қорытары ұйымдастырылған.
Табиғи жағдайына қарай Тянь-Шань тауының Қырғыстаң жері қамтыған
бөлігі 5 физ.-геогр. провинцияға (солт. Тянь-Шань, Ыстықкөл, Ішкі Тянь-
Шань, Орт. Тянь-Шанъ, Оңт.-Бат. Тянь-Шань) бөлінеді; Памир — Алай таулы
аймағы — Алай және Солт. Памир провинцияларына ажыратыладьь
Халңы. Негізгі тұрғындары қырғыздар (1285 мың); олардан басқа орыс-
тар, өзбектер, украиндар, немістер, татарлар, қазақтар (22 мың, 1970) тә-
жіктер түрады. 1913—71 жылдары арасында Қ. халқы 3,6 есе өсті. Орта-ша
тығызд. 1 км2 жерге 15,5 адамнан келеді, тау аралық аңғарларда, жазық
жерлерде 80 адамға дейін жетеді (1972). Халқының 71,3% 4 жүмысшылар мен
қызметкерлер, 28,4%-і кол-хозшылар. Қала халқы 37% (1970); ірі қалалары
(мың, 1972) — Фрунзе (452), Ош (132), Жалалабад (44,3), Пржевальск
(Қарақол) (42,3), Тоқмақ (42,1).
Археологиялың ескерткіштер Қырғыз жерін адам баласы бұдан 300 мың жыл
бұрын, ертедегі тас дәуірі (палеолит) кезінен мекендегендігін анықтайды.
Ертедегі тас дәуірінің құралдары Орт. Тянь-Шань, Ыстықкөл, Ферғана маңынан,
Неолит дәуірінің ескерткіштері Фрунзе, Тоқмақ қ-лары мен Ыстықкөл
аймағынан, Алтай даласынан табылды. Сарыжаз өзені маңындағы 2 үңгірде (Ақ
шұңқыр ) қызыл бояумен қабырғаға салынған хайуанаттар суреті саңталған.
Неолит кезіндегі тайпалар тас өңдеудің жетілген техникасын (тегістеу, қашау
техникасы) игерген, садақ пен жебені қолданған, балшықтан ыдыстар жасаған.
Сол кезеңде (б. з. б. 5—3 мыңж.) мал шаруашылығы мен егіншілік пайда
болған. Б. з. б. 3 мың жылдықтың аяғында әуелі мыстан, кейін қоладан
жасалған ңарулар тарады. Қола дәуірінде (б. з. б. 1-мың жылдықтың басы)
Қырғыстан жеріндегі адамдар 2 топқа — егіншілік және мал шаруашылығы тобына
бөлінгендігін археол. материалдан байқауға болады. Б. з. б. 7— 6 ғ-да
темірден соғылған құралдар мен қарулар пайда болды, көшпелі мал шаруашылығы
шешуші шаруашылыққа айналды, мүліктік жіктелу күшейді. Таптың ңатынас шыға
бастады. Көшпелілер арасында рулық одақ, ал егіншілік аудандарда құл
иеленуші мемлекет пайда болды. Солтүстік Қырғыстанда сақтар (б. з. б. 7—3
ғ.), кейін үйсіндер (б. з. б. 2 ғ.— б. з. 5 ғ.) өмір сүрді. Оңтүстік
аудандар (б.з.б.2—1 ғ.) Пиркан мемлекетіне, кейін (1—4 ғ.) Кушан
патшалығына қарады. Қырғыстанның оңтүстік. аудандарында 4—5 ғ. тоған тоспа
техникасы қолданылды, су диірмені пайда болды, канал жүйесі көбейді, а. ш.
дақылдарының жаңа түрлері (маңта) егілді. Экономикалық өмірдің және
қоғамдық қатынастардың өзгеруіне байланысты егіншілік аймағында құл
иеленуші мемлекетті феодық мемлекет бірлестіктер ауыстырды, көшпелі
тайпаларда да ерте феод. мемлекет пайда болды. 5 ғ-да солтүстік Қырғызстан
көпгпенділері отырыңщылана бастады. 6—7 ғ-да Қырғызстан батыс түрік
қағандығының орталығына айналды. Астанасы — Суяб. Қалалар, қоғамдық еңбек
бөлінісі пайда болды. 6—8 ғ-да Батыс түрік қағандығына қараған тайпалармен
бірге көшпелілері Орхон, отырықшылары соғда жазуын қолданды. 10 ғ-дан
бастап қырғыздардың Тянь-Шаньды мекендегені жайлы жазба деректерде
баяндалады. Ол кез-де Шу, Талас далаларында, Ыстық-көл жағалауында қалалар
мен оты-рықшылар көбейе бастады. Олар Орта Азияның басқа аймақтарымен ңарым-
ңатынас жасады. 10 ғ-дың орта шенінен 12 ғ-дың орта кезіне дейін Қырғызстан
жеріне Қарахан мемлекетінің негізгі бөлігі қоныс тепті. Оның астанасы Шу
бойындағы — Баласағұн болды. Бұл кезде феодалдық қатынас едәуір дамыды.
10—12 ғ-да өндіргіш күштер сол кездегі дамудың жоғары сатысына жетті. Талас
даласы күміс және басқа металлшығарудың орталығына айналды, біраз қалаларда
(Баласағұн, Үзген) қол өнер, сауда жәнө мәдениет дамыды. 13 ғ-дың 1-
ширегінде басталған монғолтатар шапқыншылығы даму процесін ұзақ уақытқа
тоқыратты.
Монғолдар Орта Азияны жаулап алып, оған көшпелі тайпаларды қо-
ныстандырды. Тянь-Шаньның бір бөлігі және шығыс Түркістан Шағатай ұлысының
құрамына кірді. Оның тұрғындары — Жетісу, Қашқар көпшелі-лері өздерін
ерекше Моғол ұлымыз деп атады. 15 ғ-дың 2-жартысында солтүстік Қырғыстан
жерінде қырғыз тайпалары бірігіп, жөке хандық қүрды. 16 ғ-дыц 1-жартысында
Ң-дар ойрат шапқыншылығына қарсы табанды күрес жүр-гізді. 17 ғ. мен 18 ғ-
дың басында қырғыздардың шығыс Түркістанның мемлекеттік -саяси өміріне
араласуы күшейді. 18 ғ-дың аяғы мен 19 ғ-дың бас кезінде сыртқы саяси
жағдайының қиындауына және сауда мен ішкі жағдайының тұрақты болмауына
байланысты қырғыздар Россия патшалығынан қамқорлық сүрауға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz