Суицид мәселесі
Ж О С П АР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.8
I.ТАРАУ. Э.Дюркгеймнің «Суицид» еңбегіне социологиялық талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.29
I.1. Суицид девианттық мінез.құлықтың формасы ретінде және оның
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.16
I.2. Суицид мәселесін зерттеген ойшылдардың еңбектеріндегі ұқсастықтар мен айырмашылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.29
II.ТАРАУ. Суицид әлеуметтік құбылыс ретінде оның алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.51
II.1. Батыс елдеріндегі суицид мәселесіне социологиялық шолу ... ... ...30.37
II.2. Суицидті алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.8
I.ТАРАУ. Э.Дюркгеймнің «Суицид» еңбегіне социологиялық талдау жасау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9.29
I.1. Суицид девианттық мінез.құлықтың формасы ретінде және оның
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9.16
I.2. Суицид мәселесін зерттеген ойшылдардың еңбектеріндегі ұқсастықтар мен айырмашылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17.29
II.ТАРАУ. Суицид әлеуметтік құбылыс ретінде оның алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30.51
II.1. Батыс елдеріндегі суицид мәселесіне социологиялық шолу ... ... ...30.37
II.2. Суицидті алдын алу шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38.51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52.55
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56.58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59.61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: «Э.Дюркгеймнің суицид мәселесіне социологиялық талдау». Бұл тақырып қазіргі таңда ең өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет. Суицид мәселесі, оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалын, толық негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды мәселе болып табылады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), нашақорлық, қылмыс, маскүнемдік секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл әлеуметтік проблема. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы қоғамымызға жат әрекеттердің біздің елімзде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Менің диплом жұмысыма бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы мәселе бүгінде айтарлықтай зерттеліп біткен жоқ және ол одан әрі зерттеуді қажет етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді қосуды мақсат еттім.
Әу баста Алла-тағала адамды жаратып, оған жан силады. Діни көзқарастар жер бетіндегі бүкіл тіршілік атаулының пайда болуын, дамуын, өлуін «ұлы күшпен» байланыстырады. Біздің дін бойынша, адамға жан бітіріп өмір силаушы да, ажал жіберіп жанды қайтарып алып, өмірді үзуші де Алланың өзі. Адамның жанын тек Алланың өзі қалаған уақытысында алады екен. Ал адамның өз өмірін тоқтатып, өзін-өзі өлтіруі ислам қағидаларына қайшы келеді. Исламда мұндай адам дозақ отына күйеді деген сенім бар. Десек те, қазіргі біздің қоғамымызда өзіне өзі қол жұмсап, өз еркімен өмірден кетіп жатқандардың саны аз емес. Мұндай әрекеттерге нендей себептер түрткі болғанын көбіміз біле білмейміз.
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының «sul» өзімді, «caedere» өлтіру деген сөзінен шыққан, яғни, өз омірін әдейілеп қию [1].
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінсіз өсуі, адам бақытының ұлғаюы, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп отыратынын байқаймыз. Теріс мінез-құлықтың бір түрі болатын өзін-өзі өлтірушілер жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз қиыншылықтарын жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Адамзат тарихын басып өткен өркениеттер өзін-өзі өлтіру мәселесін түрлі дүниетанымда қарастырады. Мысалғы, Ежелгі Грецияда бұл мәселені теріс қабылдады және суицидті заң арқылы жазалау керек, тіпті өзін-өзі өлтіруге ниеттеліп, іске асыруға барған адамдардың қолын кесу керек деп есептеді. Ислам дінінде де, христианда да өзін-өзі өлтірушілерді жақтамайды, исламда олардың жаңазасы шығарылмайды, христиан дінінде де бейітке шіркеуге апарылмайды.
Бұл жерде дін осы мәселенің азаюына тосқауыл жасай алмайды. Ал басқа елдерде, мысалы, Қытайда өзін-өзі өлтірушілікке басқаша көзқараспен қарады. Олардың дүниетанымы бойынша, адам өзін-өзі өлтіру арқылы өз жанын азат етеді деп түсіндіріледі.
Тақырыптың өзектілігі. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы: «Э.Дюркгеймнің суицид мәселесіне социологиялық талдау». Бұл тақырып қазіргі таңда ең өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені Қазақстан Республикасы – қалыптасуы мен дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді мемлекет. Суицид мәселесі, оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалын, толық негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды мәселе болып табылады. Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), нашақорлық, қылмыс, маскүнемдік секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым көбейіп, жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл әлеуметтік проблема. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы қоғамымызға жат әрекеттердің біздің елімзде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің күшеюімен түсіндіріледі.
Менің диплом жұмысыма бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы мәселе бүгінде айтарлықтай зерттеліп біткен жоқ және ол одан әрі зерттеуді қажет етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді қосуды мақсат еттім.
Әу баста Алла-тағала адамды жаратып, оған жан силады. Діни көзқарастар жер бетіндегі бүкіл тіршілік атаулының пайда болуын, дамуын, өлуін «ұлы күшпен» байланыстырады. Біздің дін бойынша, адамға жан бітіріп өмір силаушы да, ажал жіберіп жанды қайтарып алып, өмірді үзуші де Алланың өзі. Адамның жанын тек Алланың өзі қалаған уақытысында алады екен. Ал адамның өз өмірін тоқтатып, өзін-өзі өлтіруі ислам қағидаларына қайшы келеді. Исламда мұндай адам дозақ отына күйеді деген сенім бар. Десек те, қазіргі біздің қоғамымызда өзіне өзі қол жұмсап, өз еркімен өмірден кетіп жатқандардың саны аз емес. Мұндай әрекеттерге нендей себептер түрткі болғанын көбіміз біле білмейміз.
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының «sul» өзімді, «caedere» өлтіру деген сөзінен шыққан, яғни, өз омірін әдейілеп қию [1].
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінсіз өсуі, адам бақытының ұлғаюы, адам психикасындағы ауытқушылықтардың көбеюімен қоса жүріп отыратынын байқаймыз. Теріс мінез-құлықтың бір түрі болатын өзін-өзі өлтірушілер жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз қиыншылықтарын жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Адамзат тарихын басып өткен өркениеттер өзін-өзі өлтіру мәселесін түрлі дүниетанымда қарастырады. Мысалғы, Ежелгі Грецияда бұл мәселені теріс қабылдады және суицидті заң арқылы жазалау керек, тіпті өзін-өзі өлтіруге ниеттеліп, іске асыруға барған адамдардың қолын кесу керек деп есептеді. Ислам дінінде де, христианда да өзін-өзі өлтірушілерді жақтамайды, исламда олардың жаңазасы шығарылмайды, христиан дінінде де бейітке шіркеуге апарылмайды.
Бұл жерде дін осы мәселенің азаюына тосқауыл жасай алмайды. Ал басқа елдерде, мысалы, Қытайда өзін-өзі өлтірушілікке басқаша көзқараспен қарады. Олардың дүниетанымы бойынша, адам өзін-өзі өлтіру арқылы өз жанын азат етеді деп түсіндіріледі.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Дюркгейм Э. Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с
фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, 56-58 беттер
2. Ш.Жаманбалаева. Алматы, 2000, 18-бет
3. Дюркгейм Э. Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с
фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, 60-61 беттер
4. Д.Қазымбетова. Алматы, 2001, 78-79 беттер
5. А.А.Жданова. Социальное зло – алкоголизм: Семия и право / Л.:
Изд-во ЛГУ, 1988, 15-18 беттер
6. Актуальные вопросы утверждения здорового образа жизни,
преодолония пьянства и алкоголизма: Тез. Докл респ. Науч.-практ. Конф. // Под ред. А.Л.Турьянова и др. Уфа: Б.и., 1989, 45-49 беттер
7. Актуальные проблемы социологии девиантного поведения и
социального контроля. Российская академия наук, Инс-т социал., М.; ИС, 1992, 86-89 беттер
8. Габиани А.А. Наркотизм вчере и сегодня. Сакартвело, 1988, 12-13
беттер
9. Гамзатов Якуб Бахмудович. Наркомания и преступность. –
Махачкала: Даг. Кн. Изд-во, 1988, 41-бет
10. Гришаев П.И. Влияние социальных явлений на преступность:
лекция – М.: ВЮЗИ, 1984, 65-66 беттер
11. За здоровый образ жизни. Борьба с социальными болезями. М., Ин-
т социологии, 1989, 32-33 беттер
12. Сарсенова Ж., Тәңірбергенова Г. Әлеуметтану. Алматы, 2000, 62-64 беттер
12. Забрянский Г.И. Криминологические проблемы села: 1990, 96-97 беттер
13. Сарсеков Б., Наркотики в Казахстане: настало время решительных действий//Зан және заман., 1998, №1, 20-23 беттер
14. Барановский Н.А «Социальные и личностные детерминанты отклоняющегося поведения». 22.00.04. Автореферат доктора социолгических наук. Минск., 1993, 6-9 беттер
15. Батку И.Г. «Социальные правовые и социально-психологические факторы предоления социологических отклонений среди молодежи» 22.00.04. Афтореферат доктора социологических наук. М., 1991, 56-58 беттер
16. Тұрғынбаев Ә.Х. Социология. Алматы «Білім», 2001, 36-39 беттер
17. Сарсенова Ж., Тәңірбергенова Г. Әлеуметтану. Алматы, 2000, 62-64 беттер
18. Қалдыбаева Т.Ж. Әлеуметтану.Өскемен.: ШҚМТУ, 2006, 69-70 беттер
19. Гаврилюк В.В., Трикоз Н.А. Динамика ценностных ориентаций в период социальный трансформации. Социс., 1, 2002, 103-бет, 54-55 беттер
20. Вингендер И. Аномия и девиация в Венгерском общество. Социс., №1, 2001, 15-18 беттер
21. Э.Дюркгейм. Самоубийства. М., Мысль, 1994, 78-79 беттер
22. Тұрғынбаев Ә.Х. Социология. Алматы «Білім», 2001, 36-39 беттер
23. Габиани А.А. Наркотизм вчере и сегодня. Сакартвело, 1988, 12-13
беттер
24. Актуальные проблемы социологии девиантного поведения и
социального контроля. Российская академия наук, Инс-т социал., М.; ИС, 1992, 86-89 беттер
25. Қалдыбаева Т.Ж. Әлеуметтану.Өскемен.: ШҚМТУ, 2006, 69-70 беттер
26. Дюркгейм Э. Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с
фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, 89-95 беттер
27. Э.Дюркгейм. Самоубийства. М., Мысль, 1994, 45-48 беттер
28. www. Google kz. Советская кинолегенда выбрала суицид. 55-58 беттер
29. www. Google kz. Анализ суицида в России. 2-6 беттер
30. www. Google kz. Анисимова С.Г.Суицид как показатель аномии в обществе. 1-5 беттер
31. www. Google kz. А. Н. Моховиков. Психхическаяболь:природа,диагностика ипринципы Гештальт-терапии
32. www. Google kz. Реферат по предмету Психология, педагогика. Суицид как интерсоциальная проблема
33. www. Google kz. Ф. М. Достоевский и Э. Дюркгейм. Исследуется сходство и различие подходов к проблеме самоубийства в творчестве
34. Суицид
3. www. Google kz. Суицид синдромы
36. www. Google kz. Смерть. Эвтаназия. Самоубийство
37. www. Google kz. Чисто русское "самоубийство"
38. www. Google kz. Аномалии и девиантное поведение в обществе
39. www. Google kz. Альтруистические самоубийства.
1. Дюркгейм Э. Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с
фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, 56-58 беттер
2. Ш.Жаманбалаева. Алматы, 2000, 18-бет
3. Дюркгейм Э. Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с
фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, 60-61 беттер
4. Д.Қазымбетова. Алматы, 2001, 78-79 беттер
5. А.А.Жданова. Социальное зло – алкоголизм: Семия и право / Л.:
Изд-во ЛГУ, 1988, 15-18 беттер
6. Актуальные вопросы утверждения здорового образа жизни,
преодолония пьянства и алкоголизма: Тез. Докл респ. Науч.-практ. Конф. // Под ред. А.Л.Турьянова и др. Уфа: Б.и., 1989, 45-49 беттер
7. Актуальные проблемы социологии девиантного поведения и
социального контроля. Российская академия наук, Инс-т социал., М.; ИС, 1992, 86-89 беттер
8. Габиани А.А. Наркотизм вчере и сегодня. Сакартвело, 1988, 12-13
беттер
9. Гамзатов Якуб Бахмудович. Наркомания и преступность. –
Махачкала: Даг. Кн. Изд-во, 1988, 41-бет
10. Гришаев П.И. Влияние социальных явлений на преступность:
лекция – М.: ВЮЗИ, 1984, 65-66 беттер
11. За здоровый образ жизни. Борьба с социальными болезями. М., Ин-
т социологии, 1989, 32-33 беттер
12. Сарсенова Ж., Тәңірбергенова Г. Әлеуметтану. Алматы, 2000, 62-64 беттер
12. Забрянский Г.И. Криминологические проблемы села: 1990, 96-97 беттер
13. Сарсеков Б., Наркотики в Казахстане: настало время решительных действий//Зан және заман., 1998, №1, 20-23 беттер
14. Барановский Н.А «Социальные и личностные детерминанты отклоняющегося поведения». 22.00.04. Автореферат доктора социолгических наук. Минск., 1993, 6-9 беттер
15. Батку И.Г. «Социальные правовые и социально-психологические факторы предоления социологических отклонений среди молодежи» 22.00.04. Афтореферат доктора социологических наук. М., 1991, 56-58 беттер
16. Тұрғынбаев Ә.Х. Социология. Алматы «Білім», 2001, 36-39 беттер
17. Сарсенова Ж., Тәңірбергенова Г. Әлеуметтану. Алматы, 2000, 62-64 беттер
18. Қалдыбаева Т.Ж. Әлеуметтану.Өскемен.: ШҚМТУ, 2006, 69-70 беттер
19. Гаврилюк В.В., Трикоз Н.А. Динамика ценностных ориентаций в период социальный трансформации. Социс., 1, 2002, 103-бет, 54-55 беттер
20. Вингендер И. Аномия и девиация в Венгерском общество. Социс., №1, 2001, 15-18 беттер
21. Э.Дюркгейм. Самоубийства. М., Мысль, 1994, 78-79 беттер
22. Тұрғынбаев Ә.Х. Социология. Алматы «Білім», 2001, 36-39 беттер
23. Габиани А.А. Наркотизм вчере и сегодня. Сакартвело, 1988, 12-13
беттер
24. Актуальные проблемы социологии девиантного поведения и
социального контроля. Российская академия наук, Инс-т социал., М.; ИС, 1992, 86-89 беттер
25. Қалдыбаева Т.Ж. Әлеуметтану.Өскемен.: ШҚМТУ, 2006, 69-70 беттер
26. Дюркгейм Э. Самобийство: Социологияческий этюд // пер.с
фр. А.Н.Ильинского М.: Мысль, 1994, 89-95 беттер
27. Э.Дюркгейм. Самоубийства. М., Мысль, 1994, 45-48 беттер
28. www. Google kz. Советская кинолегенда выбрала суицид. 55-58 беттер
29. www. Google kz. Анализ суицида в России. 2-6 беттер
30. www. Google kz. Анисимова С.Г.Суицид как показатель аномии в обществе. 1-5 беттер
31. www. Google kz. А. Н. Моховиков. Психхическаяболь:природа,диагностика ипринципы Гештальт-терапии
32. www. Google kz. Реферат по предмету Психология, педагогика. Суицид как интерсоциальная проблема
33. www. Google kz. Ф. М. Достоевский и Э. Дюркгейм. Исследуется сходство и различие подходов к проблеме самоубийства в творчестве
34. Суицид
3. www. Google kz. Суицид синдромы
36. www. Google kz. Смерть. Эвтаназия. Самоубийство
37. www. Google kz. Чисто русское "самоубийство"
38. www. Google kz. Аномалии и девиантное поведение в обществе
39. www. Google kz. Альтруистические самоубийства.
Ж О С П АР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-8
I-ТАРАУ. Э.Дюркгеймнің Суицид еңбегіне социологиялық талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-29
I.1. Суицид девианттық мінез-құлықтың формасы ретінде және оның
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-16
I.2. Суицид мәселесін зерттеген ойшылдардың еңбектеріндегі ұқсастықтар мен
айырмашылықтар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...17-29
II-ТАРАУ. Суицид әлеуметтік құбылыс ретінде оның алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 30- 51
II.1. Батыс елдеріндегі суицид мәселесіне социологиялық шолу ... ... ...30-
37
II.2. Суицидті алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38- 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .52-55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56-58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .59-61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы:
Э.Дюркгеймнің суицид мәселесіне социологиялық талдау. Бұл тақырып қазіргі
таңда ең өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені Қазақстан Республикасы –
қалыптасуы мен дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді
мемлекет. Суицид мәселесі, оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалын, толық
негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде
әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды мәселе болып табылады.
Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), нашақорлық,
қылмыс, маскүнемдік секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым көбейіп,
жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл
әлеуметтік проблема. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы қоғамымызға
жат әрекеттердің біздің елімзде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің
күшеюімен түсіндіріледі.
Менің диплом жұмысыма бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы мәселе
бүгінде айтарлықтай зерттеліп біткен жоқ және ол одан әрі зерттеуді қажет
етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді
тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек
араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы
айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді
қосуды мақсат еттім.
Әу баста Алла-тағала адамды жаратып, оған жан силады. Діни көзқарастар
жер бетіндегі бүкіл тіршілік атаулының пайда болуын, дамуын, өлуін ұлы
күшпен байланыстырады. Біздің дін бойынша, адамға жан бітіріп өмір силаушы
да, ажал жіберіп жанды қайтарып алып, өмірді үзуші де Алланың өзі. Адамның
жанын тек Алланың өзі қалаған уақытысында алады екен. Ал адамның өз өмірін
тоқтатып, өзін-өзі өлтіруі ислам қағидаларына қайшы келеді. Исламда мұндай
адам дозақ отына күйеді деген сенім бар. Десек те, қазіргі біздің
қоғамымызда өзіне өзі қол жұмсап, өз еркімен өмірден кетіп жатқандардың
саны аз емес. Мұндай әрекеттерге нендей себептер түрткі болғанын көбіміз
біле білмейміз.
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының sul өзімді, caedere өлтіру
деген сөзінен шыққан, яғни, өз омірін әдейілеп қию [1].
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық
өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінсіз
өсуі, адам бақытының ұлғаюы, адам психикасындағы ауытқушылықтардың
көбеюімен қоса жүріп отыратынын байқаймыз. Теріс мінез-құлықтың бір түрі
болатын өзін-өзі өлтірушілер жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз
қиыншылықтарын жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Адамзат тарихын басып өткен өркениеттер өзін-өзі өлтіру мәселесін
түрлі дүниетанымда қарастырады. Мысалғы, Ежелгі Грецияда бұл мәселені теріс
қабылдады және суицидті заң арқылы жазалау керек, тіпті өзін-өзі өлтіруге
ниеттеліп, іске асыруға барған адамдардың қолын кесу керек деп есептеді.
Ислам дінінде де, христианда да өзін-өзі өлтірушілерді жақтамайды, исламда
олардың жаңазасы шығарылмайды, христиан дінінде де бейітке шіркеуге
апарылмайды.
Бұл жерде дін осы мәселенің азаюына тосқауыл жасай алмайды. Ал басқа
елдерде, мысалы, Қытайда өзін-өзі өлтірушілікке басқаша көзқараспен қарады.
Олардың дүниетанымы бойынша, адам өзін-өзі өлтіру арқылы өз жанын азат
етеді деп түсіндіріледі.
Үндістанда да осындай дүниетаным қалыптасқан. Ал, Жапонияда мынадай
харокира әдет-ғұрып бар: өзін-өзі өлтіру данышпандықтың, шыншылдықтың,
тәртіптіліктің биік шыңы деп түсіндірілген. Дегенмен де харокира дәстүрі
бойынша, өзін-өзі өлтіру екі түрлі сипатқа ие. Егер адам өмірмен қоштасқысы
келсе, жанұя мүшелерін түгел шақырып, бастан-аяқ түгел ақ қиім киіп, ішін
күйдіреді, осы кезде баласы немесе жақын досы басын кесуі керек. Бірақ
мұның барлығы әдет-ғұрып тұрғысында толық қамтылмайды. Қазіргі күнде
дүниежүзілік өркениетте араласқан мәдениеттің көбеюіне байланысты адамға
көбіне діни және әлеуметтік-мәдени факторларға қарағанда экономикалық
факторлар өз ықпалын тигізіп отыр.
Бұл жағдай қазіргі заманға тән. Қазір өзін-өзі өлтіруді құлдырауды
сипаттайтын өркениеттің өркендеу кезеңінің ақыры деп танылатын үлкен
қомаларға тән деп есептеу кең таралған. Бұл мәселенің барлық философиялық,
психологиялық және әлеуметтік жақтарын әлеуметтанушы Э. Дюркгеймнің Өзін-
өзі өлтіру деген еңбегінде егжей-тегжейлі айтылған. Ол мына пікірді
ұсынады: Өзін-өзі өлтірушілік дегеніміз жәбірленуші адам өзін мәжбүрлеуші
етіп те көрсететін, және өз өлімі туралы айғақты соңғы көрген жағдайда
айтамыз.
Өзін-өзі өлтірудің түрлері:
Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің 4 түрін атап көрсетті:
1. Эгоистік
2. Альтруистік
3. Аномистік
4. Фаталистік
Өзін-өзі өлтіру теріс мінез-құлықтың бір түрі ретінде қаратырылады.
Бұл мәселе әрқашан актуальды болған және болып қала береді. Оның себебі
біріншіден көптеген елдерде тууға қарағанда өлімнің соны өсіп барады, ал
суицид әлемде өлімнің негізгі себептерінің бірі болып отыр. Екіншіден,
қоғамдық құлдыраулар үнемі өзін-өзі өлтірудің деңгейіне елеулі әсерін
тигізіп отырады. Үшіншіден, бұл әлемдік деңгейдегі мәселесі түбегейлі шешу
мүмкін болмай отыр.
Зерттеудің объектісі – жасы 17-ден 25-жасқа дейінгі Қазақстанның
студент жастары. Жастарды зерттеу объектісі етіп алуымның көптеген
себептері бар. Біріншіден, жастар арасындағы жағымсыз іс-әрекеттер ересек
адамдарға қарағанда 2-3 есе жоғары болып келеді. Екіншіден, жастар өмір
тәжірибесі аз халықтың осал бөлігі болып табылады. Үшіншіден, жастар басқа
жастағы адамдарға басқаның жағымсыз ықпалына тез түсіп қалады. Яғни,
біреудің арбауына, алдауына, бір сөзбен айтқанда еліктегіш келеді.
Зерттеудің пәні – жеке тұлғаның суицидтік бағытын айқындау.
Зерттеудің мақсаты - өзін-өзі өлтіруді әлеуметтану ғылымымен қатар,
заң, психология, философия ғылымдары да қарастыратын болғандықтан, аталған
мәселенің негізгі деңгейлерін нақты әлеуметтану саласы бойынша айқындау
және бұл мәселеге қоғамдық назар аудару, түсініктеме мен кеңес беру,
суицидтің алдын-алу шараларының әлеуметтік бағдарын анықтау.
Зерттеушілерде мәселенің мазмұнын ашу үшін өзін-өзі өлтіру,
суицид, теріс мінез-құлық, пассивный, суицидтік көзқарастар,
суицидтік ойлар, суицидтік ниет, пиғыл т.б. ұғымдар мен категориялар
қолданылады.
- Өзін-өзі өлтіру (суицид) дегеніміз - өзіндік немесе ішкі
эмоциялардың кері немесе жанама әсерінен пайда болатын, жәбірленуші де өзі,
жәбірлеуші де өзі болып ақыры өліммен бітетін іс-әрекеттік жағдай;
- Суицид дегеніміз – құлдырау жағдайында өлімнен құтылудың
шынайы мүмкіндіктерінен бас тартуға және өз өмірін өзі тоқтатуға
бағытталған адамның өзінің басқаруынсыз мінез-құлқы
- Девиация – қоғам мүшелерінің айыптауынан пайда болған жолын
заңдылықтардан ауытқушылық;
- Пассивті суицидтік көзқарастар - өз өліміне құштарлықтың
негізіндегі ойдан шығарылған немесе фантазиялық ойлар;
- Суицидтік ойлар – бұл суицидтік ойлардың белсенді іске асуға
көшірілген процесі және жоспардың шынайы көрініс бере бастауы. Бұл кезде
өзін-өзі өлтірудің әдістері, уақыты және орны ойластырылады.
- Суицидтік ниет-пиғыл – суицидтік ойлар мен оған деген ниеттің
бірігіп, теориядан практикаға ауысады. Бұл кезде девионттық бойынан,
сыртқы себептермен, өзін-өзі ұстаушылығынан оның ауытқушылыққа ұшырағанын
байқауға болады [2].
Тақырыптан мынадай гипотеза ұсынуға болады: Қалыпсыз жағдайлар,
материалдық деңгейдің өте төмен болуы, қоғамдық экономикалық құлдыраулар,
жанжалдар – қоғамда суицидтік іс-әрекеттердің пайда болуының негіздері
болып есептеледі.
Зерттеудің міндеттері:
-Суицидтік мазмұнын ашу;
-Өзін-өзі өлтірудің түрлерін анықтау;
-Жеке тұлғаның суицидтік іс-әрекетінің орындалуының көрінісін
айқындау;
-Өзін-өзі өлтіру тәсілдерін талдау;
-Көп жағдайдағы өзін-өзі өлтірушілердің ерекшелігін атап көрсету;
-Өзін-өзі өлтірушілердің статистикасын қарастыру;
-Суицидтің алдын-алу, болдырмау шараларын іздестіру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жағымсыз мінез-құлықты әлеуметтік
тұрғыдан зерттелуіне көптеген зерттеуші ғалымдарымыз өз үлестерін қосты.
Олар, Батыс Европадан француз социологы Э.Дюркгейм, психолог және
криминолог Г.Тард, Социолог Р.Мертон, Э.Сатерленд, психиатр З.Фрейд,
Философ Э.Фром, Ч.Ломброзо, У.Х.Шелдон, Ч.Беккариа, Н.Смелзер, А.Кемью,
және т.б. ұлы ойшылдарымыздың еңбектерін айтуға болады.
Ресей зерттеушілерінен Я.И.Гилинский, В.Н.Кудрявцев, А.А.Габиани,
Е.И.Каиржанов, А.К.Катова, И.И.Рогова, И.С.Кон, Ф.М.Достоевский және т.б.
ғалымдарымыздың есімдерін атауға болады.
Ал, отандық зерттеушілерден социолог Ш.Е.Жаманбалаева,
Д.Қазымбетованың еңбектерін атауға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
әрбір тарау екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында суицид девианттық мінез-құлықтың формасы
ретінде және оның
типтері, суицид мәселесін зерттеген ойшылдардың еңбектеріндегі ұқсастықтар
мен айырмашылықтар жан-жақты қарастырылды. Ал, жұмыстың екінші тарауында
Батыс елдеріндегі суицид мәселесіне социологиялық шолу және суицидті алдын
алу шаралары терең зерттелген.
I-ТАРАУ. Э.Дюркгеймнің Суицид еңбегіне социологиялық талдау жасау
I.1. Суицид девианттық мінез-құлықтың формасы ретінде және оның
типтері
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының sul өзімді, caedere өлтіру
деген сөзінен шыққан, ол - өз омірін әдейілеп қию [3]. Өзін-өзі өлтірушілік
деп екі түрлі құбылысты айтуға болады:
Біріншіден, жеке мінез құлықтық акт, өз омірін нақты адамнын қиюы;
Екіншіден, бұл әлеуметтік құбылыс қоғамның белгілі жағдайының өңімі
және көрсеткіші.
Өзін-өзі өлтірушілік адам қоғамның тарихы секілді өте ертеден келе
жатқан құбылыс. Өзін-өзі өлтірушілік – жек акт. Ал, өмірдің мәні -
философиялық, дүние танымдық мәселе.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі өзін-өзі өлтірушіліктің себептері белгілі
бір заңдылықтарға бағына отырып, әлеуметтану ғылымының зерттеу пәні болып
табылады. Өзін-өзі өлтірушілік түрлі қоғамен түрлі кезеңдерде әртүрлі
адамгершілік және құқықтық бағаға ие болды. Өзін-өзі өлтірушілік өмірдегі
мінез құлықты сематиқалық және психикалық аурулардың зардабы болып
табылады.
Өзін-өзі өлтірушілік әлеуметтік құбылыс ретінде, әлеуметтік
себептерден туындап отыратындықтан, ең алдымен әлеуметтік зерттеумен
түсіндіруді талап етеді.
Өзін-өзі өлтірушілік мәселесін ең алғаш Э.Дюркгейм зерттеді. Ол өзін-
өзі өлтірудің әлеуметтік салдарларын қарастырды. Ал, оның ісін жалғастырушы
шәкірті М.Халбваксы жасаған әлеуметтік талдауы таза әлеуметтанулық
концепциясын психологиялық факторлармен толықтырулар жасады.
1984-1987 жылдар аралығында 1 миллион ерлі-зайыптыларға жылына орта
есеппен 5,07, ал, 1 миллион бойдақтарға 12,7 өзін-өзі өлтірушілік сәйкес
келген. Бұл екі жас аралығы, екі категориядағы адамдардың өзін-өзі өлтіруге
өмірінің әр түрлі сәттерінде барады. Бойдақтар үшін орташа көрсеткіш 25 жас
пен 30 жас аралығында болса, үйленгендер үшін 45 жас шамасында болады.
Бойдақтарға қарағанда үйленгендер арасында өз-өзіне қол құмсау төмен
болады.
Сонымен отбасы, үйлену ерлі-зайыпты болып өмір сүру өзін-өзі
өлтірушіліктен сақтайды.
Бойдақтарға қарағанда үйленген адамдарда адамгершілік, өнегелік
принциптері жоғары деңгейде болады. Өзін-өзі өлтірушіліктің түрлі типтері
болады. Қазіргі кезде ең көп тараған тип – менмендік өзін-өзі өлтірушілік
жатады. Менмен адамда езілушілік сары уайымға салынушылық басым болады. Ол
өзін бәрінен жоғары қояды. Бәрі оған оның мұқтаждығын қанағаттандыра
алмайтындай көрінеді. Өзін-өзі өлтірушілік күн көрсету, зәбірлеу актісі
болып табылады. Жалпы ережеге сай, өлтіру ағымы жылдам болады, жеке адамның
қадір-қасиетін бағалаған қоғамда өзіне-өзі қол жұмсаушылық сирек болады.
Міне сондықтан да төменгі қоғамдағы, жеке адамның іс-әрекетіне онша мән
беріп, назар аудармаған қоғамда адам өлімі, өзіне-өзі қол жұмсау жиі
кездеседі. Менмендік өзін-өзі өлтірушілікпен адам өлтіру екеуі де
антогонистік себептерден болатындықтан, біреуі еркін дамыған жерде,
екіншісі еркін дами алмайды. Қазіргі кезде дамыған өркениетті елдер мен ірі
орталықтарда ең көп тарағандықтан ол қанды қылмыстарды ығыстырып отырады.
Сонымен, мынадай қорытындыға келуге болады: егерде өзін-өзі
өлтірушілік пен адам өлтіру көбінесе кері пропорциональды болып келсе, ол
екі қарам-қарсы әлеуметтік ағымды білдіреді. Бұл екеуі де бірін-бірі күн
мен түн сияқты, бірінен соң бірі кезектесіп отырады. Сонымен, қоғамдағы
ауытқушылық бірдей дәрежеде адам өлтірумен өзін-өзі өлтірушілікті тудырады.
Сондай-ақ оның дамуы мен зардаптарының дамуы да азайтады.
Өзін-өзі өлтірушілік жоқ деген қоғам туралы біз естіп, білген жоқпыз.
Керісінше, бұл құбылыс қандай деңгейдегі қоғам болмасын кездесіп отырады
және оны болмайды, мүлдем болдырмаймыз деп ешкім де айта алмайды. Сонымен,
өзін-өзі өлтірушілік Еуропалық болсын, Азиялық болсын кез-келген қоғамдық
құбылыстың құрамдас элементі болып табылады.
Адам тарихында өзін-өзі өлтіруге қатысты адамдар мәселесі философиялық
көзқарастың үстем болуына тыгыз байланысты. ХІХ ғасырдын аяғына дейін өзін-
өзі өлтірушілік құқықтық жағынан құқыққа қарсы әрекет деп түсіндірілсе, ал
маральдық жағынан адамның өзі үшін ғана емес, оның бүкіл жанұясына масқара
әрекет болып отыр. Ол қылмыс жасағанмен бірдей қарастырылып отыр. Орта
ғасырларда өзіне-өзі қол жұмсағысы келгендер өлім жазасына кесілген, ал
кейінен түрмеге қамаумен ауыстырылды. Өзін-өзі қол жұмсаушылыққа мынадай
формаларды жатқызуға боладың; ішімдікке үйір болу, нашақорлық, емделуге
мойын бұрмау, жанжалдар мен төбелестерге қатысу.
Өзін-өзі өлтірушіліктің мінез-құлқы - бұл өзіне өзінің оміріне қарсы
алдын ала ойлаған ниетпен жасаған өзін-өзі өлтіруге дейін баратын әрекеттің
көптеген типтері жатады.
Өзіне-өзі қол жұмсау бұл әсіресе, 15-39 жас аралығында жиі кезеді,
мұндай әрекеттердің көрсеткіші соңғы кездері көптеген елдерде күрт өсіп
кетті. Мұндай адамдардың орташа жасы 15 жастан жоғары жас аралығындағы
адамдар арасындағы шамамен 100 000 ерекектердің 200-не және
100 000 әйелдердің 350-не келді. Бірақта біріккен корольдік пен Германияда
бұл көрсеткіш 70 жылдардың аяғында түссе, Нидрланд, Норвегия мен
Филиядияда мұндай көрсеткіш мүлдем құлдырап кеткен, яғни, жылына 3500
Канадалыктар өзін-өзі өлтірушілікке барады [4].
Өзін-өзі өлтіру - бұл мезгілсіз олімнің басты себебі, адамдар
көпнесе өзін-өзі өлтіргенде, тығырықтан шығуға жол жоқ деп есептегенде
барады. Мұның басты себебі, үмітімен сенімін жоғалту, адамның батылсыздығы,
өзің жападан жалғызбын деп сезінуі жатады.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, бұл себептен құтылудың басты жолы
әділеттілік және әлеуметтік теңсіздікті болдырмау және т.б. себептерді атап
көрсетеді.
Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіруді әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыра
отырып, мынадай қорытындыға келді:
- әрбір ұрпақ келер ұрпақты өзі түзеуі тиіс;
- адамдардың өзін-өзі өлтіруі мынадай: олар өздерінің заңды талап-
тілектері қай жерге келіп тоқтайтыны және біздің әрекетіміздің мақсаты неде
екенін жақсы білуінен келіп туындайды [5].
Э.Дюркгеймнің пікірінше, өзін-өзі өлтіру бұл әлеуметтік құбылыс. Мұның
басты себебі реттеушіліктің болмауы. Өйткені, әлеуметтік ереже адамдар
өмірін реттеуде маңызды роль атқарады. Тәртіп бұзғанда адамдардың өмірге
деген бағыт-бағдары да өзгереді, әлеуметтік нормалардың бұзылуы адамдардың
мінез-құлқындағы ауытқушылығы себеп болады.
Орташа есеппен жылына 500-600 мың адам өз өмірін өз еркімен қияды, ол
өзіне өзі қол жұмсауға әрекет еткендердің саны бұдан 5-6 есе көп болды.
Бұл құрамы, оның себептерін анықтамас бұрын өзін-өзі өлтіру дегеннің
не екенін біліп алуымыз керек. Бұл сөз тіркесі өз еркімен өзінің өмірін
тоқтату деген мағынаны білдіреді.
Суицидтік мінез-құлық ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді, ішкі
суицидтік мінез-құлыққа суицидтік мағынасыз ойлары, қайғыру, мәнсіз
елестер. Сонымен қатар суицидтік тенденциялар, үмітсіз клиенттер жатады.
Бұл деңгейге жету 3 тәжірибелік баспалдақтан өтумен байланысты болады:
1. Пассивті суицидтік ойлар өз өліміне деген құштарлықты (бұл жерде
өзін-өзі өлтіруге емес) қамтиды. Яғни, суицидтік мінез-құлыққа ие болған
адам. Өлу жақсы емес пе? Ұйықтап адам кейін оянбау өмір қиыншылығы мен
азабынан құтқарады – деген ойлармен шырмалып өлуге құштар болады.
2. Өлімге деген құштарлықтан кейін пайда болатын екінші баспалдық
суицидтік мінездің активті түрі болып табылады. Бұл кезеңде адам өзін-өзі
өлтіруге жоспар құрады, яғни өзін-өзі өлтірудің тәсілдерін, уақыттын, орнын
ойластырады.
3. Үшінші кезеңде, адам жоғарыдағы 2 кезеңді басынан өткеріп ішкі
ниетті сыртқы мінез-құлықпен байланыстырады, яғни, бұл кезеңдегі адамның
мінезінен және жүріс-тұрысынан өзін-өзі өлтіруге бағытталған ниетін анық
байқауға болады.
Суицидтік ойлардың пайда болғаннан бастап оның шынайы орындалуына
дейінгі кезеңді суицид алдынғы кезең деп атайды. Оның ұзақтығы кейде
бірнеше минут болса (жедел суицид), кейде бірнеше ойларға (созылмалы
суицид) созылуы мүмкін. Процестің айқындалуының ұзақтығына немесе
қысқалығына қарамастан, жоғарыда сипатталған белгілер адам бойынан көрініс
табады. Әрине, бұл сол адамның темпераменттіне тікелей байланысты болады.
Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы көріністеріне суицидтік әрекеттер
(өзін-өзі өлтіруге ақталу) мен суицидтің орындалып бітуі (өзін-өзі өлтіруі)
жатады. Суицидтік әрекеттер дегеніміз әлі де болса өлім процесіне жетпеген
өз өмірін тоқтатуға деген ерікті мақсаттылық. Бұл процесс даму барысында
екі фазаға ие: назар аударатын немесе назар аудармайтын болып бөлінеді.
Өзін-өзі өлтірудің типологиясына келер болсақ, өзін-өзі өлтірудің
көптеген түрлері мен әдістері бар, солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік.
Э.Дюркгейм өзінің Өзін-өзі өлтіру (әлеуметтік этюд) деген еңбегінде
өзін-өзі өлтірудің көбеюіне не азаюына бірден-бір әсер ететін әлеуметтік
ортаның түрлі жағдайларын нақтылап талдаған. Олар: діни сенім, жанұя, саяси
өмір т.б. Өзін-өзі өлтірудің себептеріне орай, олар эгоистік, альтруистік
және аномистік болып бөлінеді.
Эгоистік өзін-өзі өлтіру. Индивид өзінің жеке менін қоғамдық
меннен жоғары қойып, оған қарсы қоятын болса, индивид пен қоғам арасында
келіспеушілік наразылық, ренжушілік сезімдер пайда болып, мағынасыз
қоғамнан өзін алшақтатқысы келіп, өз өмірін өзі үзеді. Егер бұл
индивидуалды сипатқа ие болатын болса, оны эгоистік өзін-өзі өлтіру деп
атауға болады.
Коллективтік байланыс, қоғамның ұйымшылдығы өзін-өзі өлтіруге кедергі
жасайды. Егер қоғамның ұйымшылдығы әлсіресе, онда индивид әлеуметтік
өмірден бас тартып, өзінің жеке ұстанымдарын бәрінен, тіпті қоғамнан да
жоғары қояды. Дюркгеймнің пікірінше, қоғамның әлеуметтік құлдырауы кезінде
өзін-өзі өлтірудің де саны өседі. Бұл мәселенің статистикасының жоғары
болуына саяси жағдайлар мен үлкен соғыстар да әсер етеді.
Альтруистік өзін-өзі өлтіру. Жекелеген индивидуалдық адамды өзін-өзі
өлтіруіне әкеп соғады. Адам қоғамнан шеттетіліп қалса, онда оның санасында
өзін өлтіруге деген жаман ойлар тез туындайды, сонымен қатар, мұндай
пікірлер өзінің тұпғалылығын қоғамға мойындата алмаған адамда да болады.
Альтруизм дегеніміз – адам өз менін жоғалғанда, өзінің бүкіл болмысы
санасына бағынбаған жағдайда пайда болатын психологиялық ауытқушылықты
айтамыз. Альтруистік өзін-өзі өлтіруде адамда Алла алдындағы парыз бірінші
орында тұрады. Бұл, әсіресе, діни жоралғыларды орындау барысында көптеп
кездеседі.
Аномистік өзін-өзі өлтіру. Қандай сатыда тұрса да қоғам әрқашан
тұлғаға әсер етеді және оны басқарып отырады [6].
Экономикалық құлдыраудың болуы өзін-өзі өлтірушілерге бірден-бір себеп
болады. Елдің экономикалық жағдайы мен өзін-өзі өлтірушілердің санының
сәйкес келуі жалпы заңдылық болып табылады. Мысалы, қоғамда мекемелердің
банкрот болуы, финанстық саладағы тоқырау кезінде өзін-өзі өлтіру
жағдайлары да соғырлым көбейе түседі. Мәселен, Россияда 1847 ж. банкрот
болған мекемелер 26% болғанда, өзін-өзі өлтіру 17 %, ал 1854 ж. банкрот
37% болғанда, өзін-өзі өлтіру 8%, 1861 ж. банкрот 20% болғанда, өзін-өзі
өлтіру 9%-ды құраған [7].
Алайда, тек қана банкрот ғана емес, бақытты құлдырау, яғни бағаның
төмендеуі де өзін-өзі өлтірудің статистикасына әжептеуір әсер ете алады.
Яғни, кез-келген теңсіздік, қоғамдық соққы ерікті өлімге жол ашады. Адам
әрқашан тойымсыз болып келеді. Адам қанша нәрселерге қол жеткізсе, одан да
көбірек нәрсені тілейді және одан төмен нәрсеге көңілі толмайды. Дегенмен
де шынайы өмірде адам тілегінің, қажеттілігінің барлығы бірдей орындала
бермейтіні анық. Ал, бұл адамның қоғамға деген ренішін тұғызады.
Жоғарыда, біз өзін-өзі өлтірудің әлеуметтік көрінісін талдадық. Енді
психология саласында үлкен жетістікке жеткен В.А. Тихоменконың еңбегіндегі
талдауларға нақтылап өтейік. Оның бұл талдаулары шынайы өзін-өзі
өлтірушілерді шектеп және олардың әрекеттерін өзін-өзі өлтірушілерге ұқсап
жүрген адамдардың әрекеттерімен айыруға мүмкіндік береді.
Шынайы, өзін-өзі өлтірудің мақсаты - өзін-өзі өмірден кетіріп,
қастандық жасау болып табылады. Бұл процестің соңғы нәтижесі өліммен
бітеді, дегенмен, суицидтік реалдылықтың тәсілдері мен өлімді шынайы
тілеудің арасы екі бөлек.
Бақылау мақсатындағы суицидтік іс-әрекеттің кейінгі мәні өзін-өзі
өлтіру емес, осы атты жамылғы ретінде пайдаланып, өзінің жеке арман-тілегін
орындаттыру, қорқыту арқылы өз дегеніне жету. Олардың мақсаты өзін-өзі
өлтіру емес, тек өздеріне зақым келтірумен аяқталады.
В.А. Тихоменко өзінің еңбектерінде мынадай мысал келтіреді: қан
тамырын кесу оның орындалуына орай көзқараста қарастырылады:
а) соңында көп қан жоғалтып, өлімге алып келген жағдайда бұл
шынайы өзін-өзі өлтірушілік деп саналады;
б) Жан-жағындағыларды өзін-өзі өлтірушілікке сендіріп, ойластырып,
соңы өлімге емес, өзіне зияндық жасаумен ғана шектелетін болса, бұл
демонстрациялық бақылау үшін жасалған әрекет болып табылады.
Жоғарыда келтірілген талдауға тағы бір көзқарасты қосуға болады. Бұл
көзқарас жеке мағынаны қамтитын категория деп саналады. А В.Т. Тихоменко
осыған байланысты келесі себептерді атап көрсетеді: қарсылық, кек, ұран,
үндеу, жазадан қашу, қайғы-қасіреттен қашу, өз-өзін жазалау, бас тарту және
т.б.
I.2. Э.Дюркгейм мен Ф.М.Достоевский еңбектеріндегі өзін-өзі өлтіру
мәселесінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары
ХІХ ғасырда Францияда ең алғаш рет атақты социолог, ғалым Э.Дюркгейм
девианттық мінез-құлық ұғымын зерттеді [8]. Одан кейін де көптеген
зерттеуші ғалымдар, социологтар, атап айтсақ, американдық социологтар
Р.Мертон, Э.Сатерленд, француздық ғалым, психолог және криминолог Г.Тард,
австриялық психолог З.Фрейд, Я.И.Гилинский және т.б. Ал, отандық
социологтардан Ш.Жаманбалаева, Д.Қазымбетова және т.б. ағартушы ғалымдар
А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин және т.б. ғалымдарымыздың көптеген
еңбектерін ерекше атап өтуіміз керек.
Девианттық мінез-құлық ұғымы негізінен түсінікті секілді. Ал шын
мәнінде бұл ұғымды анықтауда біршама қиындықтар кездеседі. Мысалы, кісі
өлтіру жағымсыз, қоғамымызға жат әрекеттер болып саналса, ал соғыс кезінде
ерлік есебінде саналды. Сондықтан да бұл ұғым әр кезеңге сәйкес
түсіндіріледі. Міне, осыдан келіп, ғалымдарымыздың пікірлерінің арасында
біршама айырмашылықтар, алшақтықтар кездеседі.
Дегенмен, әлеуметтанушы үшін ауытқуды кісі типінің ерекшелігі
ретінде қарастырғаннан гөрі әлеуметтік ахуалдың немесе әлеуметтік жүйенің
қасиеті ретінде қарастырған әлдеқайда абзал. Жоғары да айтып өткеніміздей,
ауытқудың түп мәні туралы барша мойындаған пікір жоқ, сондықтан кейде тіпті
кісі өлтіру немесе қан араластыру (бауырлар арасындағы жыныстық қатынас)
ауытқу деп қабылданады. Бірақ осынау құбылысты сипаттауға көмектесетін
өзара байланысты екі қаситет бар.
Олардың біріншісіне ауытқуға норма бұзу үлгісі ретінде қарайды да,
нормалар шеңберін белгілейді. Нәтижесінде құқықтық нормалар қылмыскерге,
денсаулық нормалары науқастарға, мәдениет нормалары эксцентристерге жол
ашады. Нормалар әлеуметтік ахуалдардың көпшілігінде туындайтындықтан,
мұндай анықтама бәрін де қамтиды және әлеуметтік өмірдің әрбір саласына
енеді.
Екінші қасиет ауытқуды белгілі бір кезде белгілі бір мінез-құлық түрі
ретінде танылатын, кейін құнсызданып, мәнінен айырылатын және көбіне
қолданудан қалатын масқаралық таңба деп бейнелейді.
Біздің әдебиеттерімізде мейлінше жиі кездесетін анықтама, яғни, жоғары
да атап өткеніміздей девианттық мінез-құлық - бұл қоғамдық нормаларға сай
келмейтін іс-әрекет [9]. Алайда бұл анықтама мүлдем жалпылама (шектен тыс
абстрактылы) және нақтылауды қажет етеді. Бұл жерде сөз кез-келген
әлеуметтік норманы бұзу туралы болып отыр.
Сондықтан да кейбір зерттеушілер бұл ұғымның анықтамасына қосымша,
нақтылайтын белгілер енгізуге ұмтылады. Олар:
а) девианттық мінез-құлық дегеніміз – бұл нормадан ауытқу әсерінен
түрмеге қамалатын немесе құқық бұзушылықтың басқа да жазаларын алуға әкеліп
соқтыратын ауытқушылық.
б) девианттық мінез-құлық - бұл заңсыз құралдар арқылы мақсатқа
жету [10];
Сонымен, девианттық мінез-құлық дегеніміз ұқсас жағдайлардағы кең
таралған, көпшілікке танымалдылығымен сипатталатын әлеуметтік нормалардың
бұзылуы [11].
Тар мағынасында девиация, яғни ауытқушылық деп жеке адамның немесе
адамдар тобының мінез-құлық нормаларынан ауытқушылық деп айтылады.
Н.Смелзердің пікірінше, топтың нормасынан ауытқыған деп есептелген мінез-
құлық емделу, өзгелерден бөлектеп ұстау немесе басқа да жазалау түрлерін
қолдануға мәжбүр етеді.
Ал, американдық әлеуметтанушылардың пікірінше, девианттық мінез-
құлық деп тек қылмыс пен құқық бұзушылықты айтып қана қоймайды. Сонымен
бірге, қоғамдық нормалар мен ережелерді бұзатын мінез-құлықты айтады [12].
Бұған сыбайлас жемқорлық пен заңға қайшы, этикаға жат сот пен полиция,
үкіметтің лауазымды тұлғалардың мінез-құлқы айтылады.
Соңғы кездері Ш.Е.Жаманбалаеваның Девианттық мінез-құлықтың
әлеуметтік мәселелері тақырыбындағы көптеген еңбектері жарық көруде. Автор
белгілі бір қоғамда қалыптасқан немесе ресми бекітілген әлеуметтік нормалар
мен өзімен бірге ілестірген заңды және қоғамдық санкцияларды бұзатын
әлеуметтік актіні қызметі немесе адамдардың өмір салтын атап көрсетеді. Ол
бұл анықтаманы мейлінше толық деп санайды, өйткені, біріншіден, бұл
әрекеттен байқалатын барлық формаларын (іс-әрекет, қызмет, өмір салты),
екіншіден, тек қана ресмиден, сонымен бірге бейресми іс жүзінде қалыптасқан
жария емес әлеуметтік нормаларынан ауытқу қарастырылады, үшіншіден, кез
келген ауытқуды топтық және қоғамдық қолдамаудан, қоғамнан толық
бөлектенуге дейін әрдайым өзімен бірге ілестіретін санкцияның сан алуан
түрлерін атап көрсетеді [13].
Ал, отандық әлеуметтанушы Д.Қазымбетованың пікірінше, девианттық
мінез-құлық - бұл жалпыға бірдей қабылданған моральдық, құқықтық және
басқа әлеуметтік нормаларға сай келмейтін жеке адамдарға, әлеуметтік
топтарға немесе тұтастай қоғамға зиян келтіретін әрекет [14].
Девианттық мінез-құлық әлеуметтануының атасы болып есептелетін француз
Э.Дюркгеймнің еңбектері тереңдігімен және өзектігімен ерекшеленеді. Ол
өзінің Қоғамдық еңбектің бөлінісі туралы фундаментальды монографиясында
мінез-құлық тетіктерін, мінез-құлық нормаларын мазмұнына ықпал ететін
факторлар, олардың даму көздері мен бағыттарын талдайды.
Э.Дюркгейм қоғам мен жеке адамның дара қатынасын социологиялық түйінді
мәселесін капиталистік қоғамның қайшылықтарын талдауының барысында бірге
алып қарайды. Бұл мәселе жөніндегі оның көзқарасы К.Маркстың
тұжырымдамасына көп жағынан сай келеді. Э.Дюркгейм қоғамның дамуы мен
гүлденуі адамды қанаумен, оны машинаның қосалқы бөлшегіне айналдырып,
кәсіби кемтаршылыққа мәжбүр етуімен бірге болуы еместігіне сенімі берік
еді. Қоғам нашарласа, адамда, дара тұлғада нашарлайды. Осыдан келіп таптық
күрес, теңсіздік, қылмыс, өзін-өзі өлтіру туындайды. Яғни, Э.Дюркгейм
қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дағдарыс кезеңінде
қылмыскерліктің өршіп кетуі заңды құбылыс дейді. Яғни, қоғам мен дара тұлға
расында орын алып отырған қарама-қайшылық әлеуметтік ауытқушылықтың кері
түрі (девиациялық көрініс) болып табылады. Мұның себебін ескінің жойылып,
жаңа талаптардың дүниеге келуімен түсіндіруге болады. Э.Дюркгейм ешқандай
қоғам жалпыға ортақ нормаларды бірқалыпты жағдайда қаматамысз ете алмайды
және ауытқу девиациялық табиғи жағдай сонымен қатар, ол керек те деп
көрсетеді. Өйткені қоғам әр кезде әртүрлі өзгерістерге дайын болуы керек
және қоғам барынша икемді болуы керек деген тұжырым жасайды [15].
Ауытқудың (девиацияның) себебі неде? Егер девиация мен конформизм –
бір нәрсенің екі жағы болатын болса, онда біріншісіне неге көп көңіл
бөлінеді? - деген сұрақ қояды. Бұдан Э.Дюркгейм былайша жауап береді:
біріншіден, девиацияның өте бір өзгеше құбылыс болуынан және оның көңілін
өзіне тартқыштық қасиетінен деп көрсетсе, екіншіден, оған назардың басым
болуын оған деген халықтағы, мемлекеттегі қобалжулықтардың көтеріңкі
болуымен байланыстырады [16].
Басқа ғалымдар девиацияның себебін әртүрлі жолдармен түсіндіреді. Енді
осыларға тоқталып өтейік.
Туриндік профессор Ч.Ломброзо жаңа ғылым - қылмыстық антрополгияны
негіздеуге ұмтылды. Оның негізгі идеясы, қылмыскер айыптыдан көрі аурулы
айрықша табиғи тип. Қылмыскер болмайды, ол туылады. Қылмысты адамды
бірқатар белгісі бойынша тауып, бөлектеу қажет деді. Мысалы, ХІХ ғасырдың
аяғында Ч.Ломброзо адамның физикалық қасиеттері девиацияға себеп болады
дегенді айтады. Оның пікірінше, адамдар өзінің биологиялық құрылымына қарай
белгілі бір мінезге ие болады. Ол, Криминалды типке жататын адамдарға
әдетте адам қалыптасуы эволюциясының алғашқы сатысына ұқсас болатындығымен
байланыстырады. Мәселен, ондай адамның астыңғы иегі шығыңқы, сирек сақалды
және ауруға деген сезімі төмен болып келеді деп көрсетеді. Сондай-ақ,
Ч.Ломброзо қылмыскердің сипатты белгісін маңдай, бойы, салмағын өлшеу, дене
құрылысының дұрыс еместігін табу т.б. жолмен суреттеуге ұмтылады.
Кейіннен, италяндық ғалым осындай бастапқы ережелерді басшылыққа ала
отырып, тағы да, оның ойынша, қылмысына ықпал ететін факторлардың 16 тобын
атады (метерологиялық, климаттық, географиялық факторлар, өркениет деңгейі,
тұрғындар тығыздығы, эммиграция, туу, экономикалық дамуы, тәрбиенің
жетіспеушілігі, т.б.). Бұл концепцияны жақтаушылар көп болды.
Мәселен, атақты У.Х.Шелдон да девиацияға байланысты адамның дене
бітімінің маңызды орын алатындығын айтқан болатын. Мысалы, эндоморфты
адамдар, яғни, біршама дөңгелектеу келген орташа толық адамдар әдетте
көпшіл, елмен тіл табыса алатын және өз қалауын бірінші орынға қоймайтын,
басқаның иіне көнгіш болып келеді. Мезаморфты адам, яғни, денесі мығым,
сынбаттылығы мен ерекшеленетін адамдар мазасыздыққа бейім, белсенді әрі
сезгіштік қасиеті төмендеу болып келеді. Ал, эктоморфты адамдар, яғни,
денесі жіңішке, нәзік адамдар өзіне-өзі талдау жасай алу қасиеті басым,
сезімтал және тез көңілі қалғыш келеді деп көрсетеді.
Көптеген зерттеушілердің негізінде Шелдон мезоморфты ауытқуларға бейім
(девиацияға бейім) болады, бірақ олар әр кезде қылмыскер бола бермейді
дейді. Тағы да осындай зерттеулерге сүйене отырып, басқа да кейбір
тұжырымдар жасайды. Мәселен, ер баланың бойының аласалығын бетіне баса
беретін болса, ол өзінің эмоциялық күйзелісін қоғамға қарсы қояды, содан ол
балада девиантты мінез пайда болуы мүмкін денен қорытынды жасайды. Алайда
биологиялық фактор девиациялық құбылыс үшін көп себептердің бірі ғана
болады, мұнымен бірге психологиялық және әлеуметтік факторлар да болуы
мүмкін. Сондықтан, девиациялық құбылыстың себебін анықтау үшін көптеген
күрделі факторлардың жүйесіне сүйену керек [17].
Девиантты мінез-құлықты зерттеудің (культуралогиялық) мәдениеттанулық
негізіне Р.Мертонның социомәдени аномия теориясын жатқызуға болады.
Атақты социолог, психолог Р.Мертонның аномия теориясы бойынша бір
әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа ауыса отырып, бүкіл қоғамды
қамтитын қылмыскерлік түрлері өте жұқпалы дерт ретінде көрсетілген. Соның
бірі соңғы кезде қыздардың шылым шегуге, жөзекшелік сияқты аномиялық дертке
ұшырау проблемасы ойландыратын жайт. Э.Дюркгеймнің енгізген аномия
концепциясына сүйене отырып, Р.Мертонның пікірінше, девиация – қоғам
мүшелерінің мәдени және әлеуметтік жетістіктерге жетуге ұмтылуына
байланысты пайда болады. Көптеген адамдар сапалы білім алуға төлемақы төлей
алмайды, мықты кәсіпорындар да шектеулі мамандарды қабылдайды. т.с.с.
Демек, Мертон ілімі, бойынша адамдар жетістіктерге дұрыс жолмен қол жеткізу
мүмкін емес екенін түсінеді. Осыдан келіп заңсыз іс-әрекеттерге бару
көбейеді [18].
Енді осы ойшылдардың суицид мәселесі бойынша көзқарастарын
қарастырайық.
ХІХ ғасырдың аяғына дейін өзін-өзі өлтіру құқықтық жағынан алғанда
құқыққа қарсы әрекет болса, ал моральдық жағынан адамның өзі үшін ғана
емес, бүкіл жанұясына масқара әрекет болып отыр. Ол қылмыс жасағанмен
бірдей қарастырылып отыр. Орта ғасырларда өзіне өзі қол жұмсағысы келгендер
өлім жазасына кесілген, ал кейіннен түрмеге қамаумен ауыстырылды.
Өзін-өзі өлтірушілік әлеуметтік құбылыс ретінде, әлеуметтік
себептерден туындап отырғандықтан, бәрінен бұрын әлеуметтік зерттеу мен
түсіндіруді талап етеді.
Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіруді әлеуметтік жағдаймен, қоғаммен
байланыстырады. Егер қоғам тәрбиесі нашарласа адам да нашарлайды. Қоғам
дамып гүлдеген сайын адамды адамдардың қанауы, құлға айналдыруы да жандана
түседі. Осыдан келіп таптық күрес, теңсіздік, қылмыс, нашақорлық, өзін-өзі
өлтіру т.б. жағымсыз іс-әрекеттер келіп шығады. Адамдардың өзін-өзі
өлтіруіне баратын әлеуметтік себептерін ол Суицид еңбегінде атап
көрсетті.
Э.Дюркгейм Суицид еңбегінде адамдардың өзін-өзі өлтіруге баратын
себептерін жан-жақты сараптаудан өткізеді. Оның саны әсіресе, қоғамның
өтпелі аномиялық кезеңінде күрт өсіп кететінін дәлелдейді. Бірақ та барлық
жағдайда негізгі қоғамда екенін көрсетеді. Өлімге итеретін себептер
психологиялық емес, әлеуметтік сипатта деп жазды Э.Дюркгейм. Дара тұлға
жалғыздық күй кешкенде, бәрінен түңіліп, тарыққанда түптің түбінде қоғамнан
қағажу көргендіктен, одан қайырым сезбей өзін-өзі өлтіруге барады. Әрине,
бұл жерде жеке психикалық ерекшеліктер ескерілу керек.
Сонымен қатар, Э.Дюркгейм статистикалық мәліметтерді кеңінен қолдана
отырып, ол адамның өзіне-өзі қол салуын ұлттық, діни, жас ерекшелігі,
жыныс, сондай-ақ жыл мезгілдері сияқты факторлармен байланыстырған.
Ал, А.Кемьюдің ойынша, адам өлім туралы ештеңе білмейді, алайда
күндердің күнінде уақыттан жеңіліп, өлімнің қанжарына өзі барып түседі.
Бұл жерде ойшыл табиғи өлім туралы айтып отыр. Табиғи өлімге қартайып
өлуді, ауырып немесе абайсызда, күтпеген жерден өлуді, яғни нақты айтқанда
ажалы жетіп өлуді жатқызуға болады. Табиғи өлім мен өзін-өзі өлтірудің
арасындағы айырмашылықты айтпаса да түсінікті.
Кемьюдің пікірінше, жалықтырған жалғыздық, өзекті өртеген өкініш,
жалығу т.б. сезімдер адамды рухани жағынан тығырыққа тірейді. Өзіне-өзі қол
жұмсап, өз өмірін өзі үзушілер өмірдің біткендігін, оның түсініксіздігін,
өзінің өмірден жеңілгенін мойындаған немесе өмір сүруге болмайды дегенге
берілген адамдар. Кемьюдің айтуынша, өз қалауымен, өз ықтиярымен өмірден
кетудің себебі – мағынасыздық (абсурд), көңілсіздік секілді рухани кері
реакциялы сезімдер екен. Мұндай сезімдерді өмір барысында түрлі тәсілдер
арқылы жеңіп отырмаса, егер ол сезім адам өміріне етене ажырамастай болып
еніп кетсе, оның салдары өзін-өзі өлтіруге әкеп соғады. Кемью өзін-өзі
өлтірушілерді осындай өз сезімдеріне қарсы тұра алмайтын соның жетегінде
кететін әлсіз адамдар деп атайды. Сондықтан адам келешекте үміт арту
арқылы және оны елестету арқылы өмір сүруге тиіс. Тағы бір ескертетіні
Кемью өмір сүруге себеп болған нәрсе өлімге де себеп болатынын Бүкікшіл
адам еңбегінде жазған. Бұл – дұрыс пікір. Өйткені қазіргі кезде жастарымыз
белгілі бір адамды идеал етіп алады немесе белгілі бір мақсатқа жету үшін
өмір сүреді. Егер сол идеясы тығырыққа тіреліп, быт-шыт болып жойылса,
идеал иесі өз еркімен өмірін өзі тоқтатады. Себебі ол адамның өмірі сол
идеалмен тығыз байланысты еді [19].
Енді, Л.Постоваловтың осы мәселе жөнінде социологиялық зерттеуінің
нәтижесінде мынадай қорытындыға келеді. Өзін-өзі өлтіру жеке отбасылық
жанжалдар негізінде жасалады. Оған мысал ретінде, ажырасу, жыныстық
әлсіздік, қанағаттанғысыз махаббат, отбасындағы жиі ұрыс-керісті айтуға
болады [20].
Өзін-өзі өлтірушілік жоқ деген қоғам туралы біз естіп, білген жоқпыз.
Керісінше, бұл құбылыс қандай деңгейдегі қоғам болмасын кездесіп отырады
және оны болмайды, мүлдем болдырмаймыз деп ешкім де айта алмайды.
Қалай болған күнде де өзін-өзі өлтіру эгоистік әрекет. Барлық қайғы-
мұңнан тек өзін ғана құтқарып, өлім арқылы жол табушылар артындағы ата-
анасы, бауырларына, туған-туыстарына, дос-жаранына үлкен соққы болатын
ауыртпалық кететінін сезбейді. Әрине, өмір сүру қиын. Алайда қандай
қиыншылық болса да төзімділік арқылы жеңуге тырысу қажет. Адам болып
жаратылған соң барлығын ақылға салып, ойланып шешу керек. Өйткені, барлық
қиыншылық артта қалады, тіпті сол қиыншылықтың өзі кейін еске алардай
үлгіге айналуы ғажап емес.
Ф.М.Достаевскийдің шығармашылығындағы өзін-өзі өлтіру мәселесінің
белгілі бір сатысы Э.Дюркгеймнің өзін-өзі өлтіру еңбегіне сәйкес келеді.
Екі ойшылдың шығармашылығын саралай келе олардын өзін-өзі өлтіру
мәселесінде көз қарастарының ұқсас екенін байқаймыз. Екі ойшылда да
кездесетін негізгі мән әлеуметтік-тарихи шарттар мен өзін-өзі өлтіру
жағдайларыңдағы актдетерминациясы. Осыған байланысты Дюркгейм өзін-өзі
өлтірудің 3 қарапайым және 3 аралас типін көрсетеді.
Қарапайым түрі: эгоистік өзін-өзі өлтіру, альтруистік өзін-өзі өлтіру,
жасырын өзін-өзі өлтіру.
Аралас түрі: жасырын – эгоистік, жасырын – альтруистік, эгоистік–
альтруистік өзін-өзі өлтіру [21].
Э.Дюркгеймнің ойынша, эгоистік типі ішкі қогамдық қатынастардың
төмендігімен байланыстырылады, яғни, онда индивидуальды Мен әлеуметтік
Менге қарсы қойылады. Осы жағдайда индивид өзін жалғыз сезінеді. Қоғамдық
құндылықтар қоғамнан оқшауланған тұлға үшін өзінің мәңділігін жоғалтады.
Жалғыздықты сезіне бастағаннан бастап адам өзіне-өзі көңіл аудара бастайды,
сол кезден, бастап адам өзіне-өзі көніл аудара бастайды, сол кезден
бастап, тұлға тек өзіне көніл аударады, өзіне қатысты емес нәрселерді
ойлай алмайды, өзімен айналыса отырып, өзі өзінің жалғыздығын арттыра
түседі, - деп жазды Дюркгейм [22].
Осындай тұлғаның анасы бұрынғыдан да қарқынды жұмыс істей бастайды,
оның аналитикалық қабілеті артады. Бірақ сана жақсы қабылдау үшін оған адам
санасынан тыс ақпарат қажет, ал ондай ақпарат жаңағы тұлғаны қызықтырмайды.
Ойлай білу - өзін-өзі әрекеттен ұстап тұру, яғни - өмірден кету,
міне, сондықтан абсолютті ойлау мүмкін емес - ол дегеніміз өлім деп
көрсетеді Дюркгейм [23].
Жалғыздық тұлғаны жабырқау күйге түсіргені сонша, адам тек жанына
енген жалғыздықтан, оның салдары уайымнан басқа ештеңені де ойлай алмайды-
деп көрсетеді Дюркгейм.
Достоевскийдің көп көнілін аулаған өз-өзіне бағытталған қылмыстар,
сондықтан ол осы тақырыпқа қайта оралады. Жазушының күнделігінде
Достоевскийдің Герценнің 17 жасар қызының хлороформнан уланған жәже өлер
алдында жазып қалдырған хатын факт ретінде ұсынады. Ол хатта былай
делінген: ұзақ сапарға аттанып бара жатырмын. Егер менің өзін-өзі өлтіру
әрекетім іске аспай қалса, онда барлығы жиналып менің қайта тірілуімді
Клино бокалымен тойласын. Ал егер іске асқан жағдайда менің өлгеніме көз
жеткізгенде ғана көшуін өтінемін. Дюркгейім бұл өзін-өзі өлтіруді
эгоисттік типке жатқызған болар еді. Бойжеткен өзінің өлімі туған-
туыстарына қандай ауыр соққы болатынын сезінген жоқ, себебі олармен
байланысын, сезімін білген жоқ. Бойжеткенің бұл әрекеті, өзін жалықтырған
ортадан құтылу еді. Өлер алдындағы хаттында жақындары немесе таныстары
туралы бірде-бір сөз кездеспейді, ол үшін жалғыздық пен уайымнан басқа
ештене де, ешкім де жоқ, яғни өмірінің мәңсіздігі толық мағыналыққа ие
болған.
Достоевский осы фактіні сараптай келе, сұрақ қойып және болған
жағдайдың ішкі себептерін білгісі келеді. Мұнда қылмыс жасаған емес,
оған қынжылған әкесінің жаны қиналады. Бұл жердегі ең сұмдығы, ол
есептеп күдіксіз қайтыс болады. Осыған қарағанда бойжеткенде саналы күдік
болмаған, жас кезінде үйренген нәрселерге күдіксіз сене берген. Бұл дұрыс-
ақ, міне, ол қараңғылық пен зерігуден, қайғырудан, былайша айтқанда
хайуанша өзін-өзі өлтіреді, жай ауа жетпегендей қапырықта өмір сүргісі
келмей өледі .
Бұл қылмыс әлеуметтік қатынастардын бұзылуынан болуы мүмкін.
Дюркгейім ойынша, қоғамнан тыс қалу біздің ішімізде қалыптасқан әлеуметтік
бастау, яғни объективті болмысын жоғалту сондықтан тұлға өзін тек
биологиялық тұрғыда сезіне алады.Тұлғаға тән сала осындай әркетке көніге
алмайды, өйткені анализдін қортындысы бойынша, сонымен қатар өмір мәнін
іздеуде адам тек өзібиологиялық тұрғыда өмір сүруге келісе алмайды, яғни
адам тек өзін физиологиялық мұқтаждығын қанағаттандыра алады. Енді осыдан
адам құтылып шығуға тырсатын жабық орта орнығады. Одан шығу-өзін-өзі
өлтіру жасы. Басқаша айтқанда, қоғамнан қол үзгеннің ойлау логикасы және
жалғыздықта қалған тұлға соңғы, нақты шешімге өзін-өзі өлтіруге бет бұрады.
Бұл тандау ешқандай да күдік тудырмайды, ары қарайғы әрекет айқын әрі
әдістемелі түрде орындалады.
Достоевский бірнеше рет осындай фактілерді анализдеуге бет бұрады.
Бұл өзін-өзі өлтіру факт Жазушынын күнделігіне дейін жазылған
Приговорда нақты баяндалған. Ал, ойдағы кейіпкер жәй ғана өзін-өзі
өлтіруші емес, логикалық өзін-өзі өлтіруші. Бірақ оның шешімі, игоистік
өзін-өзі өлтірудің әдістеріне ұқсас. Сондықтан эгоистік (Дрюгейім бойынша)
және логикалық (Достоевский бойынша) өзін-өзі өлтіру бір текке жатады деуге
болады. Логикалық өзін-өзі өлтіру шешімнін негізгі авторы зерігу (Дрюгеймше
де солай) логикалық өзін-өзі өлтіруші (Герсіннің қызымен болған жағдайдағы
сияқты) адамзатпен байланыстыратын байланыстарды сезінбейді. Біздің
алдымызда қиыр индивидуалист (Дюркгейім бойынша, қиыр индивидуалист өзін-
өзі өлтірудің негізгі себептері) үшін құндылық тек өзіндік. Мен егер
саналықты таңдайтын болса, мен әрине бір сәттік бақытты таңдар едім, ал
бүтінге дейін және оның үйлесімділігінде менің ешқандайда шаруам жоқ, менен
кейін әлемде бүтін үйлесімділікте қала ма, немесе менімен бірге жоқ болып
кетеме екен - деп мақаланың кейіпкері талқылайды. Мен не үшін олардың
менен кейін сақталып қалуы үшін тырысуым керек – міне сұрақ?
Жалғыз және қоғамнан шет бола отырып, логикалық өзін-өзі өлтіруші
әлеуметтік деген қасиеттен айырылады. Кейіпкер осындай ойлауға тоқталар
бұрын қоғаммен байланыс орнатқысы келеді, бірақ қоғамның немқұрайлы қарауы
оның адекватты реакциясын туғызды. Немқұрайлылық - өлімнің бастауы,
немқұрайлы қарайтындарға ешқандай да құндылық мәнге ие емес, себебі оларға
барлығы да парықсыз. Немқұрайлылық пен жалғыздық санаға жүк түсіреді.
Менің барлық жануарлар сияқты, яғни тек өмір сүретін болып жаратылғаным
ғой, бірақ өзімді ақылды деп қабылдамайтын болсам - деп тұжырымдайды
кейіпкер. Қабылдау менің үйлесімділігім емес, керісінше дисгормония, өткені
онымен мен бақытсызбын деп түсіндіреді.
Дисгормониялық себептермен жоғары да атап өткеніміздей адамдағы
биологиялық және әлеуметтіктің бір-бірімен үйлеспеуі. Қоршаған ортаның
мәнсіздігінен азаптана отырып, кейіпкер өзіне шексіз сұрақтар қояды, яғни
жақындарыма деген махабатым және адамзаттың маған деген махабаты қаншалықты
шексіз болғанымен мен бақытты бола алмаймын немесе ертең осылардың барлығы
жойылатынын білемін.
Жоғары да келтірілген тұжырымдамалар тек айналасындағыларға деген
сүйіспеншіліктен жұрдай адамдарға ғана кездеседі. Жеке тұлға көлге
айналатын қоғам, осы тұлға үшін көлге айналады. Бұл нақты адамға
(кейіпкерге) ең алдымен қарым-қатынас және жауапты махаббат қажет. Бірақ,
оны қоршаған жалғыздықта оның талаптары орындалмайды. Бұндай жағдайда
тұлға өзіне берілген күш-қайратын сезіне алмайды. Адам көп адамдар арасында
өзін онбаған ретінде сезінеді, оның кеңістігі де, уақыты да шектеулі. Егер
тек біз өзімізге ғана көңіл аударатын болсақ, онда біз соңында барлық
әрекетіміз өлімнен кейін күтіп тұрған ештеңеге айналып кетеді – бұл
логикалық өзін-өзі өлтірушінің айтқан ойы деп Дюркгейм атап өтеді.
Өзін-өзі өлтірудің эгоистік типіне Крафттың өзін-өзі өлтіруі жатады
(Жасөспірімдер романы). Крафт, алдындағы кейіпкерлер сияқты өзін-өзі
өлтіруші. Оның идеясы мынадай: орыс халқы адам тағдырында өзіндік рольге
ие бола алмайды, олар тек екінші орында тұрады. Осыған қарап, әрбір орыс
азаматының ары қарайғы әрекеті осы идеядан зардап шегеді, бәрі де өмірден
күдер үзу қажет және ... .. деген тұжырымға келеді. Крафт қоғамдағы болып
жатқан құлдырауды көреді: қосымша идеялар жоғалып кетеді, барлығы да өз
пайдасы үшін өмір сүреді. Сондықтан да Крафттың осы идеясы, Гелуба үшін
өзін атып өлтіріп, өзінің өлімін логикалық түрде көрсетеді: орыс халқы
маңызды орынға ие бола алмайды, орыс ретінде өмір сүрудің қажеті жоқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-8
I-ТАРАУ. Э.Дюркгеймнің Суицид еңбегіне социологиялық талдау
жасау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-29
I.1. Суицид девианттық мінез-құлықтың формасы ретінде және оның
типтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9-16
I.2. Суицид мәселесін зерттеген ойшылдардың еңбектеріндегі ұқсастықтар мен
айырмашылықтар ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...17-29
II-ТАРАУ. Суицид әлеуметтік құбылыс ретінде оның алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 30- 51
II.1. Батыс елдеріндегі суицид мәселесіне социологиялық шолу ... ... ...30-
37
II.2. Суицидті алдын алу
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38- 51
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .52-55
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..56-58
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .59-61
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы:
Э.Дюркгеймнің суицид мәселесіне социологиялық талдау. Бұл тақырып қазіргі
таңда ең өзекті мәселеге айналып отыр. Өйткені Қазақстан Республикасы –
қалыптасуы мен дамуының қиын кезеңін басынан кешіріп отырған, жас егеменді
мемлекет. Суицид мәселесі, оның қоғам өміріне зардаптары мен ықпалын, толық
негізде қоғам өмірін зерттейтін гуманитарлық ғылымдардың, соның ішінде
әлеуметтану ғылымы үшін өзекті және маңызды мәселе болып табылады.
Қоғамымыздың аумалы-төкпелі шағында өзін-өзі өлтіру (суицид), нашақорлық,
қылмыс, маскүнемдік секілді түрлі керітартпа әдеттердің тым көбейіп,
жұқпалы дерт секілді таралуы, олардың әсері мен қауіптілігі – бұл
әлеуметтік проблема. Бұл проблеманы зерттеудің өзектілігі осы қоғамымызға
жат әрекеттердің біздің елімзде үздіксіз өсуімен және оның қауіптілігінің
күшеюімен түсіндіріледі.
Менің диплом жұмысыма бұл тақырыпты таңдап алуымның себебі, осы мәселе
бүгінде айтарлықтай зерттеліп біткен жоқ және ол одан әрі зерттеуді қажет
етіп отыр.
Бұл мәселеге деген қызығушылықтың артуы да осы девианттық әрекеттерді
тудыратын себептерді іздестіруге, әсіресе, бұл мәселеге жастардың көбірек
араласуы, оның көбеюін дер кезінде тоқтатуға және алдын алуға, жалпы
айтқанда қоғам өміріндегі осы бір дерттің толық шешілуіне өз үлесімді
қосуды мақсат еттім.
Әу баста Алла-тағала адамды жаратып, оған жан силады. Діни көзқарастар
жер бетіндегі бүкіл тіршілік атаулының пайда болуын, дамуын, өлуін ұлы
күшпен байланыстырады. Біздің дін бойынша, адамға жан бітіріп өмір силаушы
да, ажал жіберіп жанды қайтарып алып, өмірді үзуші де Алланың өзі. Адамның
жанын тек Алланың өзі қалаған уақытысында алады екен. Ал адамның өз өмірін
тоқтатып, өзін-өзі өлтіруі ислам қағидаларына қайшы келеді. Исламда мұндай
адам дозақ отына күйеді деген сенім бар. Десек те, қазіргі біздің
қоғамымызда өзіне өзі қол жұмсап, өз еркімен өмірден кетіп жатқандардың
саны аз емес. Мұндай әрекеттерге нендей себептер түрткі болғанын көбіміз
біле білмейміз.
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының sul өзімді, caedere өлтіру
деген сөзінен шыққан, яғни, өз омірін әдейілеп қию [1].
Өзін-өзі өлтіруді жіктеп зерттеу барысында қоғамдағы техникалық
өркендеу, информациялық ресурстардың алшақталуы адамның қажеттілігінсіз
өсуі, адам бақытының ұлғаюы, адам психикасындағы ауытқушылықтардың
көбеюімен қоса жүріп отыратынын байқаймыз. Теріс мінез-құлықтың бір түрі
болатын өзін-өзі өлтірушілер жігері мықты адамдар емес, керісінше, өз
қиыншылықтарын жеңе алмайтын әлсіз адамдар типі.
Адамзат тарихын басып өткен өркениеттер өзін-өзі өлтіру мәселесін
түрлі дүниетанымда қарастырады. Мысалғы, Ежелгі Грецияда бұл мәселені теріс
қабылдады және суицидті заң арқылы жазалау керек, тіпті өзін-өзі өлтіруге
ниеттеліп, іске асыруға барған адамдардың қолын кесу керек деп есептеді.
Ислам дінінде де, христианда да өзін-өзі өлтірушілерді жақтамайды, исламда
олардың жаңазасы шығарылмайды, христиан дінінде де бейітке шіркеуге
апарылмайды.
Бұл жерде дін осы мәселенің азаюына тосқауыл жасай алмайды. Ал басқа
елдерде, мысалы, Қытайда өзін-өзі өлтірушілікке басқаша көзқараспен қарады.
Олардың дүниетанымы бойынша, адам өзін-өзі өлтіру арқылы өз жанын азат
етеді деп түсіндіріледі.
Үндістанда да осындай дүниетаным қалыптасқан. Ал, Жапонияда мынадай
харокира әдет-ғұрып бар: өзін-өзі өлтіру данышпандықтың, шыншылдықтың,
тәртіптіліктің биік шыңы деп түсіндірілген. Дегенмен де харокира дәстүрі
бойынша, өзін-өзі өлтіру екі түрлі сипатқа ие. Егер адам өмірмен қоштасқысы
келсе, жанұя мүшелерін түгел шақырып, бастан-аяқ түгел ақ қиім киіп, ішін
күйдіреді, осы кезде баласы немесе жақын досы басын кесуі керек. Бірақ
мұның барлығы әдет-ғұрып тұрғысында толық қамтылмайды. Қазіргі күнде
дүниежүзілік өркениетте араласқан мәдениеттің көбеюіне байланысты адамға
көбіне діни және әлеуметтік-мәдени факторларға қарағанда экономикалық
факторлар өз ықпалын тигізіп отыр.
Бұл жағдай қазіргі заманға тән. Қазір өзін-өзі өлтіруді құлдырауды
сипаттайтын өркениеттің өркендеу кезеңінің ақыры деп танылатын үлкен
қомаларға тән деп есептеу кең таралған. Бұл мәселенің барлық философиялық,
психологиялық және әлеуметтік жақтарын әлеуметтанушы Э. Дюркгеймнің Өзін-
өзі өлтіру деген еңбегінде егжей-тегжейлі айтылған. Ол мына пікірді
ұсынады: Өзін-өзі өлтірушілік дегеніміз жәбірленуші адам өзін мәжбүрлеуші
етіп те көрсететін, және өз өлімі туралы айғақты соңғы көрген жағдайда
айтамыз.
Өзін-өзі өлтірудің түрлері:
Дюркгейм өзін-өзі өлтірудің 4 түрін атап көрсетті:
1. Эгоистік
2. Альтруистік
3. Аномистік
4. Фаталистік
Өзін-өзі өлтіру теріс мінез-құлықтың бір түрі ретінде қаратырылады.
Бұл мәселе әрқашан актуальды болған және болып қала береді. Оның себебі
біріншіден көптеген елдерде тууға қарағанда өлімнің соны өсіп барады, ал
суицид әлемде өлімнің негізгі себептерінің бірі болып отыр. Екіншіден,
қоғамдық құлдыраулар үнемі өзін-өзі өлтірудің деңгейіне елеулі әсерін
тигізіп отырады. Үшіншіден, бұл әлемдік деңгейдегі мәселесі түбегейлі шешу
мүмкін болмай отыр.
Зерттеудің объектісі – жасы 17-ден 25-жасқа дейінгі Қазақстанның
студент жастары. Жастарды зерттеу объектісі етіп алуымның көптеген
себептері бар. Біріншіден, жастар арасындағы жағымсыз іс-әрекеттер ересек
адамдарға қарағанда 2-3 есе жоғары болып келеді. Екіншіден, жастар өмір
тәжірибесі аз халықтың осал бөлігі болып табылады. Үшіншіден, жастар басқа
жастағы адамдарға басқаның жағымсыз ықпалына тез түсіп қалады. Яғни,
біреудің арбауына, алдауына, бір сөзбен айтқанда еліктегіш келеді.
Зерттеудің пәні – жеке тұлғаның суицидтік бағытын айқындау.
Зерттеудің мақсаты - өзін-өзі өлтіруді әлеуметтану ғылымымен қатар,
заң, психология, философия ғылымдары да қарастыратын болғандықтан, аталған
мәселенің негізгі деңгейлерін нақты әлеуметтану саласы бойынша айқындау
және бұл мәселеге қоғамдық назар аудару, түсініктеме мен кеңес беру,
суицидтің алдын-алу шараларының әлеуметтік бағдарын анықтау.
Зерттеушілерде мәселенің мазмұнын ашу үшін өзін-өзі өлтіру,
суицид, теріс мінез-құлық, пассивный, суицидтік көзқарастар,
суицидтік ойлар, суицидтік ниет, пиғыл т.б. ұғымдар мен категориялар
қолданылады.
- Өзін-өзі өлтіру (суицид) дегеніміз - өзіндік немесе ішкі
эмоциялардың кері немесе жанама әсерінен пайда болатын, жәбірленуші де өзі,
жәбірлеуші де өзі болып ақыры өліммен бітетін іс-әрекеттік жағдай;
- Суицид дегеніміз – құлдырау жағдайында өлімнен құтылудың
шынайы мүмкіндіктерінен бас тартуға және өз өмірін өзі тоқтатуға
бағытталған адамның өзінің басқаруынсыз мінез-құлқы
- Девиация – қоғам мүшелерінің айыптауынан пайда болған жолын
заңдылықтардан ауытқушылық;
- Пассивті суицидтік көзқарастар - өз өліміне құштарлықтың
негізіндегі ойдан шығарылған немесе фантазиялық ойлар;
- Суицидтік ойлар – бұл суицидтік ойлардың белсенді іске асуға
көшірілген процесі және жоспардың шынайы көрініс бере бастауы. Бұл кезде
өзін-өзі өлтірудің әдістері, уақыты және орны ойластырылады.
