Қазақ тіліндегі ырықсыз етістік пен ағылшын тіліндегі ырықсыз етістіктің айырмашылығы

I.Кіріспе
1. Етістік жайлы түсінік.
II. Негізгі бөлім.
1. Verbs
2. Four verbs form
3. Active and Passive voice
4. Irregular verbs
ІІІ. Қорытынды.

Қазіргі әдеби тілдегі тәсіл – ырықсыз етіс тұлғасының үстіне барып өзгелік етіс қосымшасының жалғануы – тіл құрамындағы элементтердің қолданыс тұрғысынан да, семантикалық жағынан да жіктелісінің нәтижесі болса керек. Олай болса, говорлық ерекшелік тіргіз сондай жіктелістің әлі толық болмаған кезінің қалдығы. Ырықсыз етіс қосымшасы – л (-ыл,іл ) V-VIII ғасыр ескерткіштерінде мынадай орындарда қолданылған: өзінің тура мәнінде - ырықсыз етіс мәнінде: табғачда адырылты, қанланты (Т). Өздік етіс мәнінде қолданылады: білге Тонуқуқ бен өзүм Табчғач іліңе қылынтым (Т). – л тұлғалы етістіктер ескерткіштер тілінде кейде бірле шылау сөзімен қосарлана жұмсалады: Табғач будун бірле түзелтім. Оғуз будун тоғуз татар бірле тіріліп келті (Т). Бұл мағыналық мәнерлердің қайсысы да қазақ тіліндегі осы тұлғалы етістіктердің бойынан ұшырасатындар. Қазіргі қазақ тілінде айрылу етістігі / айыр түбінен ырықсыз тұлғалы болсада, өздік етістік мәнінде қолданыла алатын мәлім. Мен жолдасымнан айырылдым дегенде айрыл ырықсыз етіс мағынасын береді. Сөйтіп, тіліміздегі кейбір етістіктер ырықсыз тұлғалы бола тұра, контекст ыңғайына қарай өздік етіс қызметіндеде ұшырасады.

1. М. Томанов " Қазақ тілінің тарихы грамматикасы" Алматы 1981ж
2. М. Оразов " Етістік" Алматы 2001ж
3. К.Н. Качалова Е.Е. Израилевич " Практическая грамматика английского языка"
4. Интернет.
5. Ы.Е. Маманов Сөз, морфема қосымша туралы түсінік.
6. Ы. Маманов Қазақ тіліндегі көптік форма
7. Ы. Маманов Қазақ тіліндегі Етістік.
8. Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі Морфология.
9. Н.А. Бонк Учебник английского языка.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