- Суицидтік ниет-пиғыл – суицидтік ойлар мен оған деген ниеттің
бірігіп, теориядан практикаға ауысады. Бұл кезде девионттық бойынан,
сыртқы себептермен, өзін-өзі ұстаушылығынан оның ауытқушылыққа ұшырағанын
байқауға болады [2].
Тақырыптан мынадай гипотеза ұсынуға болады: Қалыпсыз жағдайлар,
материалдық деңгейдің өте төмен болуы, қоғамдық экономикалық құлдыраулар,
жанжалдар – қоғамда суицидтік іс-әрекеттердің пайда болуының негіздері
болып есептеледі.
Зерттеудің міндеттері:
-Суицидтік мазмұнын ашу;
-Өзін-өзі өлтірудің түрлерін анықтау;
-Жеке тұлғаның суицидтік іс-әрекетінің орындалуының көрінісін
айқындау;
-Өзін-өзі өлтіру тәсілдерін талдау;
-Көп жағдайдағы өзін-өзі өлтірушілердің ерекшелігін атап көрсету;
-Өзін-өзі өлтірушілердің статистикасын қарастыру;
-Суицидтің алдын-алу, болдырмау шараларын іздестіру;
Тақырыптың зерттелу деңгейі: Жағымсыз мінез-құлықты әлеуметтік
тұрғыдан зерттелуіне көптеген зерттеуші ғалымдарымыз өз үлестерін қосты.
Олар, Батыс Европадан француз социологы Э.Дюркгейм, психолог және
криминолог Г.Тард, Социолог Р.Мертон, Э.Сатерленд, психиатр З.Фрейд,
Философ Э.Фром, Ч.Ломброзо, У.Х.Шелдон, Ч.Беккариа, Н.Смелзер, А.Кемью,
және т.б. ұлы ойшылдарымыздың еңбектерін айтуға болады.
Ресей зерттеушілерінен Я.И.Гилинский, В.Н.Кудрявцев, А.А.Габиани,
Е.И.Каиржанов, А.К.Катова, И.И.Рогова, И.С.Кон, Ф.М.Достоевский және т.б.
ғалымдарымыздың есімдерін атауға болады.
Ал, отандық зерттеушілерден социолог Ш.Е.Жаманбалаева,
Д.Қазымбетованың еңбектерін атауға болады.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
әрбір тарау екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Жұмыстың бірінші тарауында суицид девианттық мінез-құлықтың формасы
ретінде және оның
типтері, суицид мәселесін зерттеген ойшылдардың еңбектеріндегі ұқсастықтар
мен айырмашылықтар жан-жақты қарастырылды. Ал, жұмыстың екінші тарауында
Батыс елдеріндегі суицид мәселесіне социологиялық шолу және суицидті алдын
алу шаралары терең зерттелген.
I-ТАРАУ. Э.Дюркгеймнің Суицид еңбегіне социологиялық талдау жасау
I.1. Суицид девианттық мінез-құлықтың формасы ретінде және оның
типтері
Өзін-өзі өлтірушілік, суицид латының sul өзімді, caedere өлтіру
деген сөзінен шыққан, ол - өз омірін әдейілеп қию [3]. Өзін-өзі өлтірушілік
деп екі түрлі құбылысты айтуға болады:
Біріншіден, жеке мінез құлықтық акт, өз омірін нақты адамнын қиюы;
Екіншіден, бұл әлеуметтік құбылыс қоғамның белгілі жағдайының өңімі
және көрсеткіші.
Өзін-өзі өлтірушілік адам қоғамның тарихы секілді өте ертеден келе
жатқан құбылыс. Өзін-өзі өлтірушілік – жек акт. Ал, өмірдің мәні -
философиялық, дүние танымдық мәселе.
Әлеуметтік құбылыс ретіндегі өзін-өзі өлтірушіліктің себептері белгілі
бір заңдылықтарға бағына отырып, әлеуметтану ғылымының зерттеу пәні болып
табылады. Өзін-өзі өлтірушілік түрлі қоғамен түрлі кезеңдерде әртүрлі
адамгершілік және құқықтық бағаға ие болды. Өзін-өзі өлтірушілік өмірдегі
мінез құлықты сематиқалық және психикалық аурулардың зардабы болып
табылады.
Өзін-өзі өлтірушілік әлеуметтік құбылыс ретінде, әлеуметтік
себептерден туындап отыратындықтан, ең алдымен әлеуметтік зерттеумен
түсіндіруді талап етеді.
Өзін-өзі өлтірушілік мәселесін ең алғаш Э.Дюркгейм зерттеді. Ол өзін-
өзі өлтірудің әлеуметтік салдарларын қарастырды. Ал, оның ісін жалғастырушы
шәкірті М.Халбваксы жасаған әлеуметтік талдауы таза әлеуметтанулық
концепциясын психологиялық факторлармен толықтырулар жасады.
1984-1987 жылдар аралығында 1 миллион ерлі-зайыптыларға жылына орта
есеппен 5,07, ал, 1 миллион бойдақтарға 12,7 өзін-өзі өлтірушілік сәйкес
келген. Бұл екі жас аралығы, екі категориядағы адамдардың өзін-өзі өлтіруге
өмірінің әр түрлі сәттерінде барады. Бойдақтар үшін орташа көрсеткіш 25 жас
пен 30 жас аралығында болса, үйленгендер үшін 45 жас шамасында болады.
Бойдақтарға қарағанда үйленгендер арасында өз-өзіне қол құмсау төмен
болады.
Сонымен отбасы, үйлену ерлі-зайыпты болып өмір сүру өзін-өзі
өлтірушіліктен сақтайды.
Бойдақтарға қарағанда үйленген адамдарда адамгершілік, өнегелік
принциптері жоғары деңгейде болады. Өзін-өзі өлтірушіліктің түрлі типтері
болады. Қазіргі кезде ең көп тараған тип – менмендік өзін-өзі өлтірушілік
жатады. Менмен адамда езілушілік сары уайымға салынушылық басым болады. Ол
өзін бәрінен жоғары қояды. Бәрі оған оның мұқтаждығын қанағаттандыра
алмайтындай көрінеді. Өзін-өзі өлтірушілік күн көрсету, зәбірлеу актісі
болып табылады. Жалпы ережеге сай, өлтіру ағымы жылдам болады, жеке адамның
қадір-қасиетін бағалаған қоғамда өзіне-өзі қол жұмсаушылық сирек болады.
Міне сондықтан да төменгі қоғамдағы, жеке адамның іс-әрекетіне онша мән
беріп, назар аудармаған қоғамда адам өлімі, өзіне-өзі қол жұмсау жиі
кездеседі. Менмендік өзін-өзі өлтірушілікпен адам өлтіру екеуі де
антогонистік себептерден болатындықтан, біреуі еркін дамыған жерде,
екіншісі еркін дами алмайды. Қазіргі кезде дамыған өркениетті елдер мен ірі
орталықтарда ең көп тарағандықтан ол қанды қылмыстарды ығыстырып отырады.
Сонымен, мынадай қорытындыға келуге болады: егерде өзін-өзі
өлтірушілік пен адам өлтіру көбінесе кері пропорциональды болып келсе, ол
екі қарам-қарсы әлеуметтік ағымды білдіреді. Бұл екеуі де бірін-бірі күн
мен түн сияқты, бірінен соң бірі кезектесіп отырады. Сонымен, қоғамдағы
ауытқушылық бірдей дәрежеде адам өлтірумен өзін-өзі өлтірушілікті тудырады.
Сондай-ақ оның дамуы мен зардаптарының дамуы да азайтады.
Өзін-өзі өлтірушілік жоқ деген қоғам туралы біз естіп, білген жоқпыз.
Керісінше, бұл құбылыс қандай деңгейдегі қоғам болмасын кездесіп отырады
және оны болмайды, мүлдем болдырмаймыз деп ешкім де айта алмайды. Сонымен,
өзін-өзі өлтірушілік Еуропалық болсын, Азиялық болсын кез-келген қоғамдық
құбылыстың құрамдас элементі болып табылады.
Адам тарихында өзін-өзі өлтіруге қатысты адамдар мәселесі философиялық
көзқарастың үстем болуына тыгыз байланысты. ХІХ ғасырдын аяғына дейін өзін-
өзі өлтірушілік құқықтық жағынан құқыққа қарсы әрекет деп түсіндірілсе, ал
маральдық жағынан адамның өзі үшін ғана емес, оның бүкіл жанұясына масқара
әрекет болып отыр. Ол қылмыс жасағанмен бірдей қарастырылып отыр. Орта
ғасырларда өзіне-өзі қол жұмсағысы келгендер өлім жазасына кесілген, ал
кейінен түрмеге қамаумен ауыстырылды. Өзін-өзі қол жұмсаушылыққа мынадай
формаларды жатқызуға боладың; ішімдікке үйір болу, нашақорлық, емделуге
мойын бұрмау, жанжалдар мен төбелестерге қатысу.
Өзін-өзі өлтірушіліктің мінез-құлқы - бұл өзіне өзінің оміріне қарсы
алдын ала ойлаған ниетпен жасаған өзін-өзі өлтіруге дейін баратын әрекеттің
көптеген типтері жатады.
Өзіне-өзі қол жұмсау бұл әсіресе, 15-39 жас аралығында жиі кезеді,
мұндай әрекеттердің көрсеткіші соңғы кездері көптеген елдерде күрт өсіп
кетті. Мұндай адамдардың орташа жасы 15 жастан жоғары жас аралығындағы
адамдар арасындағы шамамен 100 000 ерекектердің 200-не және
100 000 әйелдердің 350-не келді. Бірақта біріккен корольдік пен Германияда
бұл көрсеткіш 70 жылдардың аяғында түссе, Нидрланд, Норвегия мен
Филиядияда мұндай көрсеткіш мүлдем құлдырап кеткен, яғни, жылына 3500
Канадалыктар өзін-өзі өлтірушілікке барады [4].
Өзін-өзі өлтіру - бұл мезгілсіз олімнің басты себебі, адамдар
көпнесе өзін-өзі өлтіргенде, тығырықтан шығуға жол жоқ деп есептегенде
барады. Мұның басты себебі, үмітімен сенімін жоғалту, адамның батылсыздығы,
өзің жападан жалғызбын деп сезінуі жатады.
Әлеуметтанушылардың пікірінше, бұл себептен құтылудың басты жолы
әділеттілік және әлеуметтік теңсіздікті болдырмау және т.б. себептерді атап
көрсетеді.
Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіруді әлеуметтік құбылыс ретінде қарастыра
отырып, мынадай қорытындыға келді:
- әрбір ұрпақ келер ұрпақты өзі түзеуі тиіс;
- адамдардың өзін-өзі өлтіруі мынадай: олар өздерінің заңды талап-
тілектері қай жерге келіп тоқтайтыны және біздің әрекетіміздің мақсаты неде
екенін жақсы білуінен келіп туындайды [5].
Э.Дюркгеймнің пікірінше, өзін-өзі өлтіру бұл әлеуметтік құбылыс. Мұның
басты себебі реттеушіліктің болмауы. Өйткені, әлеуметтік ереже адамдар
өмірін реттеуде маңызды роль атқарады. Тәртіп бұзғанда адамдардың өмірге
деген бағыт-бағдары да өзгереді, әлеуметтік нормалардың бұзылуы адамдардың
мінез-құлқындағы ауытқушылығы себеп болады.
Орташа есеппен жылына 500-600 мың адам өз өмірін өз еркімен қияды, ол
өзіне өзі қол жұмсауға әрекет еткендердің саны бұдан 5-6 есе көп болды.
Бұл құрамы, оның себептерін анықтамас бұрын өзін-өзі өлтіру дегеннің
не екенін біліп алуымыз керек. Бұл сөз тіркесі өз еркімен өзінің өмірін
тоқтату деген мағынаны білдіреді.
Суицидтік мінез-құлық ішкі және сыртқы болып екіге бөлінеді, ішкі
суицидтік мінез-құлыққа суицидтік мағынасыз ойлары, қайғыру, мәнсіз
елестер. Сонымен қатар суицидтік тенденциялар, үмітсіз клиенттер жатады.
Бұл деңгейге жету 3 тәжірибелік баспалдақтан өтумен байланысты болады:
1. Пассивті суицидтік ойлар өз өліміне деген құштарлықты (бұл жерде
өзін-өзі өлтіруге емес) қамтиды. Яғни, суицидтік мінез-құлыққа ие болған
адам. Өлу жақсы емес пе? Ұйықтап адам кейін оянбау өмір қиыншылығы мен
азабынан құтқарады – деген ойлармен шырмалып өлуге құштар болады.
2. Өлімге деген құштарлықтан кейін пайда болатын екінші баспалдық
суицидтік мінездің активті түрі болып табылады. Бұл кезеңде адам өзін-өзі
өлтіруге жоспар құрады, яғни өзін-өзі өлтірудің тәсілдерін, уақыттын, орнын
ойластырады.
3. Үшінші кезеңде, адам жоғарыдағы 2 кезеңді басынан өткеріп ішкі
ниетті сыртқы мінез-құлықпен байланыстырады, яғни, бұл кезеңдегі адамның
мінезінен және жүріс-тұрысынан өзін-өзі өлтіруге бағытталған ниетін анық
байқауға болады.
Суицидтік ойлардың пайда болғаннан бастап оның шынайы орындалуына
дейінгі кезеңді суицид алдынғы кезең деп атайды. Оның ұзақтығы кейде
бірнеше минут болса (жедел суицид), кейде бірнеше ойларға (созылмалы
суицид) созылуы мүмкін. Процестің айқындалуының ұзақтығына немесе
қысқалығына қарамастан, жоғарыда сипатталған белгілер адам бойынан көрініс
табады. Әрине, бұл сол адамның темпераменттіне тікелей байланысты болады.
Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы көріністеріне суицидтік әрекеттер
(өзін-өзі өлтіруге ақталу) мен суицидтің орындалып бітуі (өзін-өзі өлтіруі)
жатады. Суицидтік әрекеттер дегеніміз әлі де болса өлім процесіне жетпеген
өз өмірін тоқтатуға деген ерікті мақсаттылық. Бұл процесс даму барысында
екі фазаға ие: назар аударатын немесе назар аудармайтын болып бөлінеді.
Өзін-өзі өлтірудің типологиясына келер болсақ, өзін-өзі өлтірудің
көптеген түрлері мен әдістері бар, солардың бірнешеуіне тоқтала кетейік.
Э.Дюркгейм өзінің Өзін-өзі өлтіру (әлеуметтік этюд) деген еңбегінде
өзін-өзі өлтірудің көбеюіне не азаюына бірден-бір әсер ететін әлеуметтік
ортаның түрлі жағдайларын нақтылап талдаған. Олар: діни сенім, жанұя, саяси
өмір т.б. Өзін-өзі өлтірудің себептеріне орай, олар эгоистік, альтруистік
және аномистік болып бөлінеді.
Эгоистік өзін-өзі өлтіру. Индивид өзінің жеке менін қоғамдық
меннен жоғары қойып, оған қарсы қоятын болса, индивид пен қоғам арасында
келіспеушілік наразылық, ренжушілік сезімдер пайда болып, мағынасыз
қоғамнан өзін алшақтатқысы келіп, өз өмірін өзі үзеді. Егер бұл
индивидуалды сипатқа ие болатын болса, оны эгоистік өзін-өзі өлтіру деп
атауға болады.
Коллективтік байланыс, қоғамның ұйымшылдығы өзін-өзі өлтіруге кедергі
жасайды. Егер қоғамның ұйымшылдығы әлсіресе, онда индивид әлеуметтік
өмірден бас тартып, өзінің жеке ұстанымдарын бәрінен, тіпті қоғамнан да
жоғары қояды. Дюркгеймнің пікірінше, қоғамның әлеуметтік құлдырауы кезінде
өзін-өзі өлтірудің де саны өседі. Бұл мәселенің статистикасының жоғары
болуына саяси жағдайлар мен үлкен соғыстар да әсер етеді.
Альтруистік өзін-өзі өлтіру. Жекелеген индивидуалдық адамды өзін-өзі
өлтіруіне әкеп соғады. Адам қоғамнан шеттетіліп қалса, онда оның санасында
өзін өлтіруге деген жаман ойлар тез туындайды, сонымен қатар, мұндай
пікірлер өзінің тұпғалылығын қоғамға мойындата алмаған адамда да болады.
Альтруизм дегеніміз – адам өз менін жоғалғанда, өзінің бүкіл болмысы
санасына бағынбаған жағдайда пайда болатын психологиялық ауытқушылықты
айтамыз. Альтруистік өзін-өзі өлтіруде адамда Алла алдындағы парыз бірінші
орында тұрады. Бұл, әсіресе, діни жоралғыларды орындау барысында көптеп
кездеседі.
Аномистік өзін-өзі өлтіру. Қандай сатыда тұрса да қоғам әрқашан
тұлғаға әсер етеді және оны басқарып отырады [6].
Экономикалық құлдыраудың болуы өзін-өзі өлтірушілерге бірден-бір себеп
болады. Елдің экономикалық жағдайы мен өзін-өзі өлтірушілердің санының
сәйкес келуі жалпы заңдылық болып табылады. Мысалы, қоғамда мекемелердің
банкрот болуы, финанстық саладағы тоқырау кезінде өзін-өзі өлтіру
жағдайлары да соғырлым көбейе түседі. Мәселен, Россияда 1847 ж. банкрот
болған мекемелер 26% болғанда, өзін-өзі өлтіру 17 %, ал 1854 ж. банкрот
37% болғанда, өзін-өзі өлтіру 8%, 1861 ж. банкрот 20% болғанда, өзін-өзі
өлтіру 9%-ды құраған [7].
Алайда, тек қана банкрот ғана емес, бақытты құлдырау, яғни бағаның
төмендеуі де өзін-өзі өлтірудің статистикасына әжептеуір әсер ете алады.
Яғни, кез-келген теңсіздік, қоғамдық соққы ерікті өлімге жол ашады. Адам
әрқашан тойымсыз болып келеді. Адам қанша нәрселерге қол жеткізсе, одан да
көбірек нәрсені тілейді және одан төмен нәрсеге көңілі толмайды. Дегенмен
де шынайы өмірде адам тілегінің, қажеттілігінің барлығы бірдей орындала
бермейтіні анық. Ал, бұл адамның қоғамға деген ренішін тұғызады.
Жоғарыда, біз өзін-өзі өлтірудің әлеуметтік көрінісін талдадық. Енді
психология саласында үлкен жетістікке жеткен В.А. Тихоменконың еңбегіндегі
талдауларға нақтылап өтейік. Оның бұл талдаулары шынайы өзін-өзі
өлтірушілерді шектеп және олардың әрекеттерін өзін-өзі өлтірушілерге ұқсап
жүрген адамдардың әрекеттерімен айыруға мүмкіндік береді.
Шынайы, өзін-өзі өлтірудің мақсаты - өзін-өзі өмірден кетіріп,
қастандық жасау болып табылады. Бұл процестің соңғы нәтижесі өліммен
бітеді, дегенмен, суицидтік реалдылықтың тәсілдері мен өлімді шынайы
тілеудің арасы екі бөлек.
Бақылау мақсатындағы суицидтік іс-әрекеттің кейінгі мәні өзін-өзі
өлтіру емес, осы атты жамылғы ретінде пайдаланып, өзінің жеке арман-тілегін
орындаттыру, қорқыту арқылы өз дегеніне жету. Олардың мақсаты өзін-өзі
өлтіру емес, тек өздеріне зақым келтірумен аяқталады.
В.А. Тихоменко өзінің еңбектерінде мынадай мысал келтіреді: қан
тамырын кесу оның орындалуына орай көзқараста қарастырылады:
а) соңында көп қан жоғалтып, өлімге алып келген жағдайда бұл
шынайы өзін-өзі өлтірушілік деп саналады;
б) Жан-жағындағыларды өзін-өзі өлтірушілікке сендіріп, ойластырып,
соңы өлімге емес, өзіне зияндық жасаумен ғана шектелетін болса, бұл
демонстрациялық бақылау үшін жасалған әрекет болып табылады.
Жоғарыда келтірілген талдауға тағы бір көзқарасты қосуға болады. Бұл
көзқарас жеке мағынаны қамтитын категория деп саналады. А В.Т. Тихоменко
осыған байланысты келесі себептерді атап көрсетеді: қарсылық, кек, ұран,
үндеу, жазадан қашу, қайғы-қасіреттен қашу, өз-өзін жазалау, бас тарту және
т.б.
I.2. Э.Дюркгейм мен Ф.М.Достоевский еңбектеріндегі өзін-өзі өлтіру
мәселесінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары
ХІХ ғасырда Францияда ең алғаш рет атақты социолог, ғалым Э.Дюркгейм
девианттық мінез-құлық ұғымын зерттеді [8]. Одан кейін де көптеген
зерттеуші ғалымдар, социологтар, атап айтсақ, американдық социологтар
Р.Мертон, Э.Сатерленд, француздық ғалым, психолог және криминолог Г.Тард,
австриялық психолог З.Фрейд, Я.И.Гилинский және т.б. Ал, отандық
социологтардан Ш.Жаманбалаева, Д.Қазымбетова және т.б. ағартушы ғалымдар
А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин және т.б. ғалымдарымыздың көптеген
еңбектерін ерекше атап өтуіміз керек.
Девианттық мінез-құлық ұғымы негізінен түсінікті секілді. Ал шын
мәнінде бұл ұғымды анықтауда біршама қиындықтар кездеседі. Мысалы, кісі
өлтіру жағымсыз, қоғамымызға жат әрекеттер болып саналса, ал соғыс кезінде
ерлік есебінде саналды. Сондықтан да бұл ұғым әр кезеңге сәйкес
түсіндіріледі. Міне, осыдан келіп, ғалымдарымыздың пікірлерінің арасында
біршама айырмашылықтар, алшақтықтар кездеседі.
Дегенмен, әлеуметтанушы үшін ауытқуды кісі типінің ерекшелігі
ретінде қарастырғаннан гөрі әлеуметтік ахуалдың немесе әлеуметтік жүйенің
қасиеті ретінде қарастырған әлдеқайда абзал. Жоғары да айтып өткеніміздей,
ауытқудың түп мәні туралы барша мойындаған пікір жоқ, сондықтан кейде тіпті
кісі өлтіру немесе қан араластыру (бауырлар арасындағы жыныстық қатынас)
ауытқу деп қабылданады. Бірақ осынау құбылысты сипаттауға көмектесетін
өзара байланысты екі қаситет бар.
Олардың біріншісіне ауытқуға норма бұзу үлгісі ретінде қарайды да,
нормалар шеңберін белгілейді. Нәтижесінде құқықтық нормалар қылмыскерге,
денсаулық нормалары науқастарға, мәдениет нормалары эксцентристерге жол
ашады. Нормалар әлеуметтік ахуалдардың көпшілігінде туындайтындықтан,
мұндай анықтама бәрін де қамтиды және әлеуметтік өмірдің әрбір саласына
енеді.
Екінші қасиет ауытқуды белгілі бір кезде белгілі бір мінез-құлық түрі
ретінде танылатын, кейін құнсызданып, мәнінен айырылатын және көбіне
қолданудан қалатын масқаралық таңба деп бейнелейді.
Біздің әдебиеттерімізде мейлінше жиі кездесетін анықтама, яғни, жоғары
да атап өткеніміздей девианттық мінез-құлық - бұл қоғамдық нормаларға сай
келмейтін іс-әрекет [9]. Алайда бұл анықтама мүлдем жалпылама (шектен тыс
абстрактылы) және нақтылауды қажет етеді. Бұл жерде сөз кез-келген
әлеуметтік норманы бұзу туралы болып отыр.
Сондықтан да кейбір зерттеушілер бұл ұғымның анықтамасына қосымша,
нақтылайтын белгілер енгізуге ұмтылады. Олар:
а) девианттық мінез-құлық дегеніміз – бұл нормадан ауытқу әсерінен
түрмеге қамалатын немесе құқық бұзушылықтың басқа да жазаларын алуға әкеліп
соқтыратын ауытқушылық.
б) девианттық мінез-құлық - бұл заңсыз құралдар арқылы мақсатқа
жету [10];
Сонымен, девианттық мінез-құлық дегеніміз ұқсас жағдайлардағы кең
таралған, көпшілікке танымалдылығымен сипатталатын әлеуметтік нормалардың
бұзылуы [11].
Тар мағынасында девиация, яғни ауытқушылық деп жеке адамның немесе
адамдар тобының мінез-құлық нормаларынан ауытқушылық деп айтылады.
Н.Смелзердің пікірінше, топтың нормасынан ауытқыған деп есептелген мінез-
құлық емделу, өзгелерден бөлектеп ұстау немесе басқа да жазалау түрлерін
қолдануға мәжбүр етеді.
Ал, американдық әлеуметтанушылардың пікірінше, девианттық мінез-
құлық деп тек қылмыс пен құқық бұзушылықты айтып қана қоймайды. Сонымен
бірге, қоғамдық нормалар мен ережелерді бұзатын мінез-құлықты айтады [12].
Бұған сыбайлас жемқорлық пен заңға қайшы, этикаға жат сот пен полиция,
үкіметтің лауазымды тұлғалардың мінез-құлқы айтылады.
Соңғы кездері Ш.Е.Жаманбалаеваның Девианттық мінез-құлықтың
әлеуметтік мәселелері тақырыбындағы көптеген еңбектері жарық көруде. Автор
белгілі бір қоғамда қалыптасқан немесе ресми бекітілген әлеуметтік нормалар
мен өзімен бірге ілестірген заңды және қоғамдық санкцияларды бұзатын
әлеуметтік актіні қызметі немесе адамдардың өмір салтын атап көрсетеді. Ол
бұл анықтаманы мейлінше толық деп санайды, өйткені, біріншіден, бұл
әрекеттен байқалатын барлық формаларын (іс-әрекет, қызмет, өмір салты),
екіншіден, тек қана ресмиден, сонымен бірге бейресми іс жүзінде қалыптасқан
жария емес әлеуметтік нормаларынан ауытқу қарастырылады, үшіншіден, кез
келген ауытқуды топтық және қоғамдық қолдамаудан, қоғамнан толық
бөлектенуге дейін әрдайым өзімен бірге ілестіретін санкцияның сан алуан
түрлерін атап көрсетеді [13].
Ал, отандық әлеуметтанушы Д.Қазымбетованың пікірінше, девианттық
мінез-құлық - бұл жалпыға бірдей қабылданған моральдық, құқықтық және
басқа әлеуметтік нормаларға сай келмейтін жеке адамдарға, әлеуметтік
топтарға немесе тұтастай қоғамға зиян келтіретін әрекет [14].
Девианттық мінез-құлық әлеуметтануының атасы болып есептелетін француз
Э.Дюркгеймнің еңбектері тереңдігімен және өзектігімен ерекшеленеді. Ол
өзінің Қоғамдық еңбектің бөлінісі туралы фундаментальды монографиясында
мінез-құлық тетіктерін, мінез-құлық нормаларын мазмұнына ықпал ететін
факторлар, олардың даму көздері мен бағыттарын талдайды.
Э.Дюркгейм қоғам мен жеке адамның дара қатынасын социологиялық түйінді
мәселесін капиталистік қоғамның қайшылықтарын талдауының барысында бірге
алып қарайды. Бұл мәселе жөніндегі оның көзқарасы К.Маркстың
тұжырымдамасына көп жағынан сай келеді. Э.Дюркгейм қоғамның дамуы мен
гүлденуі адамды қанаумен, оны машинаның қосалқы бөлшегіне айналдырып,
кәсіби кемтаршылыққа мәжбүр етуімен бірге болуы еместігіне сенімі берік
еді. Қоғам нашарласа, адамда, дара тұлғада нашарлайды. Осыдан келіп таптық
күрес, теңсіздік, қылмыс, өзін-өзі өлтіру туындайды. Яғни, Э.Дюркгейм
қоғамдағы экономикалық, саяси, әлеуметтік дағдарыс кезеңінде
қылмыскерліктің өршіп кетуі заңды құбылыс дейді. Яғни, қоғам мен дара тұлға
расында орын алып отырған қарама-қайшылық әлеуметтік ауытқушылықтың кері
түрі (девиациялық көрініс) болып табылады. Мұның себебін ескінің жойылып,
жаңа талаптардың дүниеге келуімен түсіндіруге болады. Э.Дюркгейм ешқандай
қоғам жалпыға ортақ нормаларды бірқалыпты жағдайда қаматамысз ете алмайды
және ауытқу девиациялық табиғи жағдай сонымен қатар, ол керек те деп
көрсетеді. Өйткені қоғам әр кезде әртүрлі өзгерістерге дайын болуы керек
және қоғам барынша икемді болуы керек деген тұжырым жасайды [15].
Ауытқудың (девиацияның) себебі неде? Егер девиация мен конформизм –
бір нәрсенің екі жағы болатын болса, онда біріншісіне неге көп көңіл
бөлінеді? - деген сұрақ қояды. Бұдан Э.Дюркгейм былайша жауап береді:
біріншіден, девиацияның өте бір өзгеше құбылыс болуынан және оның көңілін
өзіне тартқыштық қасиетінен деп көрсетсе, екіншіден, оған назардың басым
болуын оған деген халықтағы, мемлекеттегі қобалжулықтардың көтеріңкі
болуымен байланыстырады [16].
Басқа ғалымдар девиацияның себебін әртүрлі жолдармен түсіндіреді. Енді
осыларға тоқталып өтейік.
Туриндік профессор Ч.Ломброзо жаңа ғылым - қылмыстық антрополгияны
негіздеуге ұмтылды. Оның негізгі идеясы, қылмыскер айыптыдан көрі аурулы
айрықша табиғи тип. Қылмыскер болмайды, ол туылады. Қылмысты адамды
бірқатар белгісі бойынша тауып, бөлектеу қажет деді. Мысалы, ХІХ ғасырдың
аяғында Ч.Ломброзо адамның физикалық қасиеттері девиацияға себеп болады
дегенді айтады. Оның пікірінше, адамдар өзінің биологиялық құрылымына қарай
белгілі бір мінезге ие болады. Ол, Криминалды типке жататын адамдарға
әдетте адам қалыптасуы эволюциясының алғашқы сатысына ұқсас болатындығымен
байланыстырады. Мәселен, ондай адамның астыңғы иегі шығыңқы, сирек сақалды
және ауруға деген сезімі төмен болып келеді деп көрсетеді. Сондай-ақ,
Ч.Ломброзо қылмыскердің сипатты белгісін маңдай, бойы, салмағын өлшеу, дене
құрылысының дұрыс еместігін табу т.б. жолмен суреттеуге ұмтылады.
Кейіннен, италяндық ғалым осындай бастапқы ережелерді басшылыққа ала
отырып, тағы да, оның ойынша, қылмысына ықпал ететін факторлардың 16 тобын
атады (метерологиялық, климаттық, географиялық факторлар, өркениет деңгейі,
тұрғындар тығыздығы, эммиграция, туу, экономикалық дамуы, тәрбиенің
жетіспеушілігі, т.б.). Бұл концепцияны жақтаушылар көп болды.
Мәселен, атақты У.Х.Шелдон да девиацияға байланысты адамның дене
бітімінің маңызды орын алатындығын айтқан болатын. Мысалы, эндоморфты
адамдар, яғни, біршама дөңгелектеу келген орташа толық адамдар әдетте
көпшіл, елмен тіл табыса алатын және өз қалауын бірінші орынға қоймайтын,
басқаның иіне көнгіш болып келеді. Мезаморфты адам, яғни, денесі мығым,
сынбаттылығы мен ерекшеленетін адамдар мазасыздыққа бейім, белсенді әрі
сезгіштік қасиеті төмендеу болып келеді. Ал, эктоморфты адамдар, яғни,
денесі жіңішке, нәзік адамдар өзіне-өзі талдау жасай алу қасиеті басым,
сезімтал және тез көңілі қалғыш келеді деп көрсетеді.
Көптеген зерттеушілердің негізінде Шелдон мезоморфты ауытқуларға бейім
(девиацияға бейім) болады, бірақ олар әр кезде қылмыскер бола бермейді
дейді. Тағы да осындай зерттеулерге сүйене отырып, басқа да кейбір
тұжырымдар жасайды. Мәселен, ер баланың бойының аласалығын бетіне баса
беретін болса, ол өзінің эмоциялық күйзелісін қоғамға қарсы қояды, содан ол
балада девиантты мінез пайда болуы мүмкін денен қорытынды жасайды. Алайда
биологиялық фактор девиациялық құбылыс үшін көп себептердің бірі ғана
болады, мұнымен бірге психологиялық және әлеуметтік факторлар да болуы
мүмкін. Сондықтан, девиациялық құбылыстың себебін анықтау үшін көптеген
күрделі факторлардың жүйесіне сүйену керек [17].
Девиантты мінез-құлықты зерттеудің (культуралогиялық) мәдениеттанулық
негізіне Р.Мертонның социомәдени аномия теориясын жатқызуға болады.
Атақты социолог, психолог Р.Мертонның аномия теориясы бойынша бір
әлеуметтік топтан екінші әлеуметтік топқа ауыса отырып, бүкіл қоғамды
қамтитын қылмыскерлік түрлері өте жұқпалы дерт ретінде көрсетілген. Соның
бірі соңғы кезде қыздардың шылым шегуге, жөзекшелік сияқты аномиялық дертке
ұшырау проблемасы ойландыратын жайт. Э.Дюркгеймнің енгізген аномия
концепциясына сүйене отырып, Р.Мертонның пікірінше, девиация – қоғам
мүшелерінің мәдени және әлеуметтік жетістіктерге жетуге ұмтылуына
байланысты пайда болады. Көптеген адамдар сапалы білім алуға төлемақы төлей
алмайды, мықты кәсіпорындар да шектеулі мамандарды қабылдайды. т.с.с.
Демек, Мертон ілімі, бойынша адамдар жетістіктерге дұрыс жолмен қол жеткізу
мүмкін емес екенін түсінеді. Осыдан келіп заңсыз іс-әрекеттерге бару
көбейеді [18].