Ырықсыз етіс
Қазіргі әдеби тілдегі тәсіл – ырықсыз етіс тұлғасының үстіне
барып өзгелік етіс қосымшасының жалғануы – тіл құрамындағы элементтердің
қолданыс тұрғысынан да, семантикалық жағынан да жіктелісінің нәтижесі
болса керек. Олай болса, говорлық ерекшелік тіргіз сондай жіктелістің
әлі толық болмаған кезінің қалдығы. Ырықсыз етіс қосымшасы – л (-ыл,іл
) V-VIII ғасыр ескерткіштерінде мынадай орындарда қолданылған: өзінің
тура мәнінде - ырықсыз етіс мәнінде: табғачда адырылты, қанланты (Т).
Өздік етіс мәнінде қолданылады: білге Тонуқуқ бен өзүм Табчғач іліңе
қылынтым (Т). – л тұлғалы етістіктер ескерткіштер тілінде кейде бірле
шылау сөзімен қосарлана жұмсалады: Табғач будун бірле түзелтім. Оғуз
будун тоғуз татар бірле тіріліп келті (Т). Бұл мағыналық мәнерлердің
қайсысы да қазақ тіліндегі осы тұлғалы етістіктердің бойынан
ұшырасатындар. Қазіргі қазақ тілінде айрылу етістігі айыр түбінен
ырықсыз тұлғалы болсада, өздік етістік мәнінде қолданыла алатын мәлім.
Мен жолдасымнан айырылдым дегенде айрыл ырықсыз етіс мағынасын береді.
Сөйтіп, тіліміздегі кейбір етістіктер ырықсыз тұлғалы бола тұра,
контекст ыңғайына қарай өздік етіс қызметіндеде ұшырасады. Сонымен
қатар, жиыл т.б. етістіктер қолданыс ретіне қарай бірде ырықсыз мәнін
берсе, бірде бастауыштың өзгеруіне қарай ол мәннен айрылып қалады.
Ондай ынғайды қазақ тілінде етістік жетегіндегі есім сөз көмектес
жалғаулы болуыда ұшырасады: Жанат Сәбитпен қосылды т.б. Махмут Қашққари
–л аффиксінің мынандай қызметін көрсетеді:
1. Жаңа етістік жасайды.
2. Ырықсыз етіс жасайды.
3. Салт етістіктен ырықсыз етіс жасайды.
4. “дербес” етістік жасайды.
Қашққари айтып отырған – л аффиксінің бірінші қызметін желінді
етістігінң құрамындағы –л аффиксінің мәнімен шендестіруге болар еді.
Қазақ тілінде Же етістігінің ырықсыз етіс тұлғасы жел емес,
желінді. Сонғы тұлға –л аффиксінің мағынасының көмескіленуінен кейін
қалыптасуы мүмкін. V-VIII ғасыр жазбалары тілінде сирек, ал Қашққари
сөздігінде қалыптасқан тәсіл ретінде – Қ,- К(-сық, -дық ) аффикстері
ұшырасады. Ұйғұр жазуының ескерткіштерінде: оқын, урсуқмыш (оқпен
ұрылған). Қашқари көрсететін бұл аффикстер қазіргі қазақ тілінде етек
алған құбылыс емес. Алайда, олардың ізін кейбір сөздер құрамыннан
ұшыратуға болады. Қазақ тілінде соқтығу, аптығу, шаптығу тәрізді
естістіктер, тантық тәрізді бірен-сәрең қимыл есімдері бар. Осылардың
құрамын талдап көрейік: Соқтық, аптық, шаптық – тантық (танты, танып
кетті етістіктермен салыстыр). Бастапқы түбірлер сабақты етістіктер,
тық (немесе, алғашқы сипаты дық ). Қосымшасы арқылы салтқа айналған,
яғни пассиф қимылды білдіретін болған. Осымен байланысты V-VIII ғасыр
жазбаларында ұшырасатын олурсуқ,олурсук, (отыру, отырған куй) қимыл
есімін және тұтсық (тұтылу) урсуқ (оққа тап болу). Етістіктерін еске
алған жөн. Егер – сық (оның варианты дық, тық ). Аффиксі актив
етістікті пассивке айналдыратынын ескерсек, келтірілген фактілердің
тарихи тұрғыдан осы аффикспен байланыстылығын көруге болады. Көне
түркі тілінде , Маловтың фактілеріне қарағанда, - сық аффикңсі туынды
етістіктер жасаған. (Малов та йоқсық – жоқ болу, алсық -алдану, ал-
қулық, залымдық, арсық- алданушы, ар-алдау, аздыру сөздерін келтіреді.
Осыдан бұрын айтылғандай, жалпы етіс аффикстерінің қайсысы да өздерінің
алғашқы қолдану кезеңінде сөз жасаушы аффикстер болғаны белгілі. Ырықсыз
етіс мәнін берген (пассив қимылды білдірген) –сық аффиксі қазақ тілінде,
сонымен, форма жасаушы қосымша (немес, етіс қосымшасы) мәнінде емес,
жеке етістіктер құрамында сөз жасаушы элемент ретінде ғана кездеседі.

Ырықсыз етіс дегенде біз амал әрекеті орындаушы бастауыш
қызметінде қлданылмайтын не амал - әрекет өздігінен орындалатындай
көрінетін етістік формасын түсінеміз. Қазақ тілінде ырықсыз етістер
өздік етіс сияқты етістіктің түбіріне 1) – ыл, - іл, - л және 2) –
ын, -ін, - н қосымшаларын қосу арқылы жасалынады. Ырықсыз етістің
өзгелік етістен айырмашылығы сол, өздік етіс мағынасында – ыл, - іл,
-л қосымшасы сирек қлданылысы, ырықсыз етіс мағынасында ол өте жиі
қолданылады, оның негізгі қызметі болып табылады. Екінші айырмашылығы
сол, түркі тілдерінің көпшілігінде – ыл, - іл, - л мен -ын, -ін, -н
ырықсыз етіс қосымшасы деп саналса біршама ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.