Енді осы ойшылдардың суицид мәселесі бойынша көзқарастарын
қарастырайық.
ХІХ ғасырдың аяғына дейін өзін-өзі өлтіру құқықтық жағынан алғанда
құқыққа қарсы әрекет болса, ал моральдық жағынан адамның өзі үшін ғана
емес, бүкіл жанұясына масқара әрекет болып отыр. Ол қылмыс жасағанмен
бірдей қарастырылып отыр. Орта ғасырларда өзіне өзі қол жұмсағысы келгендер
өлім жазасына кесілген, ал кейіннен түрмеге қамаумен ауыстырылды.
Өзін-өзі өлтірушілік әлеуметтік құбылыс ретінде, әлеуметтік
себептерден туындап отырғандықтан, бәрінен бұрын әлеуметтік зерттеу мен
түсіндіруді талап етеді.
Э.Дюркгейм өзін-өзі өлтіруді әлеуметтік жағдаймен, қоғаммен
байланыстырады. Егер қоғам тәрбиесі нашарласа адам да нашарлайды. Қоғам
дамып гүлдеген сайын адамды адамдардың қанауы, құлға айналдыруы да жандана
түседі. Осыдан келіп таптық күрес, теңсіздік, қылмыс, нашақорлық, өзін-өзі
өлтіру т.б. жағымсыз іс-әрекеттер келіп шығады. Адамдардың өзін-өзі
өлтіруіне баратын әлеуметтік себептерін ол Суицид еңбегінде атап
көрсетті.
Э.Дюркгейм Суицид еңбегінде адамдардың өзін-өзі өлтіруге баратын
себептерін жан-жақты сараптаудан өткізеді. Оның саны әсіресе, қоғамның
өтпелі аномиялық кезеңінде күрт өсіп кететінін дәлелдейді. Бірақ та барлық
жағдайда негізгі қоғамда екенін көрсетеді. Өлімге итеретін себептер
психологиялық емес, әлеуметтік сипатта деп жазды Э.Дюркгейм. Дара тұлға
жалғыздық күй кешкенде, бәрінен түңіліп, тарыққанда түптің түбінде қоғамнан
қағажу көргендіктен, одан қайырым сезбей өзін-өзі өлтіруге барады. Әрине,
бұл жерде жеке психикалық ерекшеліктер ескерілу керек.
Сонымен қатар, Э.Дюркгейм статистикалық мәліметтерді кеңінен қолдана
отырып, ол адамның өзіне-өзі қол салуын ұлттық, діни, жас ерекшелігі,
жыныс, сондай-ақ жыл мезгілдері сияқты факторлармен байланыстырған.
Ал, А.Кемьюдің ойынша, адам өлім туралы ештеңе білмейді, алайда
күндердің күнінде уақыттан жеңіліп, өлімнің қанжарына өзі барып түседі.
Бұл жерде ойшыл табиғи өлім туралы айтып отыр. Табиғи өлімге қартайып
өлуді, ауырып немесе абайсызда, күтпеген жерден өлуді, яғни нақты айтқанда
ажалы жетіп өлуді жатқызуға болады. Табиғи өлім мен өзін-өзі өлтірудің
арасындағы айырмашылықты айтпаса да түсінікті.
Кемьюдің пікірінше, жалықтырған жалғыздық, өзекті өртеген өкініш,
жалығу т.б. сезімдер адамды рухани жағынан тығырыққа тірейді. Өзіне-өзі қол
жұмсап, өз өмірін өзі үзушілер өмірдің біткендігін, оның түсініксіздігін,
өзінің өмірден жеңілгенін мойындаған немесе өмір сүруге болмайды дегенге
берілген адамдар. Кемьюдің айтуынша, өз қалауымен, өз ықтиярымен өмірден
кетудің себебі – мағынасыздық (абсурд), көңілсіздік секілді рухани кері
реакциялы сезімдер екен. Мұндай сезімдерді өмір барысында түрлі тәсілдер
арқылы жеңіп отырмаса, егер ол сезім адам өміріне етене ажырамастай болып
еніп кетсе, оның салдары өзін-өзі өлтіруге әкеп соғады. Кемью өзін-өзі
өлтірушілерді осындай өз сезімдеріне қарсы тұра алмайтын соның жетегінде
кететін әлсіз адамдар деп атайды. Сондықтан адам келешекте үміт арту
арқылы және оны елестету арқылы өмір сүруге тиіс. Тағы бір ескертетіні
Кемью өмір сүруге себеп болған нәрсе өлімге де себеп болатынын Бүкікшіл
адам еңбегінде жазған. Бұл – дұрыс пікір. Өйткені қазіргі кезде жастарымыз
белгілі бір адамды идеал етіп алады немесе белгілі бір мақсатқа жету үшін
өмір сүреді. Егер сол идеясы тығырыққа тіреліп, быт-шыт болып жойылса,
идеал иесі өз еркімен өмірін өзі тоқтатады. Себебі ол адамның өмірі сол
идеалмен тығыз байланысты еді [19].
Енді, Л.Постоваловтың осы мәселе жөнінде социологиялық зерттеуінің
нәтижесінде мынадай қорытындыға келеді. Өзін-өзі өлтіру жеке отбасылық
жанжалдар негізінде жасалады. Оған мысал ретінде, ажырасу, жыныстық
әлсіздік, қанағаттанғысыз махаббат, отбасындағы жиі ұрыс-керісті айтуға
болады [20].
Өзін-өзі өлтірушілік жоқ деген қоғам туралы біз естіп, білген жоқпыз.
Керісінше, бұл құбылыс қандай деңгейдегі қоғам болмасын кездесіп отырады
және оны болмайды, мүлдем болдырмаймыз деп ешкім де айта алмайды.
Қалай болған күнде де өзін-өзі өлтіру эгоистік әрекет. Барлық қайғы-
мұңнан тек өзін ғана құтқарып, өлім арқылы жол табушылар артындағы ата-
анасы, бауырларына, туған-туыстарына, дос-жаранына үлкен соққы болатын
ауыртпалық кететінін сезбейді. Әрине, өмір сүру қиын. Алайда қандай
қиыншылық болса да төзімділік арқылы жеңуге тырысу қажет. Адам болып
жаратылған соң барлығын ақылға салып, ойланып шешу керек. Өйткені, барлық
қиыншылық артта қалады, тіпті сол қиыншылықтың өзі кейін еске алардай
үлгіге айналуы ғажап емес.
Ф.М.Достаевскийдің шығармашылығындағы өзін-өзі өлтіру мәселесінің
белгілі бір сатысы Э.Дюркгеймнің өзін-өзі өлтіру еңбегіне сәйкес келеді.
Екі ойшылдың шығармашылығын саралай келе олардын өзін-өзі өлтіру
мәселесінде көз қарастарының ұқсас екенін байқаймыз. Екі ойшылда да
кездесетін негізгі мән әлеуметтік-тарихи шарттар мен өзін-өзі өлтіру
жағдайларыңдағы актдетерминациясы. Осыған байланысты Дюркгейм өзін-өзі
өлтірудің 3 қарапайым және 3 аралас типін көрсетеді.
Қарапайым түрі: эгоистік өзін-өзі өлтіру, альтруистік өзін-өзі өлтіру,
жасырын өзін-өзі өлтіру.
Аралас түрі: жасырын – эгоистік, жасырын – альтруистік, эгоистік–
альтруистік өзін-өзі өлтіру [21].
Э.Дюркгеймнің ойынша, эгоистік типі ішкі қогамдық қатынастардың
төмендігімен байланыстырылады, яғни, онда индивидуальды Мен әлеуметтік
Менге қарсы қойылады. Осы жағдайда индивид өзін жалғыз сезінеді. Қоғамдық
құндылықтар қоғамнан оқшауланған тұлға үшін өзінің мәңділігін жоғалтады.
Жалғыздықты сезіне бастағаннан бастап адам өзіне-өзі көңіл аудара бастайды,
сол кезден, бастап адам өзіне-өзі көніл аудара бастайды, сол кезден
бастап, тұлға тек өзіне көніл аударады, өзіне қатысты емес нәрселерді
ойлай алмайды, өзімен айналыса отырып, өзі өзінің жалғыздығын арттыра
түседі, - деп жазды Дюркгейм [22].
Осындай тұлғаның анасы бұрынғыдан да қарқынды жұмыс істей бастайды,
оның аналитикалық қабілеті артады. Бірақ сана жақсы қабылдау үшін оған адам
санасынан тыс ақпарат қажет, ал ондай ақпарат жаңағы тұлғаны қызықтырмайды.
Ойлай білу - өзін-өзі әрекеттен ұстап тұру, яғни - өмірден кету,
міне, сондықтан абсолютті ойлау мүмкін емес - ол дегеніміз өлім деп
көрсетеді Дюркгейм [23].
Жалғыздық тұлғаны жабырқау күйге түсіргені сонша, адам тек жанына
енген жалғыздықтан, оның салдары уайымнан басқа ештеңені де ойлай алмайды-
деп көрсетеді Дюркгейм.
Достоевскийдің көп көнілін аулаған өз-өзіне бағытталған қылмыстар,
сондықтан ол осы тақырыпқа қайта оралады. Жазушының күнделігінде
Достоевскийдің Герценнің 17 жасар қызының хлороформнан уланған жәже өлер
алдында жазып қалдырған хатын факт ретінде ұсынады. Ол хатта былай
делінген: ұзақ сапарға аттанып бара жатырмын. Егер менің өзін-өзі өлтіру
әрекетім іске аспай қалса, онда барлығы жиналып менің қайта тірілуімді
Клино бокалымен тойласын. Ал егер іске асқан жағдайда менің өлгеніме көз
жеткізгенде ғана көшуін өтінемін. Дюркгейім бұл өзін-өзі өлтіруді
эгоисттік типке жатқызған болар еді. Бойжеткен өзінің өлімі туған-
туыстарына қандай ауыр соққы болатынын сезінген жоқ, себебі олармен
байланысын, сезімін білген жоқ. Бойжеткенің бұл әрекеті, өзін жалықтырған
ортадан құтылу еді. Өлер алдындағы хаттында жақындары немесе таныстары
туралы бірде-бір сөз кездеспейді, ол үшін жалғыздық пен уайымнан басқа
ештене де, ешкім де жоқ, яғни өмірінің мәңсіздігі толық мағыналыққа ие
болған.
Достоевский осы фактіні сараптай келе, сұрақ қойып және болған
жағдайдың ішкі себептерін білгісі келеді. Мұнда қылмыс жасаған емес,
оған қынжылған әкесінің жаны қиналады. Бұл жердегі ең сұмдығы, ол
есептеп күдіксіз қайтыс болады. Осыған қарағанда бойжеткенде саналы күдік
болмаған, жас кезінде үйренген нәрселерге күдіксіз сене берген. Бұл дұрыс-
ақ, міне, ол қараңғылық пен зерігуден, қайғырудан, былайша айтқанда
хайуанша өзін-өзі өлтіреді, жай ауа жетпегендей қапырықта өмір сүргісі
келмей өледі .
Бұл қылмыс әлеуметтік қатынастардын бұзылуынан болуы мүмкін.
Дюркгейім ойынша, қоғамнан тыс қалу біздің ішімізде қалыптасқан әлеуметтік
бастау, яғни объективті болмысын жоғалту сондықтан тұлға өзін тек
биологиялық тұрғыда сезіне алады.Тұлғаға тән сала осындай әркетке көніге
алмайды, өйткені анализдін қортындысы бойынша, сонымен қатар өмір мәнін
іздеуде адам тек өзібиологиялық тұрғыда өмір сүруге келісе алмайды, яғни
адам тек өзін физиологиялық мұқтаждығын қанағаттандыра алады. Енді осыдан
адам құтылып шығуға тырсатын жабық орта орнығады. Одан шығу-өзін-өзі
өлтіру жасы. Басқаша айтқанда, қоғамнан қол үзгеннің ойлау логикасы және
жалғыздықта қалған тұлға соңғы, нақты шешімге өзін-өзі өлтіруге бет бұрады.
Бұл тандау ешқандай да күдік тудырмайды, ары қарайғы әрекет айқын әрі
әдістемелі түрде орындалады.
Достоевский бірнеше рет осындай фактілерді анализдеуге бет бұрады.
Бұл өзін-өзі өлтіру факт Жазушынын күнделігіне дейін жазылған
Приговорда нақты баяндалған. Ал, ойдағы кейіпкер жәй ғана өзін-өзі
өлтіруші емес, логикалық өзін-өзі өлтіруші. Бірақ оның шешімі, игоистік
өзін-өзі өлтірудің әдістеріне ұқсас. Сондықтан эгоистік (Дрюгейім бойынша)
және логикалық (Достоевский бойынша) өзін-өзі өлтіру бір текке жатады деуге
болады. Логикалық өзін-өзі өлтіру шешімнін негізгі авторы зерігу (Дрюгеймше
де солай) логикалық өзін-өзі өлтіруші (Герсіннің қызымен болған жағдайдағы
сияқты) адамзатпен байланыстыратын байланыстарды сезінбейді. Біздің
алдымызда қиыр индивидуалист (Дюркгейім бойынша, қиыр индивидуалист өзін-
өзі өлтірудің негізгі себептері) үшін құндылық тек өзіндік. Мен егер
саналықты таңдайтын болса, мен әрине бір сәттік бақытты таңдар едім, ал
бүтінге дейін және оның үйлесімділігінде менің ешқандайда шаруам жоқ, менен
кейін әлемде бүтін үйлесімділікте қала ма, немесе менімен бірге жоқ болып
кетеме екен - деп мақаланың кейіпкері талқылайды. Мен не үшін олардың
менен кейін сақталып қалуы үшін тырысуым керек – міне сұрақ?
Жалғыз және қоғамнан шет бола отырып, логикалық өзін-өзі өлтіруші
әлеуметтік деген қасиеттен айырылады. Кейіпкер осындай ойлауға тоқталар
бұрын қоғаммен байланыс орнатқысы келеді, бірақ қоғамның немқұрайлы қарауы
оның адекватты реакциясын туғызды. Немқұрайлылық - өлімнің бастауы,
немқұрайлы қарайтындарға ешқандай да құндылық мәнге ие емес, себебі оларға
барлығы да парықсыз. Немқұрайлылық пен жалғыздық санаға жүк түсіреді.
Менің барлық жануарлар сияқты, яғни тек өмір сүретін болып жаратылғаным
ғой, бірақ өзімді ақылды деп қабылдамайтын болсам - деп тұжырымдайды
кейіпкер. Қабылдау менің үйлесімділігім емес, керісінше дисгормония, өткені
онымен мен бақытсызбын деп түсіндіреді.
Дисгормониялық себептермен жоғары да атап өткеніміздей адамдағы
биологиялық және әлеуметтіктің бір-бірімен үйлеспеуі. Қоршаған ортаның
мәнсіздігінен азаптана отырып, кейіпкер өзіне шексіз сұрақтар қояды, яғни
жақындарыма деген махабатым және адамзаттың маған деген махабаты қаншалықты
шексіз болғанымен мен бақытты бола алмаймын немесе ертең осылардың барлығы
жойылатынын білемін.
Жоғары да келтірілген тұжырымдамалар тек айналасындағыларға деген
сүйіспеншіліктен жұрдай адамдарға ғана кездеседі. Жеке тұлға көлге
айналатын қоғам, осы тұлға үшін көлге айналады. Бұл нақты адамға
(кейіпкерге) ең алдымен қарым-қатынас және жауапты махаббат қажет. Бірақ,
оны қоршаған жалғыздықта оның талаптары орындалмайды. Бұндай жағдайда
тұлға өзіне берілген күш-қайратын сезіне алмайды. Адам көп адамдар арасында
өзін онбаған ретінде сезінеді, оның кеңістігі де, уақыты да шектеулі. Егер
тек біз өзімізге ғана көңіл аударатын болсақ, онда біз соңында барлық
әрекетіміз өлімнен кейін күтіп тұрған ештеңеге айналып кетеді – бұл
логикалық өзін-өзі өлтірушінің айтқан ойы деп Дюркгейм атап өтеді.
Өзін-өзі өлтірудің эгоистік типіне Крафттың өзін-өзі өлтіруі жатады
(Жасөспірімдер романы). Крафт, алдындағы кейіпкерлер сияқты өзін-өзі
өлтіруші. Оның идеясы мынадай: орыс халқы адам тағдырында өзіндік рольге
ие бола алмайды, олар тек екінші орында тұрады. Осыған қарап, әрбір орыс
азаматының ары қарайғы әрекеті осы идеядан зардап шегеді, бәрі де өмірден
күдер үзу қажет және ... .. деген тұжырымға келеді. Крафт қоғамдағы болып
жатқан құлдырауды көреді: қосымша идеялар жоғалып кетеді, барлығы да өз
пайдасы үшін өмір сүреді. Сондықтан да Крафттың осы идеясы, Гелуба үшін
өзін атып өлтіріп, өзінің өлімін логикалық түрде көрсетеді: орыс халқы
маңызды орынға ие бола алмайды, орыс ретінде өмір сүрудің қажеті жоқ ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